ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΕΥΧΟΣ 114

1821 2021

Αφιέρωμα για τα 200 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης

ΤΕΥΧΟΣ 114 • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2021

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37

Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ.-YEN-ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

On time - any time!

A globally integrated shipping group

- Transportation (dry bulk, wet, reefer)

LASKARIDIS SHIPPING CO. LTD.

- Shipyards

HEAD OFFICE

- Ship Agency

5, Xenias str. & Ch. Trikoupi

- Logistics

14562, Athens, Greece

- Terminals

Tel.: +30 210 62 84 200

- Fuel Supplies at High Seas - Pelagic Fish Trading

e-mail: athens@laskaridis.com www.laviniabulk.com

114

IANOYAΡΙΟΣ // ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2021

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 02

Χαιρετισμός του Εκδότη

04

Οι απεικονίσεις του πάρωνος «Άρης» του Αναστασίου Τσαμαδού στην εικαστική συλλογή του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Tης Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

08

Ο ρόλος του Ναυτικού στην Ελληνική Επανάσταση Tου Δημητρίου Λισμάνη, Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α.

14

Ιωάννης Θεoφιλόπουλος-Καραβόγιαννος Ο ατρόμητος πυρπολητής και ο γενναίος αγωνιστής του ’21 Tου Δρ. Μ. Μπουρούνη ΠΝ, Αντιναυάρχου (ΥΙ) ε.α.

24

Η συγκρότηση του Ναυτικού του 1821 Tου Ιωάννη Παλούμπη

28

Ατμοκίνητα Πολεμικά Πλοία Η άγνωστη ελληνική πρωτιά Tου Ηλία Νταλούμη

34

Λάμπρος Κατσώνης Ο Πλοίαρχος Α΄ Τάξεως και Ιππότης του Στρατιωτικού Παρασήμου του Αγ. Γεωργίου Δ΄ Τάξεως Tου Δρ. Πάνου Στάμου

40

Ναύαρχος Ανδρέας Μιαούλης (1769-1835) Η Ύστατη προσπάθεια σωτηρίας του Μεσολογγίου Tου Ιωάννη Κατσαβού, Ανθυπασπιστή ΠΝ-Νοσηλευτή, Ερευνητή-Συγγραφέα της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας

43

AΦΙΕΡΩΜΑ. 1821 Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ Ιωάννης Παλούμπης Ιωάννα Μπερμπίλη Πηνελόπη Βουγιουκλάκη Κλεοπάτρα Ρηγάκη

Διεύθυνση Σύνταξης: Γιάννης Παλούμπης

62

Δελτίο Τύπο Νέων Εκδόσεων του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Επιμέλεια Έκδοσης: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

64

Ιωάννης Καποδίστριας Η γεωπολιτική της Νίκης Tου Κωνσταντίνου Χολέβα

66

Η Ελληνική Επανάσταση και το Διεθνές Δίκαιο Tου Αντιναύαρχου ε.α. Δρ. Στυλιανού Πολίτη

72

Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ως παιδαγωγικό πρότυπο για τους Έλληνες Του Δημητρίου Νατσιού

74

Η Ναυτική Σχολή της Ύδρας στην Τουρκοκρατία Του Φρίξου Δήμου, Πλοιάρχου Ε.Ν., (απόφοιτου Ναυτικής Σχολής Ύδρας)

76

Αποχαιρετισμοί Των Γιάννη Κωστόπουλου & Θανάση Οικονόμου

78

Bαρόμετρο

1821 2021

ΑφιέρωμΑ για τα 200 χρόνια από την έναρξη της έλληνικής έπανάστασης

ΤΕΥΧΟΣ 114 • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2021

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37

Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ.-YEN-ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

Εξώφυλλο Νικόλαος Καλογερόπουλος, Το μπρίκι “Άρης”. Λάδι σε καμβά, 54x67 εκ. Συλλογή Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. (Για το θέμα βλ. σελ. 4) Τριμηνιαία Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Κωδ. 2528 Ιδιοκτήτης: Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς 185 37 Τηλ.: 210 45 16 264 • Fax: 210 45 12 277 E-mail: info@hmmuseum.gr, hellenicmaritimemuseum@gmail.com Website: www.hmmuseum.gr Εκδότης - Διευθυντής: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Πηνελόπη Βουγιουκλάκη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Ιωάννα Μπερμπίλη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας

4

14

28

40

Διαφημίσεις: Ν. Νικολαΐδης-Ε. Σ. Σύρος Τηλ./Fax: 210 24 35 075 Γραμματεία: Κλεοπάτρα Ρηγάκη Εκτύπωση: ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ Μον. ΙΚΕ Στα μέλη του Μουσείου διανέμεται Δωρεάν Οι απόψεις που εκφράζονται στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ είναι προσωπικές των συγγραφέων και δε δεσμεύουν το ΝΜΕ, ούτε ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του.

66 Τραπεζικός λογαριασμός για την κατάθεση συνδρομής μελών: Εθνική Τράπεζα/Δικαιούχος: Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος Aρ. Λογ/σμου: 072/482020-74/ IBAN: GR13 0110 0720 0000 0724 8202 074 Παράκληση η κατάθεση να γίνεται ΕΠΩΝΥΜΩΣ, ώστε να αποστέλλεται ακολούθως και η σχετική απόδειξη.

Τ

ο 2021 σηματοδοτεί τη σημαντική επέτειο των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 που οδήγησε στη δημιουργία του ελληνικού κράτους. Έρχεται σαν φυσική συνέχεια της επετείου των 2.500 χρόνων από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας του 480 π.Χ. Ο παιάνας των Σαλαμινομάχων, η μάχη μέχρις εσχάτων για την ελευθερία απηχείται στο «Ελευθερία ή Θάνατος» των Ελλήνων Επαναστατών του 1821. Η αρχή και η αναγγελία στα έθνη της Επανάστασης του Γένους των Ελλήνων έγιναν στις 24 Φεβρουάριο του 1821 στο Ιάσιο της Βλαχίας, όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κυκλοφόρησε την περίφημη προκήρυξή του, δίνοντας το ιδεολογικό της στίγμα: ΜΑΧΟΥ ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣ Ἡ ὥρα ἦλθεν, ὦ Ἄνδρες Ἕλληνες! Πρό πολλοῦ οἱ λαοί τῆς Εὐρώπης πολεμοῦντες ὑπέρ τῶν ἰδίων Δικαιωμάτων καί ἐλευθερίας αὐτῶν μᾶς ἐπροσκάλουν εἰς μίμησιν, αὐτοί, καίτοι ὁπωσοῦν ἐλεύθεροι, ἐπροσπάθησαν ὅλαις δυνάμεσι, νά αὐξήσωσι τήν ἐλευθερίαν, καί δι’ αὐτῆς πᾶσαν αὐτῶν τήν Εὐδαιμονίαν. Οἱ ἀδελφοί μας καί φίλοι εἶναι πανταχοῦ ἕτοιμοι, οἱ Σέρβοι, οἱ Σουλιῶται, καί ὅλη ἡ Ἤπειρος, ὁπλοφοροῦντες μᾶς περιμένουσιν· ἄς

Αιγαίο: Φωτό Anag

2 Περιπλους 114

ἑνωθῶμεν λοιπόν μέ Ἐνθουσιασμόν! ἡ Πατρίς μᾶς προσκαλεῖ! Ἡ Εὐρώπη προσηλώνουσα τούς ὀφθαλμούς της εἰς ἡμᾶς ἀπορεῖ διά τήν ἀκινησίαν μας, ἄς ἀντιχήσωσι λοιπόν ὅλα τά Ὄρη τῆς Ἑλλάδος ἀπό τόν Ἧχον τῆς πολεμικῆς μας Σάλπιγγος, καί αἱ κοιλάδες ἀπό τήν τρομεράν κλαγγήν τῶν Ἁρμάτων μας. Ἡ Εὐρώπη θέλει θαυμάσῃ τάς ἀνδραγαθίας μας, οἱ δέ τύραννοι ἡμῶν τρέμοντες καί ὠχροί θέλουσι φύγει ἀπ’ ἔμπροσθέν μας. Οἱ φωτισμένοι λαοί τῆς Εὐρώπης ἐνασχολοῦνται εἰς τήν ἀποκατάστασιν τῆς ἰδίας εὐδαιμονίας· καί πλήρεις εὐγνωμοσύνης διά τάς πρός αὐτούς τῶν Προπατόρων μας εὐεργεσίας, ἐπιθυμοῦσι τήν ἐλευθερίαν τῆς Ἑλλάδος. Ἡμεῖς φαινόμενοι ἄξιοι τῆς προπατορικῆς ἀρετῆς καί τοῦ παρόντος αἰῶνος, εἴμεθα Εὔελπεις, νά ἐπιτύχωμεν τήν ὑπεράσπισιν αὐτῶν καί βοήθειαν· πολλοί ἐκ τούτων φιλελεύθεροι θέλουσιν ἔλθῃ, διά νά συναγωνισθῶσι μέ ἡμᾶς…. Η 25η Μαρτίου του 1821, ωστόσο έχει καθιερωθεί συμβατικά ως η ημερομηνία έναρξης του Αγώνα στην Πελοπόννησο, του τόπου όπου η Επανάσταση ρίζωσε, ταυτιζόμενη συμβολικά και με το λυτρωτικό μήνυμα της θρησκευτικής εορτής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Σήμερα εμείς, δίνοντας μια διαφορετική μάχη με τον αόρατο

εχθρό, τον κορωνοΐο, γιορτάζουμε με σεμνότητα αλλά περισσή συγκίνηση και περηφάνεια την επέτειο της παλιγγενεσίας μας. Αγαπητές φίλες και φίλοι, αναγνώστες του περιοδικού του Μουσείου μας, αυτό το τεύχος είναι αφιερωμένο στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 με έμφαση στη ναυτική συνιστώσα. Ο Σπυρίδωνας Τρικούπης στην Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως γράφει χαρακτηριστικά για τη συμβολή του ναυτικού στον Αγώνα: «Τρία ασήμαντα νησίδια αντιπαρετάχθησαν ευτυχώς υπέρ της ελευθερίας όλης της Ελλάδος προς μεγάλην και παλαιάν αυτοκρατορίαν, και κατησχυναν στόλους χιλιάκις και μυριάκης ανωτέρας δυνάμεως δια μόνων εμπορικών πλοίων, και δια μόνων των χρημάτων τινών των κατοίκων…..Αρκεί δε να ρίψη τις το βλέμμα επί τον γεωγραφικόν χάρτην της Ελλάδος ινά πεισθή ότι οι επί της ξηράς αγώνες των Ελλήνων, όσον λαμπροί και αν ήταν, αδύνατον ήτο να ευδοκιμήσωσιν άνευ της ευτυχούς συμπράξεως του γενναίου τούτου ναυτικού» (τ. Α΄σ. 114, 118). Το 114 τεύχος του Περίπλου αποτελεί ταπεινό φόρο τιμής, αφιέρωμα σεβασμού και ευγνωμοσύνης, προς εκείνους που θυσίασαν τη ζωή τους και προσέφεραν τις περιουσίες τους, για την ελευθερία όλου του γένους των Ελλήνων, τη δική μας ελευθερία. Προσπαθήσαμε, εν μέσω αναστολής λειτουργίας και χωρίς εύκολη

πρόσβαση στο χώρο του Μουσείου, να συνθέσουμε ένα τεύχος με ποικιλία άρθρων και απόψεων για διάφορες πτυχές της Ελληνικής Επαναστάσεως. Επίσης, η συντακτική ομάδα του περιοδικού επιμελήθηκε ειδικό αφιέρωμα που παρουσιάζει επιλεγμένα αρχειακά τεκμήρια της εποχής που υπάρχουν στο Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ. Μέσα από τα αυθεντικά έγγραφα αναδύονται πρόσωπα, γεγονότα, σκέψεις που μας επιτρέπουν να πάρουμε μια γεύση από την ιστορική πραγματικότητα της εποχής εκείνης. Θέματα που αφορούν την Ελληνική Επανάσταση θα κυριαρχούν σε όλα τα τεύχη του περιοδικού για το 2021. Ελπίζουμε ότι τους προσεχείς μήνες οι επιδημιολογικές συνθήκες θα επιτρέψουν το άνοιγμα των μουσείων και θα μπορέσουμε να σας υποδεχτούμε και πάλι στις αίθουσες μας για να γιορτάσουμε αυτή τη σημαντική επέτειο, όπως της αρμόζει. Φίλες και φίλοι, καθώς αυτό το τεύχος θα βγει κοντά στις ημέρες του Πάσχα, εύχομαι σε όλες και όλους σας υγεία και καλή Ανάσταση! Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος ΝΜΕ

Περιπλους 114 3

Οι απεικονίσεις του πάρωνος «Άρης» του Αναστασίου Τσαμαδού στην εικαστική συλλογή του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Της Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Προέδρου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Τ

ο πιο συχνά απεικονιζόμενο πλοίο της Επανάστασης του 1821 στην νεοελληνική τέχνη είναι αναμφίβολα ο πάρων (μπρίκι) ο «Άρης» του Υδραίου καπετάνιου Αναστασίου Τσαμαδού. Το περιστατικό της εξόδου του «Άρη» από τον όρμο του Ναβαρίνου στις 26 Απρίλιου του 1825 ενέπνευσε τον μεγάλο Έλληνα θαλασσογράφο Κωνσταντίνο Βολανάκη ο οποίος την απεικόνισε σε δύο μεγαλειώδεις πίνακες το 1894. Ο ένας βρίσκεται στη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης και ο δεύτερος στην ιδιωτική Συλλογή Ευάγγελου και Κατίγκως Αγγελάκου. Η σύλληψη του Βολανάκη θα αποτελέσει πρότυπο για τις μεταγενέστερες απεικονίσεις του θέματος στη λόγια και λαϊκή ζωγραφική.

Στην εικαστική συλλογή του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος υπάρχουν πέντε πίνακες που απεικονίζουν το ιστορικό γεγονός. Πρόκειται για το έργο «Η έξοδος του Άρεως» του Λέοντα Καλογερόπουλου, γιου του θαλασσογράφου Νικόλαου Καλογερόπουλου και τα δύο σύγχρονα έργα «Η Έξοδος του πλοίου “Άρης”» και «Αγώνες Υδραίων» του ζωγράφου Ιωσήφ Ντεμίρη. Οι δύο καλλιτέχνες δεν απομακρύνονται από τις «παγιωμένες» συνθέσεις του Βολανάκη και κινούνται στο ίδιο κλίμα, χωρίς ιδιαίτερες καινοτομίες. Άλλωστε η κοινή ιστορική μνήμη αφήνει πενιχρά περιθώρια για νεωτερισμούς. Στην ίδια ενότητα εντάσσονται και δύο ελαιογραφίες αγνώστων ζωγράφων με λαϊκότροπη απόδοση.

Νικόλαος Καλογερόπουλος, Πάρων «Άρης». Λάδι σε καμβά, 54x67 εκ. Συλλογή ΝΜΕ.

4 Περιπλους 114

Κωνσταντίνος Βολανάκης, Η έξοδος του Άρεως, 1894. Λάδι σε καμβά, 110 x 191 εκ. Εθνική Πινακοθήκη-Παράρτημα Ναυπλίου.

Στη συλλογή του Μουσείου συμπεριλαμβάνονται επίσης, απεικονίσεις του ιστορικού πλοίου. Ο αρχαιολόγος και ζωγράφος Νικόλαος Καλογερόπουλος απεικονίζει το πολεμικό σκάφος σε διάλογο με τη θάλασσα, το φως και τον άνεμο. Ο «Άρης» πλέει στην ταραγμένη θάλασσα, με την επαναστατική σημαία να κυματίζει, ενώ το φως διαπερνά τα φουσκωμένα πανιά του. Δύο ακόμη απεικονίσεις του πλοίου φυλάσσονται στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος. Πρόκειται για τις υδατογραφίες που φιλοτέχνησε ο Υποναύαρχος Αντώνιος Ε. Κριεζής, εγγονός του μοιράρχου της Επανάστασης Αντωνίου Γ. Κριεζή. Στην πρώτη ο «Άρης» εικονίζεται στο λιμάνι της Μασσαλίας. Σύμφωνα με σημείωση του ίδιου του ζωγράφου, για την ακριβή απόδοση του πλοίου χρησιμοποιήθηκε φωτογραφία του 1875 - εκείνη την περίοδο ο «Άρης» είχε ενταχθεί στον Πολεμικό Στόλο και είχε μετονομασθεί σε «Αθηνά»- καθώς και (ναυπηγικό;) σχέδιο. Το δεύτερο έργο του Αντωνίου Κριεζή παρέμεινε ημιτελές.

Η ιστορία του πλοίου Το πλοίο κατασκευάστηκε το 1819 στη Βενετία. Το 1821 ο πλοιοκτήτης του Αναστάσιος Τσαμαδός το ρίχνει στη θάλασσα για τις ανάγκες του Αγώνα. Είχε χωρητικότητα 350 περίπου τόνων, 16 κανόνια και το πλήρωμά του κυμαινόταν από 60 έως 80 άνδρες ανάλογα με την περίοδο. Έλαβε μέρος σε πολλές ναυτικές εκστρατείες και επιχειρήσεις μέχρι το τέλος της Επανάστασης. Ο «Άρης» δοξάστηκε από το γεγονός της ηρωικής εξόδου του από τον όρμο του Ναβαρίνου στις 26 Απριλίου του 1825, την ημέρα της κατάληψης της Σφακτηρίας από τον Ιμπραήμ και του θανάτου του καπετάνιου του Αναστασίου Τσαμαδού, ο οποίος έπεσε μαχόμενος στο νησί. Καθώς το πλοίο περίμενε μάταια την επιστροφή του ηρωικού Τσαμαδού, ξεκίνησε καθυστερημένα για τον απόπλου που έγραψε ιστορία. Ανάμεσα στους τελευταίους διασωθέντες από την μάχη της Σφακτηρίας που ανέβηκαν στο πλοίο ήταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και ο Δημήτριος Σαχτούρης. Πριν από τον «Άρη» είχαν διασπάσει τον εχθρικό κλοιό τα Σπετσιώτικα πλοία «Αχιλλεύς» και «Ποσειδών». Τελευταίος άνοιξε πανιά ο «Άρης» βαλλόμενος από την εχθρική πλέον Σφακτηρία αλλά και από τα τουρκοαιγυπτιακά πλοία που είχαν κλείσει την είσοδο του κόλπου. Οι δύο ναύτες Δημήτριος Νάντες και Λάζαρος Πορδαλάς που ανέβηκαν στις κεραίες να λύσουν τα πανιά πέφτουν

νεκροί από τους πυροβολισμούς. Με καπετάνιο τον Νικόλαο Βότση και με το εικόνισμα της Παναγίας στο κατάστρωμα, το πλοίο «άνοιξε» το δρόμο του για την ελευθερία αφού πολέμησε με 35 απείρως ισχυρότερα πλοία για 5 σχεδόν ώρες, προκαλώντας σοβαρές βλάβες στους διώκτες του. Ο στρατηγός Μακρυγιάννης από το Νεόκαστρο που παρακολούθησε τον αγώνα που έδωσε ο «Άρης» γράφει στα απομνημονεύματα του: Εἰς τὸ νησὶ ἀπάνου ἦταν κι ὁ Μαυροκορδάτος, μπῆκε εἰς τὸ καράβι τοῦ Τζαμαδοῦ, μπῆκε κι᾿ ὁ Σαχτούρης μέσα ὁ φρούραρχος τοῦ Νιόκαστρου καὶ πολεμώντας μ᾿ ὅλα τὰ καράβια τῶν Τούρκων σώθηκαν μὲ μεγάλον κίντυνο καὶ μ᾿ ἀπερίγραφη γενναιότητα ὁποῦ ῾δειξαν αὐτεῖνοι οἱ ἄνθρωποι τοῦ καραβιοῦ. Ἄλλο ἦταν νὰ τὸ λέπη ὁ ἄνθρωπος κι᾿ ἄλλο νὰ τὸ λέγη. Σώθηκαν μὲ τὴν βοήθεια τοῦ Θεοῦ, δίνοντάς τους ἀντρεία πολλή. (Ἀπομνημονεύματα, Βιβλίον Α´, Κεφ. 7o) Μετά το τέλος της Επανάστασης το πλοίο αγοράστηκε από το κράτος το 1829 και εντάχθηκε στην δύναμη του Πολεμικού Στόλου με το όνομα «Αθηνά», ενώ το 1879 μετονομάζεται πάλι σε «Άρης».

Ιωσήφ Ντεμίρης, Αγώνες Υδραίων. Λάδι σε καμβά, 102x150 εκ. Συλλογή ΝΜΕ. Περιπλους 114 5

Πάνω: Αντώνιος Ε. Κριεζής, «Άρης». Υδατογραφία, 54x75 εκ. Συλλογή ΝΜΕ Κάτω: Αντώνιος Ε. Κριεζής, «Άρης». Υδατογραφία, 54x75 εκ. (ημιτελές). Συλλογή ΝΜΕ.

6 Περιπλους 114

Απόσπασμα από το ημερολόγιο του πλοίου με αναφορά στα συμβάντα της 26ης Απριλίου 1825, μέχρι της στιγμής που το πλοίο άνοιξε τα πανιά του για την έξοδό του από τον όρμο του Ναβαρίνου Ἕως εἱς τὰς 3 ὥρας μ.μ. ὁ ἐχθρικὸς στόλος γενόμενος εἰς δύο μοίρας, ἡ μὲν φυλάττουσα τὸ Βλησίδη, ἐκανονοβόλει τὸ νησίον Σφακτηρία, ταὐτοχρόνως δὲ καὶ ὁ Ἰμβραὴμ πασσᾶς διὰ ξηρᾶς τὴν πόλιν, ὁ κανονοβολισμὸς διήρκεσεν ὥραν 1 εἰς τὰς 5 ὅπου καὶ ἔρριψαν τὰς βάρκας των οἷ ἐχθροὶ γεμάταις πολεμοφόδια νὰ κάμουν ἀπόβασιν˙ οἱ ἐν τῷ Νησίῳ ἔδωσαν τὸ κατ’ ἀρχὰς ἀντίστασιν γενναίως καὶ ἔτρεψαν ταῖς βάρκαις εἰς φυγὴν καὶ μία ὅμως ἐξ ἐκείνων μὴ δυνηθέντες νὰ τὴν ἐμποδίσωσιν ἔκαμεν ἀπόβασιν καὶ ταὐτοχρόνως ἔκαμον καὶ αἱ ἄλλαι καὶ οὕτως οἱ Ἕλληνες ἐτράπησαν εἰς φυγὴν καὶ ἄλλους ἐζώγρησαν ἄλλους ἐθανάτώσαν καὶ ἄλλους ἔπνιξαν, καὶ οὕτως ἐκυριεύθη τὸ Νησίον ἀπὸ τοὺς ἐχθροὺς, τὰ δὲ ἰδικά μας πλοῖα ἰδόντα τὸν κίνδυνον

καὶ ἀβεβαιότητα μὴ κλεισθῶσιν ἔκαμον ἀρχὴν νὰ κόπτουν τὰς ἀγκύρας ἀφοῦ ἄφησαν τὸ…. ἔξω εἰς τὸ Νησίον ἄλλους συντρόφους ἀρκετοὺς θανατωμένους καὶ ζωγρημένους πρῶτον τὸ καράβι ἔκαμε πανιὰ, ἐστάθη τὸ πλοῖον τοῦ Βουδούρη, καὶ ἀκολούθως τὰ πλοῖα, ἡμεῖς δὲ ἐξἠλθομεν καὶ ὁ πλοίαρχός μας μετὰ τοῦ ναυκλήρου ἔξω καὶ ἄλλοι σύντροφοι, ὁ δὲ Ἐκλαμπρότατος Μαυροκορδάτος ἔλειπεν ἔξω εἰς τὸ Νησίον˙ ἐστείλαμεν ταῖς βάρκαις μας διὰ νὰ τοὺς λάβωμεν ἀλλὰ κατὰ δυστυχίαν ταῖς ἀνήγγειλον ὅτι ἐθανατώθη ὁ γενναῖος πλοίαρχός μας πολεμῶν μετὰ τοῦ ναυκλήρου Χριστοφίλου καὶ λοιπῶν, τούτους ἐπερίβαλον. Ὁ ναύκληρος Χριστόφιλος ἐσώθη κολυμβῶν εἰς τὸ φρούριον.

1. Θεμιστολής Δράκος, Αναστάσιος Τσαμαδός. Λάδι σε καμβά, 35x40 εκ. Συλλογή ΝΜΕ. 2. Τροχίλος από τον πάρωνα «Άρη». Συλλογή ΝΜΕ. 3. Λέων Καλογερόπουλος, Η Έξοδος του Άρεως. Λάδι σε καμβά, 99x139 εκ. Συλλογή ΝΜΕ 4. Ιωσήφ Ντεμίρης, Η Έξοδος του πλοίου «Άρης». Λάδι σε καμβά, 90x68 εκ. Συλλογή ΝΜΕ.

2

1

3

4

Περιπλους 114 7

Του Δημητρίου Λισμάνη, Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α.

Ο ρόλος του Ναυτικού στην Ελληνική Επανάσταση Τούτο τον χρόνο οι Έλληνες ζούμε στο πνεύμα της Εθνικής Παλιγγενεσίας. Δύο αιώνες εθνικής ανεξαρτησίας. 200 χρόνια ελευθερίας μας. Οι πρόγονοί μας έδωσαν το βιος και την ζωή τους για τα μεγάλα αυτά αγαθά, ήσαν αυτοί που προτίμησαν «μάλλον τελευτάν η μη καλώς ζην». Χρειάστηκαν θυσίες μεγάλες και αγωνίες πολλές εκ μέρους των Ελλήνων. Αγώνες πολύχρονοι, σκληροί, αιματηροί και πολυτάραχοι. Ο ραγιάς τόλμησε να σηκώσει ανάστημα στον μεγάλο δυνάστη και απείθησε στην ευρωπαϊκή τάξη των ισχυρών. Και κατόρθωσε το ακατόρθωτο! Γίνεται το θαύμα, η μεγάλη ανατροπή: Το σθένος κι η ψυχή κατισχύουν των όπλων, κατατροπώνουν ασκέρια αμέτρητα και στόλους φοβερούς. Κοινή η προσπάθεια. Αγώνας όλων των Ελλήνων, πολιτικών, στρατού, ναυτικού, εκκλησίας, διανοουμένων, εμπόρων, ομογενών, λαού. Ο καθένας στον ρόλο του. Οι καραβοκυραίοι και οι συντροφοναύτες έπαιξαν ρόλο ξεχωριστό, αποφασιστικό.

Πριν από την Επανάσταση

Όταν έφτασε η ώρα του μεγάλου ξεσηκωμού, το ναυτικό δεν αποτελούσε αυτοσχέδιο συγκρότημα πολεμικής ανάγκης και έργο της στιγμής. Διέθετε γενική οργάνωση, με αρχηγούς, πληρώματα και μέσα - πολύ πριν ακουστεί η κλαγγή των όπλων. Αποτελεί παγκόσμια μοναδικότητα, η ύπαρξη πολεμικού ναυτικού πριν από την ύπαρξη κράτους. Το εμπορικό πνεύμα των Ελλήνων, η έμφυτη κλίση προς τη θάλασσα, αυτό το ναυτικό δαιμόνιο της φυλής, και η έφεση στην πρόοδο και την ελευθερία, είχαν πυροδοτήσει από τα μέσα κιόλας του 18ου αιώνα τη δημιουργία μιας αξιόλογης ναυτικής δύναμης, που συνεχώς αναπτυσσόταν. Από τη θάλασσα γίνονταν πλέον οι επικοινωνίες γρηγορότερα και ασφαλέστερα. Οι νησιώτες του Αρχιπελάγους οργώνουν τη Μεσόγειο και εμπορεύονται στα Δυτικά λιμάνια -ξεχωρίζουν ως «οι καλύτεροι ναύτες της Ανατολής». Είναι οι Έλληνες καπετάνιοι που πρώτοι μεταφέρουν από τη Δύση τις Ιδέες της Ελευθερίας στην πατρίδα. Ο σπόρος της εθνικής αφύπνισης ρίχτηκε στον τόπο αυτό από τον Έλληνα ναυτιλλόμενο των μέσων του 18ου αι. με αρχές του 19ου αι. Τον Μάιο του 1807, οι Υδραίοι –υπολογίσιμη πλέον ναυτική δύναμη- αποστατούν από την Τουρκική Διοίκηση. Αφαιρούν την τουρκική σημαία από την Καγκελαρία και αποπέμπουν τον Διοικητή του νησιού καπ. Γιώργη Βούλγαρη με τους οπαδούς του προκρίτους, που είχαν τοποθετηθεί με συναίνεση του Καπουδάν πασά (Τούρκος στόλαρχος του Αιγαίου). Ο Οθωμανός δυνάστης προκαλείται στην πράξη από τον υποτελή του και αμφισβητείται η απόλυτη κυριαρχία του. Το σπέρμα της αντίστασης διαδίδεται στους Έλληνες από τους ναυτικούς. Η Φιλική Εταιρία δεν αργεί να αντιληφθεί την ιδιαίτερη συμβολή των ναυτιλλομένων στη γρήγορη και αποτελεσματική διάδοση των Ιδεών της, κυρίως στα παράλια και τα νησιά του εσωτερικού, αλλά και στο εξωτερικό. Το 1818 απόστολοι της Εταιρίας μυούν Έλληνες πλοιάρχους και εμπόρους που βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη, τη Μολδοβλαχία και Ρωσία. Οι ναυτικοί έρχονται σε επαφή με ομοεθνείς επιχειρηματίες στα μεγάλα λιμάνια και κατηχούνται. Όταν επανέρχονται στα νησιά τους, μεταδίδουν στους προκρίτους την επαναστατική ιδεολογία. Οι ναυτιλλόμενοι πραγματοποίησαν ουσιαστικά τη μυστική διάδοση της προετοιμασίας 8 Περιπλους 114

για εξέγερση, σε τόπους που μόνο αυτοί μπορούσαν. Οι Έλληνες νησιώτες –αξιωματικοί και πληρώματα– κυρίως Υδραίοι, αποτελούν τον κύριο πυρήνα επάνδρωσης του Τουρκικού στόλου και του Αυτοκρατορικού ναυστάθμου της Κωνσταντινούπολης. Σε αυτούς βασίζεται η λειτουργία τους. Πλήρης εξάρτηση της μαχητικής και επιχειρησιακής ικανότητας του Τουρκικού ναυτικού από τους Υδραίους! Περισσότερες λεπτομέρειες παρακάτω.

Έναρξη της Επανάστασης

Η γρήγορη εξάπλωση της εξέγερσης σε όλες τις ελληνικές περιοχές πραγματοποιήθηκε κυρίως με το ναυτικό και με αυτό συντηρείτο. Έτσι εξασφαλίστηκε η αναγγελία της εξέγερσης στα παράλια και τα νησιά (ο μοναδικός τρόπος) και στην ενδοχώρα (το ταχύτερο και ασφαλέστερο μέσο). Ήταν επιτακτική ανάγκη να διαδοθεί ταχύτατα η έκρηξη του κινήματος, για άμεση και ταυτόχρονη κινητοποίηση των επαναστατικών δυνάμεων. Με το ναυτικό διευρύνεται και εδραιώνεται η Επανάσταση στο εσωτερικό. Μέσω των ναυτιλλομένων διαδίδεται και στο εξωτερικό ο ξεσηκωμός και διατηρείται η μετέπειτα πληροφόρηση. Η Δύση ενημερώνεται για τις αρχικές σφαγές των Τούρκων στην Πόλη και για τους πρώτους ηρωισμούς των Ελλήνων για την ελευθερία. Συνεγείρεται η διεθνής γνώμη και σχηματίζονται τα Φιλελληνικά Κομιτάτα σε Ευρώπη και Αμερική. Ξένοι εθελοντές συμπολεμούν στην στεριά με τα ελληνικά σώματα, άλλοι επανδρώνουν μπρίκια και κορβέτες του τρινήσιου ναυτικού, ανδραγαθούν και αρκετοί θυσιάζουν την ζωή τους. Τελικά επηρεάζονται ευνοϊκά οι Δυτικές κυβερνήσεις για το Ελληνικό Ζήτημα, που επισημοποιείται και διεθνοποιείται. Με το ναυτικό ενημερώνεται η διεθνής κοινή γνώμη και επηρεάζονται οι Δυτικές κυβερνήσεις με ευνοϊκά αποτελέσματα για την Επανάσταση. Είναι εντυπωσιακή η εμπιστοσύνη και η εκτίμηση των ευρωπαϊκών ναυτιλιακών και οικονομικών κύκλων προς τους Έλληνες καπετάνιους. Τα ονόματα και τα πρόσωπα των Ελλήνων ναυτικών γίνονται γνωστά στα λιμάνια και τις αγορές του εξωτερικού. Η αξιοσύνη τους εντυπωσιάζει, ο συνεπής και σταθερός χαρακτήρας τους στις συναλλαγές εκτιμούνται ιδιαίτερα. Ντόμπροι, ο λόγος τους τιμή -η αρβανίτικη μπέσα των υδραίο-σπετσιωτών. Οι ευρωπαίοι έμποροι παραλαμβάνουν τόνους φορτία στάρια από τα

υδραίικα αμπάρια και δεν τα ζυγίζουν, οι υδραίοι πλοίαρχοι εξοφλούνται με πουγκιά γεμάτα χρυσά κολονάτα και δεν τα μετρούν! Δυνατή προσωπική σχέση. Ώστε όταν μαθεύτηκε ότι οι άνδρες εκείνοι αγωνίζονται για την ελευθερία, ηλεκτρίσθηκαν όλοι στο εξωτερικό, πολύ περισσότερο απ’ όταν άκουσαν για το κίνημα του Υψηλάντη ή την εξέγερση της Πελοποννήσου! Από τις μεγάλες και άγνωστες προσφορές της ελληνικής ναυτιλίας στην επανάσταση και το έθνος. Το ναυτικό είχε πανελλήνια αποδοχή από την αρχή της εξέγερσης, γράφει ο δημιουργός των Αρχείων της Ύδρας Αντώνιος Λιγνός. Μα ο Έλληνας από ένστικτο καταλαβαίνει τη σημασία της θάλασσας, από αιώνες την νιώθει ταυτισμένη με την επιβίωσή του, «Εκ της θαλάττης άπασα ήρτηται σωτηρία», έλεγε ο Ξενοφών. Αποφθεγματικός κι ο νεότερος λόγος του Ψαριανού ναύτη προς τη Βουλή των προεστών: «Τίποτα, αρχόντοι, δεν φελά, μονάχα το καράβι» (Κανάρης). Είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό ότι την αντίληψη αυτή ενστερνίζονταν και επιβεβαίωναν, όχι μόνο οι απλοί ναυτικοί και οι κεφαλές του ναυτικού αγώνα, αλλά και η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία των επαναστατών (Πελοποννησιακή Γερουσία, Εκτελεστικό και Βουλευτικό), Σώματα αποτελούμενα από στεριανούς. Θα σταθούμε περισσότερο και σ’ αυτό αργότερα.

Ο Ναυτικός Αγώνας

Πάνω: Δημήτριος Βασιλείoυ, Αντώνιος Οικονόμου, 1969. Λάδι σε καμβά, 29x23 εκ. Συλλογή ΝΜΕ. Κάτω: Α. ALBERGO, Δημήτριος Βούλγαρης. Λάδι σε καμβά. Συλλογή ΝΜΕ.

Ο τρόπος με τον οποίο οι εμπόλεμοι, ιδίως οι Έλληνες, χρησιμοποίησαν τα πολεμικά μέσα που διέθεταν, αποτελεί πηγή πολύτιμων διδαγμάτων. Μια βαθύτερη μελέτη του ναυτικού Αγώνα δείχνει ότι η κυριαρχία της θάλασσας έπαιξε ρόλο πολύ σημαντικότερο από κείνον που συνήθως της αποδίδεται. Τι θα γινόταν αν οι επαναστάτες δεν κατόρθωναν από την αρχή να έχουν συγκροτήσει εμπειροπόλεμη ναυτική δύναμη; Οι άμεσες συνέπειες θα ήσαν: 1. Η εξάπλωση του ελληνικού κινήματος στα διάφορα παράλια και νησιά θα ήταν αδύνατη.

2.Το κίνημα θα εντοπιζόταν στην Πελοπόννησο και σε τμήμα της Στερεάς με το οποίο θα είχε πρόβλημα επικοινωνίας η Πελοπόννησος.

3.Τα διάφορα παράλια τουρκικά φρούρια δεν θα έπεφταν στα χέρια των Ελλήνων, αλλά καλώς εφοδιαζόμενα από τον εχθρό –από τη θάλασσα– θα άντεχαν και θα αποτελούσαν ερείσματα εξορμήσεως εναντίον των στρατιωτικών δυνάμεων των εξεγερμένων.

4.Το σοβαρότερο δεινό για την επανάσταση θα προέκυπτε από τη διακοπή κάθε υλικής και πνευματικής επικοινωνίας με τον έξω Κόσμο, κυρίως με τις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης. Διότι μετά την αποτυχία του κινήματος του Υψηλάντη στη Βλαχία και την καταστολή από τους Τούρκους των εξεγέρσεων στη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική, η μόνη ανοικτή οδός επικοινωνίας με τη Δύση, παρέμενε η θάλασσα. Η θάλασσα αποτέλεσε ζωτικό παράγοντα για την επιτυχία της επανάστασης. Τι συγκεκριμένα επιτυγχάνονταν με την ανοικτή επαφή με τον έξω κόσμο; α. Εξασφαλιζόταν ο ανεφοδιασμός των επαναστατών σε όπλα, χρήματα και κάθε είδους εφόδια και τρόφιμα. Υπόψη ότι η Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ χώρα αυτάρκης. β. Επιτυγχανόταν η επαφή με τους Έλληνες της διασποράς στις Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και τα φιλελληνικά κομιτάτα στο Λονδίνο και Παρίσι, όπως αναφέρθηκε. γ. Εξασφαλιζόταν η οικονομική ενίσχυση της επανάστασης. Η εμπορική πίστη της χώρας εδραζόταν τόσο στις περιουσίες των εφοπλιστών των νησιών (την πρώτη διετία του Αγώνα ο ελληνικός στόλος συντηρείτο, κατά το μέγιστο μέρος, σχεδόν αποκλειστικά από τις ατομικές περιουσίες των προκρίτων των τριών νησιών), όσο και στους διεθνείς εμπορικούς Οίκους Λονδίνου, Μασσαλίας, Περιπλους 114 9

Αριστερά: Δημήτριος Βασιλείoυ, Ιάκωβος Τομπάζης, 1969. Λάδι σε καμβά, 29x23 εκ. Συλλογή ΝΜΕ. Δεξιά: Δημήτριος Βασιλείoυ, Νικόλαος Αποστόλης, 1969. Λάδι σε καμβά, 29x23 εκ. Συλλογή ΝΜΕ.

Τεργέστης και Οδησσού. Χωρίς αυτές τις διασυνδέσεις, η συνέχιση της πολεμικής προσπάθειας θα ήταν αδύνατη. Θα μείνουμε περισσότερο εδώ. Χρειαζόταν ένα αξιόπιστο ελληνικό ναυτικό για να εξασφαλισθεί η επαφή των επαναστατημένων Ελλήνων με τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και τα μεγάλα εμπορικά και εφοπλιστικά γραφεία των ομογενών. Με τους παράγοντες αυτούς διεξήγαγε η επαναστατική κυβέρνηση την εξωτερική πολιτική και εξασφάλισε τη σύναψη δανείων για τη συντήρηση του αγώνα. Το ναυτικό αποτέλεσε και σοβαρό πολιτικό-οικονομικό παράγοντα της Επανάστασης. Όμως, για να πετύχουν όλοι αυτοί οι σημαντικοί στόχοι, ο ελληνικός στόλος έπρεπε να αποκτήσει την κυριαρχία στη θάλασσα. Τόλμησε, ξεπέρασε τρομερές ελλείψεις και αφάνταστες εσωτερικές αναταραχές, πολέμησε, και τα κατάφερε. Θαυμάζει κανείς, πώς μικρά σιτοκάραβα κατόρθωσαν να αντιμετωπίσουν τους μεγάλους ενωμένους στόλους της Κωνσταντινούπολης, Αγύπτου, Τύνιδας και Αλγερίου! Πώς απλοί ναύτες έγιναν ατρόμητοι μπουρλοτιέρηδες και στολοκαύτες αφήνοντας άφωνους Έλληνες, ξένους και Οθωμανούς, αυτοί οι «μισοί Θεοί» του Μακρυγιάννη! Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός ότι η θάλασσα ήταν το ασθενέστερο σημείο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και το ισχυρότερο των Ελλήνων επαναστατών. Όταν τελικά έπεσαν τα ελληνικά φρούρια στην ξηρά και η Πελοπόννησος καταλήφθηκε από τον Ιμπραήμ, ο αγώνας στη στεριά ψυχορραγούσε. Το τελευταίο έρεισμα της Επανάστασης αποτέλεσαν τα λίγα βρίκια και μπουρλότα. Τα περισσότερα αχρηστεμένα και παροπλισμένα από τη φυσική φθορά έξι χρόνων πολέμου μέχρι τότε και από την παράλυση των εμφυλίων συγκρούσεων. Ωστόσο, αυτά διατήρησαν ζωντανή και μάχιμη την πατρίδα, αυτά τα σιτοκάραβα αποτέλεσαν «τις διακόσιες τριήρεις τις πεπληρωμένες» του Θεμιστοκλή.

10 Περιπλους 114

Έτσι κερδήθηκε χρόνος πολύτιμος και σωτήριος για τον αγώνα. Ήταν η ύστατη προσπάθεια για την κατάκτηση της ελευθερίας, και συνήγειρε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, γι άλλη μια φορά. Εντάθηκε πάλι έντονο το φιλελληνικό πνεύμα στη Δύση, επηρέασε τις Μεγάλες Δυνάμεις, και έτσι ήρθε το Ναβαρίνο. Το Ναβαρίνο δεν έγινε ούτε τυχαία ούτε από στιγμιαία παρεξήγηση. Το Ναβαρίνο έγινε γιατί οι Έλληνες με πρωτοστάτες τους θαλασσινούς πολέμησαν «μέχρις εσχάτων». Οι Έλληνες κέρδισαν την ελευθερία και ανεξαρτησία τους με τα ίδια τους τα χέρια, με το αίμα τους, κανείς δεν τους την χάρισε.

Ο ρόλος του Ναυτικού από τις αρχειακές πηγές

Οι αρχειακές πηγές με το βάρος και το κύρος τους αποτελούν τα αυθεντικά τεκμήρια που αποδεικνύουν τον σημαντικό ρόλο του ναυτικού, πριν και κατά την Επανάσταση.  Οι πρόκριτοι της Ύδρας (πρωτοστάτες του ναυτικού αγώνα),είχαν σαφή αντίληψη των αρχών της ναυτικής στρατηγικής και της σημασία του ναυτικού για τη χώρα. Μία αναφορά που υπέβαλαν μετά την επανάσταση προς την Βουλή ως πρώην πρόκριτοι του Αγώνα, είναι χαρακτηριστική: «ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΩΝ ΥΔΡΑΙΩΝ – Περί των του Αγώνος απαιτήσεων 23895 – ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΣΕΒΑΣΤΗΝ ΒΟΥΛΗΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ (σελ. 10) – Αντιπρόσωποι των Ελλήνων. «Η Ελλάς υπό θαλασσών περιβρεχομένη ήθελεν άμα τη Επαναστάσει κατακλυσθή υπό σμήνους εχθρών εάν τα πλοία των τριών νήσων δεν εσχημάτιζον Εθνικόν στόλον…Αντιπρόσωποι των Ελλήνων, η αναβολή αύτη του έθνους περί την εκπλήρωσιν των εις ημάς υποσχεθέντων … αφαιρεί από το έθνος την ναυτικήν δύναμιν, άνευ της οποίας το Ελληνικόν Βασίλειον υπό θαλασσών κύκλω περιβρεχόμενον δεν δύναται να αυξηθή και να αποκτήση το προσήκον μεγαλείον· οποία έπεται η ζημία του έθνους όταν αυτό στερηθή της δυνάμεως

οκτώ χιλιάδων ναυτών … εν ενί λόγω, λαμβάνουσα υπ’ όψιν τα συνομολογηθέντα η Κυβέρνησις … θέλει επαυξήσει και κρατύνει την του έθνους δύναμιν… Υποχρεοσόμεθα με σέβας βαθύτατον. Εν Ύδρα τη 30 Νοεμβρίου 1851. Οι πρώην της Ύδρας Πρόκριτοι και λοιποί συνεισενεγκόντες. (Υπογραφές)». Αυτό που έχει όμως ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι, όπως έχουμε προαναφέρει, ότι τον σημαντικό ρόλο του ελληνικού ναυτικού πίστευαν και υποστήριζαν, εκτός από τη ναυτική ηγεσία, οι αρχηγοί του στρατού ξηράς, οι πολιτικοί, η πνευματική ελίτ της επανάστασης, φιλέλληνες και οι ίδιοι οι Οθωμανοί. Τα ακόλουθα αποσπάσματα αρχείων το μαρτυρούν καθαρά:  Η Πελοποννησιακή Γερουσία έγραφε προς τους προκρίτους της Ύδρας και Σπετσών, τον Οκτώβριο του 1821: «Άρχοντες αδελφοί,… εις τους θεοφυλάκτους στόλους σας οφείλομεν αναντιρρήτως τας απαρχάς της γλυκυτάτης ελευθερίας των νήσων και παραθαλασσίων του Αιγαίου πελάγους».  Η ίδια Γερουσία αναγνώρισε τις χρηματικές εισφορές των νησιών για τη συντήρηση του Ναυτικού, ως «όφλημα ίδιον της Πελοποννήσου». Αυτή την απόφαση την επικύρωσε και η Β΄ Εθνική Συνέλευση (απαρτιζόμενη από πολιτικούς, στρατιωτικούς και κληρικούς) στο Άστρος Κυνουρίας το 1823.  Τι πιο εντυπωσιακή επιβεβαίωση του καθοριστικού ρόλου του ναυτικού στην Επανάσταση, από την ομολογία του ίδιου του Βουλευτικού Σώματος που απαρτιζόταν από εκπροσώπους όλων των απασχολήσεων στις διάφορες ελληνικές επαρχίες. Το 1823 το Βουλευτικό έγραφε προς τους προκρίτους των τριών ναυτικών νησιών: «Όσον αναγκαία η διατήρηση του Ελληνικού στόλου προς σωτηρίαν της Ελλάδος, τόσον αδιάλειπτος και η φροντίς της διοικήσεως προς εξοικονόμησιν των αναγκαιούντων εις την κίνησίν του μέσων και εφοδίων. Αλλά δεν αγνοείτε, Κύριοι,… τους ευγνώμονας σκοπούς της διοικήσεως προς τους ούτω καλούς πατριώτας, και προς αντικείμενον (ελληνικός στόλος), άνευ του οποίου και τυφλοίς δήλον ότι, αδύνατον να σωθή η Ελλάς, αν και μυρίας μάχαςήθελεν νικήσει κατά ξηράν».  Ακριβώς στο ίδιο πνεύμα βρισκόταν και ο Εθνικός μας ποιητής εκείνη τη χρονιά. Ο Σολωμός τον Μάϊο του 1823 αντικρίζει από την Ζάκυνθο το θρυλικό Μεσολόγγι να χαροπαλεύει, οραματίζεται μέσα από τις στάχτες του την Ελευθερία και της υπενθυμίζει τη γνώριμή της θάλασσα από την οποία θα αναγεννηθεί: «Δεν νικιέσαι, είν’ ξακουσμένο, / στην ξηράν εσύ ποτέ· / όμως, όχι, δεν είν’ ξένο /και το πέλαγο για σε.» (Ύμνος εις την Ελευθερίαν, στίχος127, Δ. Σολωμού).  Η Εθνική Συνέλευση της Τροιζήνας: « Αριθ. Ι΄.Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΙΤΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΝΕΛΕΥΣΙΣ Θεωρούσα, ότι η Ελληνική Πολιτεία έχει αναπόφευκτον ανάγκη από Εθνικόν Στόλον, διά να υπερασπισθή και να εξασφαλίση τα ιερά της δίκαια κατά θάλασσαν, Θεωρούσα, ότι αφ’ ου αποκατασταθή ανωτέρα παντός κινδύνου διά θαλάσσης, αφεύκτως ασφαλίζεται και διά ξηράς. Ψηφίζει Α. Να συστηθή Στόλος Εθνικός. Β. Το παρόν φήφισμα να καταχωρηθή εις τον κώδικα των ψηφισμάτων και να δημοσιευθή διά του τύπου. Εξεδόθη εν Τροιζήνι την 5 Απριλίου 1827. Ο πρόεδρος Ο γραμματεύς της Συνελεύσεως Γεώργιος Σισίνης Ν. Σπηλιάδης ». (Αντίγραφον, και Μάμουκα 9,101).  Η Εθνοσυνέλευση του Άργους: «1829. Ψήφισμα της Τετάρτης Εθνοσυνέλευσις, στο Άργος: Εξουσιοδότησις για πώλησιν γαιών προς αγοράν πλοίων».  Ο μεγάλος ιστορικός της Ελληνικής Επανάστασης, Σπυρίδωνας Τρικούπης, γράφει: «…Καθ’ ον καιρόν εξερράγη η επανάστασις, αι τρεις νήσοι είχον 176

Πάνω & Κάτω: Η Επαναστατική Σημαίας των Σπετσών και των Ψαρών. Συλλογή Εθνικού Ιστορικού Μουσείου.

πλοία, άτινα μετεχειρίσθησαν ως πολεμικά επ’ αγαθώ της κοινής πατρίδος. Αρκεί να ρίψη τις το βλέμμα επί του γεωγραφικού χάρτου της Ελλάδος, ίνα πεισθή, ότι οι επί της ξηράς αγώνες των Ελλήνων, όσον λαμπροί και αν ήσαν, αδύνατον ήτο να ευδοκιμήσωσιν άνευ της ευτυχούς συμπράξεως του γενναίου τούτου ναυτικού…» (Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, 1, σελ. 114-118).  Ιωάννης Φιλήμων, αγωνιστής του ’21, δημοσιογράφος, εκδότης της εφημερίδας «Αιών», γραμματέας του Δημ Υψηλάντη και ιστορικός της Ελληνικής Επανάστασης & της Φιλικής Εταιρίας: «…Αι τρεις νήσοι της Ύδρας, Πετσών και Ψαρών … μικραί και άγονοι … ίσην έφερον δύναμιν προς όλην την Πελοπόννησον και την Στερεάν … και τούτο διότι είχον ναυτικόν, ει και συνέκειτο μόλις εξ εκατόν Περιπλους 114 11

Πάνω: Η Επαναστατική σημαία της Ύδρας. Συλλογή Εθνικού Ιστορικού Μουσείου.

και εβδομήκοντα εξ φορτίδων νηών. Τω όντι ‘μέγα το κράτος της θαλάσσης’»(Δοκίμιον περί της Ελληνικής επαναστάσεως, 1, σελ.

