ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ_ΤΕΥΧΟΣ 81 by Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος

ΤΕΥΧΟΣ 81 • ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37 Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ // ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ // ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΕΥΧΟΣ 81 • ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37 Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΤΗ

Η Ελλάδα γιορτάζει την την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

21 Νοεμβρίου 2012. ΕΟΡΤΗ ΕΝΟΠΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΩΝ ΦΑΡΩΝ | Αθήνα, Ιούνιος 2013 Bob McIntosh, (Μετάφραση στα ελληνικά) Παναγιώτης Χιώτης, Υπηρεσία Φάρων ΠΝ)

«Αβέρωφ» - Κουντουριώτης. Ναυτικά Σύμβολα της Ελληνικότητας του Αιγαίου Του Αντιναυάρχου ε.α Ιωάννη Παλούμπη Π.Ν.

Ανανεώσιμες Πηγές ενέργειας στην θάλασσα: Γεωπολιτική προσέγγιση Του Νικήτα Νικητάκου | Πλοιάρχου Π.Ν. ε.α., Καθηγητή Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μέλος Δ.Σ. ΝΜΕ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Του Δρος Αριστείδη Γ. Διαμαντή

Ο Πολωνός Ίλαρχος Γκεόργκι Ιβάνωφ Του Ναυάρχου Δημητρίου Δούση

TO ΠΥΡΟΤΕΧΝΗΜΑ Του Πλοιάρχου Μίλτου Ιατρίδη

Η Σύγχρονη Ελλάδα μεταξύ Διπολισμού, Ιμπεριαλισμού και Μονοκρατίας, 1821-2011 Του Ζήση Φωτάκη, Λέκτορα Ιστορίας της Σ.Ν.Δ.

ΤΟ ΥΠΟΒΡΥΧΙΟ U-853. Ο Τελευταίος θύτης και θύμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου Του Ματθαίου Τσουπάκη, Πλοιάρχου Ε.Ν.

ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΛΕΓΟΜΕΝΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΡΩΣΙΚΟΥ ΔΟΥΚΑΤΟΥ ΤΟΥ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΥΣ Του Π.Ν. Στάμου (Ph.D. - Hist.)

Από τα Liberty στα SD14 Παρουσίαση του βιβλίου του Γιάννη Λ. Καμπάνη

Ναυτική Συλλογή Μελέτη Μεθενίτη Του Αντιναυάρχου ε.α. Ιωάννη Παλούμπη Π.Ν.

λογοτεχνια & θαλασσα

Ημερολόγιο

AΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

Βαρόμετρο. Γράφει ο Σκάπουλος

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ

Εξώφυλλο Ο φάρος της Σαπιέντζας. Αρχείο Υπηρεσίας Φάρων ΠΝ

Τριμηνιαία Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Κωδ. 2528 Ιδιοκτήτης: Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς 185 37 Τηλ.: 210 45 16 264 • Fax: 210 45 12 277 E-mail: nme@ath.forthnet.gr Website: www.hmmuseum.gr

Εκδότης - Διευθυντής: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Διεύθυνση Σύνταξης: Γιάννης Παλούμπης Επιμέλεια Έκδοσης: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

Πηνελόπη Βουγιουκλάκη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Ιωάννα Μπερμπίλη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Διαφημίσεις: Ν. Νικολαϊδης Τηλ./Fax: 210 24 35 075

Γραμματεία: Κλεοπάτρα Ρηγάκη Εκτύπωση: Χ. ΣΤΕΡΓΙΟΥ Ε.Ε. Στα μέλη του Μουσείου διανέμεται Δωρεάν Οι απόψεις που εκφράζονται στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ είναι προσωπικές των συγγραφέων και δε δεσμεύουν το ΝΜΕ, ούτε ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του.

Ο Φάρος της Σαπιέντζας Ο φάρος, τοπιόσημο του ομώνυμου μικρού νησιού που βρίκεται νοτίως της Μεθώνης, λειτούργησε για πρώτη φορά την 1η Σεπτεμβρίου του 1885 με πηγή ενέργειας το πετρέλαιο. Ο επιβλητικός πέτρινος πύργος του φάρου είναι οκτάγωνος με ύψος 9,5 μέτρα και στη βάση του έχει λιθόκτιστη οικία. Σύμφωνα με φαροδείκτη του 1957 η αναλαμπή του ήταν μία λευκή δεσμίδα φωτός ανά λεπτό και είχε φωτοβολία 28 μίλια. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έμεινε σβηστός. Επαναλειτούργησε το 1944 ως επιτηρούμενος. Το 1986 ο μηχανισμός του αυτοματοποιήθηκε και μετατράπηκε σε ηλιακό. Έχει κηρυχθεί μνημείο της νεώτερης πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Από το 2010 η Υπηρεσία Φάρων παραχώρησε στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος το οπτικό κάτοπτρο του αρχικού φαρικού περιστροφικού μηχανισμού Α΄ τάξεως, που ήταν ένα από τα μεγαλύτερα που λειτούργησαν στην Ελλάδα.