96-97).  Διονύσιος Κόκκινος, ιστορικός, συγγραφέας και ακαδημαϊκός. Το ογκώδες ιστορικό του έργο τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών, και ο ίδιος με το Εθνικό Αριστείο Γραμμάτων & Τεχνών για τη συνολική προσφορά του. Στο έργο του «Ελληνική Επανάσταση» αναφέρεται στην έκρηξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο και στην έξοδο των τριών ναυτικών νησιών στον αγώνα και καταλήγει στο συμπέρασμα: «Ήτο ανάγκη. Ανάγκη δι’ αυτήν την έναρξιν της επαναστάσεως, επιβαλλομένη από την γεωγραφικήν θέσιν της χώρας. Χωρίς πλοία, πολλά πλοία και τολμηρούς και ικανούς ναυτικούς, καμμία ελληνική πολεμική κίνησις δεν υπήρχε ποτέ δυνατή. Κατά το 1821, επανάστασις ελληνική, μη διαθέτουσα στόλον, θα ήτο παραφροσύνη … Ο από θαλάσσης αποκλεισμός από τον τουρκικόν στόλον, που αν εκινείτο όπως ο κάβουρας, κάποτε θα κατέβαινεν επί τέλους και θα απέπνιγε την εξέγερσιν εις αυτήν την αρχή της … Αι τρεις νήσοι έγιναν οι φύλακες της επαναστάσεως».  Γεώργιος Τερτσέτης, ιστορικός, ποιητής, αγωνιστής του ’21, συγγραφέας και δικαστικός (αρνήθηκε να καταδικάσει άδικα σε θάνατο τον Κολοκοτρώνη και τον Πλαπούτα),γράφει: «Η θάλασσα από την αρχαιότητα ως σήμερα ποτέ δεν έπαψε να έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία από τη στεριά. Χωρίς την κυριαρχία στη θάλασσα δεν υπάρχει ασφάλεια στην ξηρά. Το ναυτικό έσωσε την Ελλάδα στα χρόνια του Θεμιστοκλή και στα χρόνια του πολέμου της Ανεξαρτησίας … Τη σημασία της θάλασσας ποτέ δεν πρέπει να την ξεχνούμε». (Άπαντα, 3, σελ.65. Εισαγωγικός λόγος Τερτσέτη).  Ο Ελβετός Ιωάννης Ιάκωβος Μάγιερ, φιλέλληνας, ήρωας της Επανάστασης, πρωτοπόρος του ελληνικού Τύπου. Πολέμησε γενναία στον Αγώνα και έπεσε κατά την Έξοδο του Μεσολογγίου. Μαζί του σφαγιάσθηκαν η γυναίκα του και τα δύο παιδιά τους. Έγραψε μία ενδιαφέρουσα κριτική περί του Ναυτικού των Ελλήνων: «…Η Ελλάς όλη εν γένει χρεωστεί την μέχρι τούδε συντήρησή της εις την ναυτικήν δύναμιν των αυτών νήσων (Σ.Σ. Ύδρας, Σπετσών και Ψαρών) και στα αθάνατα κατορθώματα των εγκατοίκων των… Καθείς όμως αισθάνεται ότι η Ελλάς κατά την Γεωγραφικήν 12 Περιπλους 114

θέσιν της εχρειάζετο ανυπερθέτως και θαλάσσιον δύναμιν δια την καθεαυτό ασφάλειάν της…ας σεμνύνεται λοιπόν το Ελληνικόν Έθνος και η Σεβαστή Διοίκησις εν ταυτώ διά την τοιαύτην αγαθήν τύχην…» (‘Ναυτικά’, Αναστασίου Ορλάνδου, τ. Β΄. σελ. 80-83, εν Αθήναις, 1869).  Ο Σπετσιώτης Αναστάσιος Ορλάνδος (1816-1882), από οικογένεια αγωνιστών του 1821. Υπηρέτησε ως αξιωματικός του πολεμικού ναυτικού, όπου διακρίθηκε ιδιαίτερα. Έγραψε πολλά έργα. Στα «Ναυτικά» αναφέρει και τα σχέδια του Αιγύπτιου Ιμπραήμ για υποταγή της επαναστατημένης Ελλάδας, όπου διαπιστώνεται ότι ο οξυδερκής εκείνος στρατηγικός νους θεωρούσε την Ύδρα και τις Σπέτσες να παίζουν σωτήριο ρόλο για την Ελλάδα και αποτελούσαν τον πρώτο του στόχο. « Απρίλιος 1826 - …Η πρόθεσις του Ιβραίμη ήτον ήδη να επιτεθή κατά της εστίας των Ελληνικών δυνάμεων, ήτοι των νήσων Σπετσών και Ύδρας (διότι ως έλεγεν ο Ιβραίμης, μετά την καταστροφήν αυτών, ως ουδέν ελογίζετο πλέον την της Ελλάδος υποδούλωσιν), κατετάραξε τους Προκρίτους των νήσων και το Πανελλήνιον ...» (‘Ναυτικά, ήτοι Ιστορία των πεπραγμένων των τριών νήσων στον Αγώνα’, Α. Ορλάνδου, τ. 1-2, Αθήναι 1869).  Προσφάτως ήρθαν στη δημοσιότητα στοιχεία από τα αρχεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που αφορούν την Ύδρα και το ναυτικό της στην προεπαναστατική και επαναστατική περίοδο. Οι πληροφορίες αυτές παρουσιάσθηκαν σε ημερίδα στην Ύδρα από τον καθηγητή του πανεπιστημίου Dokuz Eylul της Σμύρνης, Dr. Ibrahim A. Arisoy, τον Αύγουστο του 2015. Ο γράφων το παρόν συμμετείχε στο πάνελ της ημερίδας. Σχετικές λεπτομέρειες δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό της Ένωσης Αποστράτων Αξιωματικών Ναυτικού ‘Θαλασσινοί Απόηχοι’ (Δ. Λισμάνη, «Η Ύδρα, μέσα από τα αρχεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», Ιαν.-Φεβ. 2016). Οι πληροφορίες αυτές αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής. Από αυτές διαπιστώνουμε τη μεγάλη εκτίμηση που είχε η Οθωμανική Διοίκηση στους Υδραίους ως ναυτικούς, εμπόρους και τεχνίτες ναυπηγόκατασκευών. Ξεχωρίζει η αποδοχή των Οθωμανών για την εξάρτησή τους από την Ύδρα και το ναυτικό της. Είναι δε εντυπωσιακό να αναγνωρίζουν οι Οθωμανοί ότι η λειτουργία του Αυτοκρατορικού στόλου και του ναυστάθμου βασίζονταν κυρίως στους Έλληνες νησιώτες, ιδίως τους Υδραίους, αφού η επάνδρωση και συντήρησή τους γινόταν από αυτούς! Αναφορές του τουρκικού στόλου του Αιγαίου θέτουν ως άμεση ανάγκη την εξουδετέρωση της Ύδρας και των Σπετσών για την απόκτηση του θαλασσίου ελέγχου. Αναλύσεις καταστάσεως του Τούρκου διοικητού της Ρούμελης, αναφέρουν ότι για να εξασφαλισθεί ο παράκτιος έλεγχος της Πελοποννήσου και της Ρούμελης είναι απαραίτητος ο έλεγχος στη θάλασσα και η εξουδετέρωση της Ύδρας. Και αρκετές άλλες πληροφορίες. Από την τεκμηριωμένη παρούσα ανάλυση γίνεται αντιληπτό ότι η θάλασσα στάθηκε σωτήρια για την Ελλάδα στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης. Ο ρόλος του ναυτικού υπήρξε καθοριστικός και πολλαπλός. Στο ναυτικό στηρίχθηκε η έναρξη της Επανάστασης, με αυτό ξαπλώθηκε και εδραιώθηκε και χάρη σ’ αυτό ευοδώθηκε. Επιτεύγματα τεράστια, άθλοι μεγάλοι ολίγων ανθρώπων, η πολύτιμη εθνική μας κληρονομιά. Στιγμές μνήμης και περισυλλογής αυτές. «Ας χρωστάμε χάρη στο πεισματάρικο αρβανίτικο κεφάλι που βάλθηκε να κατακτήσει τη θάλασσα. Ας ευλογούμε την παλικαριά του θαλασσοδαρμένου ναυτικού που έμαθε να χειρίζεται τα σχοινιά τόσο καλά όσο και το τρομπόνι και το κανόνι. Ας ευγνωμονούμε ακόμη το εμπορικό πνεύμα του άρχοντα που ήξερε να κρύβει τα τάλληρά του, για να ’χει αργότερα η καρδιά να τα σκορπίσει τη μεγάλη ώρα» (Σπύρος Μελάς). Τιμούμε με σεβασμό όλους αυτούς, επιφανείς και αφανείς. Αυτούς που αποσύρθηκαν από το προσκήνιο, όχι πλουσιότεροι, αλλά ενδοξότεροι, όπως αρμόζει στους μεγάλους.

Του Δρ. Μ. Μπουρούνη ΠΝ, Αντιναυάρχου (ΥΙ) ε.α.

Ιωάννης ΘΕΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΡΑΒΟΓΙΑΝΝΟΣ Ο ατρόμητος πυρπολητής και ο γενναίος αγωνιστής του ’21 «Τα πυρπολικά είναι η ψυχή του Ναυτικού μας και χωρίς αυτά τίποτα ή πολλά ολίγον δυνάμεθα να βλάψωμεν τον εχθρόν, δια το ασύγκριτον των πλοίων μας με τα υπέρογκα του εχθρού».

1 Αντιναύαρχος Γ. Σαχτούρης

Η

επιτυχία ενός μεγάλου εγχειρήματος, όπως ήταν η Επανάσταση του 1821 συνετελέσθη, χάρις στην καθολική συμμετοχή και την αυτοθυσία του υπόδουλου λαού, αλλά και στην ύπαρξη κάποιων ευνοϊκών προϋποθέσεων, όπως η διατηρηθείσα εθνική συνείδηση των υπόδουλων Ελλήνων. Σε όλους τους αγωνιστές και γενικότερα στη γενιά του ’21, το Έθνος οφείλει ευγνωμοσύνη. Η συμβολή στην επιτυχία όμως ενός εκάστου από αυτούς που συμμετείχαν στον αγώνα, αυτονόητο είναι ότι δεν ήταν η ίδια. Κάποιοι επέδειξαν ιδιαίτερο θάρρος, γενναιότητα, ανδρεία, ανιδιοτέλεια αλλά και ιδιαίτερες ικανότητες και δεξιότητες, που οι συνθήκες απαιτούσαν, για την αντιμετώπιση ενός συντριπτικά ισχυρότερου αντιπάλου και μέσα μάλιστα σε ένα απόλυτα αρνητικό Ευρωπαϊκό περιβάλλον· ήταν οι πρωταγωνιστές. Στην Ιστορία εναπόκειται να αποδώσει την τιμή και τη δόξα, που πραγματικά αναλογεί σε κάθε έναν από αυτούς. Στο άρθρο αυτό, θα ασχοληθούμε με την προσωπικότητα και τη δράση ενός τέτοιου ήρωα-αγωνιστή, του πυρπολητή Ιωάννη Θεοφιλόπουλου ή Καραβόγιαννου, που η προσφορά του στον αγώνα της παλιγγενεσίας, έχει σχεδόν παραγνωρισθεί ή τουλάχιστο δεν έχει αναγνωρισθεί στο βαθμό που της αναλογεί.

Τα προεπαναστατικά χρόνια

Για την καλύτερη κατανόηση της προσωπικότητας και της δράσεως του Θεοφιλόπουλου, σκόπιμο νομίζουμε θα ήταν να κάνουμε μια μικρή ανασκόπηση των πολιτικοστρατιωτικών συνθηκών που επικρατούσαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο της δουλείας και ειδικά στα προεπαναστατικά χρόνια. Εξάλλου, για μια μάχη ή ναυμαχία, δεν αρκεί μια απλή περιγραφή της σύγκρουσης των αντιμαχόμενων, αλλά όλης της αλυσίδας των συνθηκών και ενεργειών που οδήγησαν σε αυτή, όπως και των συνεπειών που ακολούθησαν. Μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και την ολοκληρωτική κατάληψη του Βυζαντίου από τους Τούρκους, ο Μωάμεθ ο Β’ μολονότι είχε και άλλες, χειρότερες για τους Έλληνες εναλλακτικές επιλογές αποφάσισε, όχι από φιλευσπλαχνία ούτε από πολιτική μυωπία, αλλά για λόγους δικής του πολιτικής και οικονομικής ανάγκης, να προβεί σε πράξεις που ευνοούσαν τη διατήρηση των εθνικών χαρακτηριστικών του υποδουλωμένου λαού, δίνοντάς του ορισμένα θρησκευτικά και πολιτικά προνόμια. Αναγνώρισε δηλαδή την Ορθόδοξη Εκκλησία 14 Περιπλους 114

και επέτρεψε τη δημιουργία Ελληνικών κοινοτήτων, με διοικητικά δικαιώματα2. Η διατήρηση της εθνικής συνείδησης του υπόδουλου λαού, σε όλο το διάστημα των σκοτεινών χρόνων της δουλείας, αποτέλεσε τη βάση της αντιστάσεώς του και την αποφυγή των κινδύνων αφανισμού του κατά τον 16ο αιώνα και την επίδειξη θαυμαστής αντοχής κατά τον 17ο. Αποτέλεσε ακολούθως και το έδαφος για την έναρξη εθνικής ζωής, με σημαντικό βαθμό πνευματικής και οικονομικής επιρροής και κυριαρχίας, εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αναφορικά με την πνευματική ζωή του τόπου, μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, ο ελληνικός λαός ευρέθη χωρίς πνευματικούς οδηγούς. Όλος ο ελληνικός πνευματικός κόσμος, ήδη από τα μέσα του 15ου αιώνα βρισκόταν συγκεντρωμένος στην Ιταλία όπου διέφυγε λίγο πριν, αλλά και αμέσως μετά την άλωση. Είναι η περίοδος όπου εφευρίσκεται από τον Γουτεμβέργιο η τυπογραφία, η οποία συνέβαλε στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων. Έτσι, μολονότι στη Ελλάδα επικρατούσε ζοφερό σκοτάδι, μπορούμε να πούμε ότι στη Δύση, άρχισε να εμφανίζεται ελληνική πνευματική αναγέννηση3. Παράλληλα στην Κωνσταντινούπολη μια ιδιαίτερη κατηγορία Ελλήνων, που την αποτελούσαν οι πλέον μορφωμένοι αλλά και οι εναπομείναντες στην Ελλάδα παλαιοί άρχοντες, συγκεντρώθηκαν περί το Πατριαρχείο, για την ανάληψη αξιωμάτων και θέσεων, που θεσπίστηκαν για την άσκηση της εκκλησιαστικής και πολιτικής εξουσίας του Πατριάρχη. Είναι οι γνωστοί Φαναριώτες, που πήραν το όνομα αυτό από το Φανάρι, όπου και η έδρα του Πατριαρχείου. Πολλοί από αυτούς, ήδη από τον 16ο αιώνα πλούτισαν, ασχολούμενοι με το εμπόριο, ενώ επεδίωξαν και πέτυχαν υψηλή μόρφωση. Πολύ γρήγορα, αποτέλεσαν μια ξεχωριστή τάξη ανθρώπων, που υπερείχε και κυριαρχούσε, όχι μόνο στον ελληνικό αλλά και τον μουσουλμανικό πληθυσμό, ασκώντας ισχυρή οικονομική και πολιτική επιρροή4. Παρά τις μικρές παραχωρήσεις, που εξ ανάγκης οι Τούρκοι έκαναν στους Έλληνες, δεν έπαψαν ποτέ να συμπεριφέρονται απέναντί τους σαν αδίστακτοι δυνάστες, προβαίνοντας σε παντοειδείς και απάνθρωπες αυθαιρεσίες. Οι αυθαιρεσίες αυτές είχαν σαν αποτέλεσμα από τα πρώτα ήδη μετά την άλωση χρόνια, οι πιο υπερήφανοι και τολμηροί υπόδουλοι, να πάρουν τα όπλα και να βγουν στα βουνά πολεμώντας τους, σαν αντίδραση και διαμαρτυρία. Δημιουργήθηκαν έτσι τα πρώτα

ένοπλα σώματα, άτακτων έστω, που η εξουσία και εν προκειμένω οι τούρκοι, στην προσπάθειά τους να τους απαξιώσουν και να μειώσουν τη σημασία τους, ονόμασαν «κλέφτες»5. Ήταν όμως αυτοί, που πολεμώντας και αψηφώντας τον κατακτητή απέκτησαν πολεμική εμπειρία και αποτέλεσαν το 1821, τον πυρήνα του επαναστατικού στρατού. Σε σχέση με τον κατά θάλασσα αγώνα, η πιο κρίσιμη περίοδος των προεπαναστατικών χρόνων, ήταν ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1768. Στο σχεδιασμό τους στον πόλεμο αυτό οι Ρώσοι, εξώθησαν και τους Έλληνες σε επανάσταση. Το Φεβρουάριο του 1770, μια μοίρα του ρωσικού στόλου, φθάνει στο Οίτυλο της Μάνης και αμέσως οι Πελοποννήσιοι επαναστατούν. Γρήγορα η επανάσταση εξαπλώνεται στη Στερεά και την Κρήτη με τον Δασκαλογιάννη6. Η καλή όμως αρχή, είχε οικτρό τέλος. Η τουρκική διοίκηση, χρησιμοποιώντας μερικές χιλιάδες Τουρκαλβανών, κατάπνιξε την επανάσταση στο αίμα. Ο ρωσικός στόλος, εγκαταλείποντας τους επαναστάτες στο έλεος των εχθρών τους, φθάνει στον κόλπο του Τσεσμέ, με σκοπό την καταστροφή του Τουρκικού στόλου, πράγμα που τελικά επιτυγχάνει με τη χρήση πυρπολικών και την αποφασιστική συμβολή του Ψαριανού Ιωάννη Βαρβάκη. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1768, τελείωσε με νίκη της Ρωσίας και την υπογραφή της συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774. Βάσει της συνθήκης αυτής, δινόταν το δικαίωμα στα Ελληνικά πλοία, να ταξιδεύουν με ρωσική σημαία και να διαπλέουν ελεύθερα τα στενά του Βοσπόρου, προς και από τον Εύξεινο Πόντο7. Το τίμημα που πλήρωσε ο ελληνικός λαός και ιδιαίτερα η Πελοπόννησος στην επανάσταση αυτή, ήταν ακριβό. Δεν ήταν όμως χωρίς αντίκρισμα αφού, όπως γράφει και ο Κ. Παπαρρηγόπουλος8:“Oυδέ δυνάμεθα να αρνηθώμεν ότι η ευρωπαϊκή επέμβασις η επιτέλους διασφαλίσασα την ημετέραν ανεξαρτησίαν, έχει την αρχήν της εις την συνθήκην Κιουτσούκ Καϊναρτζή…”. Αναφορικά με τα ελληνόκτητα καράβια, αποτέλεσμα των όρων της συνθήκης ήταν, η μεταφορά και εμπορία των ρωσικών σιτηρών να περιέλθει πολύ γρήγορα και σχεδόν αποκλειστικά στα ελληνικά χέρια9. Παράλληλα, για τον λόγο ότι η πειρατεία, που κατά τους χρόνους εκείνους λυμαινόταν τις θάλασσες της Μεσογείου, συντελούσε στη δημιουργία εμπειροπόλεμων πληρωμάτων καθόσον τα πλοία, για να προστατεύονται από τους πειρατές εξοπλίζονταν, με περιορισμένο βέβαια αριθμό πυροβόλων10 βραχέος βεληνεκούς. Ήταν αυτό το ελληνικό εμπορικό ναυτικό, που κατά την επανάσταση μετεξελίχθηκε σε πολεμικό και που χάρις στη ναυτοσύνη των πληρωμάτων του επικράτησε στο Αιγαίο, συμβάλλοντας τα μέγιστα στην αναστολή αποστολής ενισχύσεων και εφοδίων του εχθρού στην ηπειρωτική Ελλάδα και τελικά στην αποτυχία των Τούρκων να την καταστείλουν.

Οι Ναυτικές Δυνάμεις

Οι Τούρκοι, μετά την καταστροφή του στόλου τους στον Τσεσμέ το 1770, σύντομα ναυπήγησαν καινούρια πλοία, πιο σύγχρονα και πιο ισχυρά από αυτά που είχαν. Έτσι, με την έκρηξη της επαναστάσεως ο στόλος τους διέθετε: Δεκαεπτά πλοία γραμμής, δηλαδή τέσσερα τρίκροτα με ογδόντα τέσσερα κανόνια το καθένα, δεκατρία δίκροτα με εβδομήντα τέσσερα κανόνια, επτά φρεγάτες, πέντε κορβέτες, αρκετά μπρίκια και πολλά μεταγωγικά11. Απέναντί τους οι Έλληνες αντιπαρέταξαν περί τα 350 μπρίκια και σκούνες εκτοπίσματος μεταξύ 60 και 400 τόνων. Ειδικότερα, η κατά ναυτική νήσο και τόπο συμβολή στον ελληνικό στόλο με πλοία άνω των 100 τόνων ήταν12: Ύδρα 115, Σπέτσες 60, Ψαρά 40, Κάσος 15, Γαλαξίδι 60 και Τρίκερι 30 (διαφόρων μεγεθών). Εξ αυτών μόνο οι στόλοι των τριών νήσων Ύδρας, Σπετσών, Ψαρών ενεργοποιήθηκαν ενώ οι λοιποί, πλην μεμονωμένων παραδειγμάτων, είτε δεν εκλήθησαν, είτε δεν προσφέρθηκαν. Η Διαφορά της ισχύος μεταξύ των δύο στόλων είναι καταφανής, αφού αν μιλούσαμε με πιο σύγχρονους όρους θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι Τούρκοι διέθεταν δεκαεπτά

θωρηκτά, επτά βαριά και ένα πλήθος ελαφρά καταδρομικά, ενώ οι Έλληνες δεν είχαν ούτε ένα θωρηκτό ή βαρύ καταδρομικό. Τη διαφορά όμως αυτή εκμηδένισαν δύο βασικά πλεονεκτήματα των Ελλήνων, η ναυτοσύνη των πληρωμάτων και η τέχνη της κατασκευής και χρήσης των πυρπολικών. Ειδικά οι πυρπολητές ή μπουρλοτιέρηδες, όπως γράφει ο Δ. Φωτιάδης, «…ήταν όλοι εθελοντές και ταμένοι στο θάνατο». Είχανε μέσα στη βάρκα τους ένα βαρέλι με μπαρούτι, έτοιμοι να τιναχθούν στον αέρα αν τυχόν έβλεπαν ότι δεν μπορούσαν να ξεφύγουν, διότι ήξεραν τι μαρτυρικός θάνατος τους περίμενε αν έπεφταν στα χέρια των τούρκων13. Ήταν επομένως αποφασισμένοι και ως εκ τούτου κατά τις επιχειρήσεις πυρπολήσεως ψύχραιμοι, να προβαίνουν σε όλους τους χειρισμούς που απαιτούντο για την επίτευξη του στόχου τους, παρά τα πυρά που δέχονταν από ψηλά με τουφέκια και κανόνια.

Το δίκροτο ντελίνι της Ερεσσούς

Η είσοδος στην επανάσταση των τριών ναυτικών νήσων Σπετσών, Ψαρών και Ύδρας, ολοκληρώθηκε διαδοχικά, στις 16 Απριλίου του 182114. Οι πολεμικές επιχειρήσεις του νεοσύστατου ελληνικού πολεμικού στόλου, άρχισαν σχεδόν αμέσως. Η πρώτη όμως μεγάλη και καθοριστική για την εξέλιξη και έκβαση του αγώνα ήταν, η πυρπόληση ενός τουρκικού ντελινιού, ενός μεγάλου δηλαδή πολεμικού δικρότου, στις 27 Μαΐου. Το φοβερό σε μέγεθος και ισχύ πλοίο (διέθετε 74 πυροβόλα), είχε εξέλθει από τα στενά του Ελλησπόντου, για να εφοδιάσει τις τουρκικές φρουρές φρουρίων της Μικράς Ασίας και νησιών. Είχε προηγηθεί ωστόσο την 23η Μαΐου, μια πρώτη προσπάθεια προσβολής του, με τη γολέττα του Τομπάζη κυρίως και ενός ακόμα υδραΐκού πλοίου, του Ι. Ζάκα. Η επίθεση όμως αυτή, κάτω από τα καταιγιστικά πυρά των κανονιών του δικρότου απέτυχε πλήρως, όπως και μια δεύτερη με τη γολέττα του Τομπάζη στην αρχή και στη συνέχεια ολόκληρου του ελληνικού στόλου. Ήταν όμως η στιγμή της αλήθειας και όπως γράφει ο Δ. Κόκκινος: «Εφάνη τότε και εις την πραγματικότητα η αδυναμία του οπλισμού της ελληνικής ναυτικής δυνάμεως απέναντι της τουρκικής. Ολόκληρος ο ελληνικός στόλος ευρίσκετο προ ενός δικρότου εκ των πολλών του τουρκικού στόλου και δεν ηδύνατο καν να κινηθεί»15. Τη νύχτα που ακολούθησε έγινε σύσκεψη των ναυάρχων, για την ανεύρεση τρόπου αντιμετώπισης της τουρκικής υπεροχής. Στη σύσκεψη αυτή ο ναύαρχος των Ψαρών Ν. Αποστόλης είπε ότι στα Ψαρά, ο συμπολίτης του πλοίαρχος Γ. Καλαφάτης είχε μετασκευάσει το πλοίο του σε πυρπολικό, με σκοπό να το χρησιμοποιήσει εναντίον των τούρκων και ότι η χρήση του, όχι μόνο θα τούς απήλλασσε από το συγκεκριμένο δίκροτο, αλλά θα μπορούσε και να γενικευθεί15, 16. Στα Ψαρά υπήρχε ζωηρή η ανάμνηση της πυρπόλησης του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ από τους Ρώσους το 1770, όπου πολλοί Ψαριανοί είχαν συμμετάσχει με τα πλοία τους, αλλά είχαν περάσει πενήντα χρόνια και από τους λίγους επιζώντες κανένας δεν γνώριζε το μυστικό της κατασκευής των πυρπολικών, ο δε Καλαφάτης επιχείρησε όπως γράφει ο Κόκκινος17 «…να μεταβάλει το πλοίον του εις πυρπολικόν, με τον τρόπον που εφαντάζετο ότι ήτο τούτο δυνατόν.»17, 18, με άλλα λόγια δηλαδή αυτοσχεδίασε. Στη σύσκεψη αποφασίστηκετελικά, να στείλουν στα Ψαρά δύο πλοία να φέρουν το πυρπολικό του Καλαφά-

Στην αριστερή σελίδα: Ο Ιωάννης Θεοφιλόπουλος σε μεγάλη ηλικία. Φωτογράφος Πέτρος Μωραΐτης. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Δεξιά: Ο Ιωάννης Θεοφιλόπουλος απεικονίζεται ως σημαιοφόρος πλάι στον Κωνσταντίνο Κανάρη, Ομάδα αγνώστων Γερμανών ζωγράφων περί το 1836. Αίθουσα Ελ. Βενιζέλος, Μέγαρο Βουλής των Ελλήνων. Περιπλους 114 15

Νικήφορος Λύτρας, Πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο. Λάδι σε μουσαμά, 143x109 εκ. Πινακοθήκη Αβέρωφ. Μέτσοβο.

τη. Ο καιρός όμως δεν ήταν ευνοϊκός, η επάνοδος καθυστερούσε και μεταξύ των πλοιάρχων επικρατούσε εκνευρισμός. Τότε ένας αξιωματικός από τη ναυαρχίδα του Αποστόλη, εμφανίστηκε ως από μηχανής θεός. Το όνομά του ήταν Ιωάννης Δημουλίτσας ή Πατατούκος από την Πάργα και ισχυρίστηκε ότι μπορεί να κατασκευάσει πυρπολικό και μάλιστα ταχύτατα. Διευκρίνισε δε ότι διδάχθηκε την τέχνη, από ειδικό του γαλλικού ναυστάθμου στην Τουλώνα, τον καιρό που ταξίδευε με τα ψαριανά καράβια. Κατασκεύασε τότε αμέσως (σε διάστημα λίγων ωρών) πυρπολικό, με πλοίο που προσέφερε ο Υδραίος πλοίαρχος Ι. Θεοδόσης. Η τιμή του πρώτου, που ανέλαβε να οδηγήσει πυρπολικό εναντίον του εχθρού, ανήκει στον επίσης Υδραίο Γεωργάκη Θεοχάρη, με πλήρωμα μάλιστα και από τα τρία νησιά. Η επίθεση αυτή όμως απέτυχε, είτε λόγω της ατελούς κατασκευής του πυρπολικού είτε λόγω παντελούς απειρίας του πληρώματός του. Παρόλα αυτά, ούτε οι Έλληνες ναύαρχοι ούτε ο Πατατούκος απογοητεύθηκαν. Αναζητείτο τότε πρόσωπο τολμηρό και ικανό, που εθελοντικά και όχι δια διαταγής θα αναλάμβανε την εκτέλεση νέας πυρπολικής επιχείρησης. Παρουσιάσθηκε τότε στον ναύαρχο Αποστόλη ο εξάδελφός του πλοίαρχος Δημήτριος Παπανικολής και του είπε ότι θα οδηγούσε αυτός το πυρπολικό, με την προϋπόθεση ότι αυτός θα επέλεγε το πλήρωμα και ότι θα έκανε την επιχείρηση ημέρα, όταν θεωρούσε ότι είχε περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας. Ο Παπανικολής ήταν γνωστός σε όλους, τόσο για την ικανότητά του σαν πλοίαρχος όσο και για την τόλμη του, έτσι που ο αρχιναύαρχος Τομπάζης είπε γι’ αυτόν: «Αν ο Παπανικολής κάψει το δίκροτο, είμαστε καλά. Αλλοιώς εχαθήκαμε»19.

16 Περιπλους 114

Ο καιρός δεν είχε κοπάσει και το δίκροτο παρέμενε στο λιμάνι της Ερεσού. Εν τω μεταξύ στις 25 του μηνός κατέφθασαν και τα πλοία από τα Ψαρά με τον Καλαφάτη και το πυρπολικό του. Το πρωΐ της 27ης ο καιρός ήταν ευνοϊκός. Από την αυγή τα ελληνικά πλοία άρχισαν να κανονιοβολούν το δίκροτο, σε μια εικονική ναυμαχία βέβαια, αφού αυτό βρισκόταν εκτός του βεληνεκούς των κανονιών τους, για το λόγο ότι δεν ήθελαν να διακινδυνεύσουν από τις βολές των τουρκικών πυροβόλων. Σκοπός τους ήταν μόνο, αφενός να προκαλέσουν αντιπερισπασμό και αφετέρου να δημιουργήσουν νέφος καπνού στην θάλασσα, ενισχυόμενο μάλιστα και από εκείνον των προς ανταπόδοση κανονιοβολισμών του δικρότου, για κάλυψη των κινήσεων του πυρπολικού. Τότε αποφασίσθηκε να συμμετάσχει στην επιχείρηση και το πυρπολικό του Καλαφάτη, που θα δρούσε ταυτόχρονα με εκείνο του Παπανικολή. Στις οκτώ και μισή το πρωΐ, μέσα σε μια «κόλαση» από σύννεφο καπνού και κρότου, οι πυρπολητές ξεκίνησαν. Σύμφωνα με το σχέδιο, ο Καλαφάτης θα κατηύθυνε το πυρπολικό του στο μέσον και ο Παπανικολής στην πλώρη του δικρότου. Ο Παπανικολής όρθιος, κρατούσε τον πυρσό για την ανάφλεξη του πυρπολικού του, όταν θα ερχόταν η κατάλληλη στιγμή20. Στο τιμόνι είχε επιλέξει τον Ιωάννη Θεοφιλόπουλο από τα Λαγκάδια της Γορτυνίας, ένα γίγαντα στο σώμα και στην ψυχή (το ανάστημά του έφθανε τα δύο μέτρα και δέκα πέντε εκατοστά)21. Η επιτυχία της επιχείρησης εξαρτάτο και από τους δύο20. Και να πως περιγράφει ο Δ. Φωτιάδης τη σκηνή22: « Το μάτι του (Θεοφιλόπουλου), βρίσκεται καρφωμένο, κι ας σφυρίζουν πάνωθέ του τα μισδράλια, σε μια από τις ανοιχτές μπουκαπόρτες στη μάσκα του ντελινιού. Μανουβράρει με τέχνη και χώνει το τσιμπούκι ( πρόβολο) σ’ αυτή». Στη συνέχεια το πλήρωμα, ρίχνει τους γάντζους, τεντώνει τα σχοινιά και εξασφαλίζει έτσι την προσκόλληση του πυρπολικού πάνω στο δίκροτο. Την ίδια ώρα ο Καλαφάτης, δεν κατόρθωσε να προσκολληθεί αμέσως. Το πλοίο του αν και πλησίασε για μια στιγμή, απωθήθηκε πριν αναφλεγεί. Έκανε μια δεύτερη προσπάθεια, αλλά οι τούρκοι κατάφεραν να την αποφύγουν. Το πυρπολικό αυτό, παρά τις προσπάθειες του Καλαφάτη να το προσκολλήσει στο πλευρό του δίκροτου, άρχισε να αναφλέγεται απομονωμένο και τελικά εγκαταλείφθηκε από το πλήρωμά του χωρίς αποτέλεσμα. Αντίθετα ο Παπανικολής επέτυχε αμέσως. Χάρις στους χειρισμούς του Θεοφιλόπουλου, το πυρπολικό του προσκολλήθηκε ταχύτατα. Ήταν τότε η στιγμή για την ανάφλεξη. Με τον αναμμένο πυρσό, έβαλε φωτιά στις πιο εύφλεκτες ύλες του και οι φλόγες που αναδύθηκαν αμέσως, μεταδόθηκαν στα σχοινιά της πλώρης και στη συνέχεια στο δολώνιο του δίκροτου με όλα του τα εξαρτήματα23. Τότε οι τούρκοι που ήταν πάνω στο δίκροτο, συγκεντρώθηκαν στην πλώρη και όπως γράφει ο Νικόδημος24: «…προσπαθούντες να σβύσωσι το πύρ του πυρπολικού του Παπανικολή, κατά συγκυρίαν δε εφάνη τούτο απομακρυνόμενον μικρόν τι από της πρώρας του δικρότου, όλοι δε οι εν τω στόλω Έλληνες καρδιοκτυπούντες και φοβούμενοι την απομάκρυνσίν του επεκαλούντο έκαστος την εξ ύψους βοήθειαν⋅ εν τω μεταξύ δε εφάνη εις την κόφαν του πρωραίου ιστού ολίγον πυρ ανάπτον, ο δε πνέων γαληνιαίος ζέφυρος…το εκόλλησεν (το πυρπολικό) εις το δίκροτον και διέδωκε τας φλόγας του έτι μάλλον·…». Πάνω στο δίκροτο τότε επικράτησε πανικός και χάος. Όλοι έτρεχαν ψάχνοντας τρόπο να σωθούν

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

άλλοι πέφτοντας στη θάλασσα και άλλοι (ιδίως αξιωματικοί) μπαίνοντας στις λέμβους τους, χωρίς όμως να μπορούν να αποφύγουν το μοιραίο. Ακόμα και ο κυβερνήτης καπετάν Αρναούτογλου έτρεχε και αυτός, ζητώντας απεγνωσμένα μία βάρκα για να σωθεί. Οργισμένος τότε ένας τσαούσης, επειδή ο κυβερνήτης του φρόντιζε μόνο για τη δική του σωτηρία, όρμησε με το μαχαίρι του και τον τραυμάτισε στο λαιμό23, 25. Η φωτιά εν τω μεταξύ, συνέχιζε το καταστρεπτικό της έργο, κατατρώγοντας το εσωτερικό του δίκροτου, έτσι που «…εκάστη κανονοθυρίς παρίστα στόμα καιομένου κλιβάνου…»25. Μετά παρέλευση μερικών λεπτών ακούστηκε φοβερός κρότος. Εξερράγη η πυριτιδαποθήκη και όπως γράφει ο Νικόδημος: «…νέφος μέλαν επεσκίασε το στερέωμα και εσκοτίσθη το φώς του ηλίου από την εκπυρσοκρότησιν και από διάφορα τεμάχια του εφοπλισμού και του σκάφους…»25. Η ολοκληρωτική καταστροφή του δίκροτου είχε συντελεσθεί. Από τους χίλιους εκατό άνδρες που αποτελούσαν το πλήρωμά του, σώθηκαν μόνο οκτώ26, ενώ όλοι οι πυρπολητές επέστρεψαν με τις λέμβους τους στον ελληνικό στόλο αβλαβείς24.

Η σφαγή της Χίου

Το 1822 ήταν μια πολύ κρίσιμη χρονιά για την επανάσταση. Στις 14 Ιανουαρίου, μετά την εξόντωση του Αλή Πασά στο νησάκι της λίμνης των Ιωαννίνων, η Μεγάλη Πύλη είχε την άνεση, να ασχοληθεί με τους επαναστάτες στην Πελοπόννησο και Στερεά Ελλάδα. Όλο το στράτευμα που ήταν δεσμευμένο στη καταστολή της αποστασίας του Αλή Πασά, ήταν τώρα ελεύθερο να εκστρατεύσει εναντίον των επαναστατών της Νότιας Ελλάδας. Επικεφαλής αρχικά ανέλαβε ο Χουρσίτ Πασάς, όταν όμως έπεσε στη δυσμένεια του σουλτάνου και αυτοκτόνησε, ανέλαβε σερασκέρης (αρχιστράτηγος) ο Δράμαλης, με συμπαραστάτες άλλους οκτώ μεγάλους πασάδες. Το φοβερό για την εποχή εκείνη στράτευμα, θα βοηθούσε από τη θάλασσα ο ενωμένος τουρκικός και αιγυπτιακός στόλος, υπό τον καπουτάν πασά Καραλή27. Λίγο αργότερα, στις 10 Μαρτίου, 2.500 Σαμιώτες από την ήδη επαναστατημένη Σάμο, αποβιβάζονται στη Χίο με σκοπό να ξεσηκώσουν στην επανάσταση και τους Χιώτες. Εκείνη την εποχή το νησί ευημερούσε και πολλοί από τους κατοίκους δεν είδαν με καλό μάτι τον ερχομό των Σαμιωτών28. Ο πληθυσμός του ανερχόταν στις εκατόν είκοσι χιλιάδες, από τους οποίους οι εκατόν δέκα τρεις χιλιάδες χριστιανοί και δύο χιλιάδες Τούρκοι. Το πρωΐ της επομένης της απόβασης, χίλιοι πεντακόσιοι τούρκοι στρατιώτες εκστρατεύουν εναντίον τους για να τους ρίξουν στη θάλασσα. Γρήγορα όμως υποχώρησαν και κλείστηκαν αμυνόμενοι στο κάστρο της Χώρας. Στις 30 Μαρτίου, ημέρα Μεγάλη Πέμπτη, εμφανίζεται στο μεταξύ Χίου και Τσεσμέ στενό ο τουρκικός στόλος υπό τον Καραλή, με 46 πλοία από τα οποία έξι δίκροτα, εννέα φρεγάτες και κορβέτες, τα δε υπόλοιπα μπρίκια και βομβάρδες29. Μόλις νύχτωσε, ο Καραλής διέταξε κανονιοβολισμό της πόλης και αποβίβασε στρατό επτά χιλιάδων ανδρών που είχε στα πλοία του. Την επομένη άρχισε να μεταφέρει με πλοιάρια, από τις ακτές του Τσεσμέ και άλλα στρατεύματα, αλλά και άτακτους ενόπλους που είχαν συγκεντρωθεί εκεί30. Η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων της πόλης τότε έφυγε, αναζητώντας σωτηρία στα ενδότερα του νησιού ή στις ακτές. Οι Σαμιώτες, προ του όγκου των τουρκικών στρατευμάτων, υπεχώρησαν προς Βολισσό όπου αργότερα τους παρέλαβαν με πλοιάρια οι Ψαριανοί, που είχαν προστρέξει για βοήθεια, μαζί με όσους από τους καταφυγόντες εκεί Χιώτες μπόρεσαν. Οι Τούρκοι ανενόχλητοι πλέον στη πόλη, άρχισαν τις σφαγές των λίγων που δεν είχαν προφθάσει να φύγουν και τις λεηλασίες και πυρπολήσεις των σπιτιών. Μέχρι το βράδυ του Μ. Σαββάτου, στην πόλη της Χίου είχαν μαζευτεί δέκα πέντε χιλιάδες τουρκικού στρατού και ενόπλων ατάκτων . Το τι επακολούθησε και για ένα περίπου μήνα στο νησί της Χίου, δεν υπάρχουν λέξεις, που μπορούν να περιγράψουν. Αυτά που συνέβησαν, αποτελούν μια από τις πιο αιματοβαμμένες σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας31-33. Οι Τούρκοι, μετά τις παντοειδείς βαρβαρότητες στις οποίες προέβησαν μέσα στη Χώρα, εκστράτευσαν και εκτός πόλης. Την Κυριακή του Πάσχα, στο μοναστήρι του Αγίου Μηνά, κατέσφαξαν τρεις χιλιάδες που είχαν καταφύγει εκεί, ενώ τη Δευτέρα, κατέσφαξαν ή αιχμαλώτισαν όσους είχαν προσπαθήσει να βρουν σωτηρία στο χωριό Άγιος Γεώργιος. Οι υπόλοιποι κάτοικοι της πόλης, τρέχοντας κατά ομάδες, έφθαναν στις δυτικές ακτές του νησιού, αναζητώντας απεγνωσμένα βοήθεια από τη θάλασσα. Ο Τούρκος ναύαρχος όμως, δεν αρκέστηκε στις σφαγές και λεηλασίες των πρώτων ημερών, ούτε στο ότι είχε καταστεί ο απόλυτος κύριος του νησιού διασκορπίζοντας τους επαναστάτες. Αποφάσισε να εξοντώσει παντελώς τους δύστυχους Χιώτες, βάζοντας σε λειτουργία ένα άτιμο και δόλιο σχέδιο. Χρησιμοποιώντας τον πρόξενο της Αυστρίας και τον αναπληρούντα τον πρόξενο, υπο18 Περιπλους 114

πρόξενο της Γαλλίας, έπεισε τους καταφυγόντες στα διάφορα μέρη του νησιού κατοίκους ότι με διαταγή του σουλτάνου, τους παρείχε γενική αμνηστία και ότι για την αποκατάσταση της τάξεως, έπρεπε όλοι να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Οι περισσότεροι πείστηκαν και γύρισαν. Όλα εξελίχθηκαν σύμφωνα με το σχέδιο του απάνθρωπου Τούρκου ναυάρχου. Τα θύματα ευρίσκοντο στις παγίδες που έστησε. Τα όσα ακολούθησαν ήταν πολύ χειρότερα εκείνων των πρώτων ημερών. Οι τούρκοι οπλοφόροι διαχωρίστηκαν σε ισχυρά αποσπάσματα και διατρέχοντας την πόλη προέβησαν σε ανηλεείς σφαγές. Δεν σεβάστηκαν ούτε ηλικιωμένους, ούτε γυναίκες, ούτε αρρώστους, ούτε ανάπηρους ούτε μοναστήρια. Τούς εξόντωσαν όλους. Κατόπιν άρχισε η τραγική καταδίωξη σε όλο το νησί προς εξόντωση και εκείνων που μπόρεσαν να διαφύγουν σε δάση, σπηλιές και ακτές. Δεν υπήρξε μέσον εξόντωσης που δεν χρησιμοποιήθηκε. Άλλους διαμέλιζαν με τα γιαταγάνια, άλλους χτυπώντας τους με ρόπαλα, άλλους μαχαιρώνοντας, άλλους ακρωτηριάζοντας και άλλους απαγχονίζοντας. Όπως γράφει ο Δ. Κόκκινος33, «Αι γυναίκες εξήπταν περισσότερον τους διώκτας των και υφίσταντο λιπόθυμοι τας κτηνώδεις επιθέσεις των, χωρίς με τούτο έπειτα να τους χαρίζεται η ζωή». Στις ακτές η τραγωδία ήταν χειρότερη. Ο Σ. Τρικούπης32 αναφέρει ότι «…χιλιάδες ανδρών και γυναικών συσσωρευθέντων εις τινα άκραν αντικρύ των Ψαρών επ΄ ελπίδι απόπλου έπεσαν εις χείρας δημίων και τόσον αίμα εχύθη ώστε εκοκκίνισεν η παράκτιος θάλασσα·…». Οι νεκροί της πολυήμερης αυτής σφαγής ανήλθαν στους είκοσι τρείς χιλιάδες, ενώ όπως λέει ο Δ. Κόκκινος33 «… οι αιχμάλωτοι που επωλήθησαν εις τας ανθρωποαγοράς ανήλθον κατά τα κατάστιχα του κουρμπεκιού –τα βιβλία του τελωνείου– , εις τα οποία καταγράφηκαν ως εξαγωγικόν εμπόρευμα, εις σαράντα οκτώ χιλιάδας.». Οι θηριωδίες των τούρκων, προκάλεσαν φρίκη όχι μόνο στους Έλληνες αλλά και σε όλη την Ευρώπη. Το Αιγαίο μούδιασε και τα νησιά φοβούντο ότι τα περίμενε ίδια τύχη. Μετά όμως το αρχικό σάστισμα αναζητήθηκε τρόπος αντίδρασης. Στις 27 Απριλίου, ο στόλος αποτελούμενος από πενήντα επτά πλοία και πέντε πυρπολικά, συγκεντρώθηκε στα Ψαρά. Αποφασίζεται τότε εκεί, η προσβολή του τουρκικού στόλου μέσα στο στενό της Χίου. Το βράδυ της 18ης Μαΐου, δέκα πέντε πλοία με τρία πυρπολικά αποσπώνται από τον υπόλοιπο στόλο και εισέρχονται στον πορθμό μεταξύ Χίου και Αγνουσών και αρχίζει η ναυμαχία. Ο Μιαούλης, μαζί με τον Σαχτούρη, τον Τσαμαδό και τον Σκούρτη, πλησιάζουν τη ναυαρχίδα του τουρκικού στόλου, προσπαθώντας να την απομονώσουν. Όταν οι καπνοί της μάχης, έκαναν το σκοτάδι πιο πυκνό, ο Μιαούλης δίνει την εντολή στο υδραίϊκο πυρπολικό, να πέσει πάνω στην ναυαρχίδα του Καραλή και να την κάψει. Η επιχείρηση όμως τελικά απέτυχε, αφού το πλήρωμα βιάστηκε να βάλει φωτιά πριν στερεώσει το πυρπολικό. Έτσι τα ελληνικά πλοία υποχώρησαν υπό την πίεση των τουρκικών34 και όπως γράφει ο Ορλάνδος: «Η αποτυχία του πυρπολικού ελύπησε τους Έλληνας, οίτινες προσωρμίσθησαν αύθις εις Ψαρά, ο δε οθωμανικός στόλος επανήλθεν εις Χίον υπερευχαριστημένος»35. Απελπισία τότε άρχισε να καταλαμβάνει τους Έλληνες ναυτικούς. Είχαν δοκιμάσει τα πάντα χωρίς αποτέλεσμα⋅ και δεν ήταν μόνο αυτό, άρχισαν και οι μεταξύ τους έριδες , με κατάληξη την αποχώρηση των Σπετσιωτών στις 31 Μαΐου. Το βράδυ της ίδιας ημέρας, σε ένα κρασοπωλείο των Ψαρών, είχαν συγκεντρωθεί ορισμένοι Ψαριανοί, συζητώντας την κρισιμότητα της καταστάσεως. Εκεί ερρίφθη η ιδέα. Όπως λέει ο Νικόδημος σκέφθηκαν το εξής: «να ζητήσουν από την βουλήν να τους δοθεί έν πυρπολικόν και δια νυχτός να εισέλθωσι μυστικά εις το στενόν της Χίου, όπου ο εχθρικός στόλος είναι ηγκυροβολημένος και να ρίψουν το πυρπολικόν επί του στόλου… την απόφασιν ταύτην την έκαναν δι’ όρκου επί της εικόνος της Παναγίας…υπέδειξαν δε το (πυρπολικό) του Κανάρη»36. Η βουλή δέχτηκε, αλλά επειδή η επιχείρηση ήταν τολμηρή, ζήτησε να έχει την συγκατάθεση του Κανάρη. Αυτός, αφού συνεννοήθηκε με το πλήρωμά του, δέχτηκε. Η βουλή τότε, ενημέρωσε τον Μιαούλη για την απόφαση που λήφθηκε και αυτός όχι μόνο συμφώνησε, αλλά διέθεσε για την επιχείρηση και ένα υδραίϊκο πυρπολικό υπό τον Ανδρέα Πιπίνο. Ο Κανάρης ανέλαβε επικεφαλής, όχι μόνο διότι πρώτος προσφέρθηκε εθελοντής στην επιχείρηση, αλλά και διότι γνώριζε καλύτερα τις γειτονικές προς τα Ψαρά θάλασσες. Ο Μιαούλης περίμενε από την επιχείρηση αυτή εκείνο που ο ίδιος δεν επέτυχε κατά την επίθεση της 18ης Μαΐου. Ή να αναγκάσει δηλαδή τον τουρκικό στόλο να υποχωρήσει με ζημιές και πάλι στον Ελλήσποντο, όπως συνέβη και προ έτους με την πυρπόληση του τουρκικού δίκροτου από τον Παπανικολή στην Ερεσσό ή να τον αποκλείσει στη Χίο, έτσι ώστε να απομακρυνθεί το ενδεχόμενο γρήγορης ένωσής του με τον αιγυπτιακό στόλο και να προλάβει έτσι να ενισχυθεί ο εξασθενημένος ήδη ελληνικός37.