2 Περιπλους

Αγαπητά μέλη του Μουσείου, φίλες και φίλοι

το τελευταίο για το 2012 τεύχος του περιοδικού στο σημείωμα του εκδότη δεν θα θέλαμε να επανέλθουμε στο πόσο δύσκολος έχει γίνει ο δρόμος για την απρόσκοπτη συνέχιση της λειτουργίας του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Θα προτιμήσουμε να τονίσουμε τις θετικές, «φωτεινές» πλευρές που μας επιτρέπουν να ελπίζουμε, να είμαστε αισιόδοξοι, να οραματιζόμαστε ένα καλύτερο αύριο. Εργαζόμενοι λοιπόν προς αυτή την κατεύθυνση, το πρώτο εξάμηνο του 2013 οι φάροι, οι λαμπεροί φύλακες άγγελοι των θαλασσοπλοούντων, θα πρωταγωνιστήσουν στις δραστηριότητες του Μουσείου. Την πρώτη εβδομάδα του Ιουνίου, 3 με 7, θα πραγματοποιηθούν στην αίθουσα διαλέξεων του Μουσείου οι εργασίες του διεθνούς σεμιναρίου για την διατήρηση των παραδοσιακών φάρων της IALA (International Association of Marine Aids to Navigation and Lighthouse Authorities) που φέτος διοργανώνεται απο την Υπηρεσία Φάρων του ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος και το «Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη». Η Διεθνής Ένωση Βοηθημάτων Ναυσιπλοΐας και Φαρικών Αρχών είναι ένας θεσμός της παγκόσμιας ναυτιλιακής κοινότητας με διακρατικό πεδίο δράσης. Μέλη του είναι κυρίως κρατικές τεχνικές υπηρεσίες αλλά και ιδιωτικοί φορείς που δραστηριοποιούνται στους τομείς της διευκόλυνσης της κυκλοφορίας και ασφαλούς πλοήγησης των πλοίων. Ιδρύθηκε το 1957 και έχει την έδρα της στο St. Germain-en-laye της Γαλλίας. Προωθεί την συνεργασία και την ανταλλαγή εμπειριών μεταξύ των μελών της με στόχο την ανάπτυξη της έρευνας γύρω από την δημιουργία παγκόσμιων και τεχνολογικά εναρμονισμένων βοηθημάτων της ναυσιπλοΐας, την προστασία και ασφάλεια των πλοίων, των ναυτιλομένων αλλά και του θαλασσίου περιβάλλοντος. Την τελευταία δεκαετία η IALA έχει επεκτείνει το πολύπτυχο των δραστηριοτήτων της στον τομέα της συντήρησης και εναλλακτικής αξιοποίησης του παλαιού φαρικού δικτύου ανά τον κόσμο, που λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης, τείνει να παροπλισθεί. Η παγκόσμια κοινότητα έχει αναγνωρίσει την αξία των παλαιών φάρων ως μνημείων του τεχνολογικού ναυτικού πολιτισμού της ανθρωπότητας. Σε αυτό το πλαίσιο θα κινηθούν και οι εργασίες του επιμορφωτικού σεμιναρίου που θα πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα, το οποίο απευθύνεται κυρίως σε ειδικούς τεχνικούς επιστημόνες από υπηρεσίες φάρων, φορείς αποκατάστασης και προβολής της πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και φοιτητές σχετικών πανεπιστημιακών σχολών. Περισσότερες πληροφορίες για αυτή τη σημαντική επιστημονική δραστηριότητα θα διαβάσετε στο άρθρο του Προέδρου της Επιτροπής για την Διατήρηση των Ιστορικών Φάρων της IALA κου Bob McIntosh, που δημοσιεύουμε στο ανα χείρας τεύχος. Παράλληλα, για την ευαισθητοποίηση και ενημέρωση του ευρύτερου κοινού για το ζήτημα της προστασίας, προβολής και διάσωσης των παλαιού φαρικού δικτύου, αμέσως μετά το Πάσχα, το Μουσείο σε συνεργασία με την Υπηρεσία Φάρων του Πολεμικού Ναυτικού θα παρουσιάσουν περιοδική έκθεση με θέμα τους ελληνικούς πετρόκτιστους φάρους. Φωτογραφικό, αρχειακό υλικό αλλά και τεχνικά αντικείμενα από την συλλογή της Φαρικής Υπηρεσίας θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά στο κοινό. Στόχος μας είναι να προβληθεί η ιστορία, η σημασία αλλά και η καλλιτεχνική αξία αυτών των μνημείων της νεώτερης ελληνικής ναυτικής παράδοσης, που αποτέλεσαν για αιώνες ακοίμητους φύλακες άγγελους της διεθνούς ναυσιπλοΐας και μεταφορών στις νευραλγικής σημασίας ελληνικές θάλασσες. Το 2013 είναι επίσης η χρονιά πραγματοποίησης του διετούς θεσμού των Πανελληνίων Συνεδρίων των Ναυτικών Μουσείων. Το ένατο συνέδριο, αποφασίσθηκε να πραγματοποιηθεί στην ιστορική πόλη της Καβάλας, όπου το ομώνυμο Ναυτικό Μουσείο το 2012, ύστερα από πολυετή προσπάθεια του διοικητικού του συμβουλίου και με την συνδρομή των δημοτικών αρχών απέκτησε μόνιμη στέγη. Οι εργασίες του συνεδρίου θα συνδυαστούν με τους εορτασμούς και τις πολιτιστικές εκδηλώσεις που θα πραγματοποιηθούν για την επέτειο των 100 χρόνων από την απελευθέρωση της όμορφης βορειοελλαδίτικης πόλης. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος έχοντας μόνιμα την προεδρία της συντονιστικής επιτροπής των Πανελληνίων Συνεδρίων θα συνεργαστεί εντατικά με το μουσείο της Καβάλας με στόχο την επιτυχία της διοργάνωσης. Ευχόμαστε από καρδιάς σε όλους δύναμη και έμπνευση για ένα καλύτερο νέο έτος. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Περιπλους 3

Η Ελλάδα γιορτάζει την

την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

100 χρόνια από την απελευθέρωση της Μακεδονίας

Λιτόχωρο, Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου | 14 Ιουλίου-31 Αυγούστου 2012

ο Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου με αφορμή τα 100 χρόνια από την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων οργάνωσε φωτογραφική έκθεση με θέμα τους αγώνες για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Στην έκθεση παρουσιάστηκαν σημαντικά ιστορικά ντοκουμέντα, άγνωστα στο σύνολο σχεδόν του λαού μας, που καθόρισαν το σημερινό «status quo», στη χερσόνησο του Αίμου. Η έκθεση χωριζόταν σε πέντε θεματικές ενότητες: τα επαναστατικά κινήματα που έλαβαν χώρα την περίοδο 1821-1904, ο Μακεδονικός Αγώνας 1904-1912, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913), ο ρόλος του Ναυτικού στους Βαλκανικούς Πολέμους καθώς και το επεισόδιο του τορπιλισμού του τουρκικού θωρηκτού «Φετχί-Μπουλέντ» μέσα στο τουρκοκρατούμενο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Το φωτογραφικό υλικό της έκθεσης προερχόταν από τα αρχεία του

Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, του Πολεμικού Μουσείου Θεσσαλονίκης και του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης. Τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν παρουσία αξιωματικών τού στρατού και του ναυτικού, εκπροσώπων των μουσείων που στηρίζουν την έκθεση, αυτοδιοικητικών, ναυτικών και πλήθος κόσμου. Για τους αγώνες που έχουν δοθεί για την απελευθέρωση της Μακεδονίας και τη σημασία τους στην διαμόρφωση της νεότερης ελληνικής ιστορίας μίλησαν ο Δήμαρχος Δίου-Ολύμπου κ. Γεώργιος Παπαθανασίου, ο Ταξίαρχος XXIV ΤΘΤ, Κωνσταντίνος Βασιλειάδης, ο Διοικητής Ναυτικής Διοικήσεως Βορείου Ελλάδος, Πλοίαρχος Π.Ν., κ. Χρήστος Παυλούδης, ο Διευθυντής του Πολεμικού Μουσείου-Παράρτημα Θεσσαλονίκης, Συνταγματάρχης (ΠΒ) Γεώργιος Φαρμάκης, και ο Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου, κ. Νικόλαος Βλαχόπουλος.

1. Ο Διοικητής Ναυτικής Διοικήσεως Βορείου Ελλάδος, Πλοίαρχος Π.Ν., κ. Χρήστος Παυλούδης εγκαινιάζει την έκθεση. 2. Ο Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου, κ. Νικόλαος Βλαχόπουλος ξεναγεί τον Ταξίαρχο XXIV ΤΘΤ, Κωνσταντίνο Βασιλειάδη, τον Διοικητή Ναυτικής Διοικήσεως Βορείου Ελλάδος, Πλοίαρχο Π.Ν., κ. Χρήστο Παυλούδη, τον Διευθυντή του Πολεμικού Μουσείου -Παράρτημα Θεσσαλονίκης, Συνταγματάρχη (ΠΒ) Γεώργιο Φαρμάκη. 3. Ο Δήμαρχος Δίου-Ολύμπου κ. Γεώργιος Παπαθανασίου στο βήμα. 4. Άποψη της έκθεσης. Στη φωτογραφία διακρίνονται ο Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου, κ. Νικόλαος Βλαχόπουλος, ο Ταξίαρχος XXIV ΤΘΤ, Κωνσταντίνος Βασιλειάδης, ο Διοικητής Ναυτικής Διοικήσεως Βορείου Ελλάδος, Πλοίαρχος Π.Ν., κ. Χρήστος Παυλούδης και ο Δήμαρχος Δίου-Ολύμπου κ. Γεώργιος Παπαθανασίου.

4 Περιπλους

Η Ελλάδα γιορτάζει την

την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

Διπλή έκθεση στη Λήμνο Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-13: Ο Ναυτικός Αγώνας Λιμάνι Μούδρου | 21 Ιουλίου-14 Οκτωβρίου 2012

Η Ανόρθωση της Ελλάδας την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων Μύρινα, Παντελίδειον Ίδρυμα | 25 Ιουλίου-26 Αυγούστου 2012

ε την αμέριστη στήριξη του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος, η Λήμνος-πρώτη από τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου- ξεκίνησε τον εορτασμό των 100 χρόνων από την απελευθέρωσή της πραγματοποιώντας δύο εκθέσεις: «Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-13: Ο Ναυτικός Αγώνας.» και «Η Ανόρθωση της Ελλάδας τη περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων». Εκτέθηκαν αντικείμενα και ντοκουμέντα μέσα από το μοναδικό αρχειακό υλικό του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος αλλά και τις συλλογές Ν. και Ε Σταυρινάκη, Ε.Λ.Ι.Α.-Μ.Ι.Ε.Τ και άλλων συλλεκτών ιδιωτών που απλόχερα αγκάλιασαν την πρωτοβουλία του Δήμου Λήμνου. Η έκθεση υλοποιήθηκε με πρωτοβουλία της κας. Ήβης Νανοπούλου, Γραμματέως του Ομίλου Προστασίας Περιβάλλοντος και Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς «Ανεμόεσσα», ενώ υπεύθυνος οργάνωσης ήταν η Frattis Exhibitions. Η διπλή έκθεση πλαισιώθηκε από ένα φιλόδοξο πρόγραμμα με επίσημες εκδηλώσεις τον Οκτώβριο, αλλά και με ομιλίες για το ευρύ κοινό και ξεναγήσεις σχολείων. Στόχος ήταν να τιμηθούν –με αφορμή τον εορτασμό των 100 χρόνων Ελεύθερης Λήμνου: το Πολεμικό Ναυτικό και οι άνθρωποι του– το νησί και η κοινωνία του. Παράλληλα, δόθηκε η ευκαιρία –ιδιαίτερα στους μαθητές και τη νεολαία– να περιηγηθούν και να γνωρίσουν καλύτερα την πρόσφατη ιστορία της χώρας και του νησιού τους ειδικότερα, ώστε να διαφυλάξουν τη μνήμη της και μέσα από αυτήν να διαμορφώσουν κοινές κατευθύνσεις και πιστεύω για το αύριο του τόπου και το δικό τους.

1. Γενική άποψη της έκθεσης «Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-13: Ο Ναυτικός Αγώνας». 2. Στιγμιότυπο από τα εγκαίνια της έκθεσης «Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-13: Ο Ναυτικός Αγώνας». Στη φωτογραφία η Γραμματέας του Ομίλου Προστασίας Περιβάλλοντος και Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς «Ανεμόεσσα» κα Ήβη Νανοπούλου στο βήμα. 3. Στιγμιότυπο από τα εγκαίνια της έκθεσης «Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-13: Ο Ναυτικός Αγώνας». Περιπλους 5

Η Ελλάδα γιορτάζει την

την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

100 Χρόνια Χίος Ελευθέρα. Έκθεση ιστορικών κειμηλίων από τους Βαλκανικούς Πολέμους και την απελευθέρωση της Χίου Χίος, Ίδρυμα «Μαρία Τσάκος»-Διεθνές Κέντρο Ναυτικής Έρευνας και Παράδοσης Μ.Κ.Ο. 14 Οκτωβρίου-16 Δεκεμβρίου 2012

έκθεση αναφερόταν στο γεγονός της, προ 100 ετών, απελευθέρωσης της Χίου μέσα από κειμήλια, φωτογραφικά και αρχειακά ντοκουμέντα και σπουδαία καλλιτεχνικά έργα, ορισμένα εκ των οποίων φιλοτεχνημένα

από ανθρώπους της εποχής, που επέβαιναν σε πλοία του στόλου κατά τη διάρκεια των ναυμαχιών. Επιπλέον, δόθηκε η ευκαιρία στους επισκέπτες της έκθεσης να ενημερωθούν σχετικά με την κοινωνική ζωή, την οικονομική κατάσταση και τη σύνθεση του πληθυσμού του νησιού εκείνη την χρονική περίοδο της ελληνικής ιστορίας. Σκοπός της έκθεσης ήταν να δώσει τη δυνατότητα στους μαθητές των σχολείων της Χίου να προσεγγίσουν 1 τα υψηλά ιδανικά της αυτοθυσίας και του απαράμιλλου θάρρους και ηρωισμού για την απόκτηση του υπέρτατου αγαθού της ελευθερίας. Στην έκθεση συμμετείχε το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος με δανεισμό εκθεμάτων (έργων τέχνης, ιστορικών κειμηλίων, φωτογραφικού και αρχειακού υλικού) από τις

συλλογές του, μεταξύ των οποίων και η διάτρητη στολή και το ματωμένο μαντήλι του ανθυποπλοιάρχου Νικολάου Ρίτσου, που μετείχε στο Ναυτικό Αποβατικό Άγημα και σκοτώθηκε στις επιχειρήσεις της απελευθέρωσης της νήσου. Τη γενική επιμέλεια της έκθεσης είχε ο κ. Σταύρος Μιχαηλίδης, Υποναύαρχος (ε.α.) Λ.Σ.-Γενικός Διευθυντής Ιδρύματος «Μαρία Τσάκος», ενώ την επιμέλεια της έκθεσης και του καταλόγου η κα. Βίκυ Χατζηπαραδείση, αρχαιολόγος-μουσειολόγος. Τα κείμενα του καταλόγου έχουν γράψει ο Αντιναύαρχος ε.α. Ιωάννης Παλούμπης Π.Ν. και ο φιλόλογος κ. Γρηγόριος Δ. Σπανός. Τα εγκαίνια της έκθεσης πραγματοποιήθηκαν από τον Υπουργό Ναυτιλίας & Αιγαίου, κ. Κωστή Μουσουρούλη. Για το Ναυτικό Πόλεμο του 1912-1913 μίλησε ο Αντιναύαρχος ε.α. κ. Ιωάννης Παλούμπης Π.Ν.

1. Ο κατάλογος της έκθεσης 2. Στο βήμα, ο Υπουργός Ναυτιλίας και Αιγαίου, κ. Κωστής Μουσουρούλης. 3. Ο Υπουργός Ναυτιλίας και Αιγαίου, κ. Κωστής Μουσουρούλης κόβει την κορδέλα των εγκαινίων. Εξ αριστερών του, ο Ιδρυτής Καπετάν Παναγιώτης Ν. Τσάκος και ο Πρόεδρος του Ιδρύματος κ. Ευθύμιος Μητρόπουλος. Εκ δεξιών του, ο Μητροπολίτης Χίου, Ψαρών και Οινουσσών κ.κ. Μάρκος και στο βάθος ο κ. Νίκος Π. Τσάκος. 4. Από αριστερά προς τα δεξιά: ο Υπουργός Ναυτιλίας και Αιγαίου, κ. Κωστής Μουσουρούλης, ο Καπετάν Παναγιώτης Ν. Τσάκος και ο Πρόεδρος του Ιδρύματος κ. Ευθύμιος Μητρόπουλος, η π. Αντιδήμαρχος Χίου κα Λίτσα Λύκου, ο Γενικός Διευθυντής του Ιδρύματος «Μαρία Τσάκος» Υποναύαρχος κ. Σταύρος Μιχαηλίδης, ο ο Δήμαρχος Χίου κ. Πολύδωρος Λαμπρινούδης και ο Μητροπολίτης Χίου, Ψαρών και Οινουσσών κ.κ. Μάρκος. 5. Από αριστερά προς τα δεξιά: ο κ. Παλούμπης, ο Μητροπολίτης Χίου, Ψαρών και Οινουσσών κ.κ. Μάρκος, ο Αντιπεριφερειάρχης Χίου κ. Κωνσταντίνος Γανιάρης, ο Υπουργός Ναυτιλίας και Αιγαίου, κ. Κωστής Μουσουρούλης και η Πρόεδρος του ΝΜΕ κα Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη.

6 Περιπλους

Η Ελλάδα γιορτάζει την

την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

Έκθεση ιστορικών κειμηλίων από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη, Διοικητήριο | 26 Οκτωβρίου-28 Φεβρουαρίου 2012

έκθεση «κειμηλίων απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης» που συνδιοργανώθηκε από το Υπουργείο Μακεδονίας και Θράκης και το Ίδρυμα του Μουσείου του Μακεδονικού Αγώνα φιλοξενήθηκε στο ιστορικό κτίριο του Διοικητηρίου, στο οποίο υπεγράφη η παράδοση της Θεσσαλονίκης. Στην έκθεση παρουσιάστηκαν σπάνια κειμήλια της εποχής των Βαλκανικών πολέμων, προσωπικά αντικείμενα των Ελευθερίου Βενιζέλου, του ήρωα Βότση, του στρατηγού Καλλάρη, του Διαδόχου Κωνσταντίνου και πολλών αγωνιστών, ενώ για πρώτη φορά εκτέθηκε και το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης στους Έλληνες. Για την πραγματοποίηση της έκθεσης συνεργάστηκαν και συνέβαλαν η Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, το Μουσείο «Ελευθέριος Βενιζέλος», το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδας, ο Πανελλήνιος Σύλλογος Απογόνων Μακεδονομάχων «ο Παύλος Μελάς», το Πολεμικό Μουσείο και το παράρτημά του στη Θεσσαλονίκη, αλλά και ιδιώτες, μεταξύ αυτών οι Δημήτριος Γιαννόγλου, Κωνσταντίνος Γκιουλέκας, Ιωάννης Ζωχιός, Μαρία Καλλάρη, Αναστάσιος Λιάσκος, Ιωάννης Μέγας, Νατάσα Μποζίνη, οικογένεια Νίκογλου, Βασίλειος Νικόλτσιος, Νικόλαος Τολιάδης, Ιωάννης Τσελεπίδης, Πέτρος Παπακυριακού, Αθανάσιος Φλόκας και Α. & Λ. Χαΐτογλου. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος συμμετείχε με δανεισμό σημαντικών κειμηλίων που προέρχονται από τις συλλογές του και αφορούν το επεισόδιο του τορπιλισμού του τουρκικού θωρηκτού “Φετχί-Μπουλέντ” μέσα στο τουρκοκρατούμενο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Την επιμέλεια της έκθεσης έχει ο κ. Βασίλειος Νικόλτσιος, Διευθυντής του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης. Τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, κ. Κ. Παπούλια παρουσία του πρωθυπουργού κ. Αντώνη Σαμαρά καθώς και πολιτικών και στρατιωτικών αρχών.