κάποιες λέμβους του πλοίου και ο ναύαρχος Καραλής πασάς, πήδηξε σε μία από αυτές. Δε σώθηκε όμως. Ένα κομμάτι του φλεγόμενου καταρτιού έπεσε στο κεφάλι του και τον τραυμάτισε θανάσιμα. Τον μετέφεραν στη στεριά και εκεί άφησε την τελευταία του πνοή. Τα Την 1η Ιουνίου τα πυρπολικά απέπλευσαν, αφού τα πληρώματά τους άλλα καράβια του στόλου δεν τολμούσαν να πλησιάσουν, από το φόβο πρώτα κοινώνησαν στην εκκλησία. Τα συνόδευαν τέσσερα πλοία, μήπως η φωτιά μεταδοθεί και σε αυτά. Σε λίγο, τα ογδόντα τέσσερα δύο ψαριανά και δύο υδραίϊκα. Σύμφωνα με το σχέδιο, τα πυρπολικά κανόνια της ναυαρχίδας πυρακτώθηκαν και άρχισαν να εκπυρσοκροθα έμπαιναν στον πορθμό από το βορρά, τα δύο ψαριανά πλοία θα τούν αυτόματα, πράγμα που ανάγκασε τις λέμβους των άλλων καραπεριπολούσαν στο βορινό στόμιο του στενού, ενώ τα δύο υδραίϊκα βιών, που επιχείρησαν να πλησιάσουν για να παράσχουν βοήθεια, να στο νότιο, περιμένοντας την έξοδο των πυρπολικών που θα έβγαιναν απομακρυνθούν. βόρεια ή νότια, ανάλογα με την φορά του ανέμου. Μετά τον απόπλου Κατά τις δύο μετά τα μεσάνυχτα, πενήντα λεπτά δηλαδή από τη στιγόμως επικρατούσε πλήρης νηνεμία. Βάλανε τότε πλώρη για τα δυτιμή που το μπουρλότο προσκολλήθηκε στο ντελίνι, η φωτιά έφτασε κά παράλια της Λέσβου, περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή για να στην πυριτιδαποθήκη και η ναυαρχίδα τινάχθηκε στον αέρα. Από τους επιχειρήσουν. Η στιγμή ήλθε την νύχτα της 6ης προς την 7η Ιουνίου υπερδισχίλιους άνδρες που επέβαιναν, σώθηκαν κάποιες δεκάδες. και μάλιστα η ευνοϊκή συγκυρία ήταν τριπλή. Πρώτον φυσούσε ευνοΜεταξύ εκείνων που κάηκαν ή πνίγηκαν, ήταν και οι καλύτεροι από ϊκός άνεμος, δεύτερο η νύχτα ήταν τελείως ασέληνη και το σκοτάδι τους αξιωματικούς των άλλων πλοίων, που είχαν προσκληθεί από θα βοηθούσε τις κινήσεις των πυρπολητών και τρίτο οι τούρκοι τη τον Καραλή για την παράθεση επίσημου δείπνου, με την ευκαιρία της νύχτα αυτή εόρταζαν το μπαϊράμι (κάτι ανάλογο δηλαδή με το δικό εορτής. μας Πάσχα), οπότε η επαγρύπνησή τους θα χαλαρωνόταν σημαντικά. Από τους ηρωϊκούς πυρπολητές, δεν έπαθε κανένας τίποτα. Μέσα Πράγματι, τα πυρπολικά ξεκίνησαν. Πέρασαν στη σκοτεινή θάλασσα, στη γενική έκπληξη και σύγχυση που προκάλεσε σε όλο τον τουρκικό απαρατήρητα από τα τουρκικά πλοία, που αποστολή είχαν τη φρούρηστόλο η πυρπόληση της ναυαρχίδας του, κατόρθωσαν να περάσουν ση και επιτήρηση του βόρειου στομίου του πορθμού, αλλά που είχαν κωπηλατώντας ανάμεσα στα τουρκικά πλοία, χωρίς να τους καταδιαγκυροβολήσει επειδή τα πληρώματά τους εόρταζαν τη μεγάλη τους ώξει κανείς. Έφθασαν έτσι μέχρι το στόμιο του πορθμού, όπου τους θρησκευτική εορτή. Πολύ γρήγορα έφθασαν στον αγκυροβολημένο περίμεναν τα ελληνικά πλοία πάνω στα οποία επέβησαν. και φωταγωγημένο τουρκικό στόλο. Οι πυρπολητές αναγνώρισαν Την επομένη κιόλας ημέρα (8 Ιουνίου), φοαμέσως τη ναυαρχίδα του Καραλή και την βισμένος ο τουρκικός στόλος, εξήλθε από υποναυαρχίδα του Μουχτάρμπεη, επειδή το στενό της Χίου και δια μέσου Λέσβου και ήταν πιο λαμπρά φωτισμένες. Ο Κανάρης Τενέδου, αγκυροβόλησε την 24η Ιουνίου επέλεξε να επιτεθεί στη ναυαρχίδα και ο Πιστον Ελλήσποντο, υπό την κάλυψη των πυπίνος στη υποναυαρχίδα. Όσοι Τούρκοι από ροβόλων των παράκτιων φρουρίων. τα πλοία τους είδαν δεν υποψιάστηκαν, γιαΈτσι, η σφαγή της Χίου δεν έμεινε ανεκδίτί δε φαντάστηκαν ότι θα μπορούσαν εχθρικητη. Από την άλλη μεριά, με την αποχώκά πλοία να περάσουν από τα επιτηρούμενα ρηση του τουρκικού στόλου οι Έλληνες στόμια του πορθμού και να τολμήσουν να επανάκτησαν τον έλεγχο της θάλασσας. προσεγγίσουν ένα τόσο ισχυρό στόλο σαν Παράλληλα, (α) αποδείχθηκε ότι με τα το δικό τους. Έτσι, τα πυρπολικά έπεσαν πυρπολικά ο ελληνικός στόλος, μπορούσε πάνω στους στόχους τους. Ο Πιπίνος προνα αντιμετωπίσει επιτυχώς τον κατά πολύ σκόλλησε το δικό του στην υποναυαρχίδα, ισχυρότερό του τουρκικό, (β) οι κάτοικοι αλλά βιάστηκε να το αναφλέξει και το πλήτων νησιών απαλλάχθηκαν από την αγωνία ρωμα επιβιβάστηκε γρήγορα στη λέμβο του ενδεχόμενου, να έχουν την ίδια τύχη που έφερε μαζί του. Οι Τούρκοι όμως που με τους Χιώτες και (γ) οι τούρκοι απέκτηαντιλήφθηκαν γρήγορα την επίθεση, μετά σαν ένα σύμπλεγμα μειονεκτικότητας στη έντονες προσπάθειες απέσπασαν το πυρθάλασσα, που θα τους ακολουθούσε μέχρι πολικό, που απομακρύνθηκε και καιγόταν το τέλος της επανάστασης. Το πιο σημαντιακυβέρνητο ανάμεσα στα άλλα τουρκικά κό όμως ήταν άλλο. Περί τα μέσα Ιουλίου, καράβια, προκαλώντας όμως τον τρόμο ο Δράμαλης με τη στρατιά του, σαρώνοστα πληρώματά τους. ντας τους πάντες στο δρόμο του, περνάει Ο Κανάρης που έπεσε σχεδόν ταυτόχρονα τον Ισθμό, καταλαμβάνει την Κόρινθο και με τον Πιπίνο στον δικό του στόχο, ήταν βγαίνει στην πεδιάδα του Άργους, αποπιο τυχερός. Είχε στο τιμόνι πηδαλιούχο φασισμένος να δώσει ένα σκληρό μάθημα τον Ιωάννη Θεοφιλόπουλο-Καραβόγιανθανάτου στην καρδιά του ξεσηκωμού, στην νο, ο οποίος με επιδέξιους χειρισμούς, Πελοπόννησο. Περίμενε όμως ενίσχυση κατόρθωσε να εισαγάγει τον πρόβολο του και τροφοδοσία στον κόλπο του Ναυπλίμπουρλότου, σε μια από τις ανοιχτές μπουΠροτομή του Ιωάννη Θεοφιλόπουλου στο Ηρώο της ου, από τον ενωμένο τουρκο - αιγυπτιακό καπόρτες του ντελινιού με αποτέλεσμα να γενέτειράς του, Λαγκάδια Γορτυνίας. (Πηγή: www. στόλο. Ο στόλος αυτός όμως, χάρη στους το καρφώσει στη ναυαρχίδα. Ο Θεοφιλόlagkadia.com) Έλληνες ναυτικούς και ειδικότερα τους πουλος εξακολούθησε να παραμένει στη πυρπολητές, δεν ήλθε ποτέ. Πείνα χτύπησε τότε το στράτευμά του και θέση του προβαίνοντας στους απαραίτητους χειρισμούς για τη διαο Κολοκοτρώνης με τον Νικηταρά, τον Παπαφλέσσα, τον Πλαπούτα, τήρηση της σωστής θέσης του πυρπολικού, μέχρι αυτό να στερεωθεί τον Υψηλάντη και τους άλλους οπλαρχηγούς, τον συνέτριψε στη μάχη με τους γάντζους στο ντελίνι, ενώ τα βόλια των Τούρκων που ήδη των Δερβενακίων. Έτσι, το 1822 που οι μεν φίλοι φοβόντουσαν, οι είχαν αντιληφθεί την επίθεση, σφύριζαν ανάμεσα στα ξάρτια. Ο Καδε εχθροί ήλπιζαν ότι θα ήταν η χρονιά κατάπνιξης της επανάστασης, νάρης είχε υπολογίσει τη σωστή θέση του πυρπολικού έτσι ώστε, σε ήταν αντίθετα χρονιά θριάμβου. συνδυασμό με τη φορά του ανέμου, να προκληθεί η μεγαλύτερη ζημιά στο γιγάντιο εχθρικό πλοίο. Αφού έδεσε μαζί με τον Θεοφιλόπουλο το Καραβόγιαννος & Τσακαλογιάννης πηδάλιο, έβαλε φωτιά με το δαυλό του στον αναφλεκτικό μηχανισμό Όταν στα 1790 γεννιόταν στα Λαγκάδια της Γορτυνίας, κοντά στα χίλια του πυρπολικού και τότε όλοι μαζί πήδηξαν στη λέμβο διαφυγής. Οι μέτρα υψόμετρο ο Γιαννάκος, ο γιός του Γιώργη του Θεοφίλη40, ούτε φλόγες αναδύθηκαν και μεταδόθηκαν ακαριαία προς το μεγάλο καπου το φανταζόταν ο ορεσίβιος τούτος Λαγκαδιανός, ότι αυτό το παιτάρτι του τουρκικού πλοίου. Τα φλεγόμενα πανιά και σχοινιά έπεφταν δί θα γινόταν ο φοβερός θαλασσόλυκος και ο τρομερός πυρπολητής πάνω στις μεγάλες σκηνές που είχαν στηθεί πάνω στο κατάστρωμα Καραβόγιαννος. Όταν όμως, σε ηλικία δέκα οκτώ χρονών ήλθε σε σύγια την παράθεση των γευμάτων της γιορτής, στην οποία είχαν προγκρουση με τον τοπικό αγά, ο ανυπότακτος Γιάννης καταφεύγει αρχικά σκληθεί από τον τούρκο ναύαρχο οι αξιωματικοί του στόλου, αλλά και στο Ναύπλιο και από εκεί στα Ψαρά. Η έναρξη της επαναστάσεως, τον αξιωματούχοι από την ξηρά. Οι σκηνές πήραν αμέσως φωτιά, η οποία βρίσκει ναυτικό στα Ψαριανά πλοία. Αμέσως μπαίνει στον αγώνα με το μεταδόθηκε στη συνέχεια στα περισσότερα διαμερίσματα του πλοίου. στόλο των Ψαριανών. Οι εξορμήσεις του διαδέχονται η μία την άλλη, σε Όλοι έτρεχαν πανικόβλητοι να σωθούν, αλλά πάντα έπεφταν πάνω σε όλο το μήκος του ανατολικού Αιγαίου, σε Ελλήσποντο, Άβυδο, Κατάκαινούριες φλόγες. Μερικοί Τούρκοι ναύτες έριξαν τότε στη θάλασσα

Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας38,39

Περιπλους 114 19

στενα, Νίμπροτζε, Κασσάνδρα, Αίνο, Τένεδο και Σάμο. Ειδικά για το Νίμπροτζε, σε επιστολή του ιδίου προς τον Κυβερνήτη της Ελλάδος, τον Ιούλιο του 1829 αναφέρει41: «είμαι ο πρώτος όσων με διαταγή του τότε ναυάρχου επήγα επικεφαλής ενός μέρους ναυτών και εκγυμνώσαμεν το πλησίον του Ελλησπόντου μικρόν φρούριον του Νόμπριτζιε ονομαζόμενον, του οποίου τριάντα τόσα κανόνια και άλλας πολλάς πολεμικάς ύλας μεταφέραμεν εις Ψαρά». Το αποκορύφωμα της δράσης του όμως ήταν η συμμετοχή του στις δύο σημαντικότερες επιχειρήσεις του στόλου, όπως ήδη περιγράφηκαν, κατά τα δύο πρώτα χρόνια της επανάστασης, την πυρπόληση δηλαδή του δικρότου στην Ερεσσό και της τουρκικής ναυαρχίδας «Κινούμενο Όρος» στη Χίο. Το γεγονός ότι κοινός πρωταγωνιστικός παράγοντας και των δύο αυτών επιχειρήσεων ήταν ο Ι. Θεοφιλόπουλος, προφανώς υποδηλώνει την καθοριστική του συμβολή, στην επιτυχία τους. Κατά τον καθηγητή μάλιστα Εμμ. Ι. Βροήλη, ο οποίος βασισμένος στα σχετικά επίσηΤο πλοίο φαρικών αποστολών (ΠΦΑ) ΚΑΡΑΒΟΓΙΑΝΝΟΣ, του Π.Ν. μα έγγραφα ( πιστοποιητικά της βουλής των Ψαρών) αλλά με πρωτόθετο αριθμό Α-479, με έτος ναυπήγησης 1975 και έτος παραλαβής και τη διήγηση - συνέντευξη του ιδίου του Θεοφιλόπουλου 1976, που φέρει το προσωνύμιο του θρυλικού πυρπολητή Ι. Θεοφιλόπουλου. ( εφημ. Αθηνών «Εθνικόν Πνεύμα», αρ. 73-80, 28 Μαρτ.-5 Απρ. 1884), τόσον ο Παπανικολής στην Ερεσσό, όσον και ο Κανάρης στη Χίο, μόνον «…το ήμισυ της δόξης…» δικαιούνται. Το υπόλοιπο «…το αφήρεσαν…», από τον Ι. Θεοφιλόπουλο42.. Και γνώρισης που έτρεφε ο τότε βασιλιάς για τον καπετάν Γιάννη. Τούτο είναι απορίας άξιο το πως οι πιο σημαντικοί από αυτούς που έγραψαν τεκμαίρεται από το γεγονός ότι, ο Όθωνας βασίλευσε λίγο μετά το τέτην Ιστορία της επαναστάσεως ή άφησαν απομνημονεύματα, είτε δεν λος αγώνα, όταν πολλοί από τους πρωταγωνιστές του ζούσαν. Όλους έκαναν καμία μνεία του Ι. Θεοφιλόπουλου (Παπαρηγόπουλος8, Τριαυτούς τους καλούσε στα ανάκτορα και άκουγε αυθεντικά την ιστορία κούπης29) είτε ασχολήθηκαν σε δυσανάλογα περιορισμένη έκταση, σε και τα κατορθώματα του καθενός. Ήταν επομένως αδύνατο να δεχθεί σχέση με το μέγεθος της συμβολής του. Ωστόσο αρκετοί είναι εκείνα συμπεριλάβει μεταξύ των επιφανέστερων του αγώνα και μάλιστα νοι που όταν αναφέρονται στο όνομά του, εκφράζονται με σεβασμό να τον θέσει σημαιοφόρο δίπλα στον Κανάρη, χωρίς να ξέρει το ποιος και θαυμασμό. Ο Φιλήμων στο “Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνιήταν και το τι είχε κάνει ο Ι. Θεοφιλόπουλος. κής Επαναστάσεως”, γράφει: «Ελλιμενίζοντος του τουρκικού στόλου Μια κριτική ανάλυση των κυρίων μορφών, που είχαν συμμετοχή στη παρά την Άβυδον, οι Ψαριανοί εβουλεύσαντο την πυρπόλησιν τούτου, δράση των πυρπολικών, κάνει ο ιστορικός Δ. Κόκκινος45. Σύμφωνα θεωρηθείσαν κατορθωτήν εν τοις στενοίς εκείνοις. Το τόλμημα αυτό με τον Κόκκινο, μεταξύ των προσώπων που πρωταγωνίστησαν στην ανεδέχθησαν εκλεχθέντες οι ικανότεροι και αποφασιστικώτεροι , εν πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο, μολονότι αυτά υπήροις συγκατελέγοντο και οι πάντοτε αχώριστοι από των κινδυνωδεξαν περισσότερα του ενός, εκείνος που γνώρισε κυρίως τη δόξα ήταν στέρων επιχειρήσεων Ιωάννης Θεοφιλόπουλος και Φιλιππής Αντωο Κωνσταντίνος Κανάρης. Έως τότε ήταν άσημος, ένας μεταξύ του νίου Τήνιος»42. Το εγχείρημα αυτό έλαβε χώρα την 9η Νοεμβρίου πλήθους των ανδρών της μικρής νήσου, ναυτολογούμενος στα πλοία του 1821. Τότε, δέκα οκτώ πλοία και δύο πυρπολικά κατευθύνθηκαν των άλλων. Και δια μιας, το όνομά του έγινε όχι μόνο πανελλήνιο αλλά προς τον Ελλήσποντο και τα μεν πλοία έμειναν έξω από την είσοδο, τα και παγκόσμιο. Στην Ελλάδα, «έφθασε μέχρι της υψίστης βαθμίδος δε πυρπολικά εισήλθαν εντός των στενών κατευθυνόμενα προς την του πρωθυπουργού, χωρίς προπαρασκευήν εις την πολιτικήν, με μοΆβυδο, υποδυόμενα τα εμπορικά πλοία. Ατύχησαν όμως διότι ο τουρναδικόν κεφάλαιον την δάφνην του ενδόξου πυρπολητού». κικός στόλος είχε αποπλεύσει την προηγουμένη. «Οι μεγαλόψυχοι Οι κύριες μορφές της δράσεως των πυρπολικών κατά την επανάσταπυρπολισταί επλήσθησαν τότε, αθυμίας πολλής ως αποτυχόντες εκ ση ήταν, κατά πρώτο ο Ιωάννης Δημουλίτσας από την Πάργα, γνωτύχης· αλλ’ η βουλή των Ψαριανών εβεβαίωσεν αυτοίς δι’ εγγράφου στός με το προσεπώνυμο Πατατούκος, που κατά την επανάσταση της 16 Νοεμβρίου, οίαν η πατρίς οφείλει και πάλιν ευγνωμοσύνην επί ήταν εγκατεστημένος στα Ψαρά. Ήταν αυτός που κατασκεύασε το τη αυταπαρνήσει και τη ανδρεία τούτων.»43. Ο Οικονόμου εξάλλου στο πρώτο πυρπολικό και κατόρθωσε να το καταστήσει εύχρηστο και που εδάφιο της ιστορίας του, που αναφέρεται στην πυρπόληση της τουρέδωσε το μέγα αυτό όπλο στο Ελληνικό Ναυτικό, συντελώντας έτσι κικής ναυαρχίδας στη Χίο, μας λέγει: «Εισέβαλε δε και ο Ελληνικός στη αποτυχία της δράσεως, του κατά πολύ ισχυρότερου τουρκικού στόλος εις τον πορθμόν κατ’ αρχάς Ιουνίου και την 6 του μηνός τούστόλου στα πρώτα χρόνια της επαναστάσεως. Κατά δεύτερο είναι ο του δύο πυρπολικά, διοικούμενα, το μεν υπό του Πιπίνου το δε υπό Δημήτριος Παπανικολής, ο πρώτος πυρπολητής, του οποίου το κατου Κανάρη, (σύντροφον παραλαβόντος και τον μνησθέντα Ιω. Θεοτόρθωμα της πυρπολήσεως του δικρότου στην Ερεσσό επιτεύχθηκε φιλόπουλον, διάσημον εν Ερεσσώ πυρπολητήν γενόμενον και τους στο φως της ημέρας. Τρίτος προβάλλει ο Κωνσταντίνος Κανάρης, ο ακολούθους του·…»· και πιο κάτω, «Και την διήγησιν ταύτην εξέθεσα πυρπολητής της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο, ο οποίος και συνέχιόπως μοι την διηγήθη ο εν τώ πυρπολικώ εκείνω μετά του Κανάρη σε την επιτυχή δράση του. Τέταρτος τέλος είναι ο Ιωάννης Θεοφιλόσυμπράξας πυρπολητής και μνησθείς Ιω. Θεοφιλόπουλος ο εκ Λαπουλος, γνωστός από τη ναυτική του δράση και με το προσεπώνυμο γκαδίων.»44. Βλέπουμε δηλαδή στις δύο τελευταίες αναφορές ότι, ο Καραβόγιαννος. Ο Θεοφιλόπουλος, ήταν ο πηδαλιούχος τόσο του ΠαΘεοφιλόπουλος ήταν από τους αποφασιστικότερους πυρπολητές και πανικολή όσο και του Κανάρη. Το μεγαλύτερο μέρος της επιτυχίας πάντα μέσα στις πλέον επικίνδυνες αποστολές. Βλέπουμε επίσης ότι, κατά τις πυρπολήσεις εξαρτάτο από τους επιδέξιους χειρισμούς του όταν συμμετείχε στην πυρπόληση της ναυαρχίδας του Καραλή στη πηδαλίου, χάρις στους οποίους γινόταν κατορθωτό να οδηγηθεί το Χίο, αυτός ήταν ήδη διάσημος από της πυρπολήσεως του δικρότου μικρό σκάφος, που αποτελούσε ολόκληρο εμπρηστικό και εκρηκτικό στην Ερεσσό και ότι με τον Κανάρη «συνέπραξαν», όρος με τον οποίο μηχάνημα, στην κατάλληλη θέση του πλοίου και να κρατηθεί εκεί μένοείται συνεργασία και συμμετοχή σε ενέργεια προσώπων που δεν χρι που να αναδυθούν και μεταδοθούν οι φλόγες. «Υπηρεσία ως αυτή ανήκουν σε οργανικό σύνολο και άρα εμπεριέχει και την έννοια κάήτο εκ των κυρίων της ενεργείας του πυρπολικού. Διότι απαιτούσε ποιου βαθμού ισοτιμίας. ηρωϊκόν θάρρος –ο πηδαλιούχος ήτο ο κύριος στόχος των στρατιωΜία ακόμα απόδειξη της αναγνώρισης της συμβολής του Καραβότών και ναυτών που προσπαθούσαν ν’ απομακρύνουν το πυρπολικόν γιαννου στον αγώνα της ανεξαρτησίας ευρίσκεται στα τότε ανάκτορα από το σκάφος των–, ψυχραιμίαν, δεξιότητα και δυνατόν χέρι. Και το του Όθωνα και τώρα μέγαρο του κοινοβουλίου και ειδικότερα στην γεγονός ότι τον Θεοφιλόπουλον εξέλεξαν ο Παπανικολής και αργότετότε “αίθουσα του ιερού αγώνος” και τώρα “αίθουσα Ελ. Βενιζέλος”. ρα ο Κανάρης μαρτυρεί την εμπιστοσύνην που ενέπνεε το πρόσωπόν Στην αίθουσα αυτή αναπαριστώνται σε διαδοχικούς ζωγραφικούς του δια την κυριωτάτην αυτήν υπηρεσία της πυρπολήσεως. Αι δε αλπίνακες δίκην ζωφόρου, σκηνές από την επανάσταση του 1821. Σε λεπάλληλοι αποτυχίαι άλλων αποπειρών πυρπολήσεως επιτρέπουν μία από αυτές παρίσταται ο Κανάρης με τον Ι. Θεοφιλόπουλο σημαιτην σκέψιν ότι αν ο Θεοφιλόπουλος δεν ήτο μοναδικός εις τα Ψαρά οφόρο στο πλευρό του. Η αγέρωχη μορφή και το αιάντιο παράστημα δια την ειδικήν υπηρεσίαν του, ήτο όμως εκ των πολύ ολίγων». του Καραβόγιαννου υποδηλώνουν τα αισθήματα θαυμασμού και αναΤην ένδοξη δράση του Θεοφιλόπουλου πιστοποιούν και μια σειρά 20 Περιπλους 114

Quality around the clock and against the elements Around the clock, against the elements, Thenamaris delivers a wide variety of cargoes for clients worldwide: safely, securely and efficiently.

Combining fresh energy with over 48 years of shipping experience, we manage a world-class fleet of ocean going vessels, ensuring high quality performance and a service you can trust.

Find out more about us at www.thenamaris.com

εγγράφων που φυλάσσονται στο Αρχείο Αγωνιστών, στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Έτσι, σε δύο ψηφίσματα/πιστοποιήσεις της Βουλής (Καγκελαρίας) της νήσου των Ψαρών που εκδόθηκαν την 6 Ιουνίου και 20 Νοεμβρίου του 1821 (λίγο μετά δηλαδή από την πυρπόληση του τουρκικού δικρότου στην Ερεσσό , εξυμνείται η γενναιότητα, η ανιδιοτέλεια («…εμπαρκάρισεν αδωροδοκήτως…»), και η ανδρεία του (… εστάθη ανδρείος … με το να αποφασίση εις θυσίαν τον εαυτό του δι’ αγάπην της πίστεως και πατρίδος…»). Μετά την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο, η Βουλή των Ψαρών, εκδίδει ένα ακόμη ψήφισμα / πιστοποίηση με ημερομηνία 7 Ιουνίου 1822, υπογραφόμενο από τον Νικολή Αποστόλη, όπου και πάλι εξυμνείται ο Θεοφιλόπουλος, για το «ένδοξον κατόρθωμά του», την ανδραγαθία, την γενναιότητα, τη φιλογένεια και την ανιδιοτέλειά του («…έκπλευσεν αδωροδοκήτως μετά του ηφαιστείου πλοίου…»). Τα έγγραφα αυτά αποδεικνύουν εύγλωττα τη σπουδαιότητα της συμβολής του Θεοφιλόπουλου στην ένδοξη δράση των πυρπολικών⋅ και όμως η ιστορία, απέδωσε τη δόξα και την τιμή σχεδόν εξολοκλήρου στον Παπανικολή και κυρίως στον Κανάρη. Ίσως αυτό να ήταν και η αιτία, που ο θαλασσόλυκος Καραβόγιαννος τον Αύγουστο του 1822, δύο μήνες δηλαδή μετά το κατόρθωμα στη Χίο, εγκατέλειψε τα Ψαρά και επανήλθε στην Πελοπόννησο. Εκεί δημιούργησε στρατιωτικό σώμα από πενήντα άνδρες και πήρε μέρος σε διάφορες επιχειρήσεις, όπως στο Μεσολόγγι, όπου συνεξεστράτευσε το 1822 με τον Κανέλλο Δεληγιάννη και στην Αθήνα με τον Γενναίο Κολοκοτρωνη το 1827. Στη μάχη των Τρικόρφων έξω από την Τρίπολη στις 24 Ιουνίου 1825, για την παλικαριά που επέδειξε, απέκτησε και το προσωνύμιο “Τσάκαλος” (Τσακαλογιάννης). Ο Φωτάκος στους Βίους Πελοποννησίων Ανδρών γράφει46: «Γιάννης Θεοφιλόπουλος ή Τσάκαλος. Και ούτος εγεννήθη εις τα Λαγκάδια. Εν αρχή της Επαναστάσεως ευρέθη ναυτικός εις τα Ψαρά και ανεδείχθη ένας εκ των επισήμων πυρπολητών καύσας τουρκικά πλοία. Μετά δε ταύτα υπηρέτησε και εις την ξηράν μετά του Θ. Κοκοκοτρώνη». Στη στεριά οι υπηρεσίες του αναγνωρίστηκαν και την 14 Ιουνίου 1823, οι υπουργοί πολεμικών Α. Παπαγεωργίου ή Αναγνωσταράς και Χρ. Περραιβός, της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος, τον προβίβασαν με την υπ’ αριθμ. 18880 διαταγή στο βαθμό του Αντιστρατήγου, «…χάριν ευγνωμοσύνης δια τας πιστάς προς την πατρίδα εκδουλεύσεις…», ενώ το Εκτελεστικό Σώμα, στο έγγραφό του προς τον Ι. Θεοφιλόπουλο για την προαγωγή του, που υπογράφουν ο Γραμματέας Α. Μαυροκορδάτος και οι Πρόεδροι Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, Θ. Κολοκοτρώνης και Α. Μεταξάς, με την ίδια ημερομηνία αναφέρει: «Κατά τα αποδεικτικά των πολλών εκδουλεύσεων, βλέπουσα η Διοίκησις τον ζήλον και την ανδρείαν σου, τας λαμπράς προς την πατρίδα και επισήμους εκδουλεύσεις σου και τας μεγάλας θυσίας σου, σε ειδοποιεί δια του παρόντος, όπως αυτάς μεν οφείλει η πατρίς ν’ αμείψει αξίως μετά την αποκατάστασιν των πραγμάτων ήδη δε δι’ ευγνωμοσύνην τιμήσαντα, με τον βαθμόν της Αντιστρατηγίας…»21. Ο Θεοφιλόπουλος ήταν από τους σιωπηλούς ήρωες που παρέμειναν αφανείς, «…καλυφθέντες ταχέως υπό την διαρκώς επιπίπτουσαν επί προσώπων και γεγονότων του παρελθόντος κόνιν…». Δεν εζήτησε και δεν έλαβε ποτέ τίποτα έναντι τόσων που προσέφερε. Το μητρώο των αγωνιστών, μνημονεύοντας λακωνικά τη δράση και τους βαθμούς του, προσθέτει και την πληροφορία: «Του οφείλονται γρόσια 5521 και φοίνικες 11194». Αυτή η οφειλή δεν εξοφλήθη45. Ο θρυλικός πλέον καπετάν Γιάννης Καραβόγιαννος και καπετάν Τσακαλογιάννης, πέρασε στη αιωνιότητα την 1 Δεκεμβρίου του 1885, σε ηλικία 95 ετών. Πέθανε πάμπτωχος αλλά τιμημένος, «…εντός ξένου και πενιχρού οίκου, κειμένου επί τινος οδού, εγκαρσίως της οδού Αιόλου», όπως γράφει ο καθηγητής Βροήλης21. Στη κηδεία του παρέστη και ο Θεόδωρος Γενναίου Κολοκοτρώνης, εγγονός του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ο οποίος δημοσιογραφούσε με το ψευδώνυμο “Φαλέζ”. Όταν του ζήτησαν να εκφωνήσει τον επικήδειο, ξέσπασε σε δάκρυα λέγοντας: «Τι να είπω εγώ στον καπετάν Γιάννη; Μπορεί ο λύχνος να φέξει τον ήλιον;». Αντί επικηδείου στιχούργησε το εξής επιτύμβιο για τον Καραβόγιαννο:

«Ήταν λιοντάρι της ξηράς της θάλασσας δελφίνι που τρέμαν σαν τον άκουγαν Τούρκοι και Αλτζερίνοι» 22 Περιπλους 114

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΕΛΟΥΣ 1. Σαχτούρης Γ. Ιστορικά Ημερολόγια του Ναυτικού Αγώνος του 1821. Εκδ. Κουσουλίνος Σ., σελ. 54, Αθήνα 1890 2. Κόκκινος ΔΑ.Η Ελληνική Επανάστασις, 6η Έκδοσις, Εκδ. Μέλισσα, Τόμος Πρώτος, σελ.14, Αθήνα 1974 3. Κόκκινος Δ. ‘O. π. σελ. 20 4. Κόκκινος Δ. ‘Ο.π., σελ. 27 5. Κολοκοτρώνης Θ. Διήγησις Συμβάντων της Ελληνικής Φυλής (Απομνημονεύματα), παρουσίαση-καταγραφή Γ. Τερτσέτης, επιμέλεια-προλεγόμενα Τάσος Βουρνάς, Εκδ. Αφοί Τολίδη, σελ. 64, Αθήνα 1983 6. Φωτιάδης Δ. Κανάρης, 4η Έκδοση, Εκδ. Δωρικός, σελ. 34, Αθήνα 1975 7. Παλούμπης Ι. Ο Κατά θάλασσα Αγώνας και η Συμβολή του στην Επιτυχή Έκβαση της Επαναστάσεως του 1821. Περίπλους, 106 : 20-26, 2019 8. Παπαρρηγόπουλος Κ. Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, 2η Έκδοση, Εκδ. Α.Κωνσταντινίδης, Τόμος Ε’, σελ. 657, Αθήνα 1886 9. Βαρθόδη Μ. Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Μετάφρασις Οικονομοπούλου ΗΙ, Εκδ.Α. Δ. Φέξης, σελ. 93, Αθήνα 1894 10. Παλούμπης Ι. Ό.π.

11. Φωτιάδης Δ. Ό. π., σελ. 51 12. Φίνλεϋ Γ. Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Μετάφραση Αλ. Παπαδιαμάντης, Εκδ. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Πρώτη Επανέκδοση, Τόμος Α΄, σελ. 214, Αθήνα 2009 13. Φωτιάδης Δ. Ό. π., σελ. 62 14. Φωτιάδης Δ. Ό. π., σελ. 44-49 15. Κόκκινος Δ. Ό. π., σελ. 573 16. Φωτιάδης Δ. Ό. π., σελ. 63 17. Κόκκινος Δ. Ό. π., σελ. 574 18. Ορλάνδος Α. Ναυτικά, εκδ. Χ. Ν. Φιλαδελφέως, Τόμος Α’, σελ. 128, Αθήνα 1869 19. Φωτιάδης Δ. Ό. π., σελ. 67 20. Κόκκινος Δ. Ό. π., σελ. 576 21. Βαλέτας Γ. Γιάννης Θεοφιλόπουλος, ο Καραβόγγιανος. Ανάτυπο «Αιολικών Γραμμάτων», Αθήνα 1972 22. Φωτιάδης Δ. Ό. π., σελ. 68 23. Κόκκινος Δ. Ό.π., σελ. 577 24. Νικόδημος Κ. Απομνημονεύματα Εκστρατειών και Ναυμαχιών. Εκδ. Δ. Μαυρομάτης, σελ. 15,Αθήνα 1862 25. Νικόδημος Κ. Ό. π., σελ. 16 26. Κόκκινος Δ. Ό. π., σελ. 578 27. Φωτιάδης Δ. Ό. π., σελ. 134 28. Φωτιάδης Δ.‘Ο. π., σελ. 104-106 29. Τρικούπης Σ. Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Εκδ. Ταϋλόρος και Φραγκίσκος, έκδοσις δευτέρα, Τόμος Β’, σελ.

194, Λονδίνο 1860 30. Κόκκινος Δ. Η Ελληνική Επανάστασις,Εκδ. Μέλισσα, Έκτη έκδοσις,Τόμος Β’, σελ. 615, Αθήνα 1974 31. Φωτιάδης Δ. Ό. π., σελ. 114-116 32. Τρικούπης Σ. Ό. π., σελ. 195-199 33. Κόκκινος Δ. Ό. π., σελ. 615-622 34. Φωτιάδης Δ. Ό, π., σελ. 138-139 35. Ορλάνδος Α. Ό. π., σελ. 263 36. Νικόδημος Κ. Ό.π., σελ. 183 37. Κόκκινος Δ. Ό. π., σελ. 639 38. Φωτιάδης Δ. Ό. π., σελ. 142-150 39. Κόκκινος Δ. Ό. π., σελ. 640-641 40. Μιχαλακόπουλος ΙΜ. «Καραβόγιαννος»: Ο πυρπολυτής Ιωάννης Θεοφιλόπουλος από τη Γορτυνία. Περιοδικό «Οι Τρεις Ιεράρχαι», φ. 1569, 01/2017 41. Καπετανόπουλος ΠΔ. Γιάννης Θεοφιλόπουλος–Καραβόγιαννος. Ο αδικημένος πρώτος πυρπολητής του 1821, Οδός Αρκαδίας, Ιστορία, 21 Μαρτίου 2016, http://www.odosarkadias.gr 42. Φιλήμων Ι. Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, Εκδ. Π.Β. Μωραΐτης, Τόμος 4ος, σελ. 233, Αθήνα 1861 43. Φιλήμων Ι. Ό. π. σελ. 234 44. Οικονόμου Μ. Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, Εκδ. Θ. Παπαλεξανδρή, σελ. 273-275, Αθήνα 1873 45. Κόκκινος Δ. Ό.π., σελ. 645-646 46. Χρυσανθόπουλος-Φωτάκος Φ. Βίοι Πελοποννησίων Ανδρών, Εκδ. Π. Δ. Σακελλαρίου, σελ. 116-117, Αθήνα 1888

ALBERTA SHIPMANAGEMENT LTD. 26A Ioannou Apostolopoulou Chalandri, 152 31, Athens, Greece Tel: (+30) 211 1047400 Email: info@albertashipmanagement.com

Tου Ιωάννη Παλούμπη

Η συγκρότηση του Ναυτικού του 1821

Η

Ελληνική Επανάσταση του 1821 αποτελεί μία μοναδική παγκοσμίως περίπτωση κατά την οποία ένας μικρός λαός κατόρθωσε παρά τα 400 χρόνια σκλαβιάς και εξουθενωτικής καταπίεσης να διατηρήσει την εθνική του συνείδηση για την καταγωγή, την ιστορία, τη θρησκεία και τη γλώσσα του και να μην αφομοιωθεί, στο πλαίσιο της πολυεθνικής αυτοκρατορίας μέσα στην οποία ζούσε. Πολλά χαρακτηριστικά του λαού συνετέλεσαν στη διατήρηση της εθνικής αυτογνωσίας, κυρίως όμως θα πρέπει να αναφερθούν η πίστη στη θρησκεία, η καρτερία και η αντοχή, το εμπορικό πνεύμα και το ναυτικό δαιμόνιο, σύμφυτα και τα δύο με τα γονίδια της φυλής και φυσικά οι κληροδοτημένες από γενιά σε γενιά μεγάλες παρακαταθήκες του Γένους και η εμπεδωμένη συνείδηση της κληρονομιάς των αρχαίων προγόνων. Η προετοιμασία της εξέγερσης επωάσθηκε όλα αυτά τα χρόνια της δουλείας. Στη διάρκεια της σκοτεινής αυτής περιόδου ξέσπασαν 123 εξεγέρσεις μικρότερες και μεγαλύτερες, που καταπνίγηκαν στο αίμα, συνήθως ηρωικά ξεσπάσματα, χωρίς γενικότερο σχέδιο και κυρίως, χωρίς ναυτική συνιστώσα να επικουρεί τις επαναστατικές κινήσεις στη στεριά. Θα πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν ότι οι συνθήκες μεταφορών όλους αυτούς τους αιώνες καθιστούσαν πολύ ευκολότερες τις θαλάσσιες επικοινωνίες, ενώ αντίθετα οι χερσαίες χωρίς οδικά δίκτυα, γεμάτες κινδύνους και φυσικά εμπόδια, ποτάμια, βουνά κλπ δεν εξα-

σφάλιζαν ασφαλείς οδεύσεις. Έτσι οι Οθωμανοί επιβίβαζαν στρατιωτικές δυνάμεις σε πλοία, κωπήλατα ή ιστιοφόρα, τις αποβίβαζαν κοντά στην εστία της αναταραχής και κατάπνιγαν στο αίμα κάθε στασιαστική κίνηση. Παράλληλα ο πληθυσμός ήταν εκτεθειμένος στη μανία του δυνάστη κατακτητή όταν οι τυχόν ξένοι, που είχαν υποκινήσει την εξέγερση για τα δικά τους συμφέροντα, συνθηκολογούσαν ή εγκατέλειπαν την προσπάθεια. Η 124η απόπειρα, η Επανάσταση του 1821, πέτυχε διότι οι διεθνείς όσο και οι τοπικές συγκυρίες αποδείχθηκαν ευνοϊκές και γιατί στη θάλασσα δρούσε ένα ναυτικό με μικρά και ατελώς εξοπλισμένα εμπορικά φορτηγά πλοία, επανδρωμένα όμως με ατρόμητους θαλασσόλυκους που μπόρεσαν να σταθούν στο Αιγαίο απέναντι στον πανίσχυρο Οθωμανικό στόλο, συγκροτημένο από τους στόλους της Τουρκίας, της Αιγύπτου, της Τύνιδας και του Αλγερίου. Πέραν του Ναυτικού, η εξέταση των λοιπών παραγόντων, που διαμόρφωσαν τις κατάλληλες συνθήκες και επέτρεψαν τον ξεσηκωμό τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, μας οδηγεί στις ακόλουθες περιληπτικές επισημάνσεις: • Το κίνημα του Διαφωτισμού της Ευρώπης τον 18ο αιώνα με κύριους εκφραστές τους Γάλλους Μοντεσκιέ, Βολταίρο και Ρουσσώ, εισάγοντας καινοφανείς ιδέες αμφισβήτησε όλους τους καθιερωμένους μέχρι τότε θεσμούς, με πρώτο την άσκηση της τυραννικής εξουσίας επί των λαών.

Ο Θεμιστοκλής της Ύδρας 1816. Ανήκει στην οικογένεια Βούλγαρη. Εξοπλισμένο με 12 κανόνια και 70 άνδρες αυτό το πλοίο μεταφορικής ικανότητας 400 τόνων έχει επηρμένη τη Σημαία Ελληνο-Οθωμανική. Υδατογραφία του Αντωνίου Α. Κριεζή το 1930 που αντιγράφει έργο του Antoine Roux του 1819 στη Μασσαλία. Συλλογή ΝΜΕ.

24 Περιπλους 114

Ρωσική άδεια ελεύθερης ναυσιπλοΐας του πλοίου «Επαμεινώνδας», 22 Σεπτεμβρίου 1816. Συλλογή ΝΜΕ.

• Στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού με την έντονη εμπορική δραστηριότητα παρατηρήθηκε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη και πνευματική άνθηση. Η ευμάρεια, η πνευματική δραστηριότητα και η διακίνηση φιλελεύθερων επαναστατικών ιδεών καλλιέργησαν το Νεοελληνικό Διαφωτισμό που εκφράστηκε από τους Κοσμά τον Αιτωλό, Ευγένιο Βούλγαρη, Αδαμάντιο Κοραή, Ρήγα Φεραίο ή Βελεστινλή και άλλους εκπροσώπους του ρεύματος. Στόχος του κινήματος ήταν η εκλαΐκευση της σύγχρονης επιστημονικής γνώσης και η αφύπνιση και μορφοποίηση της εθνικής συνείδησης που υπήρχε ριζωμένη στο υποσυνείδητο του λαού.

• Αποτελεί αναμφισβήτητο γεγονός ότι το 1821 η εσωτερική κατά-

σταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ευνοούσε την εξέγερση. Το κίνημα του Αλή Πασά, οι τεταμένες σχέσεις της Τουρκίας με τη Ρωσία και η επανάσταση στη Μολδοβλαχία υπό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, δημιουργούσαν αντιπερισπασμούς που κρατούσαν απασχολημένες δυνάμεις ξηράς στις εστίες των εξεγέρσεων και τον Οθωμανικό στόλο καθηλωμένο στον Εύξεινο Πόντο. Παρ’ όλα αυτά το εγχείρημα της Ελληνικής Επανάστασης εξακολουθούσε να είναι δυσκολότατο γιατί η αχανής Οθωμανική Αυτοκρατορία μπορούσε να κινητοποιήσει στρατιωτικές και ναυτικές δυνάμεις ικανές να καταστείλουν κάθε στασιαστικό κίνημα. Επίσης το πολιτικό κλίμα στις παραμονές της Επανάστασης δεν ήταν ευνοϊκό για οποιαδήποτε εξέγερση που είχε στόχο να αλλάξει την καθεστηκυία τάξη στην Ευρώπη. Η Ιερά Συμμαχία που συγκροτήθηκε κατ’ αρχήν από τις Ρωσία, Αυστρία, Πρωσία και στην οποία προσχώρησαν αργότερα η Γαλλία και ανεπίσημα η Αγγλία, εξελίχθηκε σε μία ένωση κυρίαρχων κρατών, που είχε ως σκοπό να κρατά τους λαούς της Ευρώπης υπό το πέλμα της απολυταρχίας και ήταν αντίθετη σε οποιοδήποτε εθνικο-απελευθερωτικό κίνημα. Έτσι, οι αντικρουόμενες συνθήκες καθιστούσαν βασικό παράγοντα επιτυχίας της Επανάστασης την όσο το δυνατόν ταχύτερη εξάπλωσή της σε όλες τις ελληνικές περιοχές. Ο στόχος όμως αυτός με δεδομένη τη γεωγραφική διαμόρφωση της χώρας με το πλήθος των νησιών, τα εκτεταμένα παράλια και τις μακρές δυσπρόσιτες οροσειρές, που εμπόδιζαν τη δια ξηράς επικοινωνία των διαφόρων γεωγραφικών διαμερισμάτων, μπορούσε να επιτευχθεί μόνο από το ναυτικό και φυσικά να διατηρηθεί από αυτό. Επομένως ο ρόλος που καλούνταν να διαδραματίσει ήταν πρωταγωνιστικός, έπρεπε να εξαπλώσει την επανάσταση, πλέοντας στα νησιά και στους παραλιακούς ναυτότοπους προτρέποντας τους κατοίκους να εξεγερθούν. Στη συνέχεια να συνδράμει όσες χερσαίες επιχειρήσεις διεξάγονταν σε παραλιακές περιοχές, να αποκλείσει από τη θάλασσα τα φρούρια στα οποία αμύνονταν Οθωμανοί, να εφοδιάσει τα αντίστοιχα τα οποία κατείχαν Έλληνες και τέλος, το κυριότερο, να διακόψει τις τουρκικές επικοινωνίες δια μέσου του Αιγαίου, που αποτελούσαν την ταχύτερη οδό μεταφοράς ενισχύσεων και εφοδίων. Στη σημερινή επιχειρησιακή γλώσσα η αποστολή αυτή θα Περιπλους 114 25

Aριστερά: Επαναστατική σημαία του Σπετσιώτη πυρπολητή Λάζαρου Κατσιλιέρη (Μουσού). Συλλογή ΝΜΕ. Δεξιά: Αρπάγη πυρπολικού. Συλλογή ΝΜΕ.

μπορούσε να διατυπωθεί ως «Απόκτηση και διατήρηση θαλασσίου ελέγχου στο Αιγαίο Πέλαγος». Παράλληλα με τα καθαρώς πολεμικά του έργα ο στόλος των Ελλήνων εξυπηρετούσε και το έργο της διατήρησης επαφής μεταξύ της Προσωρινής Επαναστατικής Διοίκησης και των ευρωπαϊκών πρωτευουσών, καθώς και με τους μεγάλους εμπορικούς και εφοπλιστικούς οίκους των ομογενών που είχαν την έδρα τους στα μεγάλα λιμάνια της Ευρώπης και του Ευξείνου. Το έργο αυτό ήταν σημαντικό διότι μέσω αυτών των επαφών αφ’ ενός εξασκείτο η εξωτερική πολιτική της επαναστατημένης Ελλάδας, αφ’ ετέρου εξασφαλιζόταν η οικονομική στήριξη των επαναστατών χωρίς την οποία θα ήταν αδύνατη η συνέχιση του αγώνα. Ως Οθωμανική ναυτική αντίδραση θα έπρεπε να αναμενόταν η επιδίωξη του περιορισμού της επανάστασης στην αρχική της κοιτίδα, την Πελοπόννησο, με αποστολή στρατευμάτων από τη Μικρά Ασία δια θαλάσσης και η διακοπή του εφοδιασμού με τρόφιμα και πυρομαχικά από το εσωτερικό και το εξωτερικό καθώς και η διενέργεια αποβατικών επιχειρήσεων σε νευραλγικά σημεία των ελληνικών ακτών. Στα πιθανά έργα του τουρκικού ναυτικού θα πρέπει να προστεθεί η προσπάθεια καταστροφής των ελληνικών ναυτικών κέντρων, που παρείχαν το σύνολο σχεδόν των ενταγμένων στον στόλο πλοίων. Αυτά ήταν η Ύδρα, οι Σπέτσες, τα Ψαρά, η Κάσος και άλλοι ακόμα ναυτικοί τόποι. Η ταυτότητα των αποστολών Οθωμανικού και Ελληνικού ναυτικού οδηγούσε σε μετωπική σύγκρουση τους δύο στόλους, με έπαθλο την κυριαρχία στο Αιγαίο που χώριζε τον χερσαίο όγκο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τον επαναστατημένο ελληνικό χώρο. Ποιος όμως ήταν ο Ελληνικός στόλος που αναλάμβανε το βαρύ έργο να αντιμετωπίσει τον Οθωμανικό στη θάλασσα ; Η καλύτερη απάντηση στο ερώτημα δόθηκε από τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη σε ένα μνημειώδη λόγο του που εκφώνησε στην Πνύκα στις 8 Νοεμβρίου 1836 απ’ τον οποίο είναι το ακόλουθο απόσπασμα: «Όταν αποφασίσαμεν να κάμωμεν την επανάστασιν κανένας φρόνιμος δεν μας είπε: που πάτε να πολεμήσετε με σιτοκάραβα βατσέλα; Αλλά ως μία βροχή έπεσεν εις όλους μας η επιθυμία της ελευθερίας μας και όλοι εσυμφωνήσαμεν και εκάμαμεν την επανάστασιν». Ο Γέρος του Μοριά, που ο ίδιος το 1807 ήταν μέλος πληρώματος κουρσάρικου πλοίου, με την τετράγωνη λογική και το θυμόσοφο ύφος του κυριολεκτούσε όταν περιέγραφε ως «σιτοκάραβα» τα πλοία του Αγώνα, ενώ «βατσέλα» ονόμαζε τα πλοία της γραμμής τρίκροτα και δίκροτα του Οθωμανικού Στόλου. Στα σιτοκάραβα όμως αυτά, τα πληρώματα ήταν έμπειροι θαλασσινοί, ικανότατοι χειριστές και ατρόμητοι θαλασσομάχοι, που είχαν μάθει τη ναυτική τέχνη και τον θαλασσινό πόλεμο από πατέρα σε γιο κατά τη διάρκεια των μακρών αιώνων της σκλαβιάς, δημιουργώντας μία ανθηρή εμπορική ναυτιλία, 26 Περιπλους 114

που μετέτρεψαν σε πολεμικό ναυτικό. Στην έναρξη της διερεύνησης του παράδοξου αυτού γεγονότος, θα πρέπει να εκκινήσουμε από τη διαπίστωση ότι οι Οθωμανοί ενώ ήταν καλοί πολεμιστές στη στεριά, δεν είχαν καθόλου καλές επιδόσεις στη θάλασσα. Λαός σκληροτράχηλος και στεριανός, προερχόμενος από τα βάθη της Ασίας, ούτε παράδοση φυσικά είχε, αλλ’ ούτε και ανάγκη, να επιδοθεί στο σκληρό ναυτικό επάγγελμα με τις πολλές κακουχίες. Άφηνε τους σκλάβους Έλληνες να κυριαρχούν στο ναυτικό επάγγελμα και μάλιστα τους ενθάρρυνε προς αυτή την κατεύθυνση με μέτρα διοικητικής μορφής, που ευνοούσαν τον εποικισμό των νησιών. Αντίθετα οι Έλληνες δεν είχαν ποτέ πάψει να ταξιδεύουν και να εμπορεύονται στη θάλασσα, είτε ως ελεύθεροι πολίτες κατά την αρχαιότητα, είτε όταν βρίσκονταν υπό τον ζυγό των Ρωμαίων, είτε κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής Aυτοκρατορίας και φυσικά κατά την περίοδο της Oθωμανικής κυριαρχίας. Ακόμη και στον πολεμικό τους στόλο οι Οθωμανοί είχαν εφαρμόσει τον θεσμό των «Μελλάχηδων» που ήταν μία μορφή υποχρεωτικής θητείας που έπρεπε να υπηρετήσουν ως πληρώματα οι νεαροί Έλληνες ναυτικοί. Η εκπλήρωση αυτής της υποχρέωσης, τους καθιστούσε παράλληλα γνώστες των δυνατοτήτων, αλλά και των αδυναμιών του Οθωμανικού στόλου. Αρκετοί Έλληνες είχαν φτάσει κατά καιρούς να καταλάβουν υψηλά αξιώματα στην ιεραρχία του Οθωμανικού Ναυτικού. Οι συγκυρίες που προετοίμασαν τις επαναστατικές ναυτικές δυνάμεις ήταν οι εξής: 1. Η πειρατεία που λυμαινόταν τις θάλασσες της Μεσογείου συντελούσε στη δημιουργία εμπειροπόλεμων πληρωμάτων, καθ’ όσον τα πλοία για να προστατεύονται από τους πειρατές εξοπλίζονταν με την ανοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με περιορισμένο αριθμό πυροβόλων μικρού διαμετρήματος και βραχέος βεληνεκούς. Εκτός αυτού και πολλοί Έλληνες ναυτικοί ξεκίνησαν τη θαλασσινή τους διαδρομή ως πειρατές.

2. Ο Ρωσο-τουρκικός πόλεμος του 1768 έληξε με νίκη της Ρωσίας και την υπογραφή της Συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774.

3. Η συνθήκη αυτή οδήγησε στο εμπορικό άνοιγμα του Ευξείνου Πόντου, την ελεύθερη ναυσιπλοΐα στα στενά των Δαρδανελίων και τη χρήση της Ρωσικής Σημαίας στα πλοία των Χριστιανών ραγιάδων. Οι Έλληνες εκμεταλλευόμενοι τις γεωπολιτικές συνθήκες της εποχής μονοπώλησαν σχεδόν τις μεταφορές των σιτηρών των παραλίων του Πόντου προς τα λιμάνια της Μεσογείου και όχι μόνο. Η Ελληνική ναυτιλία αναπτύχθηκε κατά τρόπο εκρηκτικό σε αριθμούς και χωρητικότητα προκειμένου να ανταποκριθεί στην πρόκληση.

4. Η Γαλλική Επανάσταση και ακόμη περισσότερο οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι που ακολούθησαν, διέκοψαν για αρκετά χρόνια την πανίσχυρη γαλλική εμπορική και ναυτική παρουσία στην ανατολική Μεσόγειο, αφήνοντας ελεύθερο το πεδίο στη ναυτιλία των Ελλήνων, που ανέλα-

βε ένα μεγάλο μέρος του εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

5. Ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των Ναπολεοντείων πολέμων πολλά ευρωπαϊκά λιμάνια τέθηκαν σε ναυτικό αποκλεισμό από αντιπάλους για να διακοπεί ο ανεφοδιασμός τους με τρόφιμα και πολεμοφόδια. Οι Έλληνες ναυτικοί, ριψοκίνδυνοι όπως ήταν, διασπούσαν τους ναυτικούς αποκλεισμούς κομίζοντας στα λιμάνια ζωτικά εφόδια για τον επισιτισμό των κατοίκων. Όπως ήταν φυσικό οι αμοιβές στις περιπτώσεις αυτές ήταν ανάλογες του κινδύνου που αντιμετώπιζαν. Τα κέρδη ήταν υψηλότατα καθώς και η ανάπτυξη των νησιών του Αιγαίου, κυρίως των τριών, Ύδρας, Σπετσών και Ψαρών που είχαν και τους ισχυρότερους εμπορικούς στόλους. Οι ανωτέρω προϋποθέσεις συνετέλεσαν ώστε η έναρξη της Επανάστασης να βρει τους Έλληνες πλοιοκτήτες να κατέχουν 1.000 περίπου εμπορικά πλοία. Από αυτά τα 200 θεωρούνταν τα σχετικώς ισχυρότερα, ήταν εξοπλισμένα με 8-16 ελαφρά κανόνια μικρού βεληνεκούς. Επρόκειτο κυρίως για μπρίκια των 250 περίπου τόνων και μικρότερες γολέτες. Τα υπόλοιπα ήταν ακόμα μικρότερα, ή παλαιότερα και χρησιμοποιούνταν για βοηθητικούς σκοπούς, μεταφορές, ή μετασκευάζονταν σε πυρπολικά. Με αυτά τα πλοία το Ναυτικό της Επανάστασης εκπλήρωσε την αποστολή του, εμποδίζοντας ή και αποκόπτοντας τελείως, την όποια ροή ενισχύσεων από την Οθωμανική Μικρά Ασία προς τον ελλαδικό χώρο. Θα πρέπει βέβαια να επισημανθεί ότι ο Ελληνικός στόλος δεν ήταν ένας εθνικός στόλος αποτελούμενος από κρατικά πλοία, αλλά απαρτιζόταν από ιδιωτικά σκάφη, που μισθώνονταν κάθε φορά για να εκτελέσουν μια επιχείρηση και φυσικά ήταν άδηλη η αποζημίωση σε περίπτωση καταστροφής. Ήταν στόλος πλοιοκτητών των τριών νήσων Ύδρας, Σπετσών και Ψαρών, ενώ άλλοι ναυτότοποι δεν συνέβαλαν στη συγκρότηση του στόλου, δεν κλήθηκαν ή και δεν προσφέρθηκαν, παρά το γεγονός ότι διέθεταν σημαντικά και αρκετά σε αριθμό πλοία. Με αυτό τον τρόπο εύρισκαν τρόπο βιοπορισμού οι ναυτικοί των τριών νησιών και οι οικογένειές τους, σε μία εποχή που η ναυτιλία περνούσε κρίση και οι ναυτικοί αργούσαν στα λιμάνια χωρίς δουλειά και προσόδους. Είναι, όμως, επίσης γεγονός, ότι οι πλοιοκτήτες αυτοί κάλυπταν τις δαπάνες εξοπλισμού και κίνησης των πλοίων μέχρι τουλάχιστον το 1824, όταν συνήφθη το πρώτο Εθνικό δάνειο στο Λονδίνο και η Προσωρινή Διοίκηση ανέλαβε το κόστος των επιχειρήσεων. Στις συνεχείς αντεγκλήσεις των Προκρίτων των τριών νησιών και της Προσωρινής Διοίκησης για την κάλυψη των εξόδων κίνησης των πλοίων, θα πρέπει να αποδοθούν και οι κραυγαλέες απουσίες του Ελληνικού στόλου από τραγικά σημαντικά γεγονότα, όπως η καταστροφή της Χίου, των Ψαρών, της Κάσου, η αδυναμία ανεφοδιασμού του Μεσολογγίου, η ανεμπόδιστη απόβαση του στρατεύματος του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και άλλα. Δεδομένου λοιπόν ότι επρόκειτο περί ιδιωτικών σκαφών, έρχεται φυσική η διαπίστωση ότι η εσωτερική οργάνωση των πλοίων δεν υπάκουε σε κανόνες και η πειθαρχία ήταν έννοια άγνωστη στα πληρώματα, τα οποία συγκροτούνταν με τρόπο και συνήθειες πειρατικές. Υπήρξαν περιπτώσεις που τα πληρώματα ανάγκαζαν τον κυβερνήτη να απομακρυνθεί από το επιχειρησιακό πεδίο, όταν διακρίνονταν στον ορίζοντα στόχοι που θα απέφεραν πολλαπλάσια κέρδη. Είναι χαρακτηριστική, αλλά συγχρόνως και ιοβόλα η παρατήρηση του Άγγλου ιστορικού Finlay: «Μερικοί κυβερνήτες επιτελούσαν το έργο τους με γενναιότητα και νομιμοφροσύνη, αλλά αντιλαμβάνονταν τα καθήκοντά τους περισσότερο ως επιχειρηματίες έμποροι και λιγότερο ως αξιωματικοί του έθνους».

Όσο όμως γενναία κι αν ήταν τα ελληνικά πληρώματα, έστω και απείθαρχα, όσο κι αν είχαν γίνει ατρόμητοι θαλασσομάχοι, δεν θα ήταν δυνατόν να αντιπαραταχθούν με τα «σιτοκάραβά» τους στα δίκροτα και τρίκροτα «πλοία της γραμμής», τα αποκαλούμενα και «βατσέλα» (vessels) του Οθωμανικού στόλου. Το υπερόπλο που χρησιμοποιήθηκε πολύ αποτελεσματικά από τους Έλληνες αιφνιδίασε και πανικόβαλε τους Οθωμανούς ήταν το «Πυρπολικό». Το πυρπολικό ήταν γνωστό από την αρχαιότητα. Αναφέρεται από τον Θουκυδίδη στη χρήση «φλεγόμενης ολκάδας» από τους Συρακούσιους κατά των Αθηναίων στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Στην κατάληψη της Τύρου χρησιμοποιήθηκε με σχετική επιτυχία εναντίον του στόλου του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι Τύριοι το εξαπέλυσαν εναντίον των ξύλινων πλωτών πολιορκητικών πύργων που είχαν κατασκευαστεί από τους Έλληνες, για την εκπόρθηση της πόλης. Είχε επίσης χρησιμοποιηθεί στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας πριν από το «υγρό πυρ», καθώς και πολύ αργότερα, το 1672, στις θαλάσσιες συγκρούσεις μεταξύ των Ολλανδών και των συνασπισμένων Άγγλων και Γάλλων. Αξιοσημείωτο γεγονός υπήρξε και η πυρπόληση του Οθωμανικού στόλου στο Τσεσμέ το 1770 από τον Ρωσικό στόλο. Σε όλες όμως αυτές τις περιπτώσεις, το πυρπολικό λάμβανε θέση προσηνέμως του αγκυροβολημένου στόχου, το πλήρωμα έθετε πυρ, εγκατέλειπε εγκαίρως το φλεγόμενο πλεούμενο, το οποίο με τον ούριο άνεμο, ή το ρεύμα, αφηνόταν να ξεπέσει προς τον στόχο και σε ευνοϊκή περίπτωση να επιπέσει σε αυτόν και να μεταδώσει το πυρ. Ο νεωτερισμός που χρησιμοποιήθηκε κατά την Επανάσταση του 1821 ήταν η καθοδηγούμενη μέχρι την τελευταία στιγμή πλοήγηση του πυρπολικού. Το πλήρωμα «υπό χάλαζα εχθρικού πυρός» από πυροβόλα και φορητό οπλισμό εκτελούσε τους κατάλληλους χειρισμούς προσκόλλησης και αγκίστρωσης στην πλευρά του εχθρικού στόχου. Το εγχείρημα αυτό απαιτούσε όχι μόνο εξαιρετική ναυτική εμπειρία και επιδεξιότητα, αλλά γενναιότητα και ατσάλινα νεύρα. Μετά την ανάφλεξη του φυτιλιού το πλήρωμα του πυρπολικού διέφευγε με κωπήλατη λέμβο που την ονόμαζαν «σκαμπαβία». Τα Ελληνικά πυρπολικά ήταν κυρίως μπρίκια από τα πλέον παλαιά που διατηρούσαν όμως την ικανότητά τους να ελίσσονται και να αναπτύσσουν αξιόλογη ταχύτητα. Ήταν κατάλληλα μετασκευασμένα ώστε να πυρπολούνται εύκολα και να μεταδίδουν το πυρ στα εχθρικά πλοία όπου τα προσκολλούσε το πλήρωμά τους. Τα πληρώματα των πυρπολικών επιλέγονταν με αυστηρά κριτήρια και θεωρούνταν ως «σώμα επιλέκτων». Στην Επανάσταση πυρπολισμοί γίνονταν αρχικά μόνο εναντίον ακινητοποιημένων στόχων και κατά τη διάρκεια της νύχτας, ώστε το σκοτάδι να προστατεύει τους πυρπολητές. Καθώς όμως οι επαναστάτες βελτίωναν την τεχνική τους, πυρπολισμοί εκτελούνταν και κατά τη διάρκεια ναυμαχιών, με τα εχθρικά πλοία σε πλήρη συναγερμό και «εν κινήσει». Ο ελληνικός στόλος στην επταετή διάρκεια της Επανάστασης διεκδίκησε βήμα προς βήμα την κυριαρχία του Αιγαίου από τον Οθωμανικό. Αντιπαρατάχθηκε, σχεδόν πάντοτε με επιτυχία, σε πλήθος ναυμαχιών, ναυτικών επεισοδίων και χρησιμοποιώντας τα πυρπολικά του πυρπόλησε και ανατίναξε μεγάλο αριθμό εχθρικών δικρότων και φρεγατών. Επισημαίνεται ότι επιχειρήθηκαν συνολικά 59 επιθέσεις με πυρπολικά, από τις οποίες 39 ήταν επιτυχείς, 19 απέτυχαν και 1 αμφισβητείται. Η προσεκτική μελέτη της ιστορίας του Αγώνα αποδεικνύει χωρίς καμία αμφιβολία ότι χωρίς το ναυτικό η Επανάσταση δεν θα είχε επεκταθεί πέρα από την Πελοπόννησο, δεν θα είχε στεριώσει και τελικά δεν θα είχε επικρατήσει.

Μοντέλο σε τομή πυρπολικού με σκαμπαβία. Συλλογή ΝΜΕ.

Περιπλους 114 27

ΑΤΜΟΚΙΝΗΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΠΛΟΙΑ Η άγνωστη ελληνική πρωτιά Του Ηλία Νταλούμη

Τ

ο 2021 συμπληρώνονται 200 χρόνια από τότε που ξεκίνησε ο Αγώνας Ανεξαρτησίας της Ελλάδας. Αυτός που όλοι αποκαλούμε «Επανάσταση του 1821». Διάφορες επιτροπές, κρατικές, ημικρατικές κλπ έχουν συγκροτηθεί και έχουν ετοιμάσει ή ετοιμάζουν τις σχετικές εκδηλώσεις. Δεν τις έχουμε δει ακόμα γιατί –εκτός των άλλων– έχει μεσολαβήσει και ο Covid-19. Ένα πάντως πρέπει να θεωρείται σίγουρο: Όλες θα εκθειάζουν τις αρετές των Ελλήνων και χωρίς αμφιβολία θα ξεχνούν τα όσα «στραβά κι ανάποδα» έκαναν οι τιμώμενοι προγονοί μας. Γιατί δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι μπορεί ο Αγώνα της Ανεξαρτησίας να ήταν ένα εντυπωσιακό γεγονός όταν ξεκίνησε, σε δύο χρόνια όμως είχε εξελιχτεί σε έναν εξοντωτικό εμφύλιο. Έναν εμφύλιο που είχε επιτρέψει στον Ιμπραήμ ήτοι το «αιγυπτιακό χέρι» του σουλτάνου, να έχει καταπνίξει σχεδόν όλες τις αγωνιστικές κινήσεις των Ελλήνων. Ευτυχώς μας προέκυψε η Ναυμαχία του Ναβαρίνου – στην οποία ΔΕΝ συμμετείχε κανένας Έλληνας – κι έτσι δημιουργήθηκε η σύγχρονη Ελλάδα. Μέσα λοιπόν σε όλον αυτόν το χαμό υπήρξαν κάποια

28 Περιπλους 114

γεγονότα –σαφώς ξεχασμένα– που σίγουρα αποτελούν ελληνικές πρωτιές. Σε παγκόσμιο επίπεδο! Να δούμε ένα από αυτά. Η εκμετάλλευση του ατμού, με την εφεύρεση της ατμομηχανής, κυριολεκτικά άλλαξε την παγκόσμια ιστορία. Η χρήση ατμομηχανών στα τέλη του 18ου αιώνα, αρχικά στην Μεγάλη Βρετανία και στην συνέχεια σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και την Αμερική διαφοροποίησε τα δεδομένα σε ολόκληρη την παραγωγική διαδικασία. Έτσι ξεκίνησε η λεγόμενη «Βιομηχανική Επανάσταση», με την οποία άλλαξε ριζικά η ζωή των ανθρώπων. Η πρώτη περίοδός της φτάνει –σύμφωνα με τους ειδικούς– έως τα μέσα του 19ου αιώνα. Μάλιστα κάποιοι θεωρούν ως ορόσημο το 1848, όταν ο Karl Marx και ο Friedrich Engels εκδώσανε στο Λονδίνο το Manifest der Kommunistischen Partei ή Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος στα «καθ’ ημάς». Αν και –εδώ που τα λέμε– το εν λόγω έργο δεν φαίνεται να είχε κάποια επίδραση στην κοινωνική ζωή εκείνα τα χρόνια και οπωσδήποτε στην παραγωγική διαδικασία. Τέλος πάντων, επειδή δεν είναι αυτό το θέμα μας, οπότε καλύτερα να γυρίσουμε στην ατμοκίνηση αυτήν καθ’ αυτήν.

Όπως είναι φυσικό η εφεύρεση της ατμομηχανής κέντρισε το ενδιαφέρον των ασχολούμενων με τη ναυπηγική και τη ναυτιλία γενικότερα. Τα πρώτα λοιπόν ατμόπλοια εμφανίζονται την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα. Πρωτοπόρος ο Αμερικανός Robert Fulton (1765–1815). Ήσαν μικρά πλοία –ποταμόπλοια για την ακρίβεια– που μάλλον δεν έπεισαν τους τότε κρατούντες. Σε Αμερική και Ευρώπη. Το 1814, κατά την διάρκεια του αγγλο-αμερικανικού πολέμου του 1812-1814, οι Αμερικανοί αποφασίζουν να ναυπηγήσουν ένα ατμοκινούμενο πολεμικό πλοίο. Το αποτέλεσμα ήταν μια πλωτή πυροβολαρχία –σαφώς χοντροκομμένη– που της έδωσαν το όνομα Demologos. Δεν πρόλαβε να πάρει μέρος στις συγκρούσεις γιατί όταν ολοκληρώθηκε, αυτές είχαν τελειώσει. Το 1821 το Royal Navy αποφάσισε να ασχοληθεί με τα ατμόπλοια. Ναυπηγήθηκαν λοιπόν στο Rotherhithe –περιοχή του Λονδίνου στη νότια όχθη του Τάμεση, ανάμεσα στην Γέφυρα του Πύργου και το Greenwich– δύο πλοία. Τα HMS Comet και HMS Monkey. Ήσαν μικρά πλοία, μήκους 35 μέτρων που χρησιμοποιήθηκαν ως ρυμουλκά. Πραγματικά ατμοκίνητα πολεμικά άρχισαν να ναυπηγούνται για το Royal Navy αλλά και για άλλα Ναυτικά, από τα μέσα της δεκαετίας του 1830. Στα τέλη του 1821 ο Thomas Cochrane (Τόμας Κόκρεϊν), Σκοτσέζος ναύαρχος του Royal Navy από το οποίο είχε αποχωρίσει, και είχε αναλάβει να βοηθήσει την επανάσταση των Λατινοαμερικανών εναντίον της Ισπανίας, παράγγειλε στα ναυπηγεία Daniel Brent & Co, στο Rotherhithe, ένα εξοπλισμένο ατμόπλοιο, για λογαριασμό της επαναστατικής κυβέρνησης της Χιλής. Το πλοίο αυτό –ονομάστηκε Rising Star– έφτασε στο Valpariso της Χιλής τον Ιούλιο του 1822, όταν είχαν πια τελειώσει οι εχθροπραξίες. Έτσι η μόνη πρωτιά που «κέρδισε» ήταν αυτή του πρώτου ατμόπλοιου που έπλευσε στον Ειρηνικό. Εδώ να πούμε ότι ο Cochrane ήρθε αργότερα από τα μέρη μας και όλοι των ξέρουμε ως Κόχραν. Στις 3 Απριλίου 1822 φτάνει στην Ύδρα το σουηδικό πλοίο «Trondem». Ανάμεσα στους επιβάτες του – όλοι Φιλέλληνες – ήταν κι ένας 28χρονος Βρετανός, που ονομάζονταν Frank Abney Hastings (Φρανκ Άμπνεϊ Χέιστινγκς). Ήταν αριστοκρατικής καταγωγής. Είχε πάρει τον βαθμό του αντιπλοιάρχου (commander) στο Royal Navy από το οποίο όμως είχε αποχωρήσει το 1819 επειδή είχε έρθει σε σύγκρουση με κάποιους ανωτέρους του. Το 1821 ζούσε στην Γαλλία, όπου γνώρισε –και τελικά εντάχθηκε– στο Φιλελληνικό Κίνημα. Η υποδοχή που είχε στην Ύδρα δεν ήταν και η καλύτερη δυνατή. Τελικά γνώρισε τους αδελφούς Τομπάζη –Γιακουμάκη και Μανόλη– οι οποίοι πείστηκαν για τις ικανότητές του και τον έβαλαν κυβερνήτη στην κορβέτα τους Θεμιστοκλής. Πολύ σύντομα ο Frank Abney Hastings –που είχε αποδεχτεί τον εξελληνισμό του ονόματός του σε Άστιγξ– έδειξε τι γνώριζε και τι μπορούσε να προσφέρει. Ιδιαίτερα στον τομέα του πυροβολικού των πλοίων. Ένα τομέα όπου οι γνώσεις των ελληνικών πληρωμάτων ήσαν –να το πούμε επιεικώς– από ανύπαρκτες έως πρωτόγνωρες. Γνώρισε εντωμεταξύ και τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και άρχισε να βομβαρδίζει –κυριολεκτικά– τους αρμόδιους της Ελληνικής Διοίκησης με τις ιδέες του περί χρήσης ατμοκίνητων πλοίων από τους Έλληνες. Κύριο επιχείρημά του ήταν ότι λόγω μεγεθών οι Έλληνες δεν μπορούσαν να ναυπηγήσουν ικανό αριθμό πλοίων με τα οποία θα μπορούσαν να αντιπαρατεθούν «στα ίσια» με τους Τούρκους. Την ποσοτική αυτή διαφορά θα μπορούσαν να την ανατρέψουν μόνο με την ποιοτική. Και αυτόν τον παράγοντα τον πρόσφεραν τα ατμόπλοια. Μετά από πολλές προσπάθειες κατάφερε να πείσει τους αρμόδιους, που του ανέθεσαν να μεριμνήσει για τη ναυπήγησή τους. Έτσι την άνοιξη του 1824 επέστρεψε στο Λονδίνο, όπου το Φιλελληνικό Κίνημα είχε κυριολεκτικά φουντώσει. Αυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι όλα ήσαν εύκολα. Μάλλον το αντίθετο συνέβαινε καθώς το μοναδικό ναυπηγείο που ασχολούνταν με ναυπηγήσει ατμοκίνητων πλοίων είχε μεν διάθεση να συνεργαστεί, όμως είχε και ισχυρά οικονομικά συμφέροντα με τον Μοχάμεντ Άλι, τον ηγεμόνα της Αιγύπτου, που είχε μόλις εμπλακεί στα ελληνο-τουρκικά. Ταυτόχρονα στην Ελλάδα είχαν αρχίσει οι εμφύλιες συγκρούσεις και αυτοί που είχαν «το πάνω χέρι» –Κουντουριώτηδες κλπ– έκαναν ότι μπορούσαν προκειμένου να αποκομίσουν ότι καλύτερο μπορούσαν «προς ίδιον όφελος». Την ίδια περίοδο είχαν εγκριθεί και τα –περιβόητα– δάνεια που έκαναν τη νομή της εξουσίας πολύ πιο …«ενδιαφέρουσα». Αλλά αυτά είναι μια άλλη –μεγάλη, ενδιαφέρουσα και άκρως διδακτική– ιστορία που δεν είναι του παρόντος. Να επιστρέψουμε όμως στις προσπάθειες του Hastings να ναυπηγήσει πολεμικό ατμόπλοιο για λογαριασμό των Ελλήνων. Ο οποίος όχι απλώς κουράστηκε αλλά και πλήρωσε «από την τσέπη του», κάπου 7,000 λίρες –ποσό τεράστιο για εκείνη την εποχή– για τον εξοπλισμό του πρώτου πλοίου, που καθελκύστηκε στο Greenland South Dockyard, στο Rotherhithe, τον

Τα σχέδια του Demologos, του πρώτου πολεμικού ατμόπλοιου στον κόσμο.

Μάιο του 1826. Το βάφτισαν «Perseverance». Το όνομα αυτό δεν ήταν και τόσο άγνωστο στα ναυπηγεία της περιοχής, καθώς είχε δοθεί και σε άλλα πλοία που είχαν ναυπηγηθεί εκεί για λογαριασμό του Royal Navy. Επίσης –κι αυτό ίσως είναι το σημαντικότερο– αντιπροσώπευε την προσπάθεια των Ελλήνων να πετύχουν την ελευθερία τους. Εδώ να πούμε ότι η λέξη perseverance δεν σημαίνει απλώς την επιμονή ή την εμμονή σε κάτι αλλά την πίστη σε ένα σκοπό που έχει βαθιά ηθική διάσταση. Μετά από πολλά το Perseverance απέπλευσε στις αρχές Αυγούστου του 1826 για την Ελλάδα. Φυσικά κυβερνήτης του ήταν ο Hastings. Μετά από ένα ταξίδι που σίγουρα μπορεί να χαρακτηριστεί «περιπετειώδες» κατέπλευσε στο Ναύπλιον στις 3 Σεπτεμβρίου του 1826. Την ίδια ημέρα υψώθηκε η ελληνική σημαία και πήρε το ελληνικό όνομα Καρτερία, που βεβαίως είναι η ακριβής μετάφραση του αγγλικού. Έτσι η Καρτερία είναι το πρώτο «εθνικό» πλοίο της σύγχρονης Ελλάδας. Ένα ακόμη παράδοξο είναι και το πού εντάχτηκε αυτό το πλοίο. Γιατί το Ναυτικό –τυπικά ο «Εθνικός Στόλος»– ιδρύθηκε με το Ι΄ Ψήφισμα της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας, στις 05.04.1827. Το πλήρωμα της έφτανε τα 185 άτομα, από τα οποία αρκετοί –και όλοι εκτός από έναν οι αξιωματικοί– ήσαν ξένοι Φιλέλληνες. Η πρώτη πολεμική επιχείρηση της Καρτερίας είναι στις 5 Φεβρουαρίου του 1827, όταν υποστήριξε την αποβατική επιχείρηση που με επικεφαλής τον Thomas Gordon στο μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα στο λιμάνι του Πειραιά. Εκεί που είναι και σήμερα η ομώνυμη εκκλησία. Το να πούμε τώρα ότι η επιχείρηση όχι απλώς «στέφθηκε από επιτυχία» αλλά –κυριολεκτικά– διέλυσε τους Τούρκους είναι κάπως περιττό αλλά οπωσδήποτε αναγκαίο. Η Καρτερία έδειξε από την πρώτη στιγμή ότι ήταν «το κάτι άλλο». Φυσικά η εκτίμηση όλων προς το πρόσωπο του Hastings είχε φτάσει στα ύψη. Ο οποίος είχε σχεδιάσει –και φροντίσει– ώστε το πλοίο του να έχει ένα λίαν αποτελεσματικό πυροβολικό. Περιπλους 114 29

Πάνω & Αριστερά: Ένας πασίγνωστος πίνακας του διάσημου Βρετανού ζωγράφου J. M. W. Turner (1775–1851), που βρίσκεται στη National Gallery, στο Λονδίνο. Απεικονίζει το δίκροτο HMS Temeraire –τελευταίο «επιζώντα» της ναυμαχίας του Trafalgar– στις 05.08.1838, να ρυμουλκείται στον Τάμεση από ατμοκίνητο ρυμουλκό. Πάνω & Δεξιά: Ο Frank Abney Hastings (14.02.1794–01.06.1828), σε πίνακα του 1882, του Αιμίλιου Προσαλέντη. Kάτω: Ο τάφος του Frank Abney Hastings στο Κέντρο Εκπαίδευσης στον Πόρο.

Στη συνέχεια η Καρτερία πήρε μέρος σε πολλές συγκρούσεις σε όλες από τις οποίες ήταν ο αδιαμφησβήτητος νικητής. Αναμφίβολα η πιο ιστορική είναι αυτή που έγινε στις 30 Σεπτεμβρίου 1827 όπου στην Ιτέα η Καρτερία ουσιαστικά μόνη της κατάφερε να βυθίσει 9 τουρκικά πολεμικά –της ναυαρχίδας συμπεριλαμβανομένης– και να αιχμαλωτίσει 3 φορτωμένα μεταφορικά πλοία. Η ναυμαχία της Ιτέας όμως είχε και ένα πολύ σημαντικό παρεπόμενο. Όταν τα νέα της τουρκικής ήττας έφτασαν στον Ιμπραήμ, ο στόλος του οποίου ήταν αγκυροβολημένος στον Κόλπο του Ναβαρίνου, θέλησε να κινηθεί προς τον Πατραϊκό προκειμένου να τιμωρήσει τον Hastings. Όμως ο συμμαχικός στόλος υπό τον Άγγλο Codrington, τον Γάλλο de Rigny και τον Ρώσο Heiden –Гейден για όσους μπορούν να διαβάσουν ρωσικά– δεν του το επέτρεψε. Το αποτέλεσμα ήταν η Ναυμαχία του Ναβαρίνου χάρις στην οποία η Ελλάδα κέρδισε την ανεξαρτησία της. Με την άφιξη του Καποδίστρια ο Hastings αναβαθμίστηκε. Ο Καποδίστριας αντιλήφθηκε αμέσως τις ικανότητες του και του ανέθεσε την διοργάνωση του Ναυστάθμου του Πόρου. Έργο που ανέλαβε με ενθουσιασμό και έφερε σε αίσιο πέρας. Αυτό όμως που τον «έτρωγε» ήταν η απελευθέρωση του Μεσολογγίου. Μια πόλη σύμβολο, στην οποία είχε πεθάνει και ο «καθοδηγητής» του, Lord Byron. Έτσι λοιπόν τον Μάιο του 1828 πήγε στην Δυτική Ελλάδα προκειμένου να συμμετέχει στις επιχειρήσεις. Στις 11 Μαΐου 1828 ο Hastings δεν δίστασε να μπει επικεφαλής μικρής αποβατικής δύναμης και να κατευθυνθεί προς τη στεριά. Καθώς πλησίαζαν μια τουρκική οβίδα χτύπησε τη βάρκα του. Σκότωσε 3 και τραυμάτισε άλλους 20 από τους επιβαίνοντες. Ανάμεσά τους και ο Hastings ο οποίος είχε τραυματιστεί –μάλλον ελαφρά– στο αριστερό χέρι. Μεταφέρθηκε αμέσως στην Καρτερία προκειμένου να τον περιθάλψουν. Το κακό είναι ότι στο πλοίο –πράγμα ασυνήθιστο– δεν επέβαινε γιατρός. Τον περιποιήθηκαν όπως μπορούσαν και …περίμεναν να θεραπευτεί. Πράγμα το οποίο δεν συνέβη γιατί –απ’ ότι πιθανολογείται– ο Hastings έπαθε τέτανο. Καθώς η κατάστασή του χειροτέρευε αποφασίστηκε να μεταφερθεί στην Ζάκυνθο όπου Βρετανοί γιατροί θα μπορούσαν να του προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Δυστυχώς δεν πρόλαβε. Αν 30 Περιπλους 114

κι εδώ που τα λέμε δεν είχαν να του προσφέρουν τίποτα, καθώς ο τέτανος –ακόμη και σήμερα– είναι ανίατη ασθένεια, αν δεν έχει υπάρξει εμβολιασμός ή άμεση θεραπεία, που τότε ήταν άγνωστη. Πέθανε εν πλω. Ήταν 1η Ιουνίου 1828 με το Γρηγοριανό (νέο) Ημερολόγιο. Τάφηκε προσωρινά –φρόντισε ο φίλος του George Finlay– στην εκκλησία του Ορφανοτροφείου της Αίγινας. Η επίσημη κηδεία του έγινε –ένα χρόνο αργότερα– στην Αίγινα, παρουσία του Καποδίστρια και όλης της κυβέρνησης, στις 6 Ιουνίου 1829 και η ταφή του την ίδια ημέρα, στο Ναύσταθμο του Πόρου, όπου βρίσκεται έως σήμερα. Η καρδιά του τοποθετήθηκε στην Αγγλικανική εκκλησία του Αγίου Παύλου στην Αθήνα. Κυβερνήτης στην Καρτερία ανέλαβε ο Ιωσήφ Φαλάγκας, ο ύπαρχος του Hastings. Η χρήση της όμως ήταν ελάχιστη λόγω προβλημάτων των μηχανών της και ήταν ακινητοποιημένη στο Ναύσταθμο του Πόρου. Την 01.08.1831 ο Ανδρέας Μιαούλης, που μετείχε ενεργά στην επανάσταση κατά του Καποδίστρια, ολοκλήρωσε το «θεάρεστον έργο» του, καταστρέφοντας τα σημαντικότερα πλοία του Στόλου, όπως την φρεγάτα Ελλάς, και τις κορβέτες Σπέτσαι και Ύδρα. Η Καρτερία στάθηκε τυχερή. Ο ναύτης Γεώργιος Γαλατσίδας –άγνωστος σχεδόν στους πάντες– την τελευταία στιγμή αχρήστευσε τον πυροδοτικό μηχανισμό και την έσωσε από την πυρπόληση. Εδώ να κάνουμε μια παρένθεση και να θυμίσουμε ότι ο Μιαούλης αν και σαφώς είχε αυτό που λέμε «ναυτική πολεμική αντίληψη», δεν είχε και την καλύτερη εθνική συμπεριφορά. Δεν ήταν Φιλικός, δεν ήταν υπέρ της κήρυξης της Επανάστασης και συμμετείχε σε αυτήν μόνο όταν οι Κουντουριώτηδες τον τοποθέτησαν επικεφαλής του στόλου της Ύδρας. Επειδή δεν είχε πληρωθεί άφησε να καταστραφούν τα Ψαρά και η Κάσος. Επέτρεψε στον Ιμπραήμ να αποβιβαστεί στην Κρήτη και την Πελοπόννησο. Το πώς και γιατί πολύ εξακολουθούν να τον θεωρούν «ήρωα της Επανάστασης» ακόμη και σήμερα είναι μια μεγάλη –και ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα– υπόθεση που πρέπει να απασχολήσει τους μελετητές, ιδίως με αφορμή τα 200 χρόνια. Πίσω στο θέμα μας τώρα και να πούμε ότι η Καρτερία –που παροπλίστηκε και τυπικά το 1834– δεν ήταν το μοναδικό πολεμικό ατμόπλοιο του Ναυτικού των Ελλήνων. Με το δεύτερο δάνειο που πήρε η

Ελληνική Διοίκηση στο Λονδίνο, παραγγέλθηκαν στους Daniel Brent & Co άλλα 5 πολεμικά ατμόπλοια. Τα 2 χαρακτηρίζονταν «μεγάλα» και τα υπόλοιπα 3 «μικρά». Υπολογίζεται ότι συνολικά δαπανήθηκαν περί τις 160,000 λίρες γι’ αυτά. Όμως μόνον 2 (δύο) από αυτά έφτασαν στην Ελλάδα. Ένα μεγάλο, η Επιχείρησις, και ένα μικρό, ο Ερμής. Από τα υπόλοιπα το άλλο μεγάλο –το Irresistible, που πιθανώς θα ονομάζονταν Ακαταμάχητος– πήρε φωτιά και καταστράφηκε κατά τις δοκιμές του στον Τάμεσι. Τα άλλα δύο μικρά –που το ναυπηγείο είχε προγραμματίσει να «βαφτίσει» Alert και Dasher– δεν θα πρέπει ούτε καν να καθελκύστηκαν. Αιτία η συμπεριφορά των Ελλήνων απεσταλμένων Ιωάννη Ορλάνδου και Ανδρέα Λουριώτη, που κατασπατάλησαν ολόκληρο το δάνειο –αποκομίζοντας προσωπικά οφέλη– κι έτσι δεν απέμειναν χρήματα για την εξόφληση, ναυπήγηση και παραλαβή τους. Όλα αυτά όμως τα «στραβά κι ανάποδα» δεν πρέπει να θολώνουν την εικόνα και να μας κάνουν να ξεχνάμε ότι η ένταξη ατμοκίνητων πολεμικών σε Ναυτικό και χρησιμοποίησή τους σε πολεμικές επιχειρήσεις είναι μια αδιαμφισβήτητη ελληνική πρωτιά, σε παγκόσμιο επίπεδο. Τέλος μετά από 200 χρόνια θα πρέπει να αξιολογήσουμε το έργο του Frank Abney Hastings, του Ανδρέα Μιαούλη και όλων όσων μετείχαν στον Αγώνα για την Ανεξαρτησία.

Τα στοιχεία των πρώτων πολεμικών ατμοπλοίων Καρτερία

ΠΡΩΗΝ: Perseverance. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Daniel Brent & Co, Greenland South Dockyard, Rotherhithe, London, Ην. Βασίλειο. Έναρξη: 03.1825, Καθέλκυση: 05.1826, Ένταξη: 03.09.1826. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ: 39.67x7.62x2.21 m. ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ: 350 t. ΠΡΟΩΣΗ: 2 (ανεξάρτητες μεταξύ τους) ατμομηχανές Alexander Galloway με ισχύ 42 hp η κάθε μία. 4 κατάρτια με τα εξής πανιά (από πλώρα): τρίγκο/μαΐστρα/ μπούμα+φλίσι/ψάθα. Έλικες: 2 πλευρικοί τροχοί με διάμετρο 4.22 m. Ταχύτητα: 7. ΟΠΛΙΣΜΟΣ: Πυροβόλα: 4 των 68 pds σε βάσεις που σχεδίασε ο Hastings, 1 των 32 pds, 4 carronades των 68 pds. ΠΛΗΡΩΜΑ: 185.

Επιχείρησις

Αριστερά: Το ακρόπρωρο της Καρτερίας που βρίσκεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στην Αθήνα.

Kάτω: Σχέδιο της Καρτερίας που βρίσκεται στην Βρετανική Σχολή Αθηνών.

ΠΡΩΗΝ: Enteprise. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Daniel Brent & Co, Greenland South Dockyard, Rotherhithe, London, Ην. Βασίλειο. Έναρξη: 1824, Καθέλκυση: 04.1824, Ένταξη: 09.1827. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ: 45.72x7.62x1.52 m. ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ: 400 t. ΠΡΟΩΣΗ: 2 (ανεξάρτητες μεταξύ τους) ατμομηχανές Alexander Galloway με ισχύ 50 hp η κάθε μία. Ιστιοφορία άγνωστη. Έλικες: 2 πλευρικοί τροχοί. Ταχύτητα: ;. ΟΠΛΙΣΜΟΣ: Πυροβόλα: 4 των 68 pds, 1 των 32 pds, 4 carronades των 68 pds. ΠΛΗΡΩΜΑ: 78. ΙΣΤΟΡΙΚΟ: Το πρώτο από τα 2 «μεγάλα» ατμοκίνητα πλοία. Πήρε μέρος στις επιχειρήσεις του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Παροπλίστηκε το 1832 λόγω των προβληματικών της μηχανών. Το όνομά της είναι μετάφραση του Enterpise, ενός αρκετά συνηθισμένου ονόματος για βρετανικό

Περιπλους 114 31

Η μοναδική σωστή ζωγραφική απεικόνιση της Καρτερίας.

(πολεμικό ή εμπορικό) πλοίο, που της είχε δοθεί από το ναυπηγείο. Η Επιχείρησις είναι το πρώτο πλοίο του Ναυτικού με αυτό το όνομα.

Ερμής

ΠΡΩΗΝ: Mercury. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Daniel Brent & Co, Greenland South Dockyard, Rotherhithe, London, Ην. Βασίλειο. Έναρξη: ;, Καθέλκυση: 1828, Ένταξη: 18.09.1828. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ: 30.48x4.88x0.91 m. ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ: 254 t. ΠΡΟΩΣΗ: 2 (ανεξάρτητες μεταξύ τους) ατμομηχανές Seward & Co με ισχύ 20 hp η κάθε μία. Ιστιοφορία άγνωστη. Έλικες: 2 πλευρικοί τροχοί. Ταχύτητα: ;. ΟΠΛΙΣΜΟΣ: Πυροβόλα: 4 των 68 pds. ΠΛΗΡΩΜΑ: 35. ΙΣΤΟΡΙΚΟ: Το πρώτο, και μοναδικό τελικά, από τα 3 «μικρά» ατμοκίνητα πλοία. Κατέπλευσε στην Ελλάδα στις 18.09.1828, με επιβαίνοντα τον Cochrane, που είχε μάλιστα υψώσει και το σήμα του. Δεν πήρε μέρος στις επιχειρήσεις και χρησιμοποιήθηκε κυρίως σε κρατικές μεταφορές και βοηθητικές υπηρεσίες. Αναφέρεται ότι χρησιμοποιήθηκε για τελευταία φορά τον 06.1833. Παροπλίστηκε το 1834 και η μηχανές του, που χαρακτηρίζονταν πολύ καλές, τοποθετήθηκαν στον Μαξιμιλιανό., ένα ατμοκίνητο που ναυπηγήθηκε στον Πόρο. Το σκάφος του χρησιμοποιήθηκε στο Ναύσταθμο Πόρου ως «τροπιστικόν κάτεργον» έως το 1846, οπότε και διαλύθηκε. Φέρει το όνομα θεού της ελληνικής μυθολογίας, μετάφραση του ονόματος Mercury που του είχε δοθεί από το ναυπηγείο. Ο Ερμής είναι το πρώτο πλοίο του Ναυτικού με αυτό το όνομα.

Ακαταμάχητος

ΠΡΩΗΝ: Irresistible. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Daniel Brent & Co, Greenland South Dockyard, Rotherhithe, London, Ην. Βασίλειο. Έναρξη: ;, Καθέλκυση: 1828. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ: 45.72x7.62x1.52 m. ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ: 400 t. ΠΡΟΩΣΗ: 2 (ανεξάρτητες μεταξύ τους) ατμομηχανές Alexander Galloway με ισχύ 50 hp η κάθε μία + άγνωστη ιστιοφορία. Έλικες: 2 πλευρικοί

τροχοί. Ταχύτητα: ;. ΟΠΛΙΣΜΟΣ: –. ΠΛΗΡΩΜΑ: ;. ΙΣΤΟΡΙΚΟ: Το δεύτερο από τα 2 «μεγάλα» ατμοκίνητα πλοία που. Καταστράφηκε, από πυρκαγιά, το 1828 κατά τις δοκιμές του στον Τάμεση. Φυσικά δεν εντάχθηκε ποτέ στο Ναυτικό. Το όνομά του είναι μετάφραση του Irresistible, ενός συνηθισμένου ονόματος για βρετανικό πολεμικό πλοίο. Ο Ακαταμάχητος θα ήταν το πρώτο πλοίο του Ναυτικού με αυτό το όνομα.

Alert

ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Daniel Brent & Co, Greenland South Dockyard, Rotherhithe, London, Ην. Βασίλειο. Έναρξη: ;, Καθέλκυση: –, Ένταξη: –. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ: 30.48x4.88x0.91 m. ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ: 254 t. ΠΡΟΩΣΗ: 2 (ανεξάρτητες μεταξύ τους) ατμομηχανές Seward & Co με ισχύ 20 hp η κάθε μία + άγνωστη ιστιοφορία. Έλικες: 2 πλευρικοί τροχοί. Ταχύτητα: ;. ΟΠΛΙΣΜΟΣ: ;. ΠΛΗΡΩΜΑ: ;. ΙΣΤΟΡΙΚΟ: Το δεύτερο από τα 3 «μικρά» ατμοκίνητα πλοία. Η ονομασία του στα ελληνικά –κατά το παράδειγμα των όμοιων πλοίων– πιθανώς να ήταν Άγρυπνος.

Dasher

ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Daniel Brent & Co, Greenland South Dockyard, Rotherhithe, London, Ην. Βασίλειο. Έναρξη: ;, Καθέλκυση: –, Ένταξη: –. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ: 30.48x4.88x0.91 m. ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ: 254 t. ΠΡΟΩΣΗ: 2 (ανεξάρτητες μεταξύ τους) ατμομηχανές Seward & Co με ισχύ 20 hp η κάθε μία + άγνωστη ιστιοφορία. Έλικες: 2 πλευρικοί τροχοί. Ταχύτητα: ;. ΟΠΛΙΣΜΟΣ: ;. ΠΛΗΡΩΜΑ:;. ΙΣΤΟΡΙΚΟ: Το τρίτο από τα 3 «μικρά» ατμοκίνητα πλοία. Η ονομασία του στα ελληνικά –κατά το παράδειγμα των όμοιων πλοίων– πιθανώς να ήταν Ορμητικός. ΥΓ. Απίθανη σύμπτωση! Όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές προσεδαφίστηκε στον Άρη το ρομποτικό όχημα της NASA που ονομάζουν Perseverance…

Βιβλιογραφία 1. Commander of the Karteria. Maurice Abney-Hastings. AuthorHouse 2011. 2. Ο Άστιγξ επί Καποδίστρια. Αντιναυάρχου ε.α. Δημητρίου Γ. Φωκά. Ναυτική Επιθεώρηση τ.203, Ιούλιος-Αύγουστος 1947. 3. Το Πολεμικόν Ναυτικόν της Ελλάδος από Ανεξαρτησίας μέχρι Βασιλείας Όθωνος. Δρ. Ι. Λαζαρόπουλου Πλοιάρχου Οικ. ΒΝ. Ναυτική Επιθεώρησις 1936. 4. Το Αρχείον Άστιγγος παρά τη εν Αθήναις Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή. Πλοιάρχου ε.α. Τρυφ. Π. Κωνσταντινίδου ΒΝ. Ναυτική Επιθεώρησις τ.216, Σεπτέμβριος-Αύγουστος 1949. 5. Το «Σκάνδαλον του Λονδίνου». Τα Εθνικά Ατμοκίνητα και η Υπόθεσις των εν Αμερική Φρεγατών 1825-1828. Πλοιάρχου ε.α. Τρυφ. Π. Κωνσταντινίδου. Ναυτική Επιθεώρησις τ.222 Σεπ-Οκτ 1950, τ.223 Νοε-Δεκ 1950, τ.224 Ιαν-Φεβ 1951, τ.225 Μαρ-Απρ 1951. 6. Ιστορία των Εθνικών Δανείων. Ανδρ. Μιχ. Ανδρεάδου. 1904. 7. Τα Πλοία του Ναυτικού 1826-2017. Ηλίας Νταλούμης. Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος 2017.

32 Περιπλους 114

Λάμπρος Κατσώνης Ο Πλοίαρχος Α΄ Τάξεως και Ιππότης του Στρατιωτικού Παρασήμου του Αγ. Γεωργίου Δ΄ Τάξεως Του Δρ. Πάνου Στάμου

Ο

Έλληνας θαλασσομάχος γεννήθηκε στη Λιβαδειά το 1752. Είναι άγνωστες οι λεπτομέρειες της εφηβικής του ηλικίας, αλλά διασώζεται ότι ο Λάμπρος Κατσώνης σε ηλικία περίπου 17 χρόνων, μαζί με τον πατέρα του, καταδιωκόμενοι από την οθωμανική διοίκηση διέφυγαν μέσω Ύδρας, στη Ζάκυνθο. Έγινε ναυτικός και ταξιδεύοντας έφθασε μέχρι τον Εύξεινο Πόντο. Στα 1770 ο Λάμπρος κατετάγη στο Λιβόρνο εθελοντής στις Ρωσικές Ένοπλες Δυνάμεις. Συμμετείχε στον Α΄ Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο (1768-1774) –τα Ορλωφικά– ως ναύτης, και λόγω των ικανοτήτων του προήχθη σε Υπαξιωματικό. Έτσι άρχισε μία στρατιωτική σταδιοδρομία 35 ετών στο Ρωσικό Αυτοκρατορικό Ναυτικό. Μετά τα Ορλωφικά ακολούθησε τον Ρωσικό Στόλο στην επιστροφή του και εγκαταστάθηκε στην Κριμαία. Έλαβε ενεργά μέρος στην φρούρηση και άμυνα υπεράσπιση της Κριμαίας κατά των Τούρκων διεκπεραίωσε με επιτυχία αποστολή στην Περσία και συμμετέσχε στη συγκρότηση του Ελληνικού Τάγματος της Μπαλακλάβα.1 Το 1786 προήχθη στον βαθμό του Λοχαγού 1 Έλληνες στρατιώτες εντάχθηκαν στον ρωσικό στρατό ήδη από τα μέσα του 16ου αιώνα. Η παρουσία τους όμως έγινε εντονότερη από τότε που η Ρωσία άρχισε να αναμιγνύεται στα ελληνικά πράγματα, προβάλλοντας ως προστάτης των ορθοδόξων πληθυσμών. Η σημαντικότερη ελληνική μονάδα ήταν το Tάγμα Κυνηγών της Μπαλακλάβα (ελαφρού πεζικού ακροβολιστών), στο οποίο κατατάχθηκαν αποκλειστικά Έλληνες, γι’ αυτό ονομαζόταν και «ελληνικό τάγμα».

34 Περιπλους 114

Το 1787, με πρόταση του Αρχιστρατήγου Γρηγόρη Πατιόμκιν, προήχθη από την Αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄, τη Μεγάλη, σε Ταγματάρχη και απεστάλη, μετά και από δική του πρωτοβουλία στη Μεσόγειο. Αποστολή του ήταν να προετοιμάσει ναυτική δύναμη που θα παρενοχλεί και θα πολεμάει τον Οθωμανικό Στόλο, μέχρι να φθάσει στη Μεσόγειο ο Ρωσικός Στόλος από τη Βαλτική. Το 1788 έφτασε στην Τεργέστη όπου αγόρασε με συνεισφορές των Ελλήνων της παροικίας μια φρεγάτα την οποία ονόμασε προς τιμή της Αικατερίνης Β΄ «Αθηνά της Άρκτου» και μαζί με δύο άλλα μικρά εμπορικά μετασκευασμένα σε πολεμικά πλοία, έχοντας Ρωσική άδεια καταδρομών ξεκίνησε την δράση του εναντίον πειρατικών και πλοίων υπό Τουρκική σημαία. Σε λιγότερο από 3 μήνες ο στολίσκος αυξάνεται σε 10 καταδρομικά πλοία. Η δράση του επεκτείνεται από το Ιόνιο στο Αιγαίο, μέχρι την Κύπρο, τη Συρία, την Αίγυπτο και γίνεται ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων και όσων συνεργάζονταν με το Οθωμανικό καθεστώς. Ο πόλεμος Ρωσίας-Σουηδίας (1788) δεν επιτρέπει την κάθοδο του Ρωσικού Στόλου, όπως είχε προγραμματισθεί, και ο Λάμπρος Κατσώνης, επικεφαλής του δικού του στολίσκου, πολεμά μόνος του τον κοινό εχθρό. Μετά τις πρώτες επιτυχείς ναυτικές επιχειρήσεις με διαταγή της Αικατερίνης ο Στολίσκος του Κατσώνη αποτέλεσε μέρος των επίσημων Ρωσικών Ναυτικών Δυνάμεων στη Μεσόγειο. Το 1789 κατέπλευσε στην Κέα (Τζια) όπου εγκαθιστά το ορμητήριό του.

Αριστερά: Ο Λάμπρος Κατσώνης δεχόμενος την υποταγή τούρκων αιχμαλώτων. Αντίγραφο του Δ. Βασιλείου από ελαιογραφία αγνώστου. Συλλογή ΝΜΕ. Δεξιά: Ο Λάμπρος Κατσώνης

Ο στολίσκος του Κατσώνη έχει προκαλέσει μεγάλες φθορές στο εμπόριο και στις εφοδιοπομπές του εχθρού και ο Σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίντ προσπαθεί να τον δωροδοκήσει, μέσω του Δραγουμάνου του Τουρκικού Στόλου, Σ. Μαυρογένη, προσφέροντάς του αμνηστία, 200.000 χρυσά νομίσματα, ένα ελληνικό νησί και απαλλαγή από φόρους. Ο Κατσώνης απάντησε με νέες επιχειρήσεις εναντίον των Τουρκικών Ναυτικών Δυνάμεων και των παράκτιων φρουρίων τους. Συνεχίζοντας τη δράση του προήχθη μέχρι τον βαθμό του Συνταγματάρχη, (1790), παρά την ήττα του στη ναυμαχία της Άνδρου, αφού κρίθηκε από τον Πατιόμκιν και την Αυτοκράτειρα ως ουσιαστικός νικητής και παρασημοφορείται με το στρατιωτικό παράσημο, του Ιππότη του Στρατιωτικού Τάγματος του Αγ. Γεωργίου Δ΄ Τάξεως (Σεπτέμβριος 1790). Για τη σχέση και «συνεργασία Λάμπρου Κατσώνη-Αλή πασά», τα Ρωσικά Αρχεία αποκαλύπτουν ότι μεταξύ τους είχε συζητηθεί και σχέδιο, το οποίο προέβλεπε την υποστήριξη του Αλή πασά των Ιωαννίνων σε περίπτωση εξεγέρσεως για την απελευθέρωση της ελληνικής περιοχής με τη βοήθεια της Ρωσίας. Το προσχέδιο της συμφωνίας μεταξύ Ρωσίας και Αλή πασά με τη μεσολάβηση του Κατσώνη αναφέρεται στην από 16 Ιουλίου 1791 έκθεση του Στρατηγού Β.Τομαρά προς τον Πατιόμκιν. Στα 1791, ο Υποστράτηγος Βασίλης Τομαράς, Διοικητής των Ρωσικών Δυνάμεων της Μεσογείου, κατόπιν διαταγής του Αρχιστρατήγου Γρηγόρη Πατιόμκιν, τοποθετεί τον Κατσώνη ως Διοικητή του Ρωσικού Στόλου της Μεσογείου, επικεφαλής 22 πολεμικών πλοίων αγκυροβολημένων στο νησί Κάλαμος του Ιονίου. Ακολουθεί όμως η συνθήκη του Ιασίου (Ιανουάριος 1792) και το τέλος του δεύτερου Ρωσο - Τουρκικού πολέμου. Η Αικατερίνη επιτυγχάνει τη διέλευση των πλοίων της από τα Στενά του Βοσπόρου, αλλά η Ελλάδα παραμένει σκλαβωμένη! Σύμφωνα με τον Ρώσο ιστορικό Γκρ. Άρς «…Η συνθήκη του Ιασίου προκάλεσε βαθιά απογοήτευση στην Ελλάδα. Εκατοντάδες Έλληνες εθελοντές, οι οποίοι πολέμησαν ηρωικά και έδωσαν τη ζωή τους στις ναυμαχίες υπό τη διοίκηση του Κατσώνη, είχαν προσελκυσθεί από τις υποσχέσεις της Αικατερίνης Β’ ότι θα βοηθούσε στην απελευθέρωση της Ελλάδας από τον Τουρκικό ζυγό…». Η ειρήνη που υπέγραψε η Αικατερίνη Β΄ δεν ικανοποίησε τους μύχιους σκοπούς του Κατσώνη και αποφασισμένος διεκήρυξε «…Εάν η Αυτοκράτειρα συνομολόγησε ειρήνη με τους Τούρκους, εγώ δεν υπέγραψα ακόμα τη δική μου….». Στο μεταξύ, με την έγκριση του Υποστρατήγου Τομαρά, έχει προβεί σε συμφωνία με τους Μανιάτες για να εγκαταστήσει ορμητήριο του Ρωσικού Στόλου στο Πόρτο Κάγιο. Εκεί καταφεύγει τότε με 11 πλοία, και δίπλα στη Ρωσική σημαία, που ποτέ δεν υπέστειλε, σηκώνει το

λάβαρό του και εκδίδει το Μανιφέστο του (Μάιος 1792). Το γνήσιο Μανιφέστο ανακαλύψαμε στα Εθνικά Ολλανδικά Αρχεία το 2007, ενώ παρόμοιο κείμενο, ανυπόγραφο και προερχόμενο από αντίγραφο διορθωμένο, επίσης ανυπόγραφο, δημοσιεύθηκε στην Ελλάδα το 1864 με την ονομασία «Φανέρωσις». Στο Μανιφέστο, της Πολιτικής του Διακήρυξης, ο Λάμπρος Κατσώνης αφού εκφράζει την πικρία του για τον χειρισμό του ίδιου και των ανδρών του από τη ρωσική ηγεσία, διατυπώνει με σαφήνεια και ειλικρίνεια τους πραγματικούς του σκοπούς, που είχε πολεμώντας στις τάξεις του ρωσικού στρατού, και εξηγεί γιατί αποφάσισε να συνεχίσει μόνος τον πόλεμο εναντίον των Οθωμανών για να ελευθερώσει την πατρίδα του: «…για νάχει το Γένος έναν τόπο ελεύθερο…»! Άλλωστε, τα Ρωσικά Αρχεία αποκάλυψαν επίσης έγγραφο για τους σκοπούς του Κατσώνη, όπου αναφέρεται ότι έγραψε στις 30 Ιουλίου 1789 ο γραμματικός του Ιβάν Μπασίλεβιτς προς τον Αντιναύαρχο Γκίμπς: «…Ο Ταγματάρχης Λάμπρος έχει κύριο σκοπό και αδιάκοπη σκέψη, ξεσηκώνοντας τον Ελληνικό λαό σε εξέγερση, να αποκαταστήσει την Ελληνική Βασιλεία…». Οι εχθροί του τον κατηγορούν για πειρατεία, αλλά όπως μαρτυρά ο Γάλλος πρόξενος στη Ζάκυνθο S. Sauveur, ο ίδιος ο Λάμπρος Κατσώνης διακήρυξε: «…Δεν εξόπλισα πειρατές, αλλά καταδρομείς εναντίον του εχθρού…», ενώ οι Γαλλικές δυνάμεις συνεχίζουν να συμπράττουν με τους Οθωμανούς για την εξόντωση του Κατσώνη. Έτσι, στις αρχές Ιουνίου 1792 ο ενισχυμένος με 30 μεγάλα και μικρά Πολεμικά Τουρκικός στόλος, μεταξύ των οποίων 12 θωρηκτά, (πλοία της γραμμής)2 αποκλείει το Πόρτο Κάγιο και οι Δυνάμεις του αρχίζουν συντονισμένη επίθεση από ξηρά και θάλασσα. Συγχρόνως οι Τούρκοι εκβιάζουν τους Μανιάτες να παραδώσουν τον Κατσώνη και τους «Λαμπρινούς του». Ο ανδρείος Κατσώνης, θέλοντας να αποφύγει εμφύλιο σπαραγμό, αποφασίζει να σταματήσει την ένοπλη σύγκρουση και να δραπετεύσει. Διασώζεται και μέσω Κυθήρων καταφεύγει στην Πάργα. Από εκεί συνεχώς καταδιωκόμενος για δυο περίπου χρόνια καταφέρνει, να λάβει τη γραπτή άδεια να επιστρέψει στη Ρωσία το 1794. Τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου ο Κατσώνης με την οικογένεια του φθάνουν στη στην Κριμαία. Η Αικατερίνη Β΄, κατάλαβε ότι ο Συνταγματάρχης Λάμπρος Κατσώνης παρέμενε πιστός και αφοσιωμένος αξιωματικός της, τον συγχώρησε, τον υποδέχθηκε στην Αυλή της σαν ήρωα. Διέταξε Ειδική Επιτροπή να κρίνει και αποφασίσει για το δίκαιο της δράσης του Κατσώνη και των ανδρών του μετά την Συνθήκη του Ιασίου και αν δικαιώνονταν να αποζημιωθούν. Ακολουθεί επίσης Διάταγμα της Αικατερίνης Β΄, που δίδει εντολή να 2 Τα Ρωσικά Αρχεία αποκαλούν τα πλοία γραμμής «θωρηκτά». Περιπλους 114 35

.Η «Αθηνά της Άρκτου», το πλοίο του Λάμπρου Κατσώνη. Χαρακτικό του Λυκούργου Κογεβίνα, 1938.

πληρωθούν στον «…Συνταγματάρχη και Ιππότη Λάμπρο Κατσώνη 8 ετών αποδοχές, για την υπηρεσία του κατά τη διάρκεια όλου του Ρωσο-Τουρκικού πολέμου στο Αρχιπέλαγος, υπηρετώντας τον Ρωσικό Στολίσκο». Ο Κατσώνης δικαιώθηκε από την Ειδική Επιτροπή και έλαβε ως αποζημίωση το ποσόν των 576.674 ρουβλίων. Ο ίδιος υποχρεωνόταν με την ίδια απόφαση να πληρώσει χρέη προς τρίτους ανερχόμενα στο ποσόν των 159.100 ρουβλίων. Οι αποφάσεις της Ειδικής Επιτροπής επικυρώθηκαν από τον Παύλο Α΄, μετά τον θάνατο της Αικατερίνης. Ο Λάμπρος Κατσώνης είχε πλήρως δικαιωθεί ηθικά και υλικά! Δηλαδή έγινε αποδεκτό τελικά από τον Τσάρο της Ρωσίας Παύλο Πέτροβιτς ότι: Ο Λάμπρος Κατσώνης μέσα από τις τάξεις του Τσαρικού στρατού, με τη δραστηριότητά του ως Διοικητής Ρωσικού Στολίσκου, τον οποίο μόνος του σχημάτισε με καταδρομικές ενέργειες, υλοποιούσε τους πραγματικούς του στόχους, εξυπηρετούσε δηλαδή την πολιτική της Αικατερίνης Β΄ να εξασφαλίσει κάθοδο στη Μεσόγειο από τα Στενά του Βοσπόρου και συγχρόνως πολεμούσε για την Απελευθέρωση της Ελλάδας. Έτσι, ο Συνταγματάρχης και Ιππότης Λάμπρος Κατσώνης αποκαταστάθηκε πλήρως στα μάτια της ανώτατης στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας της Ρωσίας και της κοινωνίας. Στο τέλος του 1798 με αρχές 1799 η οικογένεια Λ. Κατσώνη εγκαταστάθηκε στην Κριμαία, στο κτήμα που του χάρισε η Αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄, περίπου 22.000 εκταρίων, με την εξοχική κατοικία της μέσα στο κτήμα. Ο θάνατος του Λ. Κατσώνη επήλθε το νωρίτερο στο τέλος του 1805 ή το αργότερο αρχές 1806, χωρίς να είναι ακόμα τεκμηριωμένη η ακριβής ημερομηνία, σε ηλικία 53 ή 54 ετών. Δολοφονήθηκε με μυστηριώδη τρόπο, στη επιστροφή του από την Αγία Πετρούπολη. Δεν έχουν βρεθεί μέχρι τώρα στα Αρχεία στοιχεία για τις λεπτομέρειες της δολοφονίας του.

36 Περιπλους 114

Ανατρέχοντας στα Ρωσικά Αρχεία τον Ατομικό Φάκελο του Λ. Κατσώνη, που περιλαμβάνει τη δράση του για 35 χρόνια ως στελέχους του Τσαρικού στρατού, αλλά και λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα στοιχεία των πολεμικών του δραστηριοτήτων, όπως έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα, αβίαστα μπορεί κανείς να φθάσει στο συμπέρασμα, ότι: Ο Λάμπρος Κατσώνης είναι ο Εθνικός Ήρωας που έχει τη μεγαλύτερη πολεμική δράση κατά την περίοδο των εθνικών διεκδικήσεων, στις ελληνικές θάλασσες, αλλά και στον ευρύτερο θαλάσσιο χώρο, από κάθε άλλον άξιο Έλληνα θαλασσομάχο, πριν το 1821! Είχε συνολικά 8,5 χρόνια πολεμική ναυτική δράση. Ολοκλήρωσε τη σταδιοδρομία του με το βαθμό του Συνταγματάρχη Ναυτικού Πυροβολικού και αργότερα του Πλοιάρχου Α΄ Τάξεως. Όλα τα νεότερα ιστορικά στοιχεία ενίσχυσαν και τεκμηρίωσαν την ηγετική, στρατιωτική, πολιτική και διπλωματική ιδιότητα του Λάμπρου Κατσώνη, που μαζί με τον Ρήγα Φεραίο έθεσε τις βάσεις του γενικού ξεσηκωμού μερικά χρόνια αργότερα. Ο διακεκριμένος Ρώσος ιστορικός Γκριγκόρι Άρς, υποστήριξε επιγραμματικά, ότι ο θρύλος του Λ. Κατσώνη επηρέασε τις εξελίξεις προς την Ελληνική Ανεξαρτησία και υπογράμμιζε την περικοπή από τα απομνημονεύματα του Εμμανουήλ Ξάνθου: «…Μετά τον Απρίλιο του 1814 ο Ξάνθος, ο Σκουφάς και ο Τσακάλωφ είχαν συχνές συναντήσεις και συζητούσαν για την κατάσταση της χώρας τους. Κατά την διάρκεια αυτών των συζητήσεων, όπως θυμόταν αργότερα ο Ξάνθος, γινόταν λόγος για το γενικευμένο μίσος των Ελλήνων προς την τουρκική τυραννία, για τα ανδραγαθήματα των αγωνιστών για την ελευθερία, του Λάμπρου Κατσώνη, του Ρήγα Βελενστινλή, των ανδρείων Σουλιωτών και των κλεφτών. Διαπίστωναν την πλήρη αδιαφορία των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων για τις δυστυχίες και τις συμφορές της Ελλάδας…». Πίστευε ολόψυχα ότι οι Έλληνες μόνο με τις δικές τους δυνάμεις θα μπορούσαν να αποκτήσουν την ελευθερία τους.