Πάνω: Ο κατάλογος της έκθεσης. 1. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, κ. Κάρολος Παπούλιας και ο πρωθυπουργός κ. Αντώνης Σαμαράς εγκαινιάζουν την έκθεση. (πηγή φωτογραφίας: www.photoreportage.gr, κ. Στυλιανίδης) 2. & 3. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, κ. Κάρολος Παπούλιας και ο πρωθυπουργός κ. Αντώνης Σαμαράς ξεναγούνται στην έκθεση από τον επιμελητή της έκθεσης και διευθυντή του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα κ. Βασίλειο Νικόλτσιο και από τον Υπουργό Μακεδονίας και Θράκης κ. Θεόδωρο Καράογλου. (πηγή φωτογραφίας: www. photore-portage.gr, κ. Στυλιανίδης) Περιπλους 7

Η Ελλάδα γιορτάζει την

την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

Έκθεση φωτογραφικού και αρχειακού υλικού για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της Λέσβου Μυτιλήνη, Φουαγιέ Δημοτικού Θεάτρου | 8 Νοεμβρίου- 9 Δεκεμβρίου 2012

απελευθέρωση των δύο μεγάλων νήσων του Αιγαίου, Λέσβου και Χίου, που έλαβε χώρα κατά τον πρώτο χρόνο των πολεμικών επιχειρήσεων των Βαλκανικών πολέμων αποτέλεσε αναμφισβήτητα σημαντικό βήμα για την περαιτέρω εδραίωση της ελληνικής κυριαρχίας στο Αιγαίο. Η έκθεση που διοργανώθηκε από την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, την 98 ΑΔΤΕ και τη Φιλοτελική Εταιρεία Λέσβου, είχε ως σκοπό να παρουσιάσει τις επιχειρήσεις απελευθέρωσης της νήσου Λέσβου, οι οποίες διήρκεσαν μεγάλο χρονικό διάστημα (8/11-8/12/1912) και ήταν ιδιαίτερα σφοδρές. Στην έκθεση ο επισκέπτης είχε την ευκαιρία να δει ανατυπώσεις φωτογραφιών, καρτ-ποστάλ, στρατιωτικών, διπλωματικών και διοικητικών εγγράφων, ιδιωτικών επιστολών και εφημερίδων της περιόδου 1912-1913, που σχετίζονταν με την απελευθέρωση του νησιού. Ανάμεσα στα εκθέματα ξεχώριζε και η ελληνική σημαία της Λεσβιακής Φάλαγγας, του λόχου των ελλήνων εθελοντών που ήρθαν από τις ΗΠΑ και πολέμησαν στις μάχες της περιόδου 6-8 Δεκεμβρίου 1912 στην περιοχή του Κλαπάδου. Σε ειδική προθήκη παρουσιάστηκε το ιστορικό έκδοσης των πρώτων ελληνικών γραμματοσήμων της Μυτιλήνης, με την επισήμανση οθωμανικών γραμματοσήμων της εποχής με τη φράση «Ελληνική Κατοχή Μυτιλήνης». Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος συμμετείχε στην έκθεση με δανεισμό φωτογραφικού υλικού από το Φωτογραφικό του Αρχείο. 1. Άποψη της έκθεσης. 2. Η κατάληψη του Διοικητηρίου της Μυτιλήνης από τις ελληνικές αρχές. Επιστολικό δελτάριο. 3. Οι ελληνικές δυνάμεις κατευθύνονται προς το χωριό Κλαπάδος, όπου είχε αποσυρθεί η τουρκική φρουρά της νήσου. Επιστολικό δελτάριο. Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος. 4. Ναυτικό αποβατικό άγημα επιτίθεται εναντίον του εχθρού. Από τις επιχειρήσεις απελευθέρωσης της νήσου Λέσβου. Επιστολικό δελτάριο. Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος.

8 Περιπλους

Η Ελλάδα γιορτάζει την

την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

100 χρόνια από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο | 26 Οκτωβρίου-28 Φεβρουαρίου 2012

1. Οι ομιλητές της εκδήλωσης, η κα. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος και ο κ. Βασίλειος Νικόλτσιος, Διευθυντής του Ιδρύματος του Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης. Στα δεξιά τους η Πρόεδρος του Συνδέσμου Γυναικών Θεσσαλονίκης Μακεδονίας εν Αθήναις, κα. Καίτη Γάκη Καψή. 2. Από αριστερά προς τα δεξιά, ο Διευθυντής του Ιδρύματος του Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης, κ. Βασίλειος Νικόλτσιος, η Πρόεδρος του Συνδέσμου Γυναικών Θεσσαλονίκης Μακεδονίας εν Αθήναις, κα. Καίτη Γάκη Καψή και ο Γενικός Γραμματέας της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, κ. Ιωάννης Μαζαράκης Αινιάν. 3. Από αριστερά προς τα δεξιά, η Πρόεδρος του Συνδέσμου Γυναικών Θεσσαλονίκης Μακεδονίας εν Αθήναις, κα. Καίτη Γάκη Καψή, η Γενική Γραμματέας των Φίλων του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών κα. Έφη Σπυροπούλου, ο Διευθυντής του Ιδρύματος του Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης, κ. Βασίλειος Νικόλτσιος και η κα. Νίκογλου-Μαργαρίτη, εγγονή του ιατρού Φίλιππου Στεφάνου Νίκογλου. 4. Η αίθουσα της Παλαιάς Βουλής γεμάτη από κόσμο.