CLEANER SHIPS

© MSC CRUISES

Bureau Veritas is helping lead the way to the sustainable passenger ships of tomorrow. As shipping faces the challenge of decarbonization, Bureau Veritas is working on the practical steps to move the industry forward.

© PONANT - SDI

FOCUSED ON OUR CLIENTS DRIVEN BY SOCIETY Our services are tailored to enable compliance with safety and environmental requirements for innovative designs - from first concept to delivery and 24/7 operations.

SHAPING A WORLD OF TRUST Bureau Veritas was founded in 1828 to address marine risks. Our priority is safety - for our clients and society.

Today we are a multi sector Testing, Inspection and Certification (TIC) organization with more than 78,000 people world-wide and about 1,500 laboratory and testing facilities.

Contact us: andreas.ullrich@bureauveritas.com marine-offshore.bureauveritas.com

BV CLASS

largest

VESSEL ON ORDER USING LNG AS FUEL

1ST

CRUISE VESSEL LNG / BATTERY POWERED

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021

Μιχάλης Πανταζόπουλος Senior Vice President & General Manager of the Liberian International Ship & Corporate Registry’s (LISCR) Piraeus office, managers of the Liberian Registry

Ε

ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ ΡΑΤ Ι Α Σ Τ Η Σ Λ Ι Β Ε Ρ Ι Α Σ Χαιρετίζοντας την επέτειο των 200ων ετών από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 που οδήγησε στην ανεξαρτησία της Ελλάδας και στην δημιουργία του Ελληνικού κράτους, και συμβάλοντας στη πολύπλευρη ενημέρωση των αναγνωστών του ΠΕΡΙΠΛΟΥ αφιερώνουμε το παρακάτω σύντομο άρθρο στην Ανεξαρτησία της Δημοκρατίας της Λιβερίας που συνέβη την ίδια περίπου περίοδο όταν οι Έλληνες επολέμουν για την Ανεξαρτησία τους από τον Τουρκικό ζυγό.

λάχιστες πληροφορίες είναι γνωστές για τους πρώτους πληθυσμούς που κατοικούσαν στο έδαφος της χώρας κατά τα προϊστορικά χρόνια. Μερικές ομάδες πληθυσμών είχαν εγκατασταθεί σε δάση στο εσωτερικό, προς τα τέλη της νεολιθικής περιόδου. Ανθρωπολογικές έρευνες δείχνουν ότι η περιοχή της Λιβερίας κατοικείται τουλάχιστον από το 12ο αιώνα, ή και ίσως νωρίτερα. Στα δυτικά έφτασαν λαοί που μιλούσαν τη γλώσσα Μέντε και ανάγκασαν πολλές άλλες μικρότερες εθνοτικές ομάδες να φύγουν προς τα νότια, κοντά στον Ατλαντικό. Την εποχή εκείνη αφίχθησαν μερικές εθνοτικές ομάδες όπως οι Ντέις, Μπάσα, Τους, Κρου, Γκόλα και Γκίσι, και άλλες (ενώ σήμερα αναγνωρίζονται συνολικά 16 αυτόχθονες ομάδες που αποτελούν το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού). Στις εσωτερικές περιοχές, η ερημοποίηση έκανε τους κατοίκους να μετακινηθούν και να εγκατασταθούν στην πιο υγρή περιοχή της Ακτής του Πιπεριού. Στη συνέχεια αυτές οι εθνότητες υποτάχθηκαν στους Μαντίνγκο, οι οποίοι είχαν ενιαία πολιτική οργάνωση. Ανάμεσα στο 1461 και στα τέλη του 17ου αιώνα, Πορτογάλοι, Ολλανδοί και Βρετανοί έμποροι είχαν επαφές και είχαν ιδρύσει εμπορικούς σταθμούς στη Λιβερία. Οι Πορτογάλοι αποκαλούσαν την περιοχή Κόστα ντα Πιμέντα (Costa da Pimenta), το οποίο μεταφράστηκε στη συνέχεια ως «Ακτή των Πιπεριών», εξαιτίας της αφθονίας του συγκεκριμένου είδους πιπεριάς που ήταν περιζήτητο στην Ευρώπη. Η λεγόμενη «Ακτή του Πιπεριού» τέθηκε υπό τον έλεγχο των Πορτογάλων, οι οποίοι ασχολήθηκαν ευρύτατα με το δουλεμπόριο. Είναι χρήσιμο να γίνει ένα σύντομο σχόλιο (μιά παρένθεση) στο σημείο αυτό σχετικά με το δουλεμπόριο και τα τεκταινόμενα στην Ευρώπη την ίδια περίπου περίοδο. Στην πόλη Αιξ Λα Σαπέλ (σημ. Άαχεν), τον Οκτώβριο του 1818, οργανώθηκε συνέδριο των Μεγάλων Δυνάμεων για να συζητήσουν το θέμα των «μικρότερων Ευρωπαικών κρατών», όπως τα αποκαλούσαν. Ο Καποδίστριας υποστήριξε ότι η Ευρώπη έπρεπε να προστατευθεί από τη χρήση βίας και τις επεκτατικές πολιτικές των Μεγάλων Δυνάμεων. Στο ίδιο συνέδριο, ο Ιωάννης Καποδίστριας πήρε την πρωτοβουλία να επιστήσει την προσοχή – και να κερδίσει την συμπάθεια – των συνέδρων στο εμπόριο των Μαύρων, το οποίο ήταν αντίθετο με τους ανθρωπιστικούς νόμους και την κρατούσα ηθική. Για την αντιμετώπιση του θέματος πρότεινε να δημιουργηθεί ένας ειδικός οργανισμός που θα είχε την επωνυμία «L’ Institution Africaine». Ο οργανισμός αυτός θα διευθυνόταν από δικό του ανώτατο συμβούλιο και θα διέθετε δικαστική εξουσία και δική του στρατιωτική δύναμη. Δυστυχώς το υπόμνημά του δεν εισακούστηκε γιατί τα κράτη της Ευρώπης, και ιδιαιτέρως η Αγγλία, δεν ήθελαν να χάσουν τα οικονομικά οφέλη που είχαν από την εκμετάλλευση των Μαύρων. Έπρεπε να περάσουν 67 χρόνια, για να συμφωνήσουν όλοι στο Ευρωπαϊκό Συνέδριο του Βερολίνου (1884-1885) ότι πιό αποτελεσματική λύση για την καταπολέμηση του δουλεμπορίου θα ήταν η ίδρυση της «Association Internationale Africaine», με βασική δομή αυτήν που είχε προτείνει ο Καποδίστριας. Συνεχίζοντας την ιστορία της Λιβερίας, το 1821 η σημερινή χώρα επιλέχθηκε από την Αμερικανική Εταιρεία Αποικισμού της Νέας Υόρκης για τον πυρήνα ενός ανεξάρτητου αφρικανικού κράτους. Συγκεκριμμένα, το 1822 η Αμερικανική Εταιρεία Αποικισμού ίδρυσε τη Λιβερία, καθιστώντας την

38 Περιπλους 114

ως χώρο για την αποστολή απελευθερωμένων Αφροαμερικανών σκλάβων όπου θα ζούσαν οι Αφροαμερικανοί που είχαν απελευθερωθεί από τη δουλεία. Έτσι οι πρώτοι ελεύθεροι Αφροαμερικανοί εγκαταστάθηκαν το 1822 στο ακρωτήριο Μεσουράδο. Αυτοί και όσοι μεταφέρθηκαν τα επόμενα χρόνια (περί τους 20.000 μέσα σε περισσότερο από έναν αιώνα) ονομάστηκαν Αμερικανολιβεριανοί. Η επίσημη ημερομηνία ίδρυσης του κράτους της Λιβερίας ειναι η 7η Ιανουαρίου 1822. Χάρτης της Δυτικής Ακτής της Αφρικής. Το 1841, έπειτα από περίοδο διενέξεων ανάμεσα στους αποίκους και στην Αμερικανική Εταιρεία Αποικισμού, αποφασίστηκε τελικά να δοθεί πλήρης αυτοδιαχείριση στη Λιβερία. Την ίδια χρονιά πρώτος Αφροαμερικανός Κυβερνήτης ανέλαβε ο Τζόζεφ Ρόμπερτς. Στις 26 Ιουλίου του 1847 οι Αμερικανολιβεριανοί οικιστές κήρυξαν την ανεξαρτησία της Λιβεριανής Δημοκρατίας. Πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας εξελέγη ο Τζόζεφ Ρόμπερτς, ο οποίος διατηρήθηκε στην εξουσία ως το 1856, και υπηρέτησε ξανά την περίοδο 1871-75. Επίσημη ημερομηνία της ανεξαρτησίας της χώρας ορίστηκε η 26η Ιουλίου 1847. Είναι ενδιαφέρον ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία της Λιβερίας έως το 1862, όταν η κυβέρνηση των ΗΠΑ τερμάτισε την πρακτική της δουλείας κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού εμφυλίου πολέμου. Οι αυτόχθονες αφρικανικές κοινωνίες είχαν μικρή οικονομική ή πολιτική δύναμη στη νέα δημοκρατία. Αντ’ αυτού, όλη η δύναμη συγκεντρώθηκε στους αφροαμερικανούς εποίκους και των απογόνων τους, οι οποίοι έγιναν γνωστοί ως Αμερικανολιβεριανοί. Οι Αμερικανολιβεριανοί αποτελούσαν λιγότερο από το 2% του πληθυσμού της Λιβερίας, αλλά τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα, αποτελούσαν σχεδόν το 100% των ψηφοφόρων. Αν και ήταν Αφροαμερικανοί, οι Αμερικανολιβεριανοί δημιούργησαν ένα πολιτισμικό χάσμα. Από την ημέρα που έφτασαν, άρχισαν να καθιερώνουν έναν αμερικανικό παρά αφρικανικό πολιτισμό. Μοντελοποίησαν την κυβέρνηση της Λιβερίας όμοια με εκείνη των Ηνωμένων Πολιτειών. Ιστορικά βέβαια η Λιβερία έτυχε υποστήριξης και άτυπης συνεργασίας με την αμερικανική κυβέρνηση. Η αναγνώριση του νέου κράτους έγινε σταδιακά από μέλη της Διεθνούς Κοινότητας. Το 1931 η Κοινωνία των Εθνών αποφάσισε ότι η κυρίαρχη τάξη στη Λιβερία (Αμερικανολιβεριανοί) εκμεταλλεύονταν τους ιθαγενείς, με συνέπεια να παραιτηθεί ο πρόεδρος και να προκληθεί πολιτική κρίση. Η κατάσταση εξομαλύνθηκε το 1936, ωστόσο οι διαφορές ανάμεσα στους ιθαγενείς και στην κυρίαρχη τάξη παρέμειναν αγεφύρωτες. Κατά τη διακυβέρνηση του Γουίλιαμ Τάμπμαν (1943-1971) θεσπίστηκε πρόγραμμα για εθνική ενοποίηση και επιτεύχθηκε η νομοθετική κατοχύρωση της ισότητας όλων των πολιτών. Παράλληλα, ποινικοποιήθηκαν οι φυλετικές διακρίσεις και έτσι η χώρα εξήλθε από την απομόνωση. Χαρακτηριστικά πρέπει να αναφερθεί ότι ως το 1944 η Λιβερία δεν είχε κανέναν αντιπρόσωπο στο εξωτερικό. Ο Τάμπμαν ανέλαβε μάλιστα και ρόλο διαμεσολαβητή σε άλλες χώρες της Αφρικής. Ήταν περίπου αυτή την περίοδο επί προεδρίας Γουίλιαμ Τάμπμαν που τέθηκαν οι βάσεις του Νηολογίου της Δημοκρατίας της Λιβερίας με την σύνταξη ενός εταιρικού και ναυτιλιακού κώδικα, που εξελίχθηκε σ’ ένα από τα μεγαλύτερα Νηολόγια παγκοσμίως.

ΝΗΟΛΟΓΙΟ ΛΙΒΕΡΙΑΣ

ΥΠΗΡΕΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ

ΑΠΟ ΤΟ 1948

ΜΕ ΣΥΝΕΠΕΙΑ, ΥΠΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑ, ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑ.

ALL FLAGS

ARE NOT ALIKE

LISCR HELLAS S.A. ΕΥΠΛΟΙΑΣ 2, ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΤΗΛ.: 210 4529670 info@liscr.gr

www.LISCR.com

Ναύαρχος Ανδρέας Μιαούλης (1769-1835) Η Ύστατη προσπάθεια σωτηρίας του Μεσολογγίου Κατά την τελευταία και μεγάλη πολιορκία του Μεσολογγίου (15 Απρ. 1825-10 Απρ. 1826), οι σθεναρές προσπάθειες του Ελληνικού Στόλου υπό τον καρτερόψυχο Ανδρέα Μιαούλη να διασπάσει από τη θάλασσα τον στενό αποκλεισμό του πανίσχυρου Οθωμανικού Στόλου, πέρασαν στην ιστορία τόσο για τη σφοδρότητα των συγκρούσεων όσο και για τα αποτελέσματά τους. Ειδικότερα, ο Ελληνικός Στόλος υπό τον αείμνηστο Ναύαρχο επιχείρησε τέσσερις φορές (Γ’ 10ήμερο Ιουλίου 1825, Β’ 10ήμερο Νοεμβρίου 1825, Α’ 10ήμερο Ιανουαρίου 1826 και Α’ 10ήμερο Απριλίου 1826) να αναμετρηθεί με τον Οθωμανικό στόλο και να ανεφοδιάσει το Μεσολόγγι, με επιτυχή κατάληξη τις πρώτες τρεις και ατυχή στην τελευταία, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

-----------του Ιωάννη Κατσαβού, Ανθυπασπιστή ΠΝ-Νοσηλευτή, Ερευνητή-Συγγραφέα της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας

Εισαγωγή

Η τελευταία πολιορκία με τις δυνάμεις των Οθωμανών του Μεχμέτ Ρεσίτ Πασά (Κιουταχής) από τον Απρίλιο έως τον Νοέμβριο του 1825 κατέληξε σε αποτυχία, οπότε ο Σουλτάνος ενέπλεξε και τις δυνάμεις των Αιγυπτίων υπό τον Ιμπραήμ Πασά, από τα μέσα Δεκεμβρίου του 1825. Παρ’ όλα αυτά, οι προσπάθειες και των δύο πασάδων το πρώτο 2μηνο του 1826 απέτυχαν παταγωδώς, γι’ αυτό από κοινού αποφάσισαν να στρέψουν τις προσπάθειές τους στη θάλασσα. Ο Ιμπραήμ, χωρίς χρονοτριβή, προχώρησε στην εκτέλεση του ολέθριου σχεδίου, που απέβλεπε στην κατάληψη όλων των θαλάσσιων ερεισμάτων του Μεσολογγίου στη λιμνοθάλασσα, ώστε ο αποκλεισμός να καταστεί ασφυκτικός και η πόλη να εξαναγκαστεί σε παράδοση ελλείψει των αναγκαίων εφοδίων. Έτσι, ο Αιγύπτιος Χουσεΐν μπέης στις 25 Φεβρουαρίου 1826 θα καταλάβει κατόπιν αιματηρού αγώνα το Βασιλάδι και στις 28 Φεβρουαρίου θα αλώσει τη νησίδα του Ντολμά-προπύργιο του Ανατολικού, καθώς και την παρακείμενη νησίδα του Πόρου. Ως άμεση συνέπεια, την 1η Μαρτίου 1826 θα συνθηκολογήσει κατ’ ανάγκην το Ανατολικό και οι κάτοικοι του κακήν κακώς θα εξανδραποδισθούν στην Άρτα. Από κει και πέρα οι Τουρκο-Αιγύπτιοι θα κυριαρχήσουν στο μεγαλύτερο μέρος της λιμνοθάλασσας και ιδίως στην Κεντρική και Δυτική πλευρά. Παράλληλα, οι χερσαίες δυνάμεις τους, που πολιορκούσαν το Ανατολικό, θα στραφούν προς το Μεσολόγγι, με αποτέλεσμα, ο μεν κλοιός να καταστεί ασφυκτικότερος, το δε φάσμα της πείνας να πλανηθεί απειλητικότερο πάνω από την μαρτυρική πόλη.

Δραματικά Γεγονότα

Στις 25 Μαρτίου, θα ακολουθήσει η εποποιία της Κλείσοβας σαν φωτεινή αναλαμπή, όπου οι Τουρκοαιγύπτιοι θα υποστούν δεινή ήττα, 40 Περιπλους 114

Ο Ανδρέας Μιαούλης ζωγραφισμένος δια ζώσης από τον Δανό φιλέλληνα Adam Friedel. Από την σειρά Eλληνικά Πορτρέτα, 4η έκδοση Λονδίνο, 1829. Συλλογή ΝΜΕ.

ενώ ο Χουσεΐν Μπέης θα σκοτωθεί και ο Κιουταχής θα τραυματισθεί. Κάτω από το βάρος αυτών των εξαιρετικά δυσμενών συνθηκών, που προέκυψαν με αφετηρία την πτώση του Βασιλαδιού, ως μόνη λύση διαφαινόταν η έλευση του Ελληνικού στόλου, για να διασπάσει τον θαλάσσιο αποκλεισμό και να ανεφοδιάσει τους λιμοκτονούντες πολιορκημένους. Στο πλαίσιο αυτών των ευκταίων, αλλά όχι και εφικτών, όπως αποδείχτηκε, προσδοκιών, παραθέτουμε τις παρακάτω χαρακτηριστικές επιστολές, σαν μία ύστατη και απεγνωσμένη προσπάθεια για τη σωτηρία της τραγικής πόλης: α. Ενέργειες των εκπροσώπων της Φρουράς του Μεσολογγίου, όπως περιγράφει ο Διον. Κόκκινος (Ό.π. σ.369): «…Υπέβαλαν αναφοράν στις 6 Μαρτίου εις το Εκτελεστικόν και οι, εις το Ναύπλιον, ακόμη μένοντες Ρουμελιώται οπλαρχηγοί Ανδρέας Ίσκος, Λάμπρος Βέικος, Νικόλ. Ζέρβας κλπ., τονίζοντες ότι η πτώσις

η αργοπορία, όχι ημερών, αλλά και μια ώρας ημπορεί να αποβή ολέθριος εις το πολυπαθές εκείνον φρούριον. Γνωρίζοντες, κύριοι, και το μέγεθος του κινδύνου, και πόσον είναι κατεπείγουσα η ανάγκη, λάβετε με τον συνήθη ζήλον και την δραστηριότητά σας όλα τα μέτρα, δια να απαλλαχθή το προπύργιον εκείνον της Ελλάδος από τον επικείμενον κίνδυνον και να ασφαλισθή η πατρίς».

Δράση του Ελληνικού Στόλου

Τελικά ο Ελληνικός Στόλος εμφανίστηκε την 1η Απριλίου 1826, αλλά απροπαράσκευος και με σοβαρές ελλείψεις σε πλοία και πληρώματα, λόγω κυβερνητικής ολιγωρίας, δεν κατόρθωσε να διασπάσει τον ασφυκτικό κλοιό, και να ανεφοδιάσει, όπως και να ενισχύσει την πόλη με τον μόνον εθελοντικά προσφερθέντα Στρατηγό Θεοδωράκη Γρίβα και 200 άνδρες, τους οποίους μετέφερε. Μαζί επέστρεφε και η 6μελής επιτροπή των στρατηγών που είχε σταλεί μέσα Ιανουαρίου στο Ναύπλιο, για να παραστήσουν τις άμεσες ανάγκες της φρουράς. Τα τρόφιμα είχαν τελείως εξαντληθεί, τα ακάθαρτα ζώα είχαν ακόμη και αυτά φαγωθεί και μάλιστα σημειώθηκαν περιπτώσεις «κατανάλωσης» ανθρωπίνων σαρκών και εντοσθίων… των νεκρών του πολέμου. Μικρός αριθμός οικογενειών κατάφεραν να φυγαδευτούν με πλοιάρια στα Ιόνια νησιά και ιδίως στον Κάλαμο, ενώ απεγνωσμένη προσπάθεια ανεφοδιασμού της πόλης τη νύχτα 2/3 Απριλίου με μικρά πλοιάρια, αποκαλύφθηκε την ύστατη στιγμή και απέτυχε. Χαρακτηριστική είναι η παρατιθέμενη επιστολή του Ναυάρχου Μιαούλη (Ιω. Θεοφανίδη, Ό.π. σ.405).

Θερμή έκκληση Ανδρέα Μιαούλη

Προς τους Ευγενεστάτους Κους Δ. δε Ρώμαν, Π. Στεφάνου, Κ. Δραγώναν κλπ. «Με βαθυτάτην θλίψιν σας δίδω την απευκταίαν είδησιν, ότι το Μεσολόγγι εντός ολίγου, ήτοι δύο τριών ημερών το πολύ, πίπτει εις την εξουσίαν του εχθρού εξ αιτίας της πείνας. Η πολυπαθής αυτή και ανδρεία φρουρά είναι Θεόδωρος Βρυζάκης, Η έξοδος του Μεσολογγίου. Ελαιογραφία, 169 x127 εκ. ήδη τέσσαρας ημέρας νηστική και δεν ημπορεί Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα. να διατηρηθή περισσότερον καιρόν. Η σταλθείσα εις βοήθειαν της ναυτική δύναμις, και αν έφθανεν όλη, δεν ήτο του Μεσολογγίου είναι αναπόφευκτος, αν δεν προφθασθή με τροφάς, ποτέ αρκετή να λύση τον αποκλεισμόν της θαλάσσης και της λίμνης, διότι αυτό θα είναι η μόνη του σωτηρία, και ότι θα ήτο ίσως καιρός δι’ επειδή οσάκις και αν νικηθή ο εχθρικός στόλος, καθώς ενικήθη και αυτήν την ενέργειαν, αν ο στόλος θα εξέπλεε και θα έφθανε το ταχύχθες, αρκεί με την επιμονήν του να εμποδίση όλας τα επιχειρήσεις τερον. Εστάλη τότε και ο Σπυρομήλιος εις την Ύδραν δια να πείση τους μας. Έπειτα, μετά την πτώσιν του Βασιλαδίου, φαίνεται αδύνατον να προκρίτους να επιταχύνουν την αποστολήν του στόλου». εμβάσωμεν πλέον την αρκετήν τροφήν, και επειδή ο εχθρός έχει πεΚρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί ότι στις 17 Ιανουαρίου επιβιβάσθηκαν ριζωμένην όλην την λίμνην με πολλά ελαφρά πλοιάρια, δεν είναι τρόστον αποχωρούντα στόλο και έξι (6) Στρατηγοί της Φρουράς, προκειπος εις το εξής, δια τους μένου προσωπικώς να πείσουν το Εκτελεστικό για την άμεση ανάγκη ανωτέρω λόγους, να εμβασθή ουδέ ολίγη τροφή, καθώς εδοκιμάσαβοηθείας. μεν και δεν επιτύχαμεν. Αυτά και άλλα πολλά συλλογιζόμενος ομού με τους γενναίους οπλαρβ. Έκκληση της Κυβέρνησης προς τους Προκρίτους της Ύδρας χηγούς, όσοι παρευρίσκονται εις τον στόλον, και θεωρήσας τον Τότε κατέστη επιβεβλημένη στην Κυβέρνηση η ανάγκη να σταλεί όλος κίνδυνον απ’ όλα τα μέρη του Φρουρίου, είδα, ότι δεν δυνάμεθα να ο στόλος στο Μεσολόγγι και εγκαταλείφθηκε η ήδη ληφθείσα απόφατο σώσωμεν ή να το βοηθήσωμεν οπωσούν εις την παρούσαν καση για την αποστολή μόνο του πλοίου του Σαχίνη. Και το εκτελεστικό ταπείγουσαν ανάγκην του. Και άλλο δεν μένει να στοχασθώμεν πλέέγραψε στις 7 Μαρτίου 1826 στους προκρίτους της Ύδρας: ον, παρά την σωτηρίαν των ηρώων εκείνων της Φρουράς και των «…Η περίστασις αύτη είναι κρισιμωτάτη δια το Μεσολόγγιον, επειδή, αθώων άλλων ψυχών, τους οποίους, όλους, άνευ εξαιρέσεως έχει ενώ έπασχεν από έλλειψιν τροφών, διακοπείσης ήδη της κοινωνίας γνώμην (πρόθεση) να κατασφάξη ανηλεώς ο αιμοβόρος και άσπονμε την κυρίευσιν του Βασιλαδίου και με το έμβασμα των εχθρικών δος εχθρός μας. λαντζονίων εις την λίμνην, ευρίσκεται τοιουτοτρόπως στενοχωρημέΠαρακαλείσθε λοιπόν, Ευγενέστατοι, εν ονόματι των κινδυνευόντων νον, ώστε πολλά ολίγος καιρός μένει δια να δυνηθή να προφθάση εν υπερμάχων του ιερού μας Αγώνος, οι οποίοι εις μόνη την πείναν καιρώ η αναγκαία βοήθεια. Δια τούτο είναι ανάγκη να εκπλεύσουν υποχωρούν και όχι εις την δύναμιν του εχθρού, παρακαλείσθε, λέγω, άνευ αναβολής τα πλοία και εις την οποίαν ευρίσκονται κατάστασιν, θερμώς να στοχασθήτε όλας τας περιστάσεις και το βάρος του κινδύχωρίς να εξοδεύσουν καιρόν να παλαμίσουν κατά το σύνηθες, διότι Περιπλους 114 41

νου και να ενεργήσετε κατά φιλανθρωπικόν χρέος κοντά εις την συμπάθειαν της εντίμου Τοπικής Διοικήσεως, δια να σταλθή ή ένα, δύο πολεμικά πλοία, ή τουλάχιστον, εις έλλειψιν αυτών, ένας σημαντικός άνθρωπος, να μεσολαβήσουν και με εντίμους συνθήκας να σώσουν απ’ εκεί τους δυστυχείς αδελφούς μας. Μη αμφιβάλλων, ότι θέλετε μεταχειρισθή το γρηγορώτερον όλους τους τρόπους δια την σωτηρίαν αυτών, καθ’ό αναγκαίων και ακολούθως μένω». Περί Σκρόφας Πρόθυμος εις τους ορισμούς σας Εκ του πλοίου «Άρεως» Ανδρέας Μιαούλης Τη 4 Απριλίου 1826.

Η Έξοδος της Φρουράς του Μεσολογγίου (10/4/1826)

Ακολούθησαν γύρω στις 4 Απριλίου και νέες προτάσεις συνθηκολόγησης της Φρουράς, που είχαν και πάλι την ίδια τύχη των προηγούμενων, παρά την τραγική κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει οι πολιορκούμενοι. Οι βομβαρδισμοί συνεχίσθηκαν ακατάπαυστοι και οι απώλειες ήταν αμέτρητες, ενώ τα πτώματα έμεναν «ανάθαφτα», λόγω του μεγάλου αριθμού τους και της φυσικής αδυναμίας των επιζώντων να τα θάψουν. Πάντως, στις ημέρες αυτές, πριν, αλλά και κατά την Έξοδο, μερικά γυναικόπαιδα θα καταφέρουν με μύριες δυσκολίες και με μικρά πλοιάρια να διαφύγουν τον κλοιό των Οθωμανών και να διαπεραιωθούν στον Πεταλά. (Σακαλής Σ., Ό.π. σ.34 και Αρχείο Ρώμα, τ.Β’, Αθήναι 1906). Στις 6 Απριλίου θα αποφασισθεί η θρυλική Έξοδος, στις 9 Απριλίου θα κοινωνήσουν όλοι τα άχραντα μυστήρια και το πρωί στις 10 Απριλίου θα διατυπωθεί το ιστορικό σχέδιο της Εξόδου και θα λάβουν όλοι γνώση. Η μοιραία στιγμή της Εξόδου για τους λιμοκτονούντες ηρωικούς πολιορκημένους έφθασε και δύο ώρες περίπου μετά το σούρουπο της 10ης Απριλίου, Σάββατο του Λαζάρου, άρχισε το δρασκέλισμα της τάφρου., από τέσσερις ξύλινες γέφυρες που είχαν κατασκευασθεί. Τα τραγικά γεγονότα που ακολούθησαν, έχουν λεπτομερώς περιγραφεί από Έλληνες και ξένους ιστοριογράφους και δεν θα μας απασχολήσουν. Επιγραμματικά, πάντως, θα υπογραμμίζαμε ότι το Μεσολόγγι πραγματοποίησε Έξοδο και δεν έπεσε, όπως εσφαλμένα και εξοργιστικά ορισμένοι ιστοριογράφοι αναφέρουν.

ενικήσαμεν, πλην δεν ημπορέσαμεν να τον βλάψωμεν αρκετά και να τον απομακρύνωμεν, εν μέρει δια τους ανωτέρους λόγους. Ιδού πως, με την αδιαφορίαν μας, εφέραμεν τον εχθρόν μέσα εις τους κόλπους μας, από το μέρος όπου έμελλεν άφευκτα να χαλασθή εις το μέρος όπου, πάλιν με την αδιαφορίαν μας, ημπορεί αυτός να μας χαλάση δια μιας και να τελειώση, φευ! με τον εξολοθρευμόν του Έθνους τον ιερόν τούτον πόλεμον». Περί Μαλέαν άκραν Εκ του πλοίου Άρεως Τη 15 ’Απριλίου 1826 (Επί του νώτου): Εθεωρήθη.

Όλος πρόθυμος κτλ. ’Ανδρέας Μιαούλης

Θα σημειώναμε, τέλος, ότι προς τιμήν του για την ανεκτίμητη προσφορά του, οι Μεσολογγίτες τότε έδωσαν το όνομά του σε μία από τις 23 τάπιες του φρουρίου, ενώ οι απόγονοι τους πρόσφατα ανήγειραν καλαίσθητη προτομή στη νησίδα της Τουρλίδας στην λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου.

Επίλογος

Κλείνοντας το παρόν κείμενο και εν είδει επιλόγου, παραθέτουμε απόσπασμα σχετικής αναφοράς του ηρωικού Μιαούλη από 15 Απριλίου 1826 (όταν ο στόλος αναχωρούσε άπρακτος) προς την Κυβέρνηση, υπογραμμίζοντας τη σημασία της άλωσης του Βασιλαδιού και μεμφομένου συγχρόνως τον εαυτό του και τους άλλους: «Αφού μετά την πτώσιν του Βασιλαδίου ο εχθρός απέκλεισε το Μεσολόγγι στενότατα με πολλά και ελαφρά πλοιάρια και εφύλαττεν όλους τους πόρους της κοινωνίας από το μέρος της θαλάσσης, η σταλθείσα μικρά ναυτική δύναμις κατά την σημερινήν της κατάστασιν, χωρίς πολλά πυρπολικά και χωρίς τα μίστικα, δεν ήτο πλέον αρκετή κατ’ ουδένα τρόπον είτε να βοηθήση το φρούριον είτε να σώση την φρουράν, μάλιστα κατέμπροσθεν του εχθρικού στόλου. Εδοκιμάσαμεν όμως μια φοράν την νύκτα κι εστείλαμεν με τες βάρκες του στόλου κάμποσον ψωμί κατά τον Λούρον, πλην δεν επετύχαμεν. Εκτυπήσαμεν τον εχθρικόν στόλον και κατ’ αρχάς τον

Φίλος του Νόμου. Επαναστατική Εφημερίδα της Νήσου Ύδρας. Φύλλο της 26 Ιανουρίου 1826 με ειδήσεις για επιχείρηση εφοδιασμού του Μεσολογγίου. Ιστορικό Αρχείο ΝΜΕ.

Βιβλιογραφία Αδαμοπούλου-Παύλου, Κωνσταντίνα και Πρασσά, Αννίτα, Ανδρέας Μιαούλης (1769-1835). Από την υπόδουλη ως την ελεύθερη Ελλά-

δα, Αθήνα 2003 • Κωνσταντινίδης, Τρύφων, Καράβια, Καπετάνιοι και Συντροφοναύται, 1800-1830, Αθήνα 1954. • Μελάς, Σπύρος, Ο Ναύαρχος Μιαούλης, Σύμβολο ακατάλυτο της θαλασσινής αρετής των Ελλήνων, Αθήνα 1972. • Παπαρρηγόπουλος, Κωνσταντίνος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα 1952.

• Πρωτοψάλτης, Εμμ (επιμ.), Αλληλογραφία Φρουράς Μεσολογγίου, Αθήνα, 1963. • Σαχίνης, Αντώνιος Ν., Σύντομος βιογραφία του ναυάρχου Ανδρέου Δ. Μιαούλη, Ναύπλιο 1882. • Σαχτούρης, Γεώργιος, Ιστορικά Ημερολόγια του ναυτικού αγώνος του 1821 εκ των πρωτοτύπων ημερολογίων αυτού, Αθήνα 1890.

• Κολόμβας Νικόλαος, «Βασιλάδι» , Αθήνα 2010.

42 Περιπλους 114

1821

Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ Πιστοποιητικά συντροφοναυτών για συμμετοχή σε πληρώματα πυρπολικών Κείμενο: Ιωάννης Παλούμπης Έγγραφα και σχολιασμός: Ιωάννα Μπερμπίλη

------------Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα. Επιστολή προς τον Χαράλαμπο Περρούκα. Πηνελόπη Βουγιουκλάκη-Κλεοπάτρα Ρηγάκη

------------Ναύαρχος Αντώνιος Κριεζής. Ιστορικά έγγραφα. Πηνελόπη Βουγιουκλάκη

Πιστοποιητικά συντροφοναυτών σε Πληρώματα Πυρπολικών

Α

ποτελεί γεγονός αναμφισβήτητο και ιστορικά εξακριβωμένο ότι η δράση του Ναυτικού συνετέλεσε κατά τρόπο καθοριστικό στην επιτυχία της ελληνικής Επανάστασης του 1821. Όσο όμως γενναία κι αν ήταν τα ελληνικά πληρώματα, όσο κι αν είχαν γίνει ατρόμητοι θαλασσομάχοι οι ναυτικοί των νησιών και των παραλιακών ναυτότοπων, δεν θα ήταν δυνατόν να αντιπαραταχθούν με τα «σιτοκάραβά» τους στα δίκροτα και τρίκροτα «πλοία της γραμμής», τα αποκαλούμενα και «βατσέλα» (vessels) του Οθωμανικού στόλου. Το υπερόπλο που χρησιμοποιήθηκε πολύ αποτελεσματικά από τους Έλληνες και αιφνιδίασε τους Οθωμανούς ήταν το πυρπολικό. Το πυρπολικό αποτέλεσε το κυριότερο και αποτελεσματικότερο όπλο των Επαναστατών κατά τον αγώνα εναντίον των Οθωμανών στη θάλασσα. Για την επιτυχία του το Ναυτικό των Ελλήνων της Επανάστασης χρησιμοποίησε ένα νεωτερισμό που για πρώτη φορά έβλεπε η παγκόσμια Ιστορία. Την επανδρωμένη χρήση του «πυρπολικού». Το πυρπολικό ήταν γνωστό ακόμα και από την αρχαιότητα. Αναφέρεται από τον Θουκυδίδη η χρήση του στην εκστρατεία των Αθηναίων εναντίον των Συρακουσών κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, και στην κατάληψη της Τύρου, όπου χρησιμοποιήθηκε με σχετική επιτυχία εναντίον του στόλου του

44 Περιπλους 114

Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι Τύριοι το εξαπέλυσαν εναντίον των ξυλίνων πολιορκητικών πύργων που είχαν κατασκευαστεί από τους Έλληνες, για την κατάληψη των τειχών της πόλης. Είχε επίσης χρησιμοποιηθεί στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας πριν από το «υγρό πυρ», καθώς και πολύ αργότερα, το 1672, στις θαλάσσιες συγκρούσεις μεταξύ των Ολλανδών και των συνασπισμένων Άγγλων και Γάλλων. Σε όλες όμως αυτές τις περιπτώσεις, το πυρπολικό λάμβανε θέση προσηνέμως του αγκυροβολημένου στόχου, το πλήρωμα έθετε πυρ, εγκατέλειπε εγκαίρως το φλεγόμενο πλοίο, το οποίο με τον ούριο άνεμο, ή το ρεύμα, αφηνόταν να ξεπέσει προς τον στόχο και σε ευνοϊκή περίπτωση να επιπέσει σε αυτόν και να μεταδώσει το πυρ. Ο νεωτερισμός που χρησιμοποιήθηκε κατά την Επανάσταση του 1821 ήταν η καθοδηγούμενη μέχρι την τελευταία στιγμή πλεύση του πυρπολικού, η αγκίστρωση και πρόσδεση επάνω στον στόχο, όχι μόνο όταν αυτός βρισκόταν αγκυροβολημένος, αλλά ακόμα και εν πλω και η, εν συνεχεία, ανάφλεξη και διαφυγή του πληρώματός του. Με αυτό τον τρόπο πολλαπλασιάζονταν οι πιθανότητες επιτυχούς μετάδοσης του πυρός. Το εγχείρημα αυτό απαιτούσε όχι μόνο εξαιρετική ναυτική εμπειρία και επιδεξιότητα, αλλά και γενναιότητα και ατσάλινα νεύρα. Το πλήρωμα «υπό χάλαζα εχθρικού πυρός», από πυροβόλα και φορητό οπλισμό, εκτελούσε τους κατάλληλους χειρισμούς προσκόλλησης του πυρπολικού στην

1821 Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ πλευρά του εχθρικού στόχου. Τα πυρπολικά ήταν κυρίως μπρίκια, όπως και τα άλλα πλοία του στόλου, από τα πλέον παλαιά, που διατηρούσαν όμως την ικανότητά τους να ελίσσονται και να αναπτύσσουν αξιόλογη ταχύτητα. Ήταν κατάλληλα μετασκευασμένα ώστε να πυρπολούνται εύκολα και να μεταδίδουν το πυρ στα εχθρικά πλοία, όπου τα προσκολλούσε το πλήρωμά τους. Το πλήρωμα του πυρπολικού με το άναμμα του φυτιλιού διέφευγε με κωπήλατη λέμβο που την ονόμαζαν «σκαμπαβία». Ο ελληνικός στόλος στην επταετή διάρκεια των αγώνων της Επανάστασης διεκδίκησε βήμα προς βήμα την κυριαρχία του Αιγαίου από τον Οθωμανικό. Αντιπαρατάχθηκε, σχεδόν πάντοτε με επιτυχία, σε πλήθος ναυμαχιών, ναυτικών επεισοδίων και χρησιμοποιώντας τα πυρπολικά του κατέκαυσε και ανατίναξε μεγάλο αριθμό εχθρικών δικρότων και φρεγατών. Επισημαίνεται ότι κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα του 1821 επιχειρήθηκαν συνολικά 59 επιθέσεις με πυρπολικά, από τις οποίες 39 ήταν επιτυχείς, 19 απέτυχαν και 1 αμφισβητείται. Για τη χρησιμοποίηση ενός πλοίου ως πυρπολικού ήταν απαραίτητο να τοποθετηθεί υπόστρωμα (κοραδούρον) κάτω από το κατάστρωμα. Κατά μήκος αυτού του υποστρώματος τοποθετούνταν σε κάθε του πλευρά οχετοί (λούκια) που έφταναν από την πρύμη ως την πλώρη. Οι οχετοί αυτοί πασπαλισμένοι με πυρίτιδα επικοινωνούσαν μέσω εγκαρσίων οχετών με βαρέλια γεμάτα με μπαρούτι. Στο πάνω κατάστρωμα ανοίγονταν οπές πάνω ακριβώς από αυτά τα βαρέλια, οι οποίες επέτρεπαν την κυκλοφορία του αέρα που θα τροφοδοτούσε τη φωτιά όταν θα άναβε. Πίσσα, ρητίνη, τερεβινθίνη, λινέλαιο, λίπος και άλλες εύφλεκτες ύλες, χρησιμοποιούνταν επίσης για την επάλειψη των ιστίων και της αρματωσιάς του πλοίου. Ο κυβερνήτης εκτελούσε τους κατάλληλους χειρισμούς ώστε να φέρει το πυρπολικό προσηνέμως του εχθρικού και να το προσκολλήσει στην παρειά (μάσκα) του. Μόλις πλησίαζε, το πλήρωμα πέταγε μεγάλους γάντζους, τις αρπάγες, για να «δέσουν» καλά το πυρπολικό στον στόχο τους. Στη συνέχεια, το πλήρωμα μέσω μιας μικρής θυρίδας που ήταν ανοιγμένη

Πάνω: Ο Κανάρης πυρπολεί την τουρκική ναυαρχίδα στη Χίο. Έργο του Peter von Hess. Επιχρωματισμένη λιθογραφία, 28x21 εκ. Στην αριστερή σελίδα: Κωνσταντίνου Βολανάκη, Πυρπόληση του τουρκικού δικρότου στην Ερεσσό, 1882. Λάδι σε καμβά, 129x199 εκ. Συλλογή Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

στην πρύμη του πλοίου, επιβιβάζονταν σε μία κωπήλατη λέμβο, τη σκαμπαβία, που ρυμουλκούσαν μαζί τους. Τελευταίος έμενε ο κυβερνήτης που άναβε την άκρη του φιτιλιού. Μόλις βεβαιωνόταν ότι η φωτιά προχωρούσε προς τα βαρέλια, επιβιβαζόταν και εκείνος στη σκαμπαβία η οποία απομακρυνόταν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Καθώς η όλη επιχείρηση έπρεπε να γίνει αιφνιδιαστικά, ώστε να μη δοθεί χρόνος στον αντίπαλο να αντιδράσει, εκτός από ηρωισμό και ψυχραιμία, απαιτούνταν μεγάλη επιδεξιότητα και ακρίβεια για να εκτελεστούν με επιτυχία οι απαραίτητοι χειρισμοί. Στην Επανάσταση πυρπολισμοί γίνονταν αρχικά μόνο εναντίον ακινητοποιημένων πλοίων και κατά τη διάρκεια της νύχτας, ώστε το σκοτάδι να προστατεύει τους πυρπολητές. Καθώς όμως οι επαναστάτες βελτίωναν την τεχνική τους, πυρπολισμοί γίνονταν και κατά τη διάρκεια ναυμαχιών με τα εχθρικά πλοία σε πλήρη συναγερμό και εν κινήσει. Τα πληρώματα των πυρπολικών επιλέγονταν με αυστηρά κριτήρια και θεωρούνταν ως «σώμα επιλέκτων». Περιπλους 114 45

Ιωάννης Θεοφιλόπουλος

Δ

ύο βεβαιώσεις που εξέδωσε η Βουλή της νήσου Ψαρών για τον Ιωάννη Θεοφιλόπουλο, γνωστό και με το ψευδώνυμο Καραβόγιαννος, για τη συμμετοχή του στο πλήρωμα του πυρπολικού που έκαψε το τουρκικό δίκροτο στην Ερεσό της Μυτιλήνης στις 27 Μαΐου του 1821. Ιωάννης Θεοφιλόπουλος (Λαγκάδια της Αρκαδίας,1790- Αθήνα, 1885) ήταν ο τιμονιέρης των πυρπολικών του Δημητρίου Παπανικολή στην Ερεσό και του Κωνσταντίνου Κανάρη κατά την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο στις 6 Ιουνίου του 1822. Για την δράση του ατρόμητου αγωνιστή Ιωάννη Θεοφιλοπούλο θα βρείτε περισσότερα στο άρθρο του Μ. Μπουρούνη σελ. 14 του παρόντος τεύχους.

O

1

2

Δημήτριος Παπανικολής 1. Ο Ιωάννης Θεοφιλόπουλος σε μεγάλη ηλικία. Φωτογράφος Πέτρος Μωραΐτης. Συλλογή Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

2. Δημήτριος Βασιλείου, Δημήτριος Παπανικολής, 1969. Ελαιογραφία, 29x23 εκ. Συλλογή Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

46 Περιπλους 114

1821 Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ Mεταγραφή

Ο

φιλογενέστατος κάτοικος της νήσου μας κύριος Ιωάννης Γ. Θεοφίλου μοραΐτης φιλοτιμήθη και με γενναίαν ψυχήν ημπαρκάρησεν αδοροδοκήτως έσωθεν εις το αποφασισμένον μπορλότο, το οποίο κατέκαυσε το φθοροποιόν και βαρβαρικόν πλοίον δελίνι του τυράννου, […] μετά τον συντρόφον του, με το να αποφάσισεν εις θυσίαν τον εαυτό του δια αγάπη της πίστεως και πατρίδος, προς ον και δίδεται το παρόν αποδεικτικόν της γενναιότητός του εσφραγισμένον με την σφραγίδα της κοινότητος ταύτης.

Εξεδόθη εν τη ελληνική κανγγελλαρία της νήσου Ψαρών [….]21, Ψαρά Η Βουλή της νήσου Ψαρρών Υποσημείωση: Επειδή δεν εξεπαρκιεν του ανω Ιωάννη το προην χαρτι που του εδώσαμεν, του δίδομεν το παρόν έτερον διο και εις ένδειξην Τη 20 Σεπτεμβρίου 1821 Ψαρρά Η Βουλή της νήσου Ψαρρών

Mεταγραφή

Ξ

εκαθαρίζεται παρ’ ημών ότι ο φιλογενής μας της νήσου […] κύριος Ιωάννης Γ. Θεοφίλου μοραΐτης, ευρισκόμενος εις το πλοίον του κυρίου Ανδρέα Κουτζούκου εν […] της κατακαύσεως του βασέλου, φιλοτιμούμενος από ζήλον πατριωτισμού ετεσπαρκάρησεν και εμβήκεν εις το πουρλότο, με σκοπόν να θυσιάσει το εαυτόν του ή να προσκολίση το αυτό πουρλότο εις το βασέλο, διο και ενήργησεν τον σκοπόν του ανδρείως, επροσκόλησεν το ρηθέν πουρλότο και κατεκαύθη ακολούθως το βασέλον. Εξεδόθη εν τη ελληνική γκατζελλαρία της νήσου Ψαρών Τη 6 Ιουνίου 1821, Ψαρά Η Βουλή της νήσου Ψαρών Περιπλους 114 47

Δημήτριος Ραφελιάς

Σ

τις 27 Ιουλίου του 1824 μοίρα του στόλου της Ύδρας, αποτελούμενη από 21 πλοία και 4 πυρπολικά απέπλευσε προς τη Σάμο με αρχηγό τον Αντιναύαρχο Γεώργιο Σαχτούρη. Οι Σαμιώτες με επικεφαλής τον Λυκούργο Λογοθέτη είχαν κηρύξει την ανεξαρτησία τους ήδη από το 1821. Μετά τα τραγικά ολοκαυτώματα της Κάσου 27 Μαΐου και των Ψαρών στις 21-22 Ιουνίου του 1824, αναμένονταν ο τουρκικός στόλος να κινηθεί εναντίον της Σάμου με στρατιωτική δύναμη 15.000 για να υποδουλώσει και να σφαγιάσει τους κατοίκους του ηρωικού νησιού. Παράλληλα ο Αιγυπτιακός στόλος αναμένονταν να ελλιμενισθεί στην Ρόδο, πυκνώνοντας τα σύννεφα του κινδύνου για τους επαναστατημένους Έλληνες. Ο υδραίικος στόλος, ενισχυμένος από 9 σπετσιώτικα πλοία και το πυρπολικό του Κωνσταντίνου Κανάρη από της 30 Ιουλίου προσεγγίζοντας την Σάμο ξεκινά αψιμαχίες με τουρκικά πλοία που προσπαθούν να αποβιβάσουν στρατό στο νησί. Στις 5 Αυγούστου πραγματοποιείται γενικευμένη ναυμαχία στο Στενό της Μυκάλης, Πορθμός Δαρμπογάζι γράφει ο Γεώργιος Σαχτούρης στο ημερολόγιο του. Εκεί ο ελληνικός στόλος πέτυχε μια περιφανή νίκη εναντίον του στόλου του Χοσρέφ, o οποίος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την προσπάθεια απόβασης στη Σάμο και κρύφτηκε στο Αγαθονήσι. Μετά από μερικές μέρες απέπλευσε προς την Κω περιμένοντας την ενίσχυση του αι2

1

γυπτιακού στόλου για να επιχειρήσει ξανά εναντίον των Ελλήνων. Και σε αυτή την αναμέτρηση τα πυρπολικά έδειξαν την αξία τους. Πρώτος ο Κωνσταντίνος Κανάρης ανατίναξε τουρκική φρεγάτα στην οποία επέβαιναν πάνω από 1.000 στρατιώτες. Μάλιστα τα κομμάτια του πλοίου που εξερράγη εκτοξεύθηκαν προς τη Μικρασιατική Ακτή σκοτώνοντας στρατεύματα. Το πυρπολικό του Γ. Βατικιώτη ανατίναξε ένα μεγάλο βρίκιον τουνεζίνικον. Το πυρπολικό του Δημήτρη Ραφαλιά έπεσε πάνω σε ένα μεγάλο «φρεγαδόνι τριπολίτικον» ενώ στο ίδιο πλοίο ρίχθηκε και το σπετσιώτικο πυρπολικό του Λέκκα Ματρώζου. Μετά από λίγο το τουρκικό πλοίο τυλίχθηκε στις φλόγες και κάηκε ολοσχερώς, όπως καταγράφεται στο ημερολόγιο του πλοίου του αντιναυάρχου Γεωργίου Σαχτούρη και πιστοποιεί το έγγραφο του Ναυτικού Μουσείο της Ελλάδος.

Γεώργιος Σαχτούρης 1. Ανδρέα Κριεζή, Δημήτριος Ραφελιάς. Ελαιογραφία σε καμβά, 48x40 εκ. Συλλογή ΙΑΜΥ (Δωρεά Ευαγγέλου και Αννέζως Ραφαλιά).

2. Ο Γεώργιος Σαχτούρης στις ναυτικές επιτυχίες του 1824. Έργο του Peter vοn Hess. Επιχρωματισμένη λιθογραφία, 28x21 εκ.

48 Περιπλους 114

1821 Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ

Αναστάσιος Αθ. Καλής Πιστοποιητικό με ημερομηνία 14 Αυγούστου 1824 των Προκρίτων της Ύδρας προς τον Υδραίο Αναστάσιο Αθανασίου Καλή για την συμμετοχή του στο πλήρωμα του πυρπολικού του Δημήτρη Ραφελιά κατά ναυμαχία της Σάμου στις 5 Αυγούστου του 1824 το οποίο ανατίναξε μία εχθρική φρεγάτα.

Βιβλιογραφία: Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών 1975, σ. 368 • Ιστορικά Ημερολόγια του ναυτικού αγώνος του 1821 εκ των προτοτύπων ημερολογίων αυτού./Γεωργίου Σαχτούρη αντιναύαρχου. Εν Αθήναις: Τυπογραφείον και Βιβλιοπωλείον Κουσουλίνου και Αθανασιάδου, 1890, σ. 32-48

Περιπλους 114 49

Γιάννης Ματρώζος

Σ

το πιστοποιητικό που δόθηκε στον Αθανάσιο Γκίκα συντροφοναύτη στο πυρπολικό του Υδραίου Γιάννη Ματρώζου η πληροφορία που γράφεται ότι κατα τη ναυμαχία του Γέροντα "έκαυσεν" τουρκικό μπρίκιο. Στο τρίτο ημερολόγιο του 1824 του Αναστασίου Τσαμαδού περιγράφεται το περιστατικό ως εξής: «Εις την 1 ώραν αρχίσαμεν τον πόλεμον κατά του εχθρού βάνωντας το μπουρλότο του Μαντρόζου εις ένα βρίκι του Μεχμέτ Αλή και το εκόλλησε, πλην δεν επέτυχε, διότι το έσβυσαν μέσα οι Φράγκοι. Έπειτα έφθασεν ο Πιπίνος, ομοίως και αυτός δεν έκαμε τίποτε. Έπειτα επήγε και το Σπετσιώτικο και αυτό δεν έκαμε τίποτε. Αλλά οι αραπάδες έπεσαν εις την θάλασσαν και επνίγησαν από την τρομάραν και πολλοί εκάησαν από τα 3 μπουρλότα. Ελπίζομεν ότι να εκάηκε και το βρίκι, διότι εκάησαν τα 2 πανιά του τρίγγου και μαΐστρας.» Η ναυμαχία του Γέροντα, είναι η μεγαλύτερη ναυτική επιχείρηση της Ελληνικής Επανάστασης, στην οποία συγκρούστηκε ο ελληνικός στόλος με τον ενωμένο τουρκοαιγυπτιακό. Την γενική αρχηγία του ελληνικού στόλου

είχε ο Ανδρέας Μιαούλης. Τα κανόνια των ελληνικών πλοίων μόλις έφθαναν τα 850, ενώ τα εχθρικά υπολογίζονταν σε 2.500 και ήταν σαφώς μεγαλύτερα. Στην κορύφωση της ανταλλαγής κανονιοβολισμών επιτέθηκαν με τα πυρπολικά τους ο Λάζαρος Μουσούς, ο Γεωργάκης Θεοχάρης ή Παπαντώνης, και ο Ιωάννης Βατικιώτης. Οι δύο τελευταίοι έπεσαν στις δύο πλευρές μίας τυνησιακής φρεγάτας με 44 κανόνια και την ανατίναξαν συμπαρασύροντας στον θάνατο όλο της το πλήρωμα. Η αναμέτρηση ήταν υπεράνθρωπη για τους Έλληνες οι οποίοι τελικά επικράτησαν χάρις της ναυτικής ιδιοφυΐας του Ανδρέα Μιαούλη και της επιτυχημένης χρήσης των πυρπολικών που έτρεψαν σε φυγή τους εχθρούς, οι οποίοι πανικόβλητοι προσπαθούσαν να σωθούν από την πύρινη κόλαση. Η ίδια η ναυαρχίδα του Ιμπραήμ διέφυγε με σβησμένους τους φανούς της συμπαρασύροντας στη φυγή και τις δύο μοίρες του Οθωμανικού στόλου. Ο Τουρκοαιγυπτιακός στόλος έπλευσε προς την Κω, ενώ ο ελληνικός αγκυροβόλησε στον Γέροντα για να παρεμβάλλεται μεταξύ της εχθρικής παράταξης και της νήσου Σάμου.

Γ. Κ. Μιχαήλ, Εμπρησμός της οθωμανικής φρεγάτας εις Γέροντα. Κατά τω 1824. Αυγούστου 29. Την 21η Μαρτίου 1847. Συλλογή Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

50 Περιπλους 114

1821 Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ

Αθανάσιος Γκίκας Πιστοποιητικό με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου 1824 των Προκρίτων της Ύδρας προς τον Υδραίο Αθανάσιο Γκίκα για την συμμετοχή του στο πλήρωμα του πυρπολικού του Γιάννη Ματρώζου κατά τη μεγάλη ναυμαχία του Γέροντα στις 29 Αυγούστου του 1824.

Βιβλιογραφία: - Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών 1975, σ. 368-370 • Ιστορικά Ημερολόγια των Ελληνικών Ναυμαχιών του 1821 εκ των ημερολογίων του ναυμάχου Αν. Τσαμαδού. Νικόλαος Πάτρας (Εκδότης), Αθήναι,1886, σ. 98.

- Σπ. Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. τ.Γ, εκδ. 3η Αθήνα: Εκδότης Π. Ασλάνης, 1888, σ.123-124.

Περιπλους 114 51

Δημήτριος Παπανικολής Βιογραφικά στοιχεία του αγωνιστή Παναγιώτη του Δημητρίου Καλαφάτη από την Θεσσαλονίκη, δεν μας είναι γνωστά. Στο ιστορικό αρχείο του μουσείου υπάρχουν τουλάχιστον άλλα 2 έγγραφα που βεβαιώνουν τη συμμετοχή του στα πληρώματα των πλοίων που διεύθυναν οι γνωστοί Ψαριανοί αγωνιστές Κωνσταντίνος Νικόδημος και Κωνσταντίνος Κανάρης.

1

3 3. Όλγα Προσαλέντη-Παπαδημάκη (1870-1930), Ο Κωνσταντίνος Κανάρης, Ελαιογραφία, 66x53 εκ. Συλλογή ΝΜΕ. 4. Δημήτριος Βασιλείου, Κωνσταντής Νικόδημος, 1969. Ελαιογραφία σε μουσαμά, 29x23 εκ. Συλλογή ΝΜΕ.

2

4

1. Το έγγραφο με ημερομηνία 30 Απριλίου 1836 και την υπογραφή του Κωνσταντή Νικοδήμου αναφέρει τη συμμετοχή του Δημητρίου Καλαφάτη στο πλήρωμα του εθνικού βρικίου «Κίμβρος» το οποίο το Μάρτιο του 1828 μετείχε στην επιχείρηση απελευθέρωσης του Αντιρρίου. 2. Το έγγραφο με την υπογραφή του Κωνσταντίνου Κανάρη και ημερομηνία έκδοσης 10 Μαρτίου 1837, αναφέρει ότι ήταν μαζί του στις εκστρατείες στην Κάσο, για την απελευθέρωση της Χίου με τον Γάλλο φιλέλληνα διοικητή του τακτικού στρατού Κάρολο Φαβιέρ τον Οκτώβριο του 1827, σε μία στη Σάμο και για ένα χρόνο όταν είχε διοριστεί φρούραρχος στη Μονεμβασιά από τον Κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια το 1828. Ο ναύαρχος σημειώνει για τον Καλαφάτη «…εξεπλήρωσε το χρέος του καθ’ όλον τούτο το διάστημα με όλην την απαιτούμενη γενναιότητα και ικανότηταν..»

52 Περιπλους 114

1821 Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ

Παναγιώτης Δημ. Καλαφάτης

Θεσσαλονικεύς

Πάνω: Διονύσιος Τσόκος, Δημήτριος Παπανικολής, 1860. Ελαιογραφία σε μουσαμά, 80x100 εκ. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Mεταγραφή Δηλοποιώ ο υποφαινόμενος ότι ο Παναγιώτης Δημητρίου Καλαφάτης Θεσσαλονικεύς εχρημάτισε με το υπό την Διεύθυσιν μου πυρπολικόν Ναύτης, εις την πυρκαΐαν του εχθρικού Δικρότου κατά την Ερεσσόν της Μυτηλίνης εις το 1821 Μαΐου 27 επίσης και εις τη Ναυμαχία του Γέροντος κατά το 1824 Αυγούστου 29. Εις τα δύο δε ταύτας Ναυμαχίας κατά του εχθρού έδειξε πατριωτισμόν, ζήλον εμπιστοσύνην και προθυμίαν. Διο εις ένδειξιν της Καλή περί τα χρέη του Διαγωγής του δίδεται η παρούσα απόδειξις κατ΄αιτησίν του. Πειραιάν την 24 Μαΐου 1836 Ο Πλοίαρχος Δ: Παππανικολής [Σημείωμα και σφραγίδα συμβολαιογράφου Αθηνών που επικυρώνει την γνησιότητα της υπογραφής] Περιπλους 114 53

Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα

Επιστολή προς τον Χαράλαμπο Περρούκα

Τ

ο έγγραφο που φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο του Ναυτικού Μουσείου με την υπογραφή της Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας είναι επιστολή που γράφτηκε στις 29 Ιούλιου του 1821 και απευθυνόταν προς τον Χαράλαμπο Περρούκα, γόνο επιφανούς οικογένειας του Άργους, με ισχυρή πολιτική δύναμη.1 Ο Χαράλαμπος Περρούκας ήταν έμπορος, διατηρούσε προεπαναστατικά εμπορικό οίκο στην Πάτρα και εκείνη την περίοδο στο Άργος. Ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία και από τον Ιούνιο του 1821 είχε διορισθεί από τη Γερουσία της Πελοποννήσου έφορος της επαρχίας και του στρατεύματος του Άργους και Γερουσιαστής. Αργότερα, το 1823 έγινε και Υπουργός Οικονομικών2. Η επιστολή της αφορά δοσοληψίες που είχε μαζί του, ίσως, σχετικά με τον εφοδιασμό και την τροφοδοσία του στρατεύματός της και των πληρωμάτων της. Είναι άλλωστε γνωστό ότι η Μπουμπουλίνα είχε συγκροτήσει το δικό της εκστρατευτικό σώμα από Σπετσιώτες «τα παλικάρια της», όπως τους αποκαλούσε, τους οποίους συντηρούσε επί σειρά ετών, όπως και τα πληρώματά της3. Στο γράμμα σημειώνεται ότι μαθαίνει «καλλάς ὑδέσοις» για τον εχθρικό στόλο. Πιθανότατα αναφέρεται στις ανεπιτυχείς προσπάθειες του τουρκικού στόλου τον Ιούλιο του 1821 να βγει στο Αιγαίο και να καταλάβει την επαναστατημένη Σάμο. Μάλιστα, είχαν σταλεί ενισχύσεις στην περιοχή από την Ύδρα (30 πλοία), τις Σπέτσες (17 πλοία) και τα Ψαρά (29 πλοία).4 Επίσης, την περίοδο εκείνη η ίδια έπαιρνε μέρος με τα πλοία της στον ναυτικό αποκλεισμό της Μονεμβασίας και του Νεοκάστρου στην Πύλο με κυβερνήτες τα παιδιά της και τα αδέρφια της.5 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πληροφορία που μεταφέρει για το κάψιμο μίας τουρκικής φρεγάτας από τους Κασιώτες, με την ευχή να είναι αλήθεια. Πιθανότατα πρόκειται για το επεισόδιο που σημειώνεται στο ημερολόγιο του μπρικιού «Αγαμέμνων» του Αναστασίου Τσαμαδού, στην καταχώρηση της 20ης Ιουλίου 1821. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι ο αρχηγός των Ψαριανών τους είπε ότι ένα καράβι κασσιώτικο συνάντησε 2 τουρκικές φρεγάτες. Το πλήρωμα του φοβήθηκε και έφυγε αφήνοντας μόνο τον καπετάνιο με 4 άνδρες. Αυτός έκανε επίθεση εναντίον των 2 τουρκικών φρεγατών, ο οποίες τελικά υποχώρησαν. Ο γραμματικός του σχολιάζει ότι «εφοβήθησαν (ίσως από φωτιάν) και δεν το επείραξαν». Όταν πέρασε ο κίνδυνος, το πλήρωμα γύρισε στο καράβι και συνέχισαν το ταξίδι τους.6

Πάνω: Η Λασκαρίνα Μπούμπουλη, γνωστή ως Μπουμπουλίνα. Λιθογραφία του Adam Friedel. Λονδίνο-Παρίσι, 1827. Συλλογή ΝΜΕ. Kάτω: Σατέν πάπλωμα με περίτεχνα σχέδια, που ανήκε στην Μπουμπουλίνα. Συλλογή ΝΜΕ.

1 Ο πατέρας του Νικόλαος Περρούκας ήταν επιφανέστατος Αργείος, ο οποίος διετέλεσε και βεκίλης της επαρχίας παρά τη Υψηλή Πύλη, ενώ η μητέρα του ήταν γόνος της οικογένειας των Νοταράδων. Τα αδέρφια του, Νικόλαος και Δημήτριος, ήταν προεστοί και πήραν μέρος στην Επανάσταση και στην προετοιμασία της. Το αρχείο της οικογένειας Περρούκα βρίσκεται στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος. Περισσότερα για την οικογένεια και το αρχείο της βλ. Ἀθ. Φωτόπουλος, Οἱ κοτζαμπάσηδες τῆς Πελοποννήσου κατὰ τὴ δεύτερη τουρκοκρατία (1715-1821), Ἀθήνα 2005, σελ. 99-101. Η. Γιαννικόπουλος, «Τὸ Ἀρχεῖο Περρούκα τοῦ Ἄργους», Πελοποννησιακά – Παράρτημα 26 (2006), Πρακτικά τοῦ Γ΄ Τοπικοῦ Συνεδρίου Ἀργολικῶν Σπουδῶν Ναύπλιον, 18-20 Φεβρουαρίου 2005, σελ.. 333-35. Ολ. Καραγεώργου-Κουρτζή, «Οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες στη βόρεια Πελοπόννησο την εικοσαετία 1800-1820 – Με βάση το Αρχείο της Οικογένειας Περούκα του Άργους, Πάτρα: Σύλλογος Αργείων "Ο Δαναός", 2010.

2 Ο Χαράλαμπος Περρούκας καθαιρέθηκε από Υπουργός Οικονομικών όταν επιχείρησε να συστήσει μονοπώλειο άλατος χωρίς την προηγούμενη απόφαση του Βουλευτικού. Βλ. Σ. Σπέντζας, «Φορολογικὲς καὶ Οἰκονομικὲς πληροφορίες ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο Περρούκα», Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, Το Άργος κατά τον 19ο αιώνα. Πρακτικά Α' συνεδρίου Αργειακών σπουδών, Άργος (5-7 Νοεμβρίου 2004), Άργος 2009, σελ. 353-419. Ειδικότερα για τις εμπορικές δραστηριότητές του βλ. Ηλ. Γιαννικόπουλος, Ο Χαραλάμπης Περρούκας ως έμπορος στην Πάτρα Προεπαναστατικώς. Ανάτυπο από Πρακτικά του εκτάκτου Αχαϊκού Πνευματικού Συμποσίου 2006, Αίγιον 26-28 Μαΐου 2006.,Αθήνα: Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών 2009.

3 Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, εκδ. Μουσείο Μπουμπουλίνας, Σπέτσες 2001 [στο εξής: Λασκαρίνα], σελ.14.

4 Περισσότερα βλ. Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, , Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1975, [στο εξής: ΙΕΕ] σελ.169-170.

5 ΙΕΕ, 142-3. Λασκαρίνα, σελ. 21.

6 Ιστορικά Ημερολόγια των Ελληνικών Ναυμαχιων του 1821. Εκ των ημερολογίων του Ναυμαχου Αν. Τσαμαδού, Εκδότης Νικ. Δ. Πάτρας. Αθήνα, 1886. Β' Ανατύπωση Βιβλιοπωλείο Δ. Καραβία, Αθήνα 2008, σελ. 54.

54 Περιπλους 114

Σ

τις συλλογές του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος εκτός από τη χειρόγραφη επιστολή με την υπογραφή της ηρωίδας περιλαμβάνονται επιζωγραφισμένη λιθογραφία με την ίδια να αποκλείει το Nαύπλιο, το καλοκαίρι του 1821 από το λεύκωμα “Griechenlands Befreiung: In 39 Bildern entworfen von Peter Hess” και λιθογραφία με προσωπογραφία της, έργο του Adam Friedel από το λεύκωμα "The Greeks. Twenty four portraits of the principal leaders and personages who have made themselves most conspicuous in the Greek Revolution", Λονδίνο-Παρίσι, 1827. Επίσης, ένα σατέν πάπλωμα με περίτεχνα σχέδια που ανήκε στην ιδία.

1821 Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ

Mεταγραφή της επιστολής Τὴν εὐγενεὶαν σάς ἀκριβῶς χαιρετῶ!

Σπὲτζαισ 29 Ἰουλίου 1821 Μὲ τὰ τὴν ἐρεὺναν τὴς ἀγαθισμοι ὑγεία σας, σὰς ἀναθυμῶ διὰ τὰ βόδια ὁποῦ σὰς προέγραφα/νὰ τοὺς σφάξεται. ἐξ ἀπαντος νἀ μὰς τα δώσουν ὄτι καθ’ ὑμερινῶσ πυγὲνουν πολῶνται κὶ αὐτά/ ὡς εἶναι γνοστὸν σας δὲν εἶναι πρέζα1, οὑτος παρακαλῶ μὴν λήψεται, κὶ ἑγώ μανθὰνοντας καλ/λάς ὑδέσοις περὶ τού ἑχθρικού στῶλου μισεὐγω μὲ τὸ καρράβι μας διὰ τὰ αὐτόσε. ἑμὰθαμεν/ὅτι οἵ Κασιὼται νὰ ἐκαὺσαν μἰαν εχθρικὴν φρεγὰδα, κὶ ἀμπουτει (άμποτε) νὰ εἶναι ἀλίθεια, κὶ χορις/ ναιώτερον [1 λέξη, δυσανάγνωστη] δὲ. εἰς τοὺς ὁρισμοῦ σας/ λασκαρίνα δημητρίου μποῦμπουλι/ δὸσεται παρακαλῶ [1 λέξη, δυσανάγνωστη] τόν λογαριασμόν/ διά τό [1 λέξη, δυσανάγνωστη] βουτίρον [2 λέξεις , δυσανάγνωστες] ὅτι/ καθ’ ὑμερινῶσ μὰς ἑνοχλεί, φανερονοντας μὲ κὶ ὅτι νέον ἀξιον ἐχετε 1 Η λεία, ιδίως στη θάλασσα. Από το ιταλ. Presa. Βλ.Ν. Σαραντάκος, Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων. Ανιχνεύοντας το 1821 μέσα από τις λέξεις του, Αθήνα 2020, σελ.184-185.

Πάνω: Το πίσω μέρος επιστολής με τα στοιχεία του παραλήπτη. τῷ εὐγενεί κυρὶω χαραλάμπι περοῦκα/εἴς ἄργος Περιπλους 114 55

Ναύαρχος Αντώνιος Κριεζής Ιστορικά έγγραφα

Ο Αντώνιος Κριεζής γεννήθηκε το 1796 στην Τροιζήνα. Πατέρας του ήταν ο προεστός και καραβοκύρης, Γεώργιος Κριεζής. Γόνος ναυτικής οικογένειας ο Αντώνιος Κριεζής στράφηκε από πολύ νωρίς στη θάλασσα και εργάστηκε ως ναύτης σε ιστιοφόρο συγγενούς του, ενώ στη συνέχεια ανέλαβε την διακυβέρνηση του πλοίου της οικογένειάς του «Αγία Τριάδα».

O

Αντώνιος Κριεζής έλαβε μέρος στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας ως κυβερνήτης του πλοίου του Δημητρίου Βούλγαρη «Θεμιστοκλής»1 και στη συνέχεια του πλοίου του «Επαμεινώνδας». Συμμετείχε σε πολλές επιχειρήσεις εναντίον του τουρκικού στόλου και ξεχώρισε για την τόλμη, τη γενναιότητα και τις ηγετικές του αρετές. Τον Μάιο του 1821 ήταν ένας από τους Υδραίους καπετάνιους που με ναύαρχο τον Τομπάζη εκστράτευσαν στον Ελλήσποντο για να εμποδίσουν την έξοδο του τουρκικού στόλου. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους, πραγματοποίησε μαζί με τον υπόλοιπο στόλο, που είχε προστρέξει προς βοήθεια των Σαμιωτών, επίθεση εναντίον 9 τουρκικών μεταγωγικών πλοίων που ετοιμάζονταν να μεταφέρουν στρατιώτες στη Σάμο. Τον επόμενο χρόνο, τον Φεβρουάριο έλαβε μέρος στη ναυμαχία των Πατρών υπό τις διαταγές του Μιαούλη και στις 8 Σεπτεμβρίου στη ναυμαχία των Σπετσών, εναντίον τουρκικής μοίρας που επιχειρούσε να εφοδιάσει το Ναύπλιο. Τον Απρίλιο και τον Αύγουστο του 1823 πήρε μέρος σε ναυτικές εκστρατείες στα νησιά του Αιγαίου και τον επόμενο χρόνο στις ναυμαχίες της Σάμου και του Γέροντα. Τον Απρίλιο του 1825 συμμετείχε στη ναυμαχία της Μεθώνης. Τον ίδιο χρόνο ο πλοίαρχος Αντώνιος Κριεζής πρωταγωνίστησε σε μία από τις πιο παράτολμες επιχειρήσεις του ελληνικού στόλου κατά τη διάρκεια του Αγώνα, τη πυρπόληση του αιγυπτιακού στόλου μέσα στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας2, η οποία από τυχαία γεγονότα δεν είχε επιτυχία (1825).3 Το 1828 διορίστηκε από τον Καποδίστρια Αρχηγός του Στολίσκου της Δυτικής Ελλάδας 4και συμμετείχε στις επιχειρήσεις ανακατάληψης 1 Το ακρόπρωρο του πλοίου εκτίθεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

2 Στην επιχείρηση της Αλεξάνδρειας συμμετείχαν τα πολεμικά πλοία «Θεμιστοκλής» και «Επαμεινώνδας» του Ε. Τομπάζη και Α. Κριεζή καθώς και τρία πυρπολικά υπό τη διοίκηση των Κ. Κανάρη, Α. Βώκου και Μ. Μπούτη. Βλ. Ι. Κ. Λουκά, «Τα ελληνικά πυρπολικά στην Αλεξάνδρεια», εφημ. Ελευθεροτυπία, ένθετο Ιστορικά, φ. 23 Μαρτίου 2000, τ. 23, σελ. 21-23. Χ. Τζάλας, «Οι δύο αποτυχημένες επιθέσεις Υδραίικων πλοίων στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας», Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας 93 (2015), σελ. 20-24.

3 Γενικότερα για τις επιχειρήσεις που έλαβε μέρος ο Αντώνιος Κριεζής βλ. Αντ. Α. Μιαούλης, Βίος Αντωνίου Γ. Κριεζή, εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου της Λακωνίας, 1877, σελ. 14. Θ. Α. Κριεζής, Οι Κριεζήδες του Εικοσιένα, Αθήναι 1948, σελ. 69. Πρβλ. Αντ. Α. Μιαούλης, Συνοπτική ιστορία των υπέρ της ελευθερίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος γενομένων ναυμαχιών διά των πλοίων των τριών νήσων. Ύδρας, Πετσών και Ψαρών εν όλω τω διαστήματι του Ελληνικού αγώνος, εκ της Τυπογραφίας του Κωνσταντίνου Τόμπρα Κυδωνιέως, και Κωνσταντίνου Ιωαννίδου Σμυρναίου, Εν Ναυπλίω, 1833 (σποράδην). Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, 280, 392, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1975 [στο εξής ΙΕΕ], (σποράδην).

4 Αρχικά ο Καποδίστριας ανέθεσε την αρχηγία της μοίρας Κορινθιακού (αργότερα Δυτικής Ελλάδος) στον Άγγλο φιλέλληνα πλοίαρχο Φ. Άστιγξ. Μετά τον θάνατό του η αρχηγία της μοίρας δόθηκε για λίγο χρονικό διάστημα στον Α. Μπασσάνο και στη συνέχεια στον Αντ. Κριεζή. Η Αρχηγία της Μοίρας του Αιγαίου είχε δοθεί στον Α. Μιαούλη, η αρχηγία του υπαγόμενου σε αυτή στολίσκου των πυρπολικών στον Κ. Κανάρη, των Ακτών Μεσσηνίας στον Γ. Σαχτούρη και του Ευβοϊκού στον Γ. Σαχίνη. ΙΕΕ, σελ. 487. Κ. Βάρφης, Το ελληνικό ναυτικό κατά την καποδιστριακή περίοδο. Τα χρόνια της προσαρμογής, Σύλλογος Προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 1994, [στο εξής: Βάρφης, Ελληνικό Ναυτικό], σελ.54-56.

56 Περιπλους 114

Επιχρωματισμένη λιθογραφία με προσωπογραφία του ναυμάχου Αντωνίου Γ. Κριεζή, έργο του Adam Friedel από το λεύκωμα "The Greeks. Twenty four portraits of the principal leaders and personages who have made themselves most conspicuous in the Greek Revolution", Λονδίνο-Παρίσι, 1827. Συλλογή ΝΜΕ.

της Στερεάς Ελλάδας5. To 1831 πρωταγωνίστησε στη στάση της Ύδρας εναντίον του Κυβερνήτη που είχε ως κατάληξη την πυρπόληση του στόλου στον Πόρο.6 Επί βασιλείας του Όθωνα έγινε γραμματεύς (υπουργός) επί των Ναυτικών, θέση που διατήρησε από το 1836 έως το 1842 (επί κυβερνήσεων Άρµανσπεργκ, Ρούντχαρτ, Όθωνα και Μαυροκορδάτου). Έλαβε το βαθμό του Αντιναυάρχου και τιμήθηκε με τα αξιώματα του αυλάρχη και του γερουσιαστή. Τον Δεκέμβριο του 1849 διαδέχτηκε τον Κανάρη στην πρωθυπουργία. Παραιτήθηκε το 1854, μετά την κατάληψη του Πειραιά από τα αγγλογαλλικά στρατεύματα κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου. Η φιλοανακτορική κυβέρνησή του διήρκεσε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη κυβέρνηση ως τότε. Διετέλεσε επίσης επίτιμος υπασπιστής του Γεωργίου Α΄. Απεβίωσε στην Αθήνα το 1865. Ο Αντώνιος Κριεζής ήταν νυμφευμένος με την Κυριακούλα Βούλγαρη, αδερφή του Δημητρίου Βούλγαρη, η οποία διετέλεσε κυρία επί των τιμών της βασίλισσας Αμαλίας. Απέκτησε πολλά παιδιά, μεταξύ των οποίων τον Επαμεινώνδα, αξιωματικό του Ναυτικού, βουλευτή Ύδρας και Υπουργό των Ναυτικών.

5 Για δράση της μοίρας του Κορινθιακού (Δυτικής Ελλάδος) στις επιχειρήσεις ανακατάληψης της Στερεάς Ελλάδας βλ. Βάρφης, Ελληνικό Ναυτικό, σελ. 59-65.

6 Για το κίνημα στον Πόρο βλ. Ν. Δραγούμης, Ιστορικαί αναμνήσεις, τ. Α΄, (επιμ. Α. Ιωάννου), Αθήνα 1973, σελ.188-194. Κ, Βάρφης, Πόρος 1831. Το κίνημα. Οι πρωταγωνιστές, Αθήνα 1986. Ο ίδιος, Ελληνικό Ναυτικό, 113-151. Πρβλ. επίσης, Κ. Αδαμοπούλου-Παύλου-Πρασσά, Ανδρέας Μιαούλης (1769-1835) Από την υπόδουλη ως την ελεύθερη Ελλάδα, Αθήνα 2003,459-482.

1821 Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ Τρία σημαντικά τεκμήρια από το αρχείο του Ναυάρχου Αντωνίου Κριεζή

Το Αρχείο του Ναυάρχου Αντωνίου Κριεζή φυλάσσεται στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Περιλαμβάνει τεκμήρια από τη δράση του στον Αγώνα, τη μετέπειτα σταδιοδρομία του στο Ναυτικό και την πολιτική. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ενότητες που αφορούν το κίνημα του Πόρου και τη δράση του Ελληνικού στόλου κατά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897.7 Από την περίοδο της Επανάστασης επιλέξαμε να παρουσιάσουμε σε αυτό το τεύχος δύο έγγραφα, τα οποία αναφέρονται στην ένταξη στον Αγώνα των δύο πλοίων «Θεμιστοκλής» και «Επαμεινώνδας», στα οποία διετέλεσε κυβερνήτης ο Κριεζής καθώς και μία χειρόγραφη επιστολή του Ανδρέα Μιαούλη στην οποία αναφέρεται σε εκείνον.

7 Περισσότερα για το Αρχείο του Αντωνίου Γ. Κριεζή βλ. Κλ. Ρηγάκη, «Το Ιστορικό Αρχείο του Ν.Μ.Ε. Αρχείο Αντωνίου Γ.Κριεζή», Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας 34 (2001), σελ. 1218. Αρχειακά τεκμήρια που αφορούν την οικογένεια Κριεζή, συμπεριλαμβανομένου και του Αντωνίου Γ. Κριεζή φυλάσσονται επίσης, στο Α.Σ.Κ.Ι. (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας), ύστερα από δωρεά του Αλέξανδρου Ξύδη.

Αντώνιος Ε. Κριεζής, Ο Επαμεινώνδας στο λιμάνι της Ύδρας, 1929. Υδατογραφία, 44 Χ 57 εκ. Αντίγραφο από έργο του Antoine Roux που φιλοτεχνήθηκε στη Μασσαλία το 1818. Το πλοίο απεικονίζεται στο λιμάνι της Ύδρας. Είχε εκτόπισμα 420 τόνων . Ο Ant. Roux σημειώνει …Τα πλοία της Ύδρας, αξιοπαρατήρητα για την ωραία τους ιστιοφορία, είναι ακόμη περισσότερο για την αξιοπρέπεια των πλοιάρχων τους». Περιπλους 114 57

58 Περιπλους 114

1821 Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ Mεταγραφή της επιστολής

Ἐν ὀνόματι Θεοῦ Παντοκράτορος

Τὸ Ἑλληνικὸν ἔθνος βεβαρυμένον πλέον νὰ ἀνασ/τενάζῃ ὑπὸ τὸν σκληρὸν ζυγὸν, ἀπὸ τὸν ὁποῖον τέσσαρους περίπου αἰῶνας καταθλίβεται ἐπονειδίστως, τρέχει μὲ γεννικὴν καὶ ὁμόφωνον ὁρμὴν/ εἰς τὰ όπλα, διὰ νὰ κατασυντρίψῃ τὰς βαρεῖας/ ἁλύσεις, τὰς ὑπὸ τῶν βαρβάρων Μωαμεθανῶν περιτεθείσας εις αυτό˙Τὸ ἱερὸν ὁνομα τῆς ἐλευ/θερίας ἀντηχεῖ εἰς ὅλα τὰ μέρη τῆς Ἑλλάδος,/ καὶ πᾶσα Ἑλληνικὴ καρδία ἀναφλέγεται ἀπὸ/ τὴν έπιθυμίαν τοῦ νὰ ἐπαναλάβῃ τὸ πολύτιμον/ τοῦτο δῶρον τοῦ Θεοῦ, ἤ νὰ ἀπωλεσθῇ εἰς τὸν ὑπὲρ/ τούτου ἀγῶνα. Οἱ κάτοικοι τῆς Νήσου Ὕδρας οὔ θέλουσι μένειν/ὀλιγωτερον πρόθυμοι εἰς τὸν εὐγενῆ ἀγῶνα,/ ἀλλὰ καταφρονοῦντες πάντα κίνδυνο διά νά κα/ταστρέψωσι τὰς τυράννους των, θέλουν μεταχειρις//θῆ τὸ μόνον μέσον, τὸ ὁποῖον ἡ φύσις της το/πικῆς αὐτῶν θέσεως δίδει εἰς αὐτὰς πρὸς τὸν/σκοπὸν τοῦτον. Ἡμεῖς οἱ Προύχοντες οἱ συγκροντοῦντες τὴν διοί/κησιν τῆς Νήσου ταύτης ἐπιτρέπομεν εἰς τὸν/ Καπιτὰν Ἀντώνιον Κριεζῆ τοῦ πλοίου ὁ θεμιστοκλῆς τὸ ὁποῖον ἔγει/κανόνια 10 καὶ ἄλλα πολεμικὰ ὅπλα ὑπὸ/τὴν Ἑλληνικήν σημαίαν, νά ὑπάγῃ μετὰ τοῦ πλοίου/τούτου, ὅπου ἤθελε κρίνῃ ὠφέλιμον καὶ ἀναγκαίον εἰς/τὸν κοινὸν άγῶνα, καὶ νὰ ἐνεργῇ κατὰ τῶν Ὀθω/μανικῶν δυνάμεων ξηρᾶς τε καὶ θαλάσσης, πράτ/των πᾶν ὅ,τι συγχωρεῖται εἰς νόμινον πόλεμον,/ἑωσοῦ ἡ έλευθερία, καὶ ἀνεξαρτισία τοῦ Ἑλληνικοῦ/ ἔθνους νὰ ἀποκατασταθῇ μὲ στερέωσιν. Παρακαλοῦμεν ὅλους τοὺς ἌΡΧΟΝΤΑς τῶν θαλασ/σίων, καὶ ἠπειρωτικῶν δυνάμεων πασῶν των Εὐ/ρωπαϊκῶν Ἐξουσιῶν ὄχι μόνον νὰ μὴν ἐπιφέρωσι/κανὲν ἐμπόδιον ε’ς τὸ πλοῖον τοῦτο, καὶ εἰς τὰς ἐ/νεργείας τῆς ἀποστολῆς αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ νὰ προσ/φέρωσιν εἰς αὐτὸ πᾶσαν βοήθειαν καὶ ὑπεράσπι/σιν συγχωρουμένην ἀπὸ τὴν οὐδετερότητα αὐτῶν. Ταῦτα ἐλπίζομεν έκ μέρους ταῆς γενναιότητος τῶν/πολιτισμένων ἐθνῶν˙ καὶ ἤθελεν εἴσθαι ὕβρις/ πρὸς αὐτὰ, ἐὰν ἀμφιβάλωμεν κἄν μίαν στιγμὴν/περὶ τῆς προθῦμου αὐτῶν εὐνοίας εἰς τοῦτον τὸν/ ἀγῶνα μας, ὅστις γίνεται ὑπὲρ ταῶν δικαιωμάτων/ταῆς άνθρωπότητος. Οἱ ἀπόγονοι τῶν ένδόξων ἐ/κείνων ἀνδρῶν, οἵτινεςέτίμησαν τὸ ᾶνθρώπινον/γένος μὲ τὰς ὑψηλὰς αὐτῶν ἀρετὰς, καὶ ἐφώτισαν/τὸν κόσμον, μάχονται ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας ἐναν/τίον εἰς τοὺς τυράννους των, τοὺς βαρβάρουςἀπογω/νους τοῦ βαρβάρου Ὀσμάνου, τοὺς ἐξολοθρευτὰς τῶν/ἐπιστημῶν καὶ τεχνῶν, καὶ ἐχθρὸς τῆς Ἱερᾶς/Θρησκείας τοῦ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ. Τὶς θέλει/εἶσθαι ποτὲ τοσοῦτον σκληρὸς ὤστε νὰ γένῃ ὀχ/ληρὸς εἰς τὴν φοβερὰν ταύτην περίστασίν μας, ἤ/νὰ μὴν εὔχεται ὑπὲρ ἡμῶν; Ἐξεδόθη εἰς τὴν Καγκελλαρία τῆς νήσου ὕδρας/τῇ 16 Μαΐ(ου) 1821 Georgio Trippo Cancelie(re) Δέντες Κυριάκου ῥήγα Αναγνώστης Ραφεληάς (;)

In Nome Di Dio Omnipossente

La nazione Greca, stanca omai di gemere sotto/il duro giogo da cui, per piu di Quattro secoli,/ è stata obbrobriosamente oppressa; con genera/le ed unanime impulse, corre alle armi per dise/ ruggere le pesanti catene impostele dai barbari/Maomettani. Il nome sacro di Liberta echeggia/in tutti gli angoli della Grecia, ed ogni cuor gre/co arde di desiderio di riaquistare questo prezi/oso dono dei Cielo, o di perirenel cimento.

Oli Abitanti dell’ Isola …..non/vogliono essere I meno arditi in questa nobile ga/ra. Essi affrontando ogni pericolo, per ostiliz/zare I loro Tirrani, faranno uso dell unico mezzo/che la natura della loro situazione locale gli ha/concesso. a tal uopo Noi Primati componenti il Governo di quest'/Isola permettiamo al Captan Antonio Criezi/del brig Themistocle/con cannon 10 ed altri armi sottili inalberando/ii Vessillo Nazionale Greco di recarsi con questo/suo Bastimento credesse utile e neccessa/rio alla cansa commune, per agire contro le forze/Ottomane tanto di terra che di mare, esercitando/qualunque atto dilecita Guerra, fino a tanto che/la libertá e l indipendenza della Nazione Greca,/siafermamente ristabilita.

Supplichiamo I Commandanti del le force mari/time e terrestri di tutte le Potenze Europee, non/solamente di non dare impedimento a lcuno a ques/to Bastimento nell esercizio de lla sua Misiio/ne, ma anzi di prestagli tutta que ll assistenza/a protezione che compalibile esser possa al loro/siato neutral lita.

Non dobbiamo meno riprometterci dalla ge/nerosita delle Nazioni civilizzate, e sarebbe of/ fender le se dubitassimo un istante della loro sol/lecita condiscendenza a favore della mostra cau/sa, che é la causa dell Umanita: l discendenti de/gli Uomini il lustri che hanno onorato l uman ge/nere con le sub limi loro virtá, che hanno illu/minato il mondo, combatono per la liberta contro/I loro oppressori, I barbari discendenti del barbaro/Osmau, distruttori delle scienze e delle arti, e nemicide della Religion Santa di JESU CRISTO:/chi sara mai tanto crudele che vogliamo lestarci/in questa terribile lotta,, o che non faccia dei voti/per noi?

Datto nella Cancellaria dell’ Isola d’Ydra sedici maggio milleotto centoventuno Περιπλους 114 59

1821 Τεκμήρια Ναυτικού Αγώνα από το Ιστορικό Αρχείο του ΝΜΕ Mεταγραφή της επιστολής Γενναιότατοι καπιταναῖοι τῆς α μοίρας τοῦ στόλου! Ἐπειδὴ ἀναγκάζομαι νὰ άναχωρίσω/ἀπὸ τὸν στόλον διὰ νὰ διορθόσω τὸ πλοῖον μου βλα/μένον ἀρκετὰ, ἐδιόρισα τὸν γενναιότατον καπ(εταναῖο)/’Αντώνιον Γ. Κριεζῆν εἰς τὸν τόπον μου Προσω/ρινὸν ἀρχηγὸν τῆς μοίρας ἑως τῆς ἐπιστροφῆς μου/καὶ ὡς τοιοῦτον θέλετε τὸν ἀκολοθήσει εἰς ὅλα/τὰ κινήματά του μὲ τὴν συνήθη σας ἑνωσιν/καὶ εὐπείθειαν. Ὁ Ναύαρχος ἀνδρέας μιαούλης Ἔξω τοῦ Τσιρίγου1 27 μαρτίου πρωΐ 1 Τα Κύθηρα.

Το πρώτο έγγραφο έχει εκδοθεί από τη Καγκελλαρίαν8 της νήσου Ύδρας και έχει ημερομηνία 16 Μαΐου 1821. Πρόκειται για συνοδευτικό έγγραφο που έφεραν μαζί τους τα πλοία που εντάσσονταν στον Αγώνα και απέπλεαν για καταδρομικές επιχειρήσεις. Τα έγγραφα αυτά τύπωσαν, στην ελληνική και ιταλική γλώσσα, οι προεστοί της Ύδρας αμέσως μετά την κήρυξη της Επανάστασης στο νησί και αποτελούσαν γραπτή επαναστατική διακήρυξη9. Είχαν κενό το όνομα του καπετάνιου, του πλοίου, τον αριθμό των κανονιών του και την ημερομηνία, τα οποία συμπληρώνονταν κατά περίπτωση. Την έκδοση ανάλογων εγγράφων από τις τοπικές αρχές των Σπετσών και των Ψαρών σημειώνει επίσης, ο Σπυρίδων Τρικούπης στην Ιστορία του10. Στα έντυπα αυτά οι προύχοντες των νησιών εξέθεταν τα αίτια και το σκοπό του κινήματος. Είναι χαρακτηριστικό ότι γίνεται λόγος για το ελληνικό έθνος που αναστενάζει από τον σκληρό ζυγό για περίπου τέσσερις αιώνες και τώρα «τρέχει μὲ γεννικὴν καὶ ὁμόφωνον ὁρμὴν εἰς τὰ ὅπλα, διὰ νὰ κατασυντρίψῃ τὰς βαρείας ἀλύσεις, τὰς ὑπὸ τῶν βαρβάρων Μαομετὰνων (Μωαμεθανών) περιτεθείσας εἰς αὐτό». Στο τέλος ζητούσαν τη συνδρομή των ουδέτερων Δυνάμεων. Το εκδοθέν έγγραφο για τον Αντώνιο Κριεζή υπογράφουν οι τοπικοί άρχοντες της Ύδρας. Στην πίσω όψη σημειώνεται η ένδειξη «έτυπώθηκαν παρά Νικολάου Μπαρότζη τοϋ Σαλωνίτου, προς χάριν τοϋ Γένους». Το δεύτερο έγγραφο έχει εκδοθεί στο Ναύπλιο, στις 20 Φεβρουαρί8 Δημόσιο γραφείο, κοινοτικό κατάστημα, διοικητήριο. Από ιταλ.cancellaria. Βλ.Ν. Σαραντάκος, Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων. Ανιχνεύοντας το 1821 μέσα από τις λέξεις του, Αθήνα 2020, σελ. 84-85.

9 Ένα τέτοιο έγγραφο, εκδοθέν για τον Γιακουμάκη Τομπάζη, δημοσίευσε ο Ομηρίδης Σκυλίτσης και στο οποίο έδωσε τον τίτλο "Διαβατήριον των Ελληνικών Μαχομένων Πλοίων". Βλ. Π. Ομηρίδης-Σκυλίτσης, Συνοπτική Ιστορία των τριών ναυτικών νήσων Ύδρας Πετσών και Ψαρών καθ΄ όσον συνέπραξαν υπέρ της ελευθερίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος το 1821, και πρώτον έτος της ελληνικής αυτονομίας. Μετά παραρτήματος διαφόρων επιστολών και άλλων επισήμων εγγράφων προς απόδειξιν της αληθείας, Εν Ναυπλία : Εκ της τυπογραφίας Ε. Αντωνιάδου, 1831, αρ. Η΄, ΔΙΙ-ΔΙΙΙ.

10 Σπ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, 3η έκδοση, Π. Ασλάνης, Αθήναι 1888,τ. Α. σελ.123,273.

60 Περιπλους 114

ου του 1825, από το Υπουργείο Ναυτικών της Προσωρινής Διοίκησης της Ελλάδος και αφορά την ένταξη του πλοίου του Αντωνίου Κριεζή «Επαμεινώνδα» στον ελληνικό στόλο. Στο έγγραφο σημειώνεται ότι το μπρίκι διαθέτει κανόνια, έτερα όπλα και άλλα εφόδια πολεμικά αλλά και ικανούς αξιωματικούς και ότι η διοίκηση ευελπιστεί το πλοίο να συνδράμει με «ἡρωικὴν γενναιότητα εἰς τὸν κοινὸν ἀγῶνα κατὰ τοῦ ἐχθροῦ». Επισημαίνεται δε ότι ανάλογα με τη γενναιότητα που θα επιδείξει θα τιμηθεί για τη δράση του σε δέοντα χρόνο. Υπογράφουν τα μέλη της τριμελούς επιτροπής του Υπουργείου των Ναυτικών, Φραγκίσκος (Φραντσέσκος) Βούλγαρης, Ιωάννης Λαζάρου και Χατζή-Ανδρέας Αργύρης καθώς και ο Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Γεράσιμος Κώπας. Το έγγραφο φέρει την επίσημη σφραγίδα του Υπουργείου. Πρόκειται επίσης, για συνοδευτικό έγγραφο για εξοπλισμένα πλοία. Το τρίτο και τελευταίο τεκμήριο είναι μία χειρόγραφη επιστολή του ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη προς τους καπεταναίους της α΄ μοίρας του στόλου με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1825. Σε αυτήν ο Ανδρέας Μιαούλης τους γνωστοποιεί ότι αναγκάζεται να αναχωρήσει από τον στόλο προκειμένου να επισκευάσει το πλοίο του, στο οποίο είχαν προκληθεί σοβαρές ζημιές, και αφήνει στη θέση του ως προσωρινό αρχηγό της Μοίρας τον Αντώνιο Γ. Κριεζή. Εκείνη την περίοδο, η υπό τον Μιαούλη υδραίικη μοίρα έπλεε στη Μεσσηνία, γύρω από τον Μαλέα, με σκοπό να ενισχύσει τους πολιορκημένους του Νεοκάστρου. Τη νύχτα της 25/26ης Μαρτίου σηκώθηκε ξαφνικά φοβερή τρικυμία που διασκόρπισε και έβλαψε σημαντικά τα ελληνικά καράβια. Το έγγραφο επιλέχθηκε καθώς φανερώνει την εκτίμηση του Ανδρέα Μιαούλη προς τον πρόσωπο του Αντωνίου Κριεζή και την εμπιστοσύνη που έφερε στις ηγετικές του ικανότητες. Στις συλλογές του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος εκτός από το Αρχείο του Αντιναυάρχου Αντωνίου Κριεζή περιλαμβάνονται τα μετάλλιά του και εξαρτήματα της στολής του κατά την εποχή της βασιλείας του Όθωνα ύστερα από δωρεά του Αντωνίου Επαμεινώνδα Κριεζή, εγγονού του ναυμάχου του 21 και αξιωματικού του Πολεμικού Ναυτικού. Επίσης, προσωπογραφίες του ιδίου και της συζύγου του. Όλα τα κειμήλια παρουσιάζονται στη μόνιμη έκθεση του Μουσείου.

Share our Passion for Shipping

Capital Product Partners L.P. 3 Iassonos St., Piraeus 18537, Greece, Tel: +30 210 4584950, Fax: +30 210 4284285, E-mail: info@capitalpplp.com, www.capitalpplp.com

Δύο νέες Επετειακές Εκδόσεις Η ναυτική πλευρά του Αγώνα Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνική Επανάστασης του 1821 και στο πλαίσιο των καταστατικών του σκοπών για την προβολή της ναυτικής ιστορίας, θα υλοποιήσει δύο εκδόσεις αφιερωμένες στη ναυτική συνιστώσα του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

ΠΛΟΙΑ ΚΑΙ ΝΑΥΜΑΧΙΑΙ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ

Επανέκδοση του λευκώματος "Πλοία και ναυμαχίαι του εικοσιένα" ως ελάχιστη απόδοση τιμής και μνήμης στους ατρόμητους ναυμάχους του 1821. Η πρώτη έκδοση είχε γίνει το 1964 με δωρεά του ομογενή Κωνσταντίνου Κυριαζή και συνδέθηκε στενά με την ιστορία του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος καθώς οι πωλήσεις της εξασφάλισαν το απαιτούμενο χρηματικό ποσό για την ανέγερση του ιδιόκτητου κτιρίου που έχει τις εγκαταστάσεις του το μουσείου στη Φρεαττύδα. Η έκδοση αποτελείται από 28 χρωμολιθογραφίες στις οποίες απεικονίζονται ιστιοφόρα που έλαβαν μέρος στην Ελληνική Επανάσταση και σημαντικές ναυμαχίες. Σε κάθε έργο υπάρχουν σχόλια που αφορούν την προέλευση των ιστιοφόρων, τους ιδιοκτήτες τους και πληροφορίες για τις μάχες από τον τότε Πρόεδρο του Μουσείου Ναύαρχο και συγγραφέα Κωνσταντίνο Αλεξανδρή. Οι παραστάσεις των πλοίων και των ναυμαχιών προέρχονται από τις υδατογραφίες που φιλοτέχνησε ο Υποναύαρχος Αντώνιος Ε. Κριεζής, εγγονός του μοιράρχου της Επανάστασης Αντωνίου Γ. Κριεζή και οι οποίες ανήκουν στη συλλογή του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Η επανέκδοση του λευκώματος είναι πολυτελής και συλλεκτική καθώς θα τυπωθούν 700 αριθμημένα συλλεκτικά αντίτυπα.

62 Περιπλους 114

του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος της Ανεξαρτησίας του 1821 ΝΑΒΑΡΙΝΟ/NAVARINO 1827

Η επιστημονική αυτή έκδοση είναι συλλογικό έργο. Περιλαμβάνει συμβολές από 8 συγγραφείς πανεπιστημιακούς και άλλους ειδικούς επιστήμονες-ερευνητές οι οποίοι με τις εισηγήσεις τους θα συμβάλλουν στη συγκρότηση του τόμου στον οποίον θα παρουσιαστεί η οπτική των τριών Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής Αγγλίας-Γαλλίας-Ρωσίας που συμμετείχαν στη ναυμαχία, η απήχηση του γεγονότος στους Επαναστατημένους Έλληνες και η κριτική που ασκήθηκε στο γεγονός από τους σύγχρονους ιστορικούς Έλληνες και ξένους. Η έκδοση θα είναι 450 σελίδων περίπου, δίγλωσση (ελληνικά-αγγλικά) και με εκτενή εικονογράφηση. Οι συγγραφείς του είναι: • Χαρίκλεια Δημακοπούλου, Δρ Δικαίου και Ιστορίας των θεσμών • Αλέξανδρος Κατράνης, Πρέσβης ε.τ. Καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου • Νικόλαος Κουρκουμέλης, Υποστράτηγος ε.α. Δρ Ιστορίας • Ιωάννης Παλούμπης, Αντιναύαρχος ΠΝ ε.α, Ερευνητής Ναυτικής Ιστορίας • Παναγιώτης Στάμου, Δρ Ιστορίας • Δημήτριος Τσικούρης, Πρέσβης ε.τ.

• Ζήσης Φωτάκης, Δρ Ιστορίας, Επίκουρος Καθηγητής Ναυτικής Ιστορίας ΣΝΔ • Αθανάσιος Χρήστου, Καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.

Περιπλους 114 63

Ιωάννης Καποδίστριας Η γεωπολιτική της Νίκης

Στις 27 Σεπτεμβρίου 1831 δολοφονήθηκε στο Ναύπλιο ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο πρώτος Κυβερνήτης της ελεύθερης Ελλάδας. Η επέτειος του δραματικού αυτού γεγονότος μάς δίνει την ευκαιρία να θυμηθούμε το σπουδαίο έργο και τα ιδανικά του Καποδίστρια. Του Κωνσταντίνου Χολέβα

Α

πό τον Ιανουάριο του 1828 μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1831, δηλαδή μέσα σε τριάμισυ χρόνια, ο Κερκυραίος διπλωμάτης κατόρθωσε να αναγεννήσει κυριολεκτικά την Ελλάδα. Ίδρυσε κράτος εκ του μηδενός, δημιούργησε στρατό, οριστικοποίησε τα σύνορα, ίδρυσε σχολεία και δικαστήρια. Την πολιτική και τις αξίες που ακολούθησε μπορούμε κάλλιστα να χαρακτηρίσουμε ως τη «Γεωπολιτική της Νίκης». Ο Καποδίστριας ήταν οπαδός της πολυδιάστατης διπλωματίας και απέρριπτε τη μονοδιάστατη σύνδεση του κράτους με μία μόνο Δύναμη. Αν και διετέλεσε Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, απέρριψε την πρόταση κάποιων αγωνιστών να υπογράψει η Ελλάς την Πράξη Υποταγής στη Ρωσία. Αντιθέτως ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος το 1825 ζήτησε από εξέχοντες πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες της Επαναστάσεως να υπογράψουν την Πράξη μονομερούς υποταγής στην Αγγλία. Με την πολυδιάστατη διπλωματία του ο Καποδίστριας επέτυχε να διευρύνει τα σύνορα του μικρού κράτους. Ενώ οι Τρεις Δυνάμεις, Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, καθόρισαν αρχικά τα σύνορα στον Αχελώο και στον Σπερχειό, ο Κυβερνήτης τους έπεισε να δεχθούν τη γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού. Ο Καποδίστριας πίστευε στην αμυντική προετοιμασία ως υπομόχλιο της εξωτερικής πολιτικής. Παρά τις δυσκολίες οργάνωσε στρατιωτική δύναμη υπό τον Κίτσο Τζαβέλα και τον Τσάμη Καρατάσο και την έστειλε στη Στερεά Ελλάδα όπου ήταν ακόμη παρών ο Κιουταχής με οθωμανικό στρατό. Αν δεν δείξεις στους ξένους ότι είσαι πρόθυμος να αγωνισθείς για τα εθνικά συμφέροντά σου κανείς δεν σε υπολογίζει. Ο Κυβερνήτης αξιοποίησε το διεθνές κύρος του και κάλεσε τον Γάλλο στρατηγό Μαιζόν να εκδιώξει τον Ιμπραήμ από την Πελοπόννησο. Ο Ιωάννης Καποδίστριας πίστευε στη συμφιλίωση και στην εδραίωση ενωτικού κλίματος στο εσωτερικό. Στο Πανελλήνιον, συμβουλευτικό σώμα με 27 μέλη, διόρισε πρόσωπα από όλες τις πολιτικές ομάδες, ακόμη και αντιπάλους του. Επανέφερε σε σημαντικές θέσεις παραγκωνισμένα στελέχη της Φιλικής Εταιρείας, όπως τον Δημήτριο Υψηλάντη που κέρδισε τη μάχη της Πέτρας Βοιωτίας το 1829. Παρά τις καλές προθέσεις του αντιμετώπισε έντονη αντιπολίτευση. Ο Κυβερνήτης καλλιέργησε τον σεβασμό προς την Ιστορία και τη διαχρονική πορεία του Ελληνισμού. Πίστευε ότι το Έθνος έχει συνέχεια και απέδειξε με ιστορικές μελέτες του – όταν ήταν στη Γενεύη από το 1822 έως το 1827- ότι η εθνική ταυτότητα των Ελλήνων έχει τρία θε64 Περιπλους 114

O Ιωάννης Καποδίστριας σε λιθογραφία του τυπογραφείου των Αδελφών Γ. Ασπιώτη στην Κέρκυρα. Συλλογή ΝΜΕ

μέλια: Τη συνείδηση κοινής καταγωγής, τη γλώσσα των πατέρων μας και την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ο Καποδίστριας ήξερε ότι το έθνος δημιούργησε το κράτος, διότι το έθνος προϋπήρχε. Ο Ελληνισμός επιβίωσε επί Τουρκοκρατίας με τρόπο θαυμαστό. Κι όμως σήμερα υπάρχουν ανιστόρητοι διανοούμενοι, οι οποίοι διδάσκουν ότι πριν από την Ελληνική Επανάσταση δεν υπήρχαν Έλληνες! Ο Καποδίστριας πίστευε στην αναγεννητική δύναμη της Παιδείας. Θεωρούσε ως βασικά μαθήματα τα Ορθόδοξα Θρησκευτικά και τα κείμενα των Αρχαίων Ελλήνων. Γνώριζε ότι μία Παιδεία που καλλιεργεί την εθνική αυτογνωσία είναι απαραίτητο στήριγμα της διπλωματίας και της άμυνας. Έγραψε προς τον Ιγνάτιο Ουγγροβλαχίας: «Οι Έλληνες μανθάνοντες να σέβωνται αυτοί εαυτούς, θέλουσιν επιτύχει και το σέβας των άλλων»!

Του Αντιναύαρχου ε.α. Δρ. Στυλιανού Πολίτη

Η Ελληνική Επανάσταση Η Ελληνική Επανάσταση ήταν κάτι το τελείως διαφορετικό σε σχέση με όλες τις άλλες επαναστάσεις. Δεν είχε σκοπό της ούτε να περιορίσει την απολυταρχία ή τον δεσποτισμό, ούτε να αλλάξει το είδος της διακυβερνήσεως της χώρας, ούτε να αποκόψει δεσμούς αποικίας με μητρόπολη ούτε να μεταβιβάσει σε άλλους ώμους τα βάρη. Ήταν η ανάσταση ενός υποδούλου Έθνους που αγωνίστηκε για «του Χριστού την Πίστη την Αγία και της Πατρίδος την ελευθερία». Γι’ αυτό και οι Αγωνιστές της, εμπνεόμενοι από τα ευγενέστερα ιδανικά έδειξαν σε όλη την περίοδο των επιχειρήσεων το μεγαλείο της γενναιοψυχίας τους. Η παρούσα εισήγηση αποκαλύπτει μια τελείως άγνωστη πτυχή του Αγώνα της Παλιγγενεσίας, που έχει σχέση με την σχολαστική εφαρμογή των κανόνων του διεθνούς δικαίου των ενόπλων συγκρούσεων από τους Έλληνες μαχητές σύμφωνα με τις οδηγίες των ηγετών τους.