κδήλωση με θέμα «100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ» πραγματοποιήθηκε, στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Αθήνας, Παλαιά Βουλή, στα πλαίσια του εορτασμού των εκατό χρόνων από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Συνδιοργανωτές της εκδήλωσης ήταν η Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος και ο Σύνδεσμος Γυναικών Θεσσαλονίκης Μακεδονίας εν Αθήναις. Την εκδήλωση προλόγησε ο κ. Ιωάννης Μαζαράκης Αινιάν, Γενικός Γραμματέας της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος και η κ. Καίτη Γάκη Καψή, Πρόεδρος του Συνδέσμου Γυναικών Θεσσαλονίκης Μακεδονίας εν Αθήναις. Πρώτος ομιλητής ο κ. Βασίλειος Νικόλτσιος, Συνταγματάρχης ε.α., Φαρμακοποιός, Συλλέκτης ο ίδιος και Συγγραφέας, ο οποίος με την ιδιότητα του Διευθυντού του Ιδρύματος του Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης και με τις δικές του φροντίδες κατάφερε ώστε το Μουσείο να αποτελεί πόλο έλξης ελλήνων και ξένων επισκεπτών.Το θέμα ομιλίας του: «1912-Η προέλαση προς την Θεσσαλονίκη». Στη συνέχεια κ. Αναστασία Παλούμπη-Αναγνωστοπούλου, η πρώτη γυναίκα Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος από την ίδρυση του, ανέλυσε το θέμα «Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913. Ο Ναυτικός Αγώνας». Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους οι απόγονοι δύο σημαντικών οικογενειών που έπαιξαν τον μεγαλύτερο ρόλο κατά την παράδοση της Θεσσαλονίκης στον Ελληνικό Στρατό, ο κ. Σέργιος Σαχίν Μεσαρέ, εγγονός του στρατηγού Χασάν Ταχσίν Πασά, η κ. Άννα Μαρία Νίκογλου Μαργαρίτη και ο κ. Φίλιππος Νίκογλου εγγονοί του ιατρού Φίλιππου Στεφάνου Νίκογλου. Η αίθουσα ήταν κατάμεστη από κόσμο και μεταξύ αυτών επιφανείς προσωπικότητες όπως ο Πρώην Πρωθυπουργός κ. Ιωάννης Γρίβας, ο Αρχηγός του Στόλου του Πολεμικού Ναυτικού της Ελλάδος Υποναύαρχος Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν, ο Δήμαρχος Χολαργού Παπάγου κ.Βασίλειος Ξύδης, ο Εκπρόσωπος του Υπουργείου Εθνικής Αμύνης, ο Εκπρόσωπος του Υπουργείου Πολιτισμού, ο Εκπρόσωπος της Περιφέρειας Αττικής, Πρέσβεις ε.τ., Ακαδημαϊκοί, Καθηγητές των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης, Στρατηγοί, Ναύαρχοι Πτέραρχοι, Πρόεδροι και Μέλη Φορέων Αρχών και Συλλόγων. Ο συντονισμός και η παρουσίαση της εκδήλωσης έγινε από την Γραμματέα του Συνδέσμου Γυναικών Θεσσαλονίκης Μακεδονίας εν Αθήναις, κ. Αγγελική Μουτσιάνου, η οποία έκλεισε την εκδήλωση με τα παρακάτω λόγια: «Πιστεύουμε ότι η σημερινή μας εκδήλωση θα μας κάνει πλουσιότερους σε γνώση, διότι οι ομιλητές μας, βασικοί συντελεστές σπουδαίων μουσείων της Ελλάδος, φυλούν Θερμοπύλες, και τα κειμήλια που υπάρχουν σ΄αυτά τα μουσεία είναι ιστορικά ορόσημα της ελληνικής μας ταυτότητας».

Περιπλους 9

Η Ελλάδα γιορτάζει την

την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

Έκθεση με ενθυμήματα του Ναυάρχου Σοφοκλή Δούσμανη

Αθήνα, Μουσείον της Πόλεως των Αθηνών, Ίδρυμα Βούρου- Ευταξία 22 Νοεμβρίου-9 Δεκεμβρίου 2012

ο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών – Ίδρυμα Βούρου–Ευταξία σε συνεργασία με το Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος οργάνωσαν έκθεση με ενθυμήματα του Ναυάρχου Σοφοκλή Δούσμανη, κυβερνήτου του θωρηκτού «Γεώργιος Αβέρωφ» κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Ο Σοφοκλής Δούσμανης καταγόμενος από αριστοκρατική οικογένεια της Ηπείρου, που είχε συγγένεια με βασιλικούς οίκους, γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1868. Απόφοιτος της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων το 1888, διετέλεσε Διευθυντής της Διοικητικής Υπηρεσίας του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, κυβερνήτης του θωρηκτού «Γεώργιος Αβέρωφ» και Αρχιεπιστολεύς του Στόλου του Αιγαίου την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων. Με το βαθμό του Υποναυάρχου υπηρέτησε ως Διοικητής της Μοίρας Θωρηκτών και ως

Αρχηγός του ΓΕΝ. Μετά την εξορία του ως φιλοβασιλικού στη Σαντορίνη, έγινε Αρχηγός του Στόλου του Αιγαίου και για δεύτερη φορά Αρχηγός ΓΕΝ, όπου παρέμεινε μέχρις ότου αποστρατεύτηκε το 1923, με τον βαθμό του Αντιναυάρχου. Το 1935 έγινε Υπουργός των Ναυτικών στην κυβέρνηση Παν. Τσαλδάρη και προήχθη σε Ναύαρχο. Η έκθεση που ήταν αφιερωμένη στον ναύαρχο περιελάμβανε προσωπικά του αντικείμενα, πίνακες ζωγραφικής, χάρτες, έγγραφα και φωτογραφίες από την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων. Παράλληλα με την έκθεση πραγματοποιήθηκε εκδήλωση στη μνήμη του Ναυάρχου Σοφοκλή Δούσμανη επ’ευκαιρία των 100 χρόνων από την απελευθέρωση της Λέσβου. Κατά την εκδήλωση πραγματοποίησε ομιλία ο Αρχηγός του Στόλου, Αντιναύαρχος Κω/νος Μαζαράκης-Αινιάν.