Β

ρισκόμαστε λοιπόν στο 1821, στην περιοχή όπου κυριαρχούσε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, μια Αυτοκρατορία που την αποτελούσαν πολλά έθνη κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Το καθεστώς αυτό δεν ήταν αρεστό στους υποτελείς λαούς, ειδικά στους Έλληνες. Για το λόγο αυτό σημειώθηκαν πάρα πολλές ατυχείς εξεγέρσεις με σκοπό την εθνική ανεξαρτησία1. Η τελευταία και επιτυχής ξεκίνησε εκείνη την χρονιά. Συμβολικά εορτάζεται στις 25 Μαρτίου ταυτόχρονα με τη θρησκευτική γιορτή του Ευαγγελισμού. Οι δύο αυτές γιορτές έχουν ένα κοινό σημείο: η έναρξη της Επαναστάσεως προανάγγειλε την απελευθέρωση του Έθνους όπως ο Ευαγγελισμός προανήγγειλε την έλευση του Σωτήριος Χριστού. Η Επανάσταση του 1821 ήταν καθαρά εθνική εξέγερση μόνο των Ελλήνων, παρά το γεγονός ότι οι υποκιLudwig Michael von Schawathaler, H Εθνική Συνέλευση στην Επίδαυρο. 1836. Τοιχογραφία νητές της προσπάθησαν να ξεσηκώΑνατολικός τοίχος. Αίθουσα Ελευθερίου Βενιζέλου. Μέγαρο της Βουλής των Ελλήνων. σουν και άλλα υπόδουλα έθνη. Ένα Η διεθνής συγκυρία το 1821, δεν ήταν καθόλου ευνοϊκή. Στις Μεάλλο χαρακτηριστικό στοιχείο της Επαναστάσεως είναι ότι ήταν μια γάλες Δυνάμεις κυριαρχούσε το πνεύμα της Ιεράς Συμμαχίας, της καθολική εξέγερση στην οποία δεν υπήρχε κανένα απολύτως στοισυμμαχίας που τηρούσε μια πολιτική ευνοϊκή προς την Οθωμανική χείο ταξικής διεκδικήσεως. Όλοι οι Έλληνες επαναστάτησαν είτε ήταν Αυτοκρατορία παρά το γεγονός ότι δεν την συμπεριλάμβανε στους πλούσιοι είτε ήταν φτωχοί και με τις ευλογίες του κλήρου. Ειδικά στη κόλπους της3. Η είδηση της Ελληνικής Επαναστάσεως βρήκε τους θάλασσα, η Επανάσταση εκδηλώθηκε σε νησιά με μεγάλο πλούτο, με εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων να συνεδριάζουν στη Λιουκατοίκους που ζούσαν μέσα στη χλιδή όπως η Ύδρα και οι Σπέτσες, μπλιάνα (Λάιμπαχ, 26 Ιανουαρίου-12 Μαΐου 1821), για τον τρόπο κακαθώς και εκεί όπου απολάμβαναν μεγάλα προνόμια από το Οθωματαστολής των απελευθερωτικών κινημάτων στη Νεάπολη και στο Πενικό Κράτος, όπως για παράδειγμα στη Χίο, στη Σάμο και στη Σύμη. δεμόντιο. Το γεγονός αυτό, εφτά μόνο χρόνια μετά το Βατερλό, τους Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι οι βαθύπλουτοι Έλληνες πλοιοκτήτες γέμισε ανησυχία. Αυτή η Επανάσταση, μόνο απειλή θα μπορούσε να με συγκεντρωμένο ολόκληρο το θαλάσσιο εμπόριο στα χέρια τους2, είναι για την πολυπόθητη ισορροπία στην Ευρώπη μετά την συντριβή διέθεσαν πρόθυμα τα καράβια τους στον Αγώνα, οι ίδιοι ηγήθηκαν της του Βοναπάρτη. Η ιδιαιτερότητα της βασιζόταν σε δύο στρατηγικούς Επαναστάσεως σαν Ναύαρχοι, για να βρεθούν στη συνέχεια μετά την παράγοντες. Αυτοί ήταν: η γεωστρατηγική θέση της Ελλάδος, σαν γέαπελευθέρωση πάμπτωχοι και ολοκληρωτικά κατεστραμμένοι. φυρα μεταξύ των δύο ηπείρων, και το ότι η επιτυχία της Επαναστάσεως θα σήμαινε την ανατροπή του status quo, ενδεχομένως και τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με απρόβλεπτες εξελίξεις στην 1 Σημειώθηκαν περί τις εβδομήντα αποτυχημένες εξεγέρσεις. Οι σημαντικότερες ήταν του 1463 που επαναστάτησε η Σπάρτη και η Αρκαδία καθώς και περιοχή4. Γι αυτό το λόγο εκδήλωσαν φιλοτουρκικές θέσεις. Λίγα του 1479 που επαναστάτησε η Μάνη. Η επαναστατική δράση συνεχίσθηκε χρόνια πριν, στο Συνέδριο της Βιέννης (Οκτώβριος 1814 – Ιούνιος με διαδοχικές επαναστάσεις τα έτη 1495, 1499 και 1571 Το 1585 επανα1815) διαπιστώνουμε την έντονη παρουσία του πνεύματος που επιστάτησε η Βόνιτσα και το Ξηρόμερο, το 1600 η Θεσσαλία και το 1611 η Θεκρατούσε. Χαρακτηριστική ήταν η στάση του Μέττερνιχ όταν με την σπρωτία με τα Ιωάννινα. Από το 1770 μέχρι το 1790 είχαμε μια σειρά επαανοχή των παρισταμένων στο Συνέδριο, απευθύνθηκε στον Ιωάννη ναστάσεων στην Πελοπόννησο και το 1808 ξαναεπαναστάτησε η Θεσσαλία. ΒΟΥΚΑΛΗ Δ., Συνοπτική Πολιτική και Συνταγματική Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, σελ. 19.

2 Στην περίοδο πριν την Επανάσταση το θαλάσσιο εμπόριο είχε βαθμιαία συγκεντρωθεί στα Ελληνικά χέρια. Βλ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ Κ.Α, Η Αναβίωσις της Θαλασσίας μας Δυνάμεως κατά την Τουρκοκρατίαν, σελ. 113-26, 159 et seq.

66 Περιπλους 114

3 ΡΟΥΚΟΥΝΑ. Ε., Διπλωματική Ιστορία 19ος Αιών, σελ. 40.

4 Βλ. TOMAH Φ., «Πώς οι Μεγάλες Δυνάμεις φοβήθηκαν την Επανάσταση του 1821-Το διεθνές διπλωματικό περιβάλλον τις παραμονές της εξέγερσης των υπόδουλων Ελλήνων κατά των Τούρκων», σελ. Α16,

και το Διεθνές Δίκαιο Καποδίστρια, αντιπρόσωπο τότε της Ρωσίας, λέγοντας: «Η Ευρώπη δεν γνωρίζει Έλληνες! Γνωρίζει μόνο Κράτος Οθωμανικό κάτω από την εξουσία του οποίου είναι οι Έλληνες που κατοικούν στην Ελλάδα…..».5 Ποιο ήταν όμως το νομικό καθεστώς των μαχητών της Ελληνικής Επαναστάσεως; Ας θυμηθούμε πάλι ότι βρισκόμαστε στο 1821! Παρά το γεγονός ότι η αρχή της αυτοδιαθέσεως των λαών είχε αναγνωρισθεί πανηγυρικά μαζί με την αναγνώριση γενικά των δικαιωμάτων του Ανθρώπου από τη Γαλλική Επανάσταση, η εποχή ήταν ακόμα σκοτεινή. Και συνέχισε για πολύ καιρό να είναι σκοτεινή! Ακόμα και όταν φθάσαμε στο 1907 είδαμε το άρθρο 2 των Κανόνων της Χάγης (Σύμβαση περί των Νόμων κι Εθίμων των εν τω κατά Ξηρά Πολέμω, μετά του Προσαρτημένου Κανονισμού)6 να προστατεύει μεν την αυθόρμητη αντίσταση των κατοίκων μιας περιοχής που δέχεται στρατιωτική επίθεση, αλλά να αφήνει εκτός νομιμότητας την αντίσταση του πληθυσμού της ήδη κατακτημένης περιοχής7. Δηλαδή μέχρι τότε κάθε πράξη αντιστάσεως κατά στρατευμάτων κατοχής ήταν παράνομη! Χρειάσθηκε να φθάσουμε σχεδόν στις μέρες μας, στις 24 Οκτωβρίου 1945 για να δούμε στην παράγραφο 2 του πρώτου άρθρου του Καταστατικού των Ηνωμένων Εθνών, την αναγνώριση του δικαιώματος της αυτοδιαθέσεως και κατά συνέπεια της εθνικής ανεξαρτησίας των λαών8. Από εκεί και πέρα οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες. Η Γενική Συνέλευση στις 27 Νοεμβρίου 1953 διακήρυξε ότι το δικαίωμα της αυτοδιαθέσεως, ασκούμενο ελεύθερα μπορεί να οδηγήσει στο σχηματισμό ανεξάρτητου Κράτους9 και ακολούθησε η XXIX (3114) απόφαση της για τον καθορισμό της επιθέσεως, όπου αναγνωρίζεται το δικαίωμα του αγώνα για εθνική ανεξαρτησία σε κάθε λαό που ζει κάτω από ξένη κυριαρχία10. Τέλος, οι Συμβάσεις της Γενεύης από την 12η Αυγούστου 194911 σε συνδυασμό με τα δύο Συμπληρωματικά τους Πρωτόκολλα του 1977, κάλυψαν πλήρως και όλα τα θέματα του ανθρωπιστικού δικαίου. Αν λοιπόν μας έθεταν το ερώτημα για το νομικό καθεστώς των μαχητών της Ελληνικής Επαναστάσεως σύμφωνα με το τωρινό δίκαιο του πολέμου, η απάντηση μας θα ήταν πανεύκολη. Αν όμως μεταφερθούμε σε εκείνη την εποχή και προσπαθήσουμε να εξετάσουμε πρώτα απ’ όλα τη νομιμότητα μιας τέτοιας εξεγέρσεως με βάση το εθιμικό δίκαιο της εποχής θα συναντήσουμε τεράστιες δυσκολίες. Όπως αναφέραμε ήδη, στην αρχή της Επαναστάσεως υπήρχε διάχυτο το πνεύμα της Ιεράς Συμμαχίας. Κατά συνέπεια, οι γενναίοι αγωνιστές της Παλιγγενεσίας, χαρακτηρίσθηκαν αρχικά παράνομοι στασιαστές. Γι’ αυτό κανένα κράτος δεν μπορούσε να τους συμπαρασταθεί. Επιπλέον η μη αναγνώριση της ιδιότητας του εμπολέμου στους Έλληνες είχε φυσική συνέπεια να μην εφαρμόζονται γι’ αυτούς οι κανόνες του πολέμου που ίσχυαν τότε. Οι ναυτικοί αποκλεισμοί τους δεν αναγνωριζόντουσαν, (ενώ αναγνωριζόντουσαν κανονικά οι αντίστοιχοι των Τούρκων), δεν ήταν νοητή η ύπαρξη ουδετέρων κρατών και δεν θεωρούνταν αιχμάλωτοι όσοι συλλαμβανόντουσαν. Η κατάσταση όμως δεν άργησε να μεταβληθεί υπέρ τους. Στις 15 Ιανουαρίου του 1822, διορίσθηκε η πρώτη Ελληνική Κυβέρνηση. Η Αϊτή ήταν η πρώτη χώρα που αναγνώρισε την Ελληνική Επανάσταση και το δικαίωμα της 5 Συνέδριο της Βιέννης μεταξύ των διπλωματικών αντιπροσώπων των Ευρωπαϊκών κρατών πλην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Οκτώβριος 1814-9 Ιουνίου 1815). Ο μετέπειτα πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωάννης Καποδίστριας βρισκόταν τότε στην υπηρεσία του Τσάρου. ΝΙΚΟΛΑΟΥ Χ., Διεθνείς Πολιτικές και Στρατιωτικές Συνθήκες-Συμφωνίες και Συμβάσεις, σελ. 59.

6 Convention on Laws and Customs of the War on Land and Regulation Attached, article 2 of Regulation, Βλ. ΠΕΡΡΑΚΗΣ Σ., ΜΑΡΟΥΔΑ Μ. –Ν., Ένοπλες Συρράξεις και Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, σελ. 311 (Β.Δ. 2112-1900, ΦΕΚ Α’ 223/1901).

Ελλάδας για ανεξαρτησία12. Σχεδόν ένα χρόνο μετά, στις 18 Ιανουαρίου 1823 η Μεγάλη Βρετανία αναγνώρισε την Ελληνική Κυβέρνηση και στις 25 Μαρτίου της ίδιας χρονιάς αναγνώρισε τους Έλληνες σαν εμπολέμους. Στις 2 Δεκεμβρίου του ιδίου έτους ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Ιάκωβος Μονρόε με διάγγελμα του αναγνώρισε ότι υπάρχει Ελληνική επικράτεια και πρότεινε στο Κογκρέσο την αποστολή Αμερικανού πρεσβευτή στην Ελλάδα. Οι ενέργειες αυτές ήταν η πρώτη δικαίωση του Αγώνα και η αφετηρία για τη δημιουργία του σύγχρονου Ελληνικού Κράτους. Στη συνέχεια, όλο και περισσότερα Κράτη, άρχισαν να βλέπουν με συμπάθεια τον Απελευθερωτικό Αγώνα και σιγά-σιγά, στις περισσότερες περιπτώσεις έμμεσα τον αναγνώρισαν. Με αυτό τον τρόπο ο Αγώνας υπέρ της Ανεξαρτησίας σταδιακά νομιμοποιήθηκε αναδρομικά. Οι Τούρκοι, παρ’ όλα αυτά, σε όλη τη διάρκεια του ξεσηκωμού, δεν έπαυσαν να βλέπουν του Έλληνες σαν ένοπλους στασιαστές, υπηκόους του Οθωμανικού Κράτους. Στις κατασταλτικές τους επιχειρήσεις ακολουθήθηκε πιστά το Αυτοκρατορικό Φιρμάνι που εκδόθηκε αμέσως μετά την έναρξη της Επαναστάσεως στις 3 Μαΐου 1821. Αυτό έδινε σαφέστατες κατευθύνσεις: «… όπως αυτοί μεν οι άπιστοι (δηλαδή οι Έλληνες αγωνιστές), διαπερώνται εν στόματι ρομφαίας, τα τέκνα και αι γυναίκες των εξανδραπονδίζονται, τα υπάρχοντα των διανέμωνται μεταξύ των πιστών του Ισλάμ, αι δε εστίαι των παραδίδονται εις το πυρ και την τέφραν…» Ερχόμαστε τώρα σ’ ένα άλλο πολύ σοβαρό θέμα: Οι Έλληνες επαναστάτες τήρησαν το δίκαιο του πολέμου; Αναλυτικότερα: Υπήρχε η βούληση από την ηγεσία του αγώνα για τήρηση των διεθνών κανόνων του πολέμου; Υπήρχαν οι αντίστοιχοι θεσμοί για τους επαναστατημένους Έλληνες; Υπήρχε η πειθαρχία για να εξασφαλίζεται η εφαρμογή των κανόνων; Όσον αφορά το πρώτο ερώτημα, πράγματι υπήρχε αυτή η βούληση. Οι μαρτυρίες είναι συγκλονιστικές. Ο Θ. Νέγρης, Αρχιγραμματέας της Επικράτειας και Μινίστρος των Εξωτερικών είχε επισημαίνει στον ομόλογο του των Εσωτερικών, την άμεση ανάγκη για εξασφάλιση της ευνομίας γιατί διαφορετικά «η Διοίκησις δεν δύναται να δώσει προς τα ξένα έθνη την δημόσιαν εγγύησιν (garantie publique), πρώτην βάσιν όλων των διπλωματικών δεσμών». Παρόμοια εκφράζεται και ο Στρατηγός Μακρυγιάννης στα απομνημονεύματα του: «χωρίς νόμους δεν πάμε ομπρός, και δεν μας γνωρίζουν και τα’ άλλα τα έθνη. Θα μας λένε κλέφτες και παντίδους». Είναι επίσης γεγονός όπως θα δούμε και παρακάτω, ότι η Διοίκηση του Αγώνα κατέβαλε σημαντική προσπάθεια να τηρηθούν σχολαστικά οι κανόνες του διεθνούς δικαίου που ίσχυαν τότε. Το γεγονός αυτό εντάσσεται στο γενικό πλαίσιο της καθ’ όλα πετυχημένης εξωτερικής πολιτικής της επαναστατημένης Ελλάδας και αποσκοπούσε στο να κερδηθούν οι εντυπώσεις παράλληλα με την κάλυψη ενός κενού νομιμότητας που χαρακτήριζε τις αρχικές επαναστατικές ενέργειες. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι σ’ όλη τη διάρκεια της Ελληνικής Επαναστάσεως δεν υπάρχει μαρτυρία ούτε για μια πράξη βίας κατά ξένων (ουδετέρων), ενώ δεν σημειώθηκε πολεμική ή τρομοκρατική εκδήλωση έξω από την περιοχή των επιχειρήσεων. Ακόμα κι η επιχείρηση στο Λίβανο το 1826, μακριά από τον προς απελευθέρωση εθνικό χώρο, εντάσσεται στην ευρύτερη περιοχή των επιχειρήσεων αφού κι η περιοχή αυτή βρισκόταν κάτω από την Οθωμανική κυριαρχία, όπως και η επιχείρηση πυρπολήσεως Τουρκικών πλοίων στην Αλεξάνδρεια με τον Κανάρη.13 Όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα, η απάντηση θα είναι και πάλι θετική. Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι για την υλοποίηση των επιδιώξεων τους οι ηγέτες της Παλιγγενεσίας φρόντισαν επιμελώς να δώσουν τις κατάλληλες οδηγίες προς τους ένοπλους αγωνιστές. Από την αρχή της επαναστάσεως άρχισαν να εκδίδονται έγγραφες συστάσεις, διακηρύξεις και υποδείξεις. Εκδόθηκαν ακόμα και οδηγίες για την εφαρμογή κανόνων νηοψίας, που είναι κατά πολύ επιεικέστεροι ακόμα και των

7 Βλ. ΚΑΤΕΒΑΙΝΗ Γ. Εγχειρίδιο του Δημόσιου κατά Θάλασσαν Δικαίου, σελ. 11-2.

8 Βλ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ Π., Η Τρομοκρατία, σελ. 23-31.

9 U.N. General Assembly, 15 Sess. Official Records, Supp. No. 16 (A/684) p. 66. th

10 U.N. General Assembly, Res. 3114 (XXIX), 14 Dec. 1974 11 Νόμοι 1786/1988 ΦΕΚ Α’125/1988 και 2105/1992, ΦΕΚ Α’ 1966/1992).

12 Βλ. ΚΟΚΙΝΟΥ Δ., Ελληνική Επανάστασις" τόμος 2, σελ. 444-6), ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ Χ., «Το Χρέος της Ελλάδας προς την Αϊτή». Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 14 Ιανουαρίου, Αθήνα 2010.

13 Σημειώθηκαν μόνο δύο ναυτικά επεισόδια στη Λευκάδα και στην Ιθάκη. Βλ. ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ., Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Β, σελ. 75-6. Περιπλους 114 67

σημερινών! Τους βρίσκουμε στον VII τόμο των Αρχείων της Ύδρας, με ημερομηνία 19 Απριλίου 1821, δηλαδή αμέσως με την έκρηξη της επαναστάσεως! Απευθύνονται στους «Εντιμότατους κυρίους Καπεταναίους του Ελληνικού Στόλου», εξηγώντας τους την ανάγκη για την οποία πρέπει να τηρούνται αυτοί οι κανόνες και παρέχοντας τους σαφέστατες κατευθύνσεις. Σημαντική είναι η επισήμανση για τις διαδικασίες θαλασσίου ελέγχου: «Η μόνη προσοχή σας θέλει περιορίζεται να βεβαιωθείτε εάν τοιούτα καράβια μετακομίζουν πολεμικά εφόδια ή στρατεύματα εχθρικά, και εις αυτήν μόνον την περίστασιν θέλει εμποδίσετε την πρόοδον τους και θέλει περιλάβετε τα εφόδια, πληρώνοντας τον ναύλον, ή αν φέρουν στρατεύματα να διορίσετε να επιστραφούν εις τον τόπον από τον οποίον τα περίλαβαν». Διαβάζοντας επίσης όρκο του «εκλεχθέντος Ναυάρχου υπό Καπεταναίων Υδρεωτών» διαπιστώνουμε με συγκίνηση μεγάλη ευαισθησία. Ο Έλληνας Ναύαρχος της Παλιγγενεσίας μεταξύ άλλων ορκιζόταν ότι: «Εις αναπόκτητους τόπους ή εχθρικόν πλοίον, να σέβομαι την ιδιοκτησίαν των αθώων ομογενών μας των Ευρωπαϊκών υπηκόων και αυτών των Τούρκων». Σχετική είναι και η υπ’ αριθ. 2186 (11-111822) εγκύκλιος της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος, η οποία εκδόθηκε για να μην «αναφανή το Ελληνικόν έθνος λαίμαργον, καθώς διακυρύττεται από τους εχθρούς του…». Σύμφωνα μ’ αυτή η Ελληνική Διοίκηση «…έκρινεν εύλογον να περιορίσει την λείαν εις όσα μόνον υπό Αγγλικήν σημαίαν αναντιρρήτως αναφανώσιν εχθρικαί ιδιοκτησίαι, και τους εν αυτοίς ευρεθέντας Οθωμανούς, και τούτο πάλιν όχι μακράν των πολιοκουμένων φρουρίων, όχι δηλαδή εις την πλατείαν θάλασσαν, αλλ’ εγγύς όντων των αγγλικών πλοίων, τα δε πλοία και αι εν αυτοίς πραγματείαι, μη ούσαι εχθρικαί ιδιοκτησίαι μακρά μεν να αποδιώκωνται, χωρίς όμως να λεηλατούνται…. Προς δε τας σημαίας των άλλων εθνών θέλετε προσφέρεσθε ως άχρι τούδε, αποδιώκοντες ευσχήμως από τους πολιορκημένους λιμένας, χωρίς όμως να επιβάλλετε χείρα εις όσα σκεπάζει η σημαία» 14. Το 1826 τυπώθηκαν στην Ύδρα η «Συλλογή των Αρχών του Πρωτοτύπου και του εκ Συνθήκης της Ευρώπης Δικαιώματος των Εθνών περί των Θαλασσίων Λειών και της Ουδετρότητος». Αυτό αποτελεί μια κωδικοποίηση εθιμικών κανόνων δικαίου του κατά θάλασσα πολέμου από τον κόμη Πάλμα αφιερωμένη στο Ναύαρχο Ανδρέα Μιαούλη.15 Παράλληλα από πολύ νωρίς έγινε αξιόλογη προσπάθεια από την Προσωρινή Διοίκηση για να τηρηθεί ο κανόνας «toute prise doit etre jugee», δηλαδή ότι κάθε λεία για να θεωρηθεί νόμιμος πρέπει να κηρυχθεί δίκαια από αρμόδιο δικαστή. Ο αείμνηστος Καθηγητής της Νομικής Κ. Ιωάννου εντόπισε την πρώτη συγκρότηση τριμελούς επιτροπής για κρίση λείας με μια Διάταξη του Προέδρου του Εκτελεστικού, στις 12 Οκτωβρίου 1822. Σύμφωνα με τον ίδιο λειτούργησαν και άλλες τέτοιες επιτροπές του Υπουργείου των Ναυτικών ή και τοπικές όπως π.χ. το Θαλάσσιο Δικαστήριο του Μεσολογγίου. Η «Πενταμελής Επιτροπή τόπον επέχουσα θαλασσινού κριτηρίου», δηλαδή το μόνιμο λειοδικείο συστήθηκε σύμφωνα με τον επίσης αείμνηστο διαπρεπή διεθνολόγο σύμβουλο και εμπειρογνώμονα του Υπουργείου Εξωτερικών Δρα Θ. Χαλκιόπουλο, στις 24 Απριλίου του 1825. Στη συνέχεια αυτό το όργανο ανασυγκροτήθηκε στις 27 Απριλίου 1827, με τη νέα του ονομασία «Αντί Θαλασσίου Δικαστηρίου Επιτροπή», ανασχηματίσθηκε από τον Ιωάννη Καποδίστρια στις 8 Φεβρουαρίου 1828 και πήρε νέα μορφή με το ψήφισμα της 10ης Απριλίου 1829 «περί Οργανισμού του Θαλασσίου Δικαστηρίου.» 16 Τον Απρίλιο του 1825 εκδόθηκαν στο Ναύπλιο τα «Αποσπάσματα εκ των του Κυρίου Βαττέλου περί Δικαίου των Εθνών», από το σύγγραμμα του Ελβετού Emmerich de Vattel (1714-1767), με τίτλο Droit des Gens ou Principes de la loi Naturelle Appliques a la Conduite et aux Affaires des Nations et des Souverains (1758). Το σημαντικό αυτό κείμενο μεταφράσθηκε και διασκευάστηκε από το Σπ. Σκούφο που 14 ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ Κ.Α., Αι Ναυτικαί Επιχειρήσεις του υπέρ Ανεξαρτησίας Αγώνος 1821 -29 σελ. 167, 168 και 173).

15 Ο διαπρεπής νομικός κόμης Alerino Palma di Gesnola (1776-1851), ήταν φιλέλληνας και διετέλεσε μέλος του Ελληνικού Κομιτάτου στο Λονδίνο. Ήρθε στην Ελλάδα το 1821. Στη περίοδο του Καποδίστρια ανάλαβε την οργάνωση των Δικαστηρίων, στην εποχή του Όθωνα ήταν Εφέτης και το 1840 Πρόεδρος του Εμποροδικείου Σύρου 16 Βλ. ΙΩΑΝΝΟΥ, op. cit., supra, υποσ. 16, σελ. 94-5. ΣΕΦΕΡΙΑΔΟΥ Σ., Μαθήματα Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου, βιβλίο β’, Διεθνείς Διαφοραί και Συγκρούσεις, σελ. 728. Επίσης ΜΑΝΩΛΑ Σ., «Περί των Δικαστηρίων Λειών», σελ. 78, υποσ. 10.

68 Περιπλους 114

έφερε το ψευδώνυμο «Πατριώτης» και περιλαμβάνει ότι κρίθηκε απ’ αυτόν ότι έχει «άμεσον σχέσιν με τας παρούσας ανάγκας μας και με τα ενεστώτα πράγματα της Πατρίδος μας». Τα κεφάλαια αυτά αφορούν το δίκαιο της ουδετερότητας, το δίκαιο των αιχμαλώτων και το δίκαιο των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Σημαντικά θέματα του έργου του, δηλαδή του «Εγκολπίου των Καγκελαριών», όπως το αποκαλούσαν τότε είναι τα «Περί Δικαιώματος του εξασθενείν τον εχθρόν δια νομίμων μέσων», η αναφορά στο «Αν δύναται τις να παιδεύση με θάνατον τον Φρούραρχον τόπου τινός δια την πεισματικήν του αντίστασιν» καθώς και τα «Περί γεωργών και εν γένει περί του αόπλου λαού». Ερχόμαστε τώρα στο τελευταίο και ίσως το κρισιμότερο ζήτημα. Ποίο ήταν το επίπεδο πειθαρχίας αυτών των αγωνιστών; Οι μαχητές στην ξηρά προερχόντουσαν από τα ανταρτικά σώματα των υποδούλων Ελλήνων τα οποία συγκροτήθηκαν αμέσως μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως. Οι άνθρωποι αυτοί ζούσαν «μονάχοι σαν λιοντάρια στις ράχες στα βουνά» χωρίς ποτέ να υποταχθούν στο Οθωμανικό Κράτος. Όπως φαίνεται από τα δημοτικά τραγούδια, όλοι οι Έλληνες τους θαύμαζαν. Έφεραν όχι μόνο φανερά αλλά και επιδεικτικά τον οπλισμό τους και είχαν ξεχωριστά χαρακτηριστικά στην ενδυμασία τους που τους ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους Έλληνες. Με την έναρξη της Επαναστάσεως προσχώρησαν και εντάχθηκαν σ΄ αυτά τα σώματα και άλλοι πατριώτες υπαγόμενοι στη διοικητικό τους σύστημα. Οι αρχηγοί τους, οι Οπλαρχηγοί, απολάμβαναν μεγάλο σεβασμό από τα παλικάρια τους. Τις περισσότερες φορές ήταν κληρονομικοί, δηλαδή ο υιός διαδεχόταν στο «καπατανιλίκι» τον πατέρα του, εφόσον βέβαια είχε δείξει ότι είναι άξιος. Η σχεδόν πάντα κληρονομική διαδοχή αποδεικνύει το υψηλό επίπεδο πειθαρχίας και υποταγής στον ηγέτη, εφόσον βέβαια ήταν αυτός που έπρεπε να είναι. Σε αντίθετη περίπτωση η τιμωρία ήταν σκληρή. Όταν μάλιστα ένας Οπλαρχηγός προσέβαλε την τιμή μιας Τουρκάλας, πλήρωσε με τη ζωή του την παράβαση των άγραφων νόμων τους. Τον φόνευσαν οι ίδιοι οι συμπολεμιστές του! Η πειθαρχία λοιπόν ήταν σιδηρά και η τήρηση των άγραφων νόμων τους αυστηρότατη.17 Σύμβολο τους ήταν ο Δικέφαλος Αετός, το έμβλημα των Αυτοκρατόρων της Κωνσταντινουπόλεως! Πίστευαν ακόμα ότι είχαν και Βασιλιά, τον τελευταίο Αυτοκράτορα καθώς σύμφωνα με το λαϊκό μύθο ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος δεν φονεύθηκε υπερασπιζόμενος την Κωνσταντινούπολη, αλλά διασώθηκε την τελευταία στιγμή από έναν Άγγελο που αφού τον μαρμάρωσε, τον έκρυψε για να αναστηθεί σύμφωνα με το θέλημα του Θεού και να απελευθερώσει τους Έλληνες. Υπενθύμιση αυτού του μύθου γινόταν με πυροβολισμούς κατά τις εορταστικές εκδηλώσεις του Πάσχα, της γιορτής που έδειχνε πως ο Παντοδύναμος Θεός μπορεί να αναστήσει και πεθαμένους. Όσο αφορά τις ναυτικές δυνάμεις αξίζει να σημειωθεί ότι δεν είναι δυνατό να μην υπήρχε υψηλό επίπεδο πειθαρχίας σε μια ναυτιλία που γνώριζε τέτοια ακμή εκείνη την περίοδο18. Επιπλέον οι υπάρχουσες μαρτυρίες εφαρμογής κανόνων ναυτικού δικαίου αποδεικνύουν την ύπαρξη νομικής παιδείας πολλά χρόνια πριν την Επανάσταση. Είναι γνωστό ότι ο διατοπικός χαρακτήρας της ναυτιλίας και η ομοιότητα των κινδύνων και των προβλημάτων που παρουσιάζει η ναυτιλία και η ναυτιλιακή επιχείρηση οδήγησε στην καθιέρωση ενός εθιμικού ναυτικού δικαίου που ίσχυε σ’ όλη τη Μεσόγειο και εφαρμοζόταν σχολαστικά από τους Έλληνες ναυτικούς πολύ πριν τις αρχές του 19ου αιώνα που εκδόθηκε ο Κανονισμός Ναυτιλίας της Ιόνιας Πολιτείας (1800) και οι Ναυτικοί Νόμοι της αυτοδιοικούμενης Ύδρας (1804), καθώς και οι νόμοι της επίσης αυτοδιοικούμενης νήσου των Σπετσών (1814). Βάση του ναυτικού δικαίου εκείνης της εποχής ήταν επίσης και το Consolato del Mare, οι κανόνες του οποίου αποτελούν εξέλιξη του Ναυτικού Νόμου των Ροδίων, καθώς και η Ενετική Νομοθεσία περί ναυτασφαλίσεων που εξομοίωνε για την εφαρμογή των διατάξεων της, Ενετούς και Έλληνες ναυτικούς από το 160219. Με την έναρξη 17 ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ Κ., Επίτομος Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, σελ.

453-62.

18 ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ, op. cit., υποσ 2, σελ. 210-302).

19 Βλ. ΑΘΗΝΑΙΟΥ Ε.Ν., «Το Νομικό Καθεστώς της Προεπαναστατικής Ναυτιλίας μας», σελ. 28-31. Επίσης ΣΙΜΨΑ Μ., Το Ναυτικό στην Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 3, σελ. 169-74.

Financial predictability

Peace of Mind / Warranty

Ease of doing business

Clarity on equipment health

— Turbo MarineCare Predictability in a changing world Turbo MarineCare is a comprehensive, data enabled service agreement tailored specifically for marine customers operating two stroke engine turbochargers.

It provides financial predictability with fixed costs for the turbocharger maintenance at dry docks and peace of mind through continuous warranty extending from one dry dock to the next. turbomarinecare.com

της Επαναστάσεως, τα πλοία έπαυσαν να φέρουν τις ανάλογες αποφάσεις22. Αυτά όμως αποτελούν την «ραγιάδικη σημαία», δηλαδή τη σημαία των εξαιρέσεις και πραγματοποιήθηκαν κατά παράυποτελών, και έφεραν την επαναστατική που διβαση των διαταγών της Διοικήσεως. Σημαντικό έφερε από τόπο σε τόπο αλλά είχε κοινό παράεξακολουθεί να είναι το γεγονός ότι σε μια τέτοια γοντα το σημείο του Σταυρού και την ημισέληνο εποχή και σε περίοδο ενός τέτοιου πολέμου μεανεστραμμένη. ταφραζόντουσαν βιβλία διεθνούς δικαίου και τυΌλα αυτά μας πείθουν ότι τόσο στην ξηρά όσο και πωνόντουσαν για να διανεμηθούν μαζί με άλλες στη θάλασσα η πειθαρχία ήταν σ’ ένα εξαιρετικά λεπτομερείς οδηγίες στους αγωνιστές. Ακόμα υψηλό επίπεδο. Άρα υπήρχε δυνατότητα τηρήσεως πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι τιμωρήθηκαν των εντολών της Διοικήσεως καθώς και δυνατόαυστηρά όσοι δεν έπραξαν αποκλειστικά και μόνο τητα ελέγχου των παραβάσεων. Η πειθαρχία αυτή «παν ό,τι συγχωρείται εις νόμιμον πόλεμον», παραβασιζόταν στην υγιή παράδοση των αγωνιστών της βαίνοντας τις διαταγές περί τηρήσεως του δικαίξηράς και στην εξοικείωση των ναυτικών με τα διεου του πολέμου, καθώς και το ότι επιδικάσθηκαν θνή έθιμα, παράλληλα με το θαυμασμό που έτρεφαν αποζημιώσεις από τα «Δικαστήρια Λειών». όλοι τους στους ήρωες της Ελληνικής Αρχαιότητας Σήμερα όλοι γνωρίζουμε ότι το δίκαιο των ενόπλων Η σφραγίδα της Προσωρινής οι οποίοι ήταν αφοσιωμένοι στους θεϊκούς νόμους συγκρούσεων, χωρίς να αποτελεί εμπόδιο στην Διοίκησης των Επαναστατημένων του πολέμου όπως τους είχε διδάξει ο Όμηρος. Ο εφαρμογή των αρχών της σύγχρονης στρατηγιΕλλήνων. θαυμασμός γενικά στην Ελληνική Αρχαιότητα εκδηκής, είναι εκείνο που κατόρθωσε να μετριάσει και λώθηκε στην διάρκεια της Επαναστάσεως με μια ευαισθησία για την να κατευνάσει την εξολοθρευτική μανία των διαμαχόμενων. Γι αυτό προστασία των πολιτιστικών μνημείων. Συγκινητικό το παράδειγμα δικαίως θεωρείται ότι αποτελεί την περισσότερο εμφανή πρόοδο του του Οδυσσέως Ανδρούτσου που προτίμησε να τροφοδοτήσει με βόδιεθνούς δικαίου. Πέρα απ’ αυτό, όλες τις εποχές, η πίστη σ’ αυτό είλια του πολιορκημένους Τούρκους στην Ακρόπολη για να παύσουν ναι ένα σαφές γνώρισμα των γενναιόψυχων στρατιωτών και των πονα γκρεμίζουν τις κολώνες προκειμένου να αποκτήσουν το απαραίλιτισμένων λαών. Η αποδεδειγμένη εφαρμογή του στην περίοδο της τητο για την κατασκευή πυρομαχικών μολύβι που τις συγκρατούσε20. Ελληνικής Επαναστάσεως δείχνει την ιδεολογική συνέχεια των συγχρόνων Ελλήνων από την αρχαιότητα. Από εκείνη τη μακρινή εποχή Την ίδια ευαισθησία έδειξαν πάλι οι Έλληνες σαν πολιορκημένοι στην που ενώ υπήρχαν γραπτοί νόμοι, το δίκαιο του πολέμου παρέμενε Ακρόπολη από τον «Κιουταχή». άγραφο. Για ποίο λόγο; Απλούστατα γιατί όλοι πίστευαν σ’ αυτό σε τέΜετά από τα παραπάνω αντιλαμβανόμεθα με ιδιαίτερη συγκίνηση τοιο βαθμό που δεν χρειαζόταν να γραφεί. Σημαντικότατη είναι η μαρότι το θεσμικό πλαίσιο του Αγώνα των Ελλήνων για την Ανεξαρτητυρία που μας παρέχει χαρακτηριστικά ο Δίων στα «περί έθους», όπου σία διεπόταν από το δίκαιο, το οποίο οι ηγέτες μερίμνησαν σχολααναφερόμενος στα έθιμα του πολέμου μας λέει: « Τα δε έθη φυλάττεται στικά να το επιβάλουν. Συμπερασματικά λοιπόν καταλήγουμε ότι παρά πάσι κάν εις εσχάτην έχθραν περιέλθωσι …». Μεγάλη εντύπωση οι μαχητές της Ελληνικής Εθνικής Ανεξαρτησίας ακολουθούσαν προκαλεί το παραπάνω απόσπασμα από το αρχαίο κείμενο, ειδικά σε πιστά τους κανόνες του δικαίου του πολέμου όπως ίσχυε τότε, ό,τι αφορά την τήρηση των εθίμων δικαίου του πολέμου, ακόμα και άρα ήταν νόμιμοι μαχητές, συγκροτημένοι σε σώματα με ενσυστην περίπτωση της «εσχάτης έχθρας». Λαμπερό δείγμα πολιτισμού νείδητη πειθαρχία που ίσως να ήταν αυστηρότερη και από τη το γεγονός ότι οι αρχαίοι Έλληνες τήρησαν με σχολαστικότητα αυτούς στρατιωτική όπως την εννοούμε σήμερα. Όλα αυτά σε μια εποχή τους κανόνας, σε μια εποχή που στην αγριότητα άλλων λαών δεν χωπου το διεθνές δίκαιο του πολέμου ήταν εθιμικό και η γενική θερούσε καμμία συζήτηση για κάτι τέτοιο. Ανάλογο είναι και το δείγμα ωρία του στη φάση της διαμορφώσεως. Θέλοντας όμως να είματων αγωνιστών της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. Αυτών που έδειξαν στε αντικειμενικοί, δεν πρέπει να αγνοήσουμε όσο και αν μας είναι τόση ευαισθησία στον τομέα της προστασίας των αμάχων καθώς και δυσάρεστο, το γεγονός ότι σημειώθηκαν κάποιες παρεκκλίσεις.21 σε πολλά άλλα θέματα δικαίου του πολέμου, εφαρμόζοντας τόσο προΕπίσης υπήρξαν περιπτώσεις όπου οι Δημογεροντίες ερμήνευσαν οδευτικούς κανόνες. Έχουμε λοιπόν απόλυτο δίκαιο να είμαστε τόσο όπως τους άρεσε τους ισχύοντες κανόνες δικαίου, παίρνοντας και πολύ υπερήφανοι και για τη μοναδική στον κόσμο Ιστορία μας, αλλά και για την πραγματικά πολύπλευρη Δόξα του πρωτοπόρου σε όλους του τομείς Έθνους μας!

20 Βλ. ΠΙΚΙΩΝΗ Δ. Κείμενα, έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης.

21 E.g. ΤΡΙΚΟΥΠΗ op. cit., υποσ 13, τ. Α, σελ 197, τ. Β, σελ. 29, 71, 90, 102, 130, 173, 219, τ. Γ, σελ. 59, 96, 143, 156, 192 και τ. Δ, σελ. 86 και ιδίως σελ. 98.

22 Βλ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ Τ., Η «Πειρατεία και Καταδρομή και οι Έλληνες», σελ. 102.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΘΗΝΑΙΟΥ Ε.Ν., «Το Νομικό Καθεστώς της Προεπαναστατικής Ναυτιλίας μας», Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας, τριμηνιαία έκδοση Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, τεύχος 50, Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος 2005.) • ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ Κ.Α, Η Αναβίωσις της Θαλασσίας μας Δυνάμεως κατά την Τουρκοκρατίαν, έκδοση Ιστορικής Υπηρεσίας Β.Ν. Αθήνα 1960.) • ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ Κ.Α., Αι Ναυτικαί Επιχειρήσεις του υπέρ Ανεξαρτησίας Αγώνος 1821-29, έκδοση Ναυτικής Επιθεωρήσεως 1930, ανατύπωση 1976.) • ΒΟΥΚΑΛΗ Δ., Συνοπτική Πολιτική και Συνταγματική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Μακεδονικές Εκδόσεις, Αθήνα 1995.

• ΓΑΓΓΑ Δ. Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, έκδοση Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2000. • ΓΙΑΡΕΝΗ Ε., «Πόλεμος και Ανθρωπισμός ένας Προβληματισμός Πολλών Χιλιάδων Χρόνων», Στρατιωτική Επιθεώρηση, έκδοση Γενικού Επιτελείου Στρατού, τεύχος 3 Μάιος-Ιούνιος 2004. • ΓΩΓΟΥ Κ., ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥ Δ., ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Α., Εγχειρίδιο Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, εκδ. Διευθύνσεως Στρατιωτικής Δικαιοσύνης, Αθήνα 1996.) • JOINT WARFIGHTING CENTER, Irregular Warfare Special Study, August 2006. • ΙΩΑΝΝΟΥ Κ., Εξωτερική Πολιτική και Διεθνές Δίκαιο στο Εικοσιένα, έκδοση, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1979. ΙΩΑΝΝΟΥ Κ., ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ Κ., ΡΟΖΑΚΗΣ ΧΡ., ΦΑΤΟΥΡΟΣ Α., Δημόσιο Δίκαιο (Θεωρία των Πηγών), εκδ. Α. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1988. • ΚΑΤΕΒΑΙΝΗ Γ., Εγχειρίδιο του Δημοσίου κατά Θάλασσαν Δικαίου, έκδοση Β.Ν., Αθήναι, 1962. • ΚΟΚΙΝΟΥ Δ., Ελληνική Επανάστασις τόμος 2, σελ. 444-6, έκδοση Παπαμάρκου, Αθήνα 1968.

• ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ Τ., «Η Πειρατεία και Καταδρομή και οι Έλληνες», Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχη 214 και 215, Μάιος-Ιούνιος και Ιούλιος-Αύγουστος 1949.) • ΜΑΝΩΛΑ Σ., «Περί των Δικαστηρίων Λειών», Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχη 203, 204 και 205, Ιούλιος-Αύγουστος, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος και Νοέμβριος Δεκέμβριος 1947. • ΜΑΝΩΛΑ Σ., «Περί των Δικαστηρίων Λειών Πολέμου», Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχη 252 και 253, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος και Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1953. • ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ Χ., «Το Χρέος της Ελλάδας προς την Αϊτή». Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 14 Ιανουαρίου, Αθήνα 2010. • ΝΙΚΟΛΑΟΥ Χ., Διεθνείς Πολιτικές και Στρατιωτικές Συνθήκες-Συμφωνίες και Συμβάσεις, εκδ. Γ.Ε.Σ., Αθήναι 1980. • ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ Π., Η Τρομοκρατία, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1987. • ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ Κ., Επίτομος Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. «Περγαμηναί», Αθήνα, 1955. • ΠΕΡΡΑΚΗ Σ., ΜΑΡΟΥΔΑ Μ.- Ν., Ένοπλες Συρράξεις και Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, εκδ. Αντ, Σάκκουλα, ΑθήναΚομοτηνή 2001. • ΠΙΚΙΩΝΗ Δ., Κείμενα, Έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000. • ΠΟΛΙΤΗ Σ., «Η Εφαρμογή του Διεθνούς Δικαίου στις Σύγχρονες Πολεμικές Επιχειρήσεις», Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχος 541, Μάιος-Ιούνιος 2003. • ΠΟΛΙΤΗ Σ., «Η Αυτοδικία και η Νόμιμη Άμυνα», Αθηνά, Επιθεώρηση Σχολής Εθνικής Άμυνας, τεύχος 23, Απρίλιος Μάιος Ιούνιος 2003. • ΠΟΛΙΤΗ Σ., «Η Χρήση Ένοπλης Βίας στο Σύγχρονο Διεθνές Δίκαιο», Εξωτερικά Θέματα, Τριμηνιαία Επιθεώρηση Εξωτερικής Πολιτικής, τεύχος 10, Αθήνα Ιούλιος 2003. • ΡΟΥΚΟΥΝΑ. Ε., Διπλωματική Ιστορία 19ος Αιών, Αθήνα 1975. • ΡΟΥΚΟΥΝΑ Ε., Διεθνές Δίκαιο Ι, εκδ. Α. Σάκκουλα, Αθήνα, 1980. • ΣΕΦΕΡΙΑΔΟΥ Σ., Μαθήματα Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου, βιβλίο β’, Διεθνείς Διαφοραί και Συγκρούσεις, Αθήναι 1928. • ΣΙΜΨΑ M., Το Ναυτικό στην Ιστορία των Ελλήνων, τόμοι 1,2,3 και 4, έκδοση Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, Αθήνα 1982. • TOMAH Φ., «Πώς οι Μεγάλες Δυνάμεις Φοβήθηκαν την Επανάσταση του 1821-Το Διεθνές Διπλωματικό Περιβάλλον τις Παραμονές της Εξέγερσης των Υπόδουλων Ελλήνων κατά των Τούρκων», ΤΟ ΒΗΜΑ, Σάββατο 25 Μαρτίου 2006-Αρ. Φύλλου 14722, σελ. Α16, κωδικός άρθρου: B14722A161, ID: 275998. • ΤΡΙΚΟΥΠΗ Σ., Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμοι Α,Β,Γ,Δ, μεταγλώττιση Γ. Κουσουνέλου, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1993. • ΧΑΤΖΗΛΟΥΚΑ Ι. Διεθνές Δίκαιο του Πολέμου, εκδ. Υπουργείου Στρατιωτικών, Αθήνα 1912. • ΧΑΤΖΗΛΟΥΚΑ Ι. Διατάξεις του εν Πολέμω Διεθνούς Ναυτικού Δικαίου, έκδοση, Υπουργείου Ναυτικών, Αθήνα 1915. • ΧΑΤΖΗΛΟΥΚΑ Ι. «Εξέλιξις και Τύχη του εν Πολέμω Ναυτικού Δικαίου», Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχος 1, Μάρτιος 1917.

70 Περιπλους 114

ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΚΑΤΡΑΔΗΣ High Performance Ropes

Δένουμε γερά σε όλο τον κόσμο! Με τα υψηλής αντοχής σχοινιά πρόσδεσης, αγκυροβολίας και ρυμουλκήσεως.

ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΚΑΤΡΑΔΗΣ Σας προσκαλούμε να επισκεφθείτε το περίπτερό μας Hall 3, Stand No 3.110 στην έκθεση “Ποσειδώνια 2018”. 4-8 Ιουνίου.

Κάβοι και Σχοινιά Προσδέσεως, Αγκυροβολίας και Ρυμουλκήσεως (Υπερ-υψηλού Μοριακού Βάρους Πολυαιθυλενίου, Αραμιδικά, Πολυμερών Υγρών Κρυστάλλων και Μικτά Πολυεστέρα-Πολυπροπυλενίου), Συρματόσχοινα, Ανόδια Καθοδικής Προστασίας, Αλυσίδες, Άγκυρες, Εξοπλισμός Λιμένων και Καταστρώματος Πλοίων Ψαρών 11, 18648, Πειραιάς, T: +30 2104060300 - F: +30 2104626268 E: info@katradis.com - www.katradis.com

Του Δημητρίου Νατσιού

Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ως παιδαγωγικό πρότυπο για τους Έλληνες «Κολοκοτρώνης πέθανε στο γάμο του Κολίνου το θάνατό γνώρισε, που ‘θελε ν’ αποθάνη και του Γενναίου μίλησε, και του Κολίνου λέγει: Πού είσαι, Γενναίε στρατηγέ, Κολίνο σπουδασμένε! Ελάτε, πάρτε την ευχή, με τριγυρίζει ο Χάρος. Σώπα, πατέρα, μην το λες, μη λες πως θα πεθάνης κι έχουμ’ οχτρούς και χαίρονται και φίλους και λυπάνται. Ελάτε, πάρτε την ευχή, και να ‘στε μονοιασμένοι» Άπαντα Κολοκοτρωναίων, τόμ. Α’ σελ. 74, εκδ. ΙΔΕΒ

Σ

τις Πέμπτη 4 Φεβρουαρίου του 1843, κλείνει τα μάτια του στην Αθήνα, το ζωντανό Εικοσιένα, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο Έλληνας ήρωας με την σημαντικότερη θέση στο εικονοστάσι του Γένους. Το να θέλεις να πλέξεις «τον επιτάφιον στέφανον αυτού ανάγκη να περιλάβης τον μέγαν Ελληνικόν Αγώνα», όπως αναφώνησε ο Σούτσος κατά το ξόδι του. Θα συλλέξουμε, στο παρόν κείμενο, όσο σπουδαία και τιμαλφή είπε ο Γέρος του Μοριά για την Παιδεία και τα παιδιά. Θα σκύψουμε κάτω, όχι από την πένα, αυτήν δεν την κάτεχε, αλλά από το απροσκύνητο σπαθί του. «Κάλλιο για την πατρίδα κανένας να χαθεί ή να κρεμάσει φούντα για ξένον στο σπαθί», έλεγε ο Ρήγας και σημειώνει ο Κολοκοτρώνης στα απομνημονεύματά του, διά χειρός Τερτσέτη. «Εφύλαξα πίστην εις την παραγγελίαν του Ρήγα. Και ο Θεός με αξίωσε και κρέμασα φούντα εις το Γένος μου ως στρατιώτης του. Χρυσή φούντα δεν εστόλισε ποτέ το σπαθί μου, όταν έπαιρνα δούλευσιν εις ξένα κράτη». Από το εξαίσιο λόγο του Κολοκοτρώνη στην Πνύκα, το 1838, ενώπιον όλης της τότε Αθήνας, θα ερανιστούμε τις περισσότερες σκέψεις του. Ξεκινώ από τον επίλογο όπου διαβάζω τούτα τα λόγια: «Εγώ, παιδιά μου, κατά κακή μου τύχη εξ αιτίας των περιστάσεων έμεινα αγράμματος, και διά τούτο σας ζητώ συγχώρησι, διότι δεν ομιλώ καθώς οι δάσκαλοί σας». Τι μεγαλειώδες μάθημα, ελεγκτικό πολλές φορές για μας τους δασκάλους! Τα παιδιά τα διδάσκεις με ταπείνωση και όχι ταπεινώνοντάς τα. Πόσες φορές μπαίνουμε στην τάξη, παραφουσκωμένοι από έπαρση και αλαζονεία, εξουθενώνοντας τους μαθητές μας, γιατί αδυνατούν να παρακολουθήσουν τις υψηλόφρονες φλυαρίες μας. Και όμως «η γνώσις φυσιοί, η δε αγάπη οικοδομεί» κατά τον απ. Παύλο. Και χωρίς να το γνωρίζει ο ανυπερήφανος ήρωας επαναλαμβάνει λόγια του αγίου Κοσμά του Αιτωλού, γιατί τα λιοντάρια του Εικοσιένα ήταν πνευματικοπαίδια του. Το τρομερό καριοφίλι ευλογήθηκε από το πετραχήλι, γι’ αυτό η Επανάσταση του ’21, ήταν αγιασμένη, όπως γράφει ο Κόντογλου. Έλεγε ο άγιος όταν έστηνε τον σταυρό του σ’ έναν τόπο: «Και όχι μόνον δεν είμαι άξιος να σας διδάξω, αλλά μήτε τα ποδάρια σας να φιλήσω. Διότι ο καθένας από λόγου σας είναι τιμιώτερος απ’ όλον τον κόσμον». (επ. Αυγουστίνου Καντιώτη, «Κοσμάς ο Αιτωλός», σελ. 101). «Εις εσάς μένει να ισάσετε και να στολίσετε τον τόπο, όπου ημείς ελευθερώσαμεν, και, διά να γίνη τούτο, πρέπει να έχετε ως θεμέλια της πολιτείας την ομόνοια, την θρησκεία και την φρόνιμον ελευθερία». Ποια είναι τα θεμέλια της πολιτείας, πώς ισάζετε και στολίζετε; Με τα μεγάλα έργα, τις πανάκριβες επαύλεις και τις τενεκεδοκρόταλες δόξες και λόξες; Όχι, με την ομόνοια, γιατί ακόμη και σήμερα δεν επουλώθηκαν και είναι «θυμωμένες» οι πληγές των εμφυλίων. Βλέποντας ο Κολοκοτρώνης το μεγάλο κακό που γινόταν από την «δολερή διχόνοια», το 1824-αφού σκοτώθηκε ο

σπουδαίος γιός του Πάνος-παραδόθηκε και τον «έκλεισαν» στην Ύδρα. Ήρθε ο Ιμπραήμ και τον αναζήτησαν. Στο Ανάπλι που επέστρεψε είπε: «Πριν έβγω στο Ανάπλι έριξα στη θάλασσα τα πικρά τα περασμένα, κάνετε κι εσείς το ίδιο! Στο δρόμο που περνούσαμε να ‘ρθουμε στην εκκλησιά, είδα να σκάβουν κάτι άνθρωποι. Ρώτησα και μου ‘πανε πως για να βρούνε κρυμμένο θησαυρό. Εκεί, στο λάκκο μέσα, ρίχτε κι εσείς τα μίση τα δικά σας. Έτσι θα βρεθεί κι ο χαμένος θησαυρός!». Η θρησκεία, η πίστη των πατέρων ημών, η αγία μας Ορθοδοξία, είναι λιθάρι ριζιμιό του Γένους διότι «όταν επιάσαμε τα άρματα, είπαμε πρώτα υπέρ Πίστεως και έπειτα υπέρ Πατρίδος», όπως κανοναρχεί τους νέους λίγο ενωρίτερα. Αν ο τωρινός πρωθυπουργός της Ελλάδας, διάβαζε στα εφηβικά του χρόνια τον Κολοκοτρώνη ή τον Μακρυγιάννη και όχι τις μαρξιστικές τιποτολογίες και… οζωδίες, θα είχε άλλη γνώμη για την Εκκλησία και την πίστη μας. Αλλά «τις εκ των αρχόντων (σσ. των τελευταίων δεκαετιών) επίστευσε» ποτέ στο Χριστό; Την πατρίδα μας την απελευθέρωσαν ήρωες, Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Όταν του Κολοκοτρώνη του διάβασαν την απόφαση θανάτου στο δικαστήριο της ντροπής των Βαυαρών, είπε: «Μνήσθητί μου, Κύριε, όταν έλθεις εν τη βασιλεία σου». Το είπε με φωνή άτρεμη και έκαμε το σταυρό του. Στη μάχη του Σαραβαλίου, το 1821, ο Ανδ. Ζαΐμης είχε καταφύγει στη μονή Ομπλού. Ο Κολοκοτρώνης τον ονείδιζε με τις λέξεις: «κυρ Ανδρέα, κυρ Ζαΐμη, τοις ελάφοις όρη τα υψηλά και πέτρα τοις λαγωοίς καταφυγή». Αγράμματος μεν, αλλά γνώριζε το Ψαλτήρι, γιατί λειτουργούνταν συχνά και όρθρου βαθέος και όχι δύο λεπτά πριν από την απόλυση, όπως οι σημερινές ποικιλώνυμες ασημαντότητες. Μιλά ο Γέρος του Μοριά για την «φρόνιμον ελευθερίαν», γιατί υπάρχει και η άφρων, η ασυδοσία, η ατιμωρησία. Πολύτιμες, μεταξένιες και οι παρακάτω παραινέσεις του γερο-Κολοκοτρώνη, η άγρυπνη συνείδηση του Γένους. Ούτε Ευρωπαίους παιδαγωγούς διάβασε ούτε γνώση των σύγχρονων του «ρευμάτων» είχε. Γνώριζε όμως την ελληνορθόδοξη παράδοση και βίωνε τα καθαρά ήθη του Γένους, την ηθική του Ευαγγελίου που ζούσε από μικρός. Ο λόγος του μας θυμίζει τους δικαίους στρατηγούς της Παλαιάς Διαθήκης, που ήσαν στην υπηρεσία του λαού του Θεού. Διαβάζω και αγαλλιώ: «Παιδιά μου να μην έχετε πολυτέλεια, να μην πηγαίνετε εις τους καφενέδες και τα μπιλιάρδα. Να δοθήτε εις τας σπουδάς σας, και καλλίτερα να κοπιάσετε ολίγον δύο και τρεις χρόνους και να ζήσετε ελεύθεροι εις το επίλοιπο της ζωής σας, παρά να περάσετε τέσσαρους πέντε χρόνους τη νεότητά σας και να μείνετε αγράμματοι. Να σκλαβωθήτε εις τα γράμματά σας. Να ακούετε τα συμβουλάς των διδασκάλων και γεροντοτέρων, και, κατά την παροιμία, μύρια ήξευρε και χίλια μάθανε. Η προκοπή σας και η μάθησή σας να μην γίνη σκεπάρνι μόνο διά το άτομό σας, αλλά να κυττάζη το καλό της Κοινότητος, και μέσα εις το καλό αυτό ευρίσκεται και το δικό σας». Η μόνη σκλαβιά που μας αρμόζει, λέει ο Κολοκοτρώνης, είναι στα γράμματα. Σε ποιά όμως γράμματα; «Στα γράμματα που διαβάζουνε/οι αγράμματοι κι αγιάζουνε» (Ελύτης), τα γράμματα των Πατέρων, των αγίων, των μεγάλων φιλοσόφων της αρχαιότητας, τους οποίους ζωγράφιζε η Εκκλησία στους νάρθηκες. Να κλείσω μ’ αυτό που εντόπισα στις υποσημειώσεις της «Διηγήσεως Συμβάντων» του Τερτσέτη. Ένας Ιταλός περιηγητής ονόματι Πέκιο, συναντά τον φυλακισμένο στην Ύδρα, στο μοναστήρι του προφήτη Ηλία, Κολοκοτρώνη. Η συζήτηση έφτασε στις νίκες του Μπραΐμη. Του λέει ο στρατηγός: «Ηξεύρεις τι έφερε την νίκη των Αιγυπτίων; Η ενότης της πολεμικής δυνάμεως, ενώ οι Έλληνες αφανίζονται από την μανίαν του να θέλουν να καπιτανεύουν, χωρίς την απαιτούμενην εμπειρίαν». Θα φθάναμε σε κρίσεις, αν «καπιτάνευαν» έμπειροι και όχι μνημονιακοί λακέδες και πειθήνια ενεργούμενα του Βερολίνου;

1. Ο Αρχιστράτηγος του Μοριά Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Πορτρέτο του Α. Friedel, ζωγραφισμένου δια ζώσης. Λιθογραφεία από τη σειρά Ελληνικά Πορτρέτα. 5η Έκδοση, Λονδίνο 1830. Συλλογή ΝΜΕ.

2. Ο έφιππος ανδριάντας του Στρατηγού Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Έργο Λάζαρου Σώχου. Ορείχαλκος, 1894. Στην βάση του αγάλματος είναι χαραγμένη η επιγραφή: «Έφιππος χωρεί γενναίε στρατηγέ ανά τους αιώνας διδάσκων τους λαούς πως οι δούλοι γίνονται ελεύθεροι». Βρίσκεται στην οδό Σταδίου, μπροστά στην είσοδο του μεγάρου της Παλαιάς Βουλής, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. (Φωτογραφία: www. athenssculptures.com)

Περιπλους 114 73

Η Ναυτική Σχολή της Ύδρας στην Τουρκοκρατία Του Φρίξου Δήμου, Πλοιάρχου Ε.Ν., (απόφοιτου Ναυτικής Σχολής Ύδρας)

Δ

εν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως η χειρότερη περίοδος που βίωσε ποτέ το ελληνικό έθνος ήταν αυτή της Τουρκοκρατίας. Τη ζοφερή εκείνη εποχή που, όπως λέει κι ο εθνικός μας ποιητής “… τα ’σκιάζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά…”, μαζί με τα πάμπολλα δεινά που φορτώθηκε ο σκλαβωμένος ελληνικός λαός από τους κατακτητές ήταν και η διάλυση της εκπαίδευσης, συμπεριλαμβανομένης βέβαια κι αυτής της ναυτικής, της πολύ αναγκαίας στη θαλασσινή μας Χώρα! Χάρη όμως στη θέληση και στο πείσμα των Ελλήνων αποκαταστάθηκε. Έτσι σε πολλά

νησιά και παράλιες περιοχές ντόπιοι και ξένοι ναυτοδάσκαλοι δίδαξαν την τέχνη της ναυσιπλοΐας. Στην Χίο π.χ. το 1815 ο Αδαμάντιος Κοραής συνιστούσε στον Νεόφυτο Βάμβα, τον διευθυντή της σχολής της Χίου από το 1811, να συμπεριλάβει στη διδακτέα ύλη και ναυτικά μαθήματα! Το 1828 οι Χιώτες πρόσφυγες ίδρυσαν στη Σύρο σχολή που φοίτησαν και Τούρκοι, Δαλματοί και Ιταλοί ναυτικοί. Πρώτος δάσκαλος ήταν ο Χιώτης Νικόλαος Πατρώνας ή διακο-Νικολής, γιατί ήταν ιεροψάλτης, ή κουτσοΝικολής για την αναπηρία του από το ένα πόδι. Στην Χίο επίσης, από το 1845 μέχρι

το 1875, o Τούρκος ναυτοδάσκαλος Μεχμέτ Αλή Τσελεπή ή Τσελεπίδης έκανε μαθήματα, στην ελληνική γλώσσα μάλιστα, χορηγώντας και επίσημα πιστοποιητικά που αναφέρονταν κι όλα τα διδαχθέντα μαθήματα. Στην Σύρο ακόμη ο απόστρατος Κορσικανός αξιωματικός Αντώνιος Σκάσσης δίδασκε και αυτός ναυτιλία. Αλλά και ο Μαλτέζος Λορέντζο Μπονέλλο δίδασκε στην Άνδρο από το 1845 μέχρι το 1849 και στη συνέχεια ο μαθητής του Δημήτριος Παπαμιχαήλ Πολέμης από τις Στενιές, που αργότερα τον αντικατέστησε ο παππά- Ζαννής Μιχ. Πολέμης. Και τέλος στο Γαλαξείδι πριν από το 1867έκανε ναυ-

Η Ναυτική Σχολή της Ύδρας. Ελαιογραφία του μεγάλου θαλασσογράφου μας Κωνσταντίνου Βολανάκη (1839-1902).

74 Περιπλους 114

Τα αρχοντικά των Τσαμαδών, στο λιμάνι της Ύδρας, όπου από το 1930 λειτουργεί η Ναυτική Σχολή και σήμερα αποτελεί την Ακαδημία Εμπορικού Ναυτικού της Ύδρας.

τικά μαθήματα ο Ευθύμιος Καβασίλας. Φυσικά υπήρχαν κι άλλες ναυτικές σχολές σε άλλες περιοχές όπως στην Ύδρα. Η πρώτη όμως “κανονική” σχολή στην Ελλάδα έχει τις ρίζες της στο κοινοτικό σχολείο που ιδρύθηκε το 1749 στον περίβολο του ιερού ναού του Αγίου Βασιλείου στο Καμίνι της Ύδρας, σε οικόπεδο που δώρησε ο Ιωάννης Σούρμπας και που σήμερα στεγάζεται το δεύτερο Δημοτικό Σχολείο του νησιού. Για την καλύτερη εκπαίδευση του στελεχιακού προσωπικού του Υδραϊκού εμπορικού στόλου το σχολείο αυτό κατά τα τέλη του 18ου αιώνα μετεξελί-

χθηκε στην περιώνυμη Ναυτική Σχολή της Ύδρας όπου δίδαξαν κυρίως Ιταλοί, Γάλλοι, Ισπανοί και Πορτογάλοι καθηγητές. Διασώζονται σήμερα μόνο δύο ονόματα Ιταλών καθηγητών: του Φελίτσε Καζέρτα από το Παλέρμο, που δίδαξε ναυτικά μαθήματα από το 1817 μέχρι το 1821 οπότε μπαρκάρισε μαζί με τους σπουδαστές του σε Υδραϊκό πλοίο να πολεμήσει κι αυτός για την ελευθερία των Ελλήνων! Και του διδάκτορα της νομικής και καθηγητή ξένων γλωσσών Ιωσήφ Κιάππε που δίδαξε ιταλικά στη Σχολή και συνάμα υπηρετούσε ως γραμματέας του Αναστασίου Τσα-

μαδού στο πολεμικό πλοίο “Αγαμέμνων”. Ήταν ακόμη εκδότης των τοπικών εφημερίδων “Φίλος του Νόμου” και “ABEILLE GREQUE” “Ελληνική Μέλισσα” δηλαδή. Σημειώνεται πως ο Κιάππε είναι ο πρώτος αλλοδαπός που πολιτογραφήθηκε στις 18/4/1821 ως Υδραίος πολίτης. Στη σχολή επίσης δίδαξε από το 1800 έως το 1820 ο ιερομόναχος Παρθένιος Ζαφείρης ιταλικά και οι αδελφοί Κωνσταντίνος και Δημήτριος Νούλος γαλλικά και ιταλικά. Καλή μαρτυρία για τη Σχολή αποτελεί και η γνωστή ελαιογραφία του μεγάλου θαλασσογράφου μας Κωνσταντίνου Βολανάκη (1839-1902) που παριστάνει καθηγητή με ευρωπαϊκή ενδυμασία να διδάσκει αστρονομική ναυτιλία, όπως φαίνεται από τη γήινη σφαίρα και τον εξάντα ή οκτάντα καθώς και το χρονόμετρο που παρουσιάζονται στον πίνακα, τους Υδραίους σπουδαστές του στη Σχολή. Από τα εναπομείναντα γαλλικά, ιταλικά, και ισπανικά βιβλία της Σχολής, που φυλάσσονται στο Αρχείο- Μουσείο της Ύδρας, αποδεικνύεται και η γλωσσομάθεια των Υδραίων πλοιάρχων αλλά και από τις εγγραφές στα ημερολόγια των πλοίων επιβεβαιώνεται η επάρκειά τους στις ναυτικές και ναυτιλιακές γνώσεις. Υπογραμμίζεται πως η Σχολή αυτή είναι το πρώτο, στη νεότερη Ελλάδα, επαγγελματικό εκπαιδευτικό ίδρυμα της χώρας, πρόδρομος και συνέχεια των σημερινών “Ακαδημιών Εμπορικού Ναυτικού” που αποτελούν τις παραγωγικές σχολές πλοιάρχων και μηχανικών του Εμπορικού μας Ναυτικού. Και τέλος αμέσως μετά την κήρυξη της Επανάστασης, την 25ην Μαρτίου 1821, που τη διακοσιοστή επέτειό της γιορτάζουμε φέτος, οι καθηγητές και οι σπουδαστές της Ναυτικής Σχολής της Ύδρας μπαρκάρισαν στα πλοία του Αγώνα κατά του εχθρού του γένους όπως κι όλοι οι Έλληνες. Βιβλιογραφία 1. Αντωνίου Λιγνού, “Ιστορία της Νήσου Ύδρας”. 2. Αναστασίου Τζαμτζή, “Ναυτική Γνώση και Παιδεία στη Νεώτερη Ελλάδα”. 3. Χρήστου Ντούνη “Nαυτιλιακώς Σκέπτεσθαι”, “Ναυτιλιακά Δρώμενα” και “Κείμενα Ναυτιλιακού Προβληματισμού”. 4. Ετήσια Ημερολόγια Λέσχης Αποφοίτων Σχολής Ναυτιλίας Ύδρας”. 5. Άρθρα Φρίξου Δήμου 6. Σημειώσεις Θεοδώρου Κρεμασιώτη. Περιπλους 114 75

Περίπλους

Αποχαιρετισμοί

Γιάννης Κωστόπουλος

Σ

τις 9 Μαρτίου έφυγε από τη ζωή ένας μεγάλος φίλος και υποστηρικτής του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος ο Γιάννης Κωστόπουλος. Πρωτοπόρος, οραματιστής, μεγάλος επιχειρηματίας ως Τραπεζίτης και ιδρυτής της σημερινής Alpha Bank. Υπήρξε πρωταγωνιστής μιας σειράς πρωτοπόρων κινήσεων που έθεσαν τις βάσεις για τον εκσυγχρονισμό του ελληνικού τραπεζικού συστήματος. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1938 και σπούδασε ναυπηγός στο King’s College του Πανεπιστημίου του Durham της Αγγλίας. Ως τραπεζίτης ξεκίνησε στην Τράπεζα Εμπορικής Πίστεως το 1963, αλλά το όνομά του έγινε συνώνυμο με τη δημιουργία της Alpha Bank και της Τράπεζας Πίστεως, όπως ήταν η αρχική της ονομασία. Υπήρξε προσωπικός φίλος του αειμνήστου Προέδρου του Μουσείου μας Κωνσταντίνου Παΐζη και επί σειρά ετών είχε σταθεί δίπλα στο ίδρυμά μας υποστηρίζοντάς το υλικά, αλλά κυρίως ηθικά, καθώς υπήρξε μεγάλος φίλος της τέχνης και της αρχαιολογίας. Εκτός από θαυμαστής της τέχνης ήταν και συλλέκτης έργων τέχνης, εκ των οποίων άλλα του είχαν κληροδοτηθεί ως οικογενειακά κειμήλια και άλλα τα συνέλεξε ο ίδιος. Ο Γιάννης Κωστόπουλος υπήρξε ο ιδρυτής και κύριος συντελεστής της σπουδαίας συλλογής της Alpha Bank. Ξεκίνησε από ένα σημαντικό αριθμό έργων μεγάλων Ελλήνων ζωγράφων και στη συνέχεια αποκτούσε συνεχώς καινούργια, αναθέτοντας πολλές φορές σε καταξιωμένους Έλληνες καλλιτέχνες την δημιουργία έργων για εμπλουτισμό της συλλογής της Τράπεζας. Ο μεγάλος αυτός «Μαικήνας» έφυγε από κοντά μας και άφησε ένα δυσαναπλήρωτο κενό. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος θα θυμάται πάντα την υποστήριξή του και θα επαίρεται γιατί ο εκλιπών στάθηκε δίπλα μας. Τον γνωρίσαμε, μας γνώρισε και θα τον θυμόμαστε.

Θανάσης Οικονόμου

Σ

τις 6 Φεβρουαρίου «έφυγε» από κοντά μας, χτυπημένος από τη μάστιγα της σημερινής εποχής, τον κορωνοϊό, ο Αντιναύαρχος (εα) Αθανάσιος Οικονόμου Π.Ν. Γνωστός φίλος του Μουσείου είχε προσφέρει τις υπηρεσίες του, ως μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου κατά το διάστημα 2003 έως 2006 και ως Β΄ Αντιπρόεδρος από το 2006 έως το 2009. Ο Θανάσης γεννήθηκε το 1949 στην Αθήνα και καταγόταν από τα Βίλια της Αττικής. Το 1967 εισήλθε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και μέχρι το 2003 που αποστρατεύθηκε, ως Αντιναύαρχος ε.α. ακολούθησε μια επιτυχημένη σταδιοδρομία Αξιωματικού του Ναυτικού κατά τη διάρκεια της οποίας διετέλεσε Ναυτικός Ακόλουθος Λονδίνου και έλαβε Master στις τηλεπικοινωνίες από το Πανεπιστήμιο του Monterey στις ΗΠΑ. Η κορυφαία στιγμή της σταδιοδρομίας του ήταν ως Διοικητής της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων, της μήτρας αυτής των μονίμων αξιωματικών του Πολεμικού Ναυτικού. Μετά την αποστρατεία του έλαβε τον τίτλο του Επιτίμου Διοικητού της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων, και υπηρέτησε το ελληνικό δημόσιο από διάφορες θέσεις. Διετέλεσε Πρόεδρος της Επιτροπής διαχείρισης του Ισθμού της Κορίνθου, στη συνέχεια Πρόεδρος του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (ΕΟΤ) και τέλος Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Τουρισμού. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος θα τον θυμάται πάντα ως έναν εξαιρετικό άνθρωπο και έναν πιστό, αγαπητό φίλο και θερμό υποστηρικτή του.

Αθήνα, 6 Απριλίου 2021

Έκθεση του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος για το έτος 2020 ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΕΚΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

T

ο 2021 σηματοδοτεί την αρχή του τέλους της πανδημίας COVID-19 και τη σταδιακή μετάβαση σε μια νέα πραγματικότητα. Η έναρξη του μαζικού εμβολιασμού υπήρξε ορόσημο στην παγκόσμια προσπάθεια να τεθεί υπό έλεγχο η διασπορά της νόσου και να επιλυθεί η υγειονομική κρίση. Η επιτάχυνση των εμβολιασμών αποτελεί κρίσιμη παράμετρο για την προοδευτική εξασθένηση της πανδημίας και την επαναδραστηριοποίηση των οικονομιών. Μέχρι τότε, η πανδημία συνεχίζει να θέτει, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, πολύ σοβαρούς κινδύνους για τη δημόσια υγεία και την εκκίνηση της ανάκαμψης. Ποικίλοι παράγοντες παρατείνουν την αβεβαιότητα, διαμορφώνουν αρνητικές προσδοκίες, διαταράσσουν την οικονομική δραστηριότητα και καθυστερούν την ανάκαμψη. Συγκεκριμένα: α) η δυσκολία ελέγχου της πανδημίας, β) ο φόβος των μεταλλαγμένων στελεχών και γ) οι καθυστερήσεις στην παράδοση των εμβολίων και στην προγραμματισμένη διεξαγωγή των εθνικών εμβολιασμών σε ευρωπαϊκό επίπεδο μεταθέτουν την έναρξη της ανάκαμψης. Παρ’ όλα αυτά, η ενίσχυση της διεθνούς ζήτησης και η επαύξηση των δημοσιονομικών μέτρων στήριξης από τις μεγάλες ανεπτυγμένες χώρες, συμπεριλαμβανομένου του ευρωπαϊκού μέσου ανάκαμψης Next Generation EU (NGEU), σε συνδυασμό με τη διασφάλιση ευνοϊκών χρηματοπιστωτικών συνθηκών, ενισχύουν τις προσδοκίες για στέρεη ανάκαμψη στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) από το δεύτερο εξάμηνο του 2021. Το ξέσπασμα της πανδημίας στις αρχές του 2020 αποτέλεσε ιστορικό σημείο καμπής για την παγκόσμια οικονομία. Οι χώρες κλυδωνίστηκαν από μια διπλή, απρόσμενη και οξεία κρίση, υγειονομική και οικονομική. Αξίες, δικαιώματα και σταθερές δοκιμάστηκαν. Βεβαιότητες σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας των κοινωνιών και των οικονομιών, καθώς και με τον τρόπο άσκησης οικονομικής πολιτικής, αναθεωρήθηκαν. Η παγκόσμια κοινωνία υπέστη βαρύτατες ανθρώπινες απώλειες. Ήρθε αντιμέτωπη με τη χειρότερη, εν καιρώ ειρήνης, ύφεση των τελευταίων 100 ετών, καθώς το παγκόσμιο ΑΕΠ εκτιμάται ότι κατέγραψε ιστορική πτώση 3,5%. Το τέλος της πανδημίας θα διαμορφώσει μια νέα κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα. Αναδύεται ένας νέος κόσμος, κατ’ εξοχήν ψηφιακός, στον οποίο η γνώση, η επιστημονική έρευνα, η τεχνολογία και η καινοτομία θα αποτελέσουν τις κινητήριες δυνάμεις της οικονομικής ευημερίας. Ενισχύεται η πίστη στην αναγκαιότητα της παγκόσμιας αλληλεγγύης και συνεργασίας για τη βελτίωση της συλλογικής ανθεκτικότητας σε συμμετρικές διαταραχές. Επιβεβαιώνεται η ανάγκη άμεσης αντιμετώπισης των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής και της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος για την ασφαλή συνύπαρξη του ανθρώπου με τη φύση. Κορυφαία ζητήματα που θα απασχολήσουν την παγκόσμια και ευρωπαϊκή κοινότητα στη μεταπανδημική περίοδο είναι: α) η αύξηση πτωχεύσεων επιχειρήσεων, β) η συνακόλουθη αύξηση της ανεργίας, παράλληλα με την κατάργηση πολλών θέσεων εργασίας, ως επί το πλείστον χαμηλής εξειδίκευσης, εξαιτίας της επιτάχυνσης του αυτοματισμού και της ψηφιοποίησης και γ) η αύξηση της φτώχειας και οι διευρυνόμενες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες τόσο μεταξύ χωρών όσο και μεταξύ νοικοκυριών εντός των χωρών. Εξάλλου, ο τρόπος διαχείρισης του διογκούμενου λόγω πανδημίας ιδιωτικού και δημόσιου χρέους σε παγκόσμια κλίμακα είναι ένα ζήτημα που θα απασχολήσει σοβαρά τους ιθύνοντες της οικονομικής πολιτικής τα επόμενα έτη. Εξίσου σημαντικά ζητήματα είναι η θωράκιση των συστημάτων δημόσιας υγείας και η διαχείριση των κινδύνων που συνδέονται με την αυξανόμενη συχνότητα ακραίων καιρικών φαινομένων, καθώς και των προκλήσεων που συνεπάγεται η μετάβαση στην ψηφιακή εποχή. Τα μείζονα αυτά προβλήματα απαιτούν την αποτελεσματική συνεργασία των κυβερνήσεων σε ζητήματα οικονομικής πολιτικής (συμπεριλαμβανομένης της φορολογικής πολιτικής) και κλιματικής αλλαγής, αλλά και επιστημονική συνεργασία για την προστασία της δημόσιας υγείας και την προώθηση της έρευνας για την αντιμετώπιση των πανδημιών. Επί του παρόντος, νέα εργαλεία οικονομικής πολιτικής και νέοι χρηματοδοτικοί μηχανισμοί χρησιμοποιούνται για την ανάσχεση των απωλειών. Σε επίπεδο ΕΕ, η συντονισμένη ανταπόκριση με αναστολή του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης και των περιορισμών στην παροχή κρατικών ενισχύσεων και εγγυήσεων για τη δανειοδότηση επιχειρήσεων, αλλά κυρίως η πρωτοβουλία, για πρώτη φορά, των ηγετών της ΕΕ για τη χρηματοδότηση, μέσω κοινής έκδοσης χρέους, του προγράμματος ανοικοδόμησης της Ευρώπης, διαμορφώνουν κατάλληλες συνθήκες για την αναθεώρηση του συνολικού πλαισίου οικονομικής διακυβέρνησης της ΕΕ σε ρεαλιστικότερη και πιο ευέλικτη κατεύθυνση, ώστε να γίνει αποτελεσματικότερο. Η εμπειρία από τη διαχείριση της πανδημικής κρίσης μπορεί να χρησιμεύσει ως οδηγός για κάποιας μορφής μόνιμη δυνατότητα κοινής δημοσιονομικής στήριξης, όπως η αξιοποίηση μελλοντικά της κοινής έκδοσης ομολόγων ως εργαλείου χρηματοδότησης παραγωγικών επενδύσεων, καθώς και για την παρακολούθηση της εφαρμογής διαρθρωτικών πολιτικών. Πρωτίστως όμως η κρίση της πανδημίας αναδεικνύει την ανάγκη μεταρρύθμισης του υπό αναστολή Συμφώνου Σταθε-

ρότητας και Ανάπτυξης γύρω από δύο κεντρικούς άξονες: α) την απλοποίηση των δημοσιονομικών κανόνων, ώστε να γίνουν περισσότερο ευέλικτοι, ρεαλιστικοί και εύχρηστοι, και β) την ενίσχυση της εφαρμογής αξιόπιστων αντικυκλικών δημοσιονομικών πολιτικών με ταυτόχρονη ενδυνάμωση των αυτόματων σταθεροποιητών και με μεγαλύτερη έμφαση στη βιωσιμότητα του δημόσιου χρέους. Η συζήτηση για την αναθεώρηση των δημοσιονομικών κανόνων δεν θα είναι εύκολη. Οι νέοι κανόνες θα πρέπει να είναι αξιόπιστοι, ώστε να εξασφαλίζουν την εμπιστοσύνη των αγορών, και να μη χρειάζονται πολύπλοκες και χρονοβόρες διαδικασίες αλλαγής των ευρωπαϊκών συνθηκών, παρά μόνο πολιτική στήριξη σε επίπεδο ηγετών της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Αύξηση της αβεβαιότητας και ανάγκη προσαρμογής στα νέα δεδομένα

Το δεύτερο κύμα της πανδημίας στην Ευρώπη το φθινόπωρο και το χειμώνα του 2020 κατέστησε αναγκαία την εκ νέου εφαρμογή περιοριστικών μέτρων. Κατά συνέπεια, διακόπηκε η ανάκτηση των οικονομικών απωλειών που είχε διαφανεί κατά το γ΄ τρίμηνο του 2020. Η οικονομία της ευρωζώνης κατέγραψε, σε τριμηνιαία βάση, ήπια πτώση κατά το δ΄ τρίμηνο, πολύ μικρότερη από την προβλεπόμενη. Ωστόσο, σε ετήσια βάση συρρικνώθηκε κατά 4,9% το δ΄ τρίμηνο του 2020 και κατά 6,6% στο σύνολο του έτους. Καθοριστικό ρόλο στον περιορισμό των απωλειών κατά το δεύτερο κύμα της πανδημίας είχαν η λήψη λιγότερο αυστηρών περιοριστικών μέτρων, με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη κινητικότητα των πολιτών, η ισχυρή ανάπτυξη της βιομηχανίας, η ανάκαμψη της διεθνούς ζήτησης και η βαθμιαία λειτουργική προσαρμογή της οικονομίας στις έκτακτες συνθήκες. Η παράταση και κυρίως η αυστηροποίηση των περιοριστικών μέτρων για την ανάσχεση του τρίτου κύματος το α΄ τρίμηνο του 2021 αναμένεται να οδηγήσουν εκ νέου σε πτώση, μέτρια όμως, της οικονομικής δραστηριότητας. Ειδικότερα στην Ελλάδα, η πανδημία σημείωσε περιοδικές αναζωπυρώσεις και οδήγησε από τις αρχές Νοεμβρίου 2020 σε νέο γύρο περιοριστικών μέτρων, τα οποία αυστηροποιήθηκαν στα μέσα Φεβρουαρίου και ξανά στις αρχές Μαρτίου 2021. Τα νέα περιοριστικά μέτρα είναι σαφώς ηπιότερα, όπως προκύπτει από τη μεγαλύτερη κινητικότητα των πολιτών και τη λειτουργία της βιομηχανίας και των κατασκευών. Έχουν όμως μεγαλύτερη χρονική διάρκεια και, σε συνδυασμό με την αβεβαιότητα σχετικά με τη δυναμική της πανδημίας και την πρόοδο των εμβολιασμών διεθνώς, τροφοδοτούν την οικονομική αβεβαιότητα και καθυστερούν την ανάκαμψη. Εκτιμάται ωστόσο ότι η ανάκαμψη της οικονομίας της ζώνης του ευρώ θα ξεκινήσει αργότερα μέσα στο τρέχον έτος, και συγκεκριμένα από το β΄ τρίμηνο του 2021, θα ισχυροποιηθεί από το δεύτερο εξάμηνο και θα συνεχιστεί το 2022. Σύμφωνα με το βασικό σενάριο των πρόσφατων μακροοικονομικών προβολών της ΕΚΤ (Μάρτιος 2021), προβλέπεται ότι η οικονομία της ζώνης του ευρώ, μετά από συρρίκνωση 6,6% το 2020, θα μεγεθυνθεί με ρυθμό 4,0% και 4,1% το 2021 και το 2022 αντίστοιχα. Η εκτίμηση αυτή τελεί υπό τέσσερις σημαντικές προϋποθέσεις: α) την επιτάχυνση των εθνικών εμβολιασμών, β) τη συνακόλουθη άρση των περιορισμών και των απαγορεύσεων, γ) τη διατήρηση της επεκτατικής κατεύθυνσης των εθνικών δημοσιονομικών πολιτικών και δ) τη διασφάλιση ευνοϊκών χρηματοπιστωτικών συνθηκών, καθώς και την έγκαιρη ενεργοποίηση των πόρων του ευρωπαϊκού μέσου ανάκαμψης NGEU. Η επαναβεβαίωση της διευκολυντικής κατεύθυνσης της ενιαίας νομισματικής πολιτικής, αλλά και ο ευέλικτος χαρακτήρας της ώστε να μην αποκλείεται από τα οφέλη αυτής της πολιτικής καμία χώρα-μέλος, δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες χρηματοδότησης για όλες τις χώρες, τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά. Η ανακοίνωση στις 11 Μαρτίου 2021 ότι οι καθαρές αγορές στο πλαίσιο του έκτακτου προγράμματος αγοράς τίτλων λόγω πανδημίας (PEPP) θα συνεχιστούν, και μάλιστα με σημαντικά υψηλότερο ρυθμό, διατηρεί το κόστος δανεισμού σε χαμηλά επίπεδα. Παράλληλα, το ευρωπαϊκό μέσο ανάκαμψης NGEU και κυρίως ο νέος χρηματοδοτικός μηχανισμός μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας προσφέρουν σε όλα τα κράτη-μέλη ικανό δημοσιονομικό χώρο όχι μόνο για ταχύτερη ανάκτηση των απωλειών, αλλά και για ανθεκτικότερη ανάπτυξη μέσω του ψηφιακού μετασχηματισμού, της μετάβασης στην πράσινη οικονομία και της εφαρμογής διαρθρωτικών πολιτικών. Το NGEU λειτουργεί έμμεσα ως μηχανισμός δημοσιονομικών μεταβιβάσεων, καθώς οι χώρες των οποίων οι οικονομίες πλήττονται βαρύτερα θα ωφεληθούν περισσότερο από το σύνολο των επιχορηγήσεων και δανείων. Εντούτοις, η επιστροφή στην ανάπτυξη προβλέπεται να είναι ανομοιογενής μεταξύ χωρών και κλάδων παραγωγής. Αν και η πανδημία έπληξε οριζόντια όλες τις οικονομίες και όλους τους κλάδους παραγωγής, ο οικονομικός και κοινωνικός αντίκτυπος είναι διαφορετικός, καθώς ο τομέας των υπηρεσιών πλήττεται σφοδρότερα από τα περιοριστικά μέτρα και την καθίζηση της ζήτησης, σε σύγκριση με άλλους τομείς, όπως π.χ. η βιομηχανία.

Γράφει ο Σκάπουλος 78 Περιπλους 114

Α

γαπητοί φίλοι και αναγνώστες. Ξεκινώ αυτό το σημείωμα με τις καθιερωμένες ευχές που στην παρούσα συγκυρία αποκτούν πραγματικό νόημα. Είθε ο καινούργιος χρόνος να κρατήσει όλους μας μακριά από την επίδραση της πανδημίας και να έχουμε όλοι μια καλύτερη χρονιά με υγεία και αισιοδοξία. Η Σύνταξη του περιοδικού ειδοποίησε τον Σκάπουλο ότι το σημείωμά του θα πρέπει να αναφέρεται στο ’21 μιας και όλο το τεύχος θα είναι αφιερωμένο στην επέτειο των 200 ετών από την Επανάσταση του 1821. Η αλήθεια είναι ότι έχει ξεκινήσει εδώ και καιρό ένα ρεύμα έντυπων και ηλεκτρονικών δημοσιεύσεων που ανατρέχουν στο ’21 με εξιστορήσεις των όχι τόσο γνωστών μαχών και ναυμαχιών, (ιδίως οι ναυμαχίες δεν είναι πολύ γνωστές) σκιαγραφήσεις χαρακτήρων ηρώων της Επανάστασης και πολλών αναλύσεων φιλοσοφικού περιεχομένου, του περίεργου και σχεδόν ανεξήγητου φαινομένου της Ελληνικής εθνικής εξέγερσης. Σ’ αυτή την τελευταία κατηγορία δημοσιευμάτων θα ήθελα να σταθώ, σύμφωνα με κάποια από τα οποία, αμφισβητείται εάν ο χρόνος ήταν ο ενδεδειγμένος για το εθνικό ξέσπασμα. Ως επιχείρημα επικαλούνται ότι οι διεθνείς συνθήκες δεν ήταν ώριμες και όταν λέμε «διεθνείς» εννοούμε πάντα τις Ευρωπαϊκές και περισσότερο συγκεκριμένα τις διαθέσεις των μεγάλων Ευρωπαϊκών δυνάμεων της εποχής, Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας και Αυστρίας οι οποίες, αλληλοϋποβλεπόμενες μεταξύ τους, είχαν συμπήξει συμμαχία για να διατηρήσουν την καθεστηκυία τάξη στην Ευρώπη (Status Quo), μήπως και τυχόν κάποιος λαός, επιζητώντας την ελευθερία και ανεξαρτησία του, διαταράξει το κατεστημένο σύστημα των υπαρχουσών αυτοκρατοριών στην ήπειρο. Προς ενίσχυση των προβαλλομένων ιδεών περί ακαταλληλότητας της χρονικής συγκυρίας προβάλλονται απόψεις που δημοσιεύθηκαν σε Αγγλικές και Γαλλικές εφημερίδες, εντός του Απριλίου του 1821, οι οποίες ψέγουν την έναρξη της εξέγερσης. Και δεν αντιλαμβάνονται οι φέροντες στο προσκήνιο εκείνα τα δημοσιεύματα ότι τα έντυπα της εποχής εξυπηρετούσαν, όπως πάντα δηλαδή, τα συμφέροντα των χωρών τους και ότι διέκριναν πίσω από την ελληνική εξέγερση υποκίνηση της Ρωσίας, με επόμενη συνέπεια την αύξηση της Ρωσικής επιρροής στα Βαλκάνια και ακόμα περισσότερο, την Ρωσική προσπάθεια για κυριαρχία στην Ανατολική Μεσόγειο, εάν η Επανάσταση επετύγχανε. Είχαν λοιπόν κάθε λόγο να μην συμφωνούν και να επικρίνουν την ελληνική Επανάσταση, είτε διότι ξεκίνησε νωρίς, είτε γιατί οι εξεγερμένοι δεν ήταν αρκούντως μορφωμένοι να γνωρίζουν τις αρχές και τα δόγματα του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού και γενικά ότι δεν θα έπρεπε να είχε εκδηλωθεί. Παράλληλα με τις ξένες δημοσιεύσεις προβάλλονται και απόψεις που διακινούνταν στους κύκλους μορφωμένων Ελλήνων που κατοικούσαν σε διάφορα μέρη της Ευρώπης και εξέφραζαν επίσης την απαρέσκειά τους για την «πρόωρη» εκδήλωση της Επανάστασης. Χωρίς να αμφισβητήσει κανείς τις προθέσεις και την επιθυμία των Ελλήνων του εξωτερικού, θα ήθελα μόνο να σημειώσω, ότι αισθάνεσαι διαφορετικά όταν είσαι μόνιμος κάτοικος στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στη Βιέννη, στην Τεργέστη, στην Οδησσό, στο Λιβόρνο κλπ, κλπ και άλλο όταν βρίσκεσαι κάτω από την τουρκική ή την τουρκοαλβανική κυριαρχία στα Γιάννενα, στο Μεσολόγγι, στην Κόρινθο, στην Τριπολιτσά.

Στο πλαίσιο αυτό έχω διαβάσει σημερινές σκέψεις που μέμφονται ακόμα και τη «Φιλική Εταιρεία» ότι έτρεξε πολύ γρήγορα και ότι θα έπρεπε να περιμένει κάποιο διάστημα για την περαιτέρω ωρίμανση των Ελλήνων. Αγαπητοί φίλοι. Είναι πολύ περίεργο να επικρίνουμε εμμέσως ή και ευθέως μια επιτυχημένη Επανάσταση γιατί ξεκίνησε νωρίς. Λες και τα 370 χρόνια σκλαβιάς δεν έφταναν για να ωριμάσει η ιδέα της ελευθερίας σ’ αυτό το λαό που ζούσε στον ελληνικό χώρο. Θα πρέπει να τονισθεί και να καταστεί συνείδηση ότι η σκλαβιά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ικανοποιούσε κανένα κριτήριο ανθρώπινης υποφερτής διαβίωσης όπως π.χ. ήταν η υποταγή στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Στην περίπτωση των Ρωμαίων η στρατιωτική ήττα του ελληνικού έθνους εξελίχθηκε σε μια μορφή συνδιοίκησης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και μετεξέλιξής της σε Ανατολικό και Δυτικό κράτος με το Ανατολικό να εξελίσσεται στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Αντίθετα η βιαιότητα της επιβολής μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν άφηνε καμία πιθανότητα συμβίωσης των υποτεταγμένων εθνών, μεταξύ των οποίων και το ελληνικό και της άρχουσας Τουρκικής εθνότητας. Εάν κάτι θα πρέπει να αναδειχθεί σ’ αυτό το επετειακό έτος της συμπλήρωσης των 200 χρόνων ελεύθερης ζωής του Ελληνικού έθνους είναι το γεγονός ότι κατορθώθηκε να διατηρηθεί η αίσθηση της συνέχειας μιας εθνικής ύπαρξης διαφορετικής και σκλάβας στην άρχουσα τουρκική. Διατηρήθηκε δηλαδή η εθνική συνείδηση και η εθνική αυτογνωσία και δεν αφομοιώθηκε η ελληνική μειονότητα μέσα στην αχανή Αυτοκρατορία. Το γεγονός αυτό, άγνωστο αν υπάρχει ανάλογο προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία, ερχόμαστε σήμερα να γιορτάσουμε εμείς, που έχουμε την τύχη να είμαστε ελεύθεροι, επειδή εκείνοι… βιάστηκαν ! ! ! και δεν περίμεναν την ωρίμανση των «διεθνών» !! συνθηκών. Θα ήθελα σ’ αυτό το σημείο να παρεμβάλλω μια παρένθεση και να σημειώσω ότι ο μεγάλος μας ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος δεν έφτιαξε ιστορία και δεν «γεφύρωσε» τον αρχαίο ελληνισμό με τον λαό που προέκυψε από το 1821. Απλά περιέγραψε τη διάχυτη επί 400 χρόνια και υποβόσκουσα μέσα στον σκλάβο πληθυσμό πεποίθηση, ότι αποτελεί συνέχεια ενός ένδοξου παρελθόντος. Είναι ακριβώς η έννοια του κρυφού σχολειού, στο οποίο ο φτωχός χριστιανός λευίτης δίδασκε κρυφά, ναι κρυφά, τη συνέχεια της φυλής και μετέδιδε τη σπίθα για ελευθερία και όταν έφτασε η ώρα, η σπίθα έγινε φλόγα και πυρκαγιά. Έτσι βρέθηκαν το 1821 οι αγωνιστές Υδραίοι να είναι απόλυτα αγράμματοι, να μιλάνε αρβανίτικα, αλλά τα καράβια τους να τα ονομάζουν Θεμιστοκλή, Αχιλλέα, Αθηνά, Άρη κλπ, κλπ εκφράζοντας έτσι την βεβαιότητά τους ότι είναι απόγονοι εκείνων και κανένας ιστορικός δεν τους «γεφύρωσε» με το δικό τους παρελθόν. Ανάλογη ήταν η στάση και συμπεριφορά όλων των αγωνιστών των ναυτικών και των χερσαίων τόπων, που ξεσηκώθηκαν το ’21. Εάν ο Σκάπουλος έχει αντιληφθεί κάτι από το γεγονός του 1821 είναι πως τίποτε δεν ήταν προγραμματισμένο στην εντέλεια και δεν θα μπορούσε άλλωστε να είναι, έστω κι αν περίμεναν άλλα 400 χρόνια. Νομίζω δε πως τα λόγια του Κολοκοτρώνη στις 8 Νοεμβρίου 1836, όταν μιλούσε στην Πνύκα απευθυνόμενος στη νεολαία της πόλης των Αθηνών δείχνουν καθαρά πως ξεκίνησε η Επανάσταση και πως καθένας που ζούσε τότε εκεί, καθόρισε τη στάση του απέναντι σ’ αυτό το φαινόμενο:

«Όταν αποφασίσαμεν να κάμωμεν την Επανάστασιν κανένας φρόνιμος δεν μας είπε: που πάτε να πολεμήσετε με σιτοκάραβα βατσέλα;; Αλλά ως μία βροχή έπεσεν εις όλους μας η επιθυμία της ελευθερίας μας και όλοι εσυμφωνήσαμεν και εκάμαμεν την Επανάστασιν» Η παραδοχή του Κολοκοτρώνη ότι ως μία βροχή απλώθηκε η επιθυμία της ελευθερίας και ακολούθησε το ξεσήκωμα, δείχνει ότι στη διάρκεια της δικής τους γενιάς ωρίμασε η ιδέα της εξέγερσης και δεν μπορούσαν να περιμένουν άλλο, για να οργανωθούν περισσότερο και καλύτερα. Όταν ο Κολοκοτρώνης μιλούσε για σιτοκάραβα και βατσέλα κυριολεκτούσε , δεδομένου ότι ο θρυλικός γέρος του Μωριά είχε διατελέσει ο ίδιος ναυτικός το 1807 μέλος κουρσάρικου πλοίου που ανήκε στα κουρσάρικα της Σκιάθου εναντίον των τουρκικών πλοίων. Ήταν τότε που στο μοναστήρι του Ευαγγελισμού της Σκιάθου ύφαναν την πρώτη ελληνική Σημαία με γαλάζιο φόντο και άσπρο σταυρό στη μέση. Τέλος η αναφορά του Κολοκοτρώνη στη σύνθεση του ελληνικού στόλου της Επανάστασης μας δίνει την αφορμή να αναφέρουμε πως είχαν προηγηθεί 123 απόπειρες εξέγερσης, οι οποίες όλες κατεστάλησαν και καταπνίγηκαν στο αίμα. Για τους Μωαμεθανούς ήταν απλή υπόθεση να φορτώνουν στρατιωτικές δυνάμεις σε όποια πλωτά μέσα υπήρχαν, κωπήλατα ή ιστιοφόρα, να διαπλέουν ανενόχλητοι το Αιγαίο, να αποβιβάζουν τα στρατιωτικά τμήματα κοντά στο σημείο της εξέγερσης και να εξουδετερώνουν πολύ εύκολα και σύντομα την τοπική εστία, πριν καν προλάβει να διαδοθεί. Η διαφορά με την 124η εξέγερση του 1821 είναι ότι αυτή η τελευταία διέθετε ναυτική συνιστώσα η οποία, αφ’ ενός

εμπόδιζε ή απαγόρευε τον διάπλου του Αιγαίου, αφ’ ετέρου διέδωσε το μήνυμα της Επανάστασης εύκολα και γρήγορα σε όλα τα μέρη και τα γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας και σε όλα τα Ευρωπαϊκά κέντρα στα οποία διαβιούσε και ευημερούσε ο Ελληνισμός. Αγαπητοί φίλοι. Ο Σκάπουλος μεγάλωσε σε μια εποχή που στις τάξεις των σχολείων ήταν αναρτημένες, κακότεχνες σύμφωνα με τα σημερινά πρότυπα, απλοϊκές, επιζωγραφισμένες ή και ασπρόμαυρες λιθογραφίες των ηρώων της Επανάστασης και ο απόλυτος σεβασμός προς τα πρόσωπα που αυτές απεικόνιζαν, ήταν ο ελάχιστος φόρος τιμής για κείνους που δώσανε τη ζωή τους για την ελευθερία του έθνους. Σήμερα οι εικόνες εκείνες έχουν αποσυρθεί, τα κάδρα έχουν κατέβει και τα μικρά παιδιά δεν επηρεάζονται από οπτικά ερεθίσματα. Η εμπειρία, που τα χρόνια έχουν φορτώσει στις πλάτες του Σκάπουλου, του έχει διδάξει πως τα «κάδρα» δεν τα κατεβάζεις χωρίς επιπτώσεις, γιατί απλούστατα τη θέση τους παίρνουν άλλα πρότυπα, της σημερινής εποχής, τραγουδιστές, ποδοσφαιριστές, νικητές του Big Brother, κλπ, κλπ. Ας γιορτάσουμε λοιπόν τα 200 χρόνια ελευθερίας του έθνους μας, με απόλυτο σεβασμό στα πρόσωπα που διαδραμάτισαν τότε κάποιο ρόλο και όχι με την τάση να κρίνουμε τις τότε συμπεριφορές, με τη σημερινή ελευθερία, που εκείνοι μας εξασφάλισαν. Αν κάτι πρέπει να μας μείνει σαν δίδαγμα από το ’21 γνωρίζοντας τι συνέβη τότε, αυτό θα πρέπει να είναι όχι άλλες διχόνοιες, όχι άλλοι εμφύλιοι διχασμοί, αρκετούς υποφέραμε τότε, αλλά και καθ΄ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Καλή Χρονιά σε όλες και όλους.

Ανώνυμος Υδραϊκή Πολάκα αποκληθείσα το «ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΡΑΒΙ» χωρητικότητος 600 τόνων μήκους τρόπιδος 40 τ. πήχεων ναυπηγηθείσα εν Ύδρα τω 1816 υπό των αδελφών Κουντουριώτη και των Δ. Αλ. Κριεζή και Β. Μπουντούρη. Έργο Ant. Roux ζωγράφου από τη Μασσαλία 1818. Αντίγραφον Α. Ε. Κριεζή 1933.

Περιπλους 114 79

Ναυτικά Μουσεία και Πολιτιστικοί Φορείς της Ναυτικής Παράδοσης ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Θεμιστοκλέους, 185 37 Μαρίνα Ζέας-Πειραιάς, Τηλ: 210 4516264, 210 4516822, Fax: 210 4512277E-mail: info@hmmuseum.gr • Website: www.hmmuseum.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Κουντουριώτη, 731 33 Χανιά, Τηλ: 28210 91875, Fax: 28210 74484, E-mail: mar-mus@otenet.gr • www.mar-mus-crete.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞEΙΔΙΟΥ (Δημοτικό) Μουσείου 3 & Σταύρου Νιάρχου, 330 52 Γαλαξείδι, Τηλ/Fax: 22650 41795 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ - ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΑΣ (ΥΠ.ΕΘ.Π.Θ- ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ) 180 40 ΥΔΡΑ, Τηλ: 22980 52355, 54142, Fax: 22980 52355, E-mail: mail@gak-ydras.att.sch.gr • www.iamy.gr ΠΛΩΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ-Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ» (Κρατικό) Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ/Fax: 210 9888211, E-mail:averof@navy.mil.gr, Website: www.averof.mil.gr/ Α/Τ ΒΕΛΟΣ (Κρατικό) Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα, Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ: 210 9888457 ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΜΗΣ 856 00 Γιαλός Σύμης, Δωδεκάνησα, Τηλ: 22460 72363, 22460 72569 ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΙΑΣ ΚΑΙ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗΣ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΤΟΥ Δ. ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ (Δημοτικό) Λ. Δημοκρατίας & Μ. Κιουρί (δίπλα στα Τ.Ε.Ε), 188 63 Ν. Ικόνιο, Πέραμα, Τηλ. 210 4014896, 210 4414700 ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ & ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ Ν. ΜΟΥΔΑΝΙΩΝ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ (Δημοτικό) Βιθυνίας 2, 632 00 Ν. Μουδανιά Χαλκιδικής, Τηλ/Fax: 23730 26166, E-mail: mfbem@hotmail.com ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Αστική μη κερδοσκοπική εταιρία) Τέρμα Αναπαύσεως, (Πύλη ΠΑΛΑΣΚΑ), 188 63 ΠΕΡΑΜΑ, Τηλ: 210 4284270, Fax: 210 4284276, E-mail: info@maritime-museum.gr • Website: www.maritime-museum.gr ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ (Δημοτικό) Λήμνος 81 400, Τηλ. 22540 92383, 51790, 51362, Fax: 22540 51763, E-mail: dimkout@otenet.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΑΚΥΝΘΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Μπόχαλη, Σταυρός, 29100 Ζάκυνθος, Τηλ.: 26950 83223/28249, Fax: 26950 83748 ΜΙΛΑΝΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Τσιλιβή, Ζακύνθου ΤΤ 22100. Τηλ. 26950 42436/ Κιν. 6974 065 776 ΝΑΥΤΙΚΟ - ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΘΑΚΗΣ (Δημοτικό) Πρώην Ηλεκτρικός Σταθμός, Βαθύ Ιθάκης, Τηλ. 2674033398 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Ενόπλων Δυνάμεων 10, 846 00 Μύκονος, Τηλ.: 22890 22700/210 81 25 547, Fax: 22890 22700, E-mail: museum@emproslines.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΔΡΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Άνδρου, 845 00 Χώρα Άνδρου, Τηλ: 2282 0 22275, 2282 360223, Fax: 2282024166, E-mail: npdd@andros.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΡΑΣ (Ν.Π.Ι.Δ) Οία Θήρας, 847 00, Τηλ.: 22860 71156 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΟΝΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Δημοτικό Διαμέρισμα Φάρσων Δήμου Αργοστολίου, 28100 Φάρσα Κεφαλληνίας, Τηλ: 26710 87260, Fax: 26710 25656 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΒΑΛΑΣ (Δημοτικό) Ραψάνη, Χρυσοστόμου Σμύρνης 1, Τηλ: 2510 240 668, 6977 391 605, Ε-mail: nmkav.gr@gmail.com • Website:www.nmkav.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Καλύμνου, 852 00 Κάλυμνος, Τηλ: 2243 0 51361 ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΠΗΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ (υπό ίδρυση) Πληροφορίες: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Τηλ.: 22730 62286 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΡΔΑΜΥΛΩΝ ΧΙΟΥ (υπό ίδρυση) Καρδάμυλα 82 300 Χίος, Τηλ. Πληροφοριών: 2510835287/ Κιν.: 6936136145 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Αγ. Νικολάου 15, 60200 Λιτόχωρο Πιερίας, Τηλ. 2352082711, E-mail: nmlitohorou@yahoo.gr • Website: www.nmlitohorou.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΙΝΟΥΣΣΩΝ (Ν.Π.Ι.Δ) Avra-Ship Management SA, Κολοκοτρώνη 116, 18535 Πειραιάς, Τηλ: 210 4181601-6, Οινούσσες, 821 01 Οινούσσες Χίου, Τηλ: 22720 55182, E-mail: elachl@gmail.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Στέφανου Τσουρή 20, 821 00 Χίος, Τηλ: 22710 44139, Fax: 22710 44141, E-mail: naftmusi@otenet.gr • Website: www.chiosnauticalmuseum.gr ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΣΚΙΑΘΟΥ Παλιό Λιμάνι, Σκιάθος 37 002, Τηλ και Fax: 24270 23504, E-mail: skiathosmaritime.m@gmail.com ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ & ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ (Ν.Π.Δ.Δ.) Κων/νου Καραμανλή 1, Δημαρχιακό Μέγαρο, ΤΤ18900, Σαλαμίνα. Τηλ.-fax: 213-2027316 E-mail: museum@0165.syzefxis.gov.gr

ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΑ ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓΙΑΣ ΝΑΠΑΣ ‘’THALASSA’’ Κρυού Νερού 14, 30707Αγία Νάπα,Κύπρος, Τηλ. 00357 23816366, Fax: 003523816369, E-mail: thalassa.museum@agianapa.org.cy • Website: www.thalassamuseum.org.cy/el/

Φορείς (Ιδρύματα - Ινστιτούτα - Ναυτικές Συλλογές) ΙΔΡΥΜΑ ΑΛΣΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Παπαρηγοπούλου 2, 105 61 Αθήνα, Τηλ. 2103368517, Fax: 2103253680, E-mail:info@alsosnautikisparadosis.gr • Website: www.alsosnautikisparadosis.gr ΙΔΡΥΜΑ «ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ» - ΝΑΥΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ 2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου, 185 35 Πειραιάς, Τηλ: 210 4297 540-1-2, Fax: 210 4296024, E-mail: info@laskaridou.gr • Website: www.laskaridou.gr/naftiki-sillogi ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Σκρα 94, 176 73 Καλλιθέα, Αθήνα, Τηλ. 2108957234 ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΚΟΣ - ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΕΝΤΡΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ Μιχαήλη Λιβανού 51, 82100 Χίος, Τηλ: 22710 82777, Fax: 22710 81979, E-mail: contact@mariatsakosfoundation.gr • Website: mariatsakosfoundation.gr ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ Γρηγορίου Λαμπράκη 154, 185 33 Πειραιάς, Τηλ: 2104191358, 2104297616, Fax: 2104281665, E-mail: museum@yen.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ & ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ "ΑΕΙΝΑΥΤΕΣ" Πούντα Ζέζα, Λαύριο, Τηλ.: 210 4133709 80 Περιπλους 114