Πάνω: Πορτραίτο του Ναυάρχου Σοφοκλή Δούσμανη. Έργο του Γ. Ροϊλού. Συλλογή Ν.Μ.Ε. Κάτω: Γενικές απόψεις της έκθεσης.

10 Περιπλους

Η Ελλάδα γιορτάζει την

την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

100 χρόνια από την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913

Χολαργός, Δημαρχείο | 25 Νοεμβρίου-2 Δεκεμβρίου 2012

ι Βαλκανικοί Πόλεμοι υπήρξαν οι πλέον ένδοξοι νικηφόροι αγώνες από τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους έως και σήμερα καθώς άλλαξαν ριζικά τη φυσιογνωμία της Ελλάδας και τη διεθνή της θέση. Η έκταση και ο πλυθυσμός της χώρας σχεδόν διπλασιάστηκαν, ενώ στη βαλκανική χερσόνησο η Ελλάδα απετέλεσε πλέον υπολογίσιμη στρατιωτική και ναυτική δύναμη. Σκοπός της έκθεσης ήταν να παρουσιάσει τις επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα από το Στρατό και το Ναυτικό την περίοδο εκείνη και οδήγησαν στο νικηφόρο αποτέλεσμα των πολέμων καθώς και τον αντίκτυπο που είχαν τα πολεμικά κατορθώματα των Ελλήνων στην κοινωνία μέσα από μία σειρά λαϊκών λιθογραφιών και αναγνωσμάτων της εποχής εκείνης.

Στην έκθεση παρουσιάστηκαν ιστορικά κειμήλια, έργα τέχνης, φωτογραφίες και έγγραφα της εποχής που προέρχονταν από τις συλλογές του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος και του Πολεμικού Μουσείου. Την καλλιτεχνική επιμέλεια της έκθεσης είχε ο ζωγράφος κ. Κώστας Σπυριούνης και την επιστημονική η κα. Βαρβάρα ΜπαλαμπανέρηΞάνθη. Τον συντονισμό της οργάνωσης είχε ο ειδικός συνεργάτης του Δημάρχου κ. Κων/νος Φιλιππακόπουλος. Την έκθεση εγκαινίασε ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας κ. Πάνος Παναγιωτόπουλος, ως εκπρόσωπος του πρωθυπουργού. Την ημέρα των εγκαινίων της έκθεσης πραγματοποιήθηκαν και οι παρουσιάσεις δύο βιβλίων του Αντιναυάρχου ε.α. Ιωάννη Παλούμπη Π.Ν. «Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913. Ο Ναυτικός Αγώνας» (έκδοση Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος) και του κ. Σαράντου Καργάκου «Η Ελλάς κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους» (έκδοση ΠΕΡΙΤΕΧΝΩΝ). Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν εκπρόσωποι της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας καθώς και πλήθος κόσμου.

1. Το αμφιθέατρο στο Δημαρχείο του Χολαργού κατάμεστο από κόσμο. 2. Ο Δήμαρχος Παπάγου-Χολαργού, κ. Βασίλειος Ξύδης και η επιμελήτρια της έκθεσης κα. Βαρβάρα Μπαλαμπανέρη-Ξάνθη ξεναγούν τους επίσημους προσκεκλημένους. Στη φωτογραφία διακρίνεται ο Υπουργός Εθνικής Αμύνης κ. Πάνος Παναγιωτόπουλος, ο Υφυπουργός κ. Δημήτριος Ελευσινιώτης, ο Αρχηγός Γ.Ε.Ν. Αντιναύαρχος Κοσμάς Χρηστίδης ΠΝ, η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και η κα. Χρ. Ξύδη. 3. Διακρίνονται από αριστερά: Ο κος Σαράντος Καργάκος, ο κος Αννίβας Σιατερλής και ο κος Ιωάννης Παλούμπης. 4. Άποψη της έκθεσης. 5. Ο Υπουργός Εθνικής Αμύνης κ. Πάνος Παναγιωτόπουλος, ο Υφυπουργός κ. Δημήτριος Ελευσινιώτης και ο Αρχηγός Γ.Ε.Ν. Αντιναύαρχος Κοσμάς Χρηστίδης ΠΝ εγκαινιάζουν την έκθεση.

Περιπλους 11

Η Ελλάδα γιορτάζει την

την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

Το άγνωστο «μέτωπο» των Βαλκανικών Πολέμων: η διοικητική ενσωμάτωση των Νέων Χωρών

Αθήνα, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία | 18 Δεκεμβρίου 2012-31 Μαΐου 2013

έκθεση που οργάνωσε το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, με αφορμή τον εορτασμό των 100 χρόνων από τους Βαλκανικούς Πολέμους, εστιάζει σε έναν άλλο αγώνα της εποχής εκείνης, λιγότερο γνωστό, ο οποίος ξεκίνησε παράλληλα με την απελευθέρωση και την προσάρτηση των νέων επαρχιών. Η αφήγηση της έκθεσης, την επιστημονική επιμέλεια της οποίας έχει ο καθηγητής Βασίλης Γούναρης, ξεκινά με μια ιστορική αναδρομή στα στρατιωτικά, διπλωματικά και πολιτικά γεγονότα της δεκαετίας 1912-1922, και αναπτύσσεται μέσα από τους βασικούς τομείς που απασχόλησαν το

διοικητικό μηχανισμό: την καταγραφή των πληθυσμών, τη διοικητική οργάνωση και τη στελέχωσή της, την εκπαίδευση και την οικονομία. Φωτογραφίες, εφημερίδες, διοικητικές αποφάσεις και επίσημη αλληλογραφία, επιστολικά δελτάρια, πίνακες και χάρτες, αναπαράγονται στην έκθεση, σκιαγραφώντας τους στόχους, τις δυσκολίες, τα επιτεύγματα, αλλά και τα προβλήματα της ελληνικής διοίκησης στην προσπάθειά της για αρμονική ένταξη των πληθυσμών της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Κρήτης, της Σάμου, των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου και της Θράκης στο μηχανισμό του κράτους. Το υλικό προέρχεται από πλήθος

1. Ο κατάλογος της έκθεσης. 2. Ιωάννινα, 22 Φεβρουαρίου 1913. Επιστολικό δελτάριο. Συλλογή Βασίλη Κορκολόπουλου. 3. Ο πρώτος Διοικητής της Καβάλλας, Αντιπλοίαρχος Αλέξανδρος Κριεζής, κυβερνήτης του αντιτορπιλλικού “Δόξα”, διακηρύσσει την απελευθέρωση της πόλης και υψώνει την Ελληνική Σημαία στο Διοικητήριο. Καβάλλα, 27/6/1913. Φωτογραφία αγνώστου. Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος.

12 Περιπλους

φορέων, ανάμεσά τους το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, το Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, τα ΓΑΚ - Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας και Ηπείρου, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», τη Βιβλιοθήκη της Βουλής, τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, το Μουσείο Μπενάκη, το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος αλλά και ιδιωτικές συλλογές από όλη την Ελλάδα, που διασώζουν σημαντικά τεκμήρια της ιστορίας μας και εμπλουτίζουν σημαντικά την έκθεση. Την αρχιτεκτονική επιμέλεια έχει η αρχιτέκτων Ναταλία Μπούρα. Την έκθεση εγκαινίασε ο Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, κύριος Ευάγγελος-Βασίλειος Ι. Μεϊμαράκης.

Η Ελλάδα γιορτάζει την

την 100η επέτειο των Βαλκανικών Πολέμων

Βαλκανικοί Πόλεμοι - Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1912-1913

Χανιά, Πνευματικό Κέντρο | 8 Δεκεμβρίου 2012

κδήλωση με θέμα «Βαλκανικοί Πόλεμοι. Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1912-1913» πραγματοποιήθηκε στο Πνευματικό Κέντρο της πόλης των Χανίων για την Επέτειο 100 χρόνων από τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912 - 1913, και τις νικηφόρες Ναυμαχίες του Πολεμικού Ναυτικού. Συνδιοργανωτές ήταν το Πολεμικό Ναυτικό, η Περιφέρεια Κρήτης, ο Δήμος Χανίων και το Ναυτικό Μουσείο Κρήτης. Στην εκδήλωση προβλήθηκε ντοκιμαντέρ με θέμα «Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912 -1913. Ο Ναυτικός Αγώνας» ενώ κεντρικός ομιλητής ήταν ο Αντιναύαρχος Ιωάννης Παλούμπης Π.Ν. ε.α.. Επίσης τιμήθηκαν ο κ. Ιωάννης Μαζαράκης - Αινιάν, Γενικός Γραμματέας στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Ελλάδος, για τη διαχρονική προσφορά του στο Ναυτικό Μουσείο Κρήτης και ο κ. Κώστας Τζωρ-

τζάκης για τη σπουδαία δωρεά του, βενετσιάνικη κληρονομιά, με αρκετό αρχειακό υλικό. Στη συνέχεια από το Πολεμικό Ναυτικό, διά του Αρχηγού Στόλου Κωνσταντίνου Μαζαράκη-Αινιάν, δωρήθηκε στο Ναυτικό Μουσείο Κρήτης το σπαθί Αξιωματικού από τους αγώνες του 1912 - 1913. Η βραδιά έκλεισε με ένα μουσικό ταξίδι από την Μπάντα του Πολεμικού Ναυτικού με μαέστρο τον πλωτάρχη (Ε) Γεώργιο Τσιλιμπάρη. Τραγούδησαν η Ευδοκία Μωυσίδου (σοπράνο), ο Θεόδωρος Μπιράκος (βαρύτονος) και ο Σταύρος Σαλαμπασόπουλος (τενόρος). Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν εκπρόσωποι της Στρατιωτικής και Πολιτικής Ηγεσίας, του κλήρου καθώς και πλήθους κόσμου. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος εκπροσώπησε η Πρόεδρος του Μουσείου, κα. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη. 1. Ο Αρχηγός Στόλου κος Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν προσφέρει το ξίφος της εποχής των Βαλκανικών Πολέμων, δωρεά ΓΕΝ, στον Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου Κρήτης Αρχιπλοίαρχο (Μ) Μανώλη Πετράκη Π.Ν.ε.α. 2. Ο Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Κρήτης, Αρχιπλοίαρχος (Μ) Μανώλης Πετράκης Π.Ν. ε.α., ξεναγεί τους προσκεκλημένους στο Μουσείο. 3. Αναμνηστική φωτογραφία στο Ναυτικό Μουσείο της Κρήτης. Διακρίνονται οι, Αντιναύαρχος ε.α. Ιωάννης Παλούμπης Π.Ν., ο Αρχιπλοίαρχος Σπυρίδων Δημητρίου Π.Ν., Αρχιεπιστολέας Δ.Ν.Ε., ο Γραμματέας της Ενώσεως Εφοπλιστών και Πρόεδρος του Ιδρύματος «Αικατερίνη Λασκαρίδη», κ. Πάνος Λασκαρίδης, ο Υπαρχηγός ΓΕΝ, Υποναύαρχος Παναγιώτης Λίτσας ΠΝ, ο Αρχηγός Στόλου, Αντιναύαρχος Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν ΠΝ, ο Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Κρήτης, Αρχιπλοίαρχος (Μ) Μανώλης Πετράκης Π.Ν. ε.α., η Διευθύντρια του Ιστορικού Αρχείου-Μουσείου Ύδρας, κα. Ντίνα Αδαμοπούλου και η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, κα. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη. 4. Στιγμιότυπο από την εκδήλωση. Ο Αντιναύαρχος ε.α. Ιωάννης Παλούμπης Π.Ν. στο βήμα.

Περιπλους 13

21 Νοεμβρίου 2012

ΕΟΡΤΗ ΕΝΟΠΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ

Πανηγυρική ομιλία εκφωνησθείσα στον Ι.Ν. Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου Αθηνών από την Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

ήμερα που η Ορθοδοξία γιορτάζει τα Εισόδια της Θεομήτορος, καθιερώθηκε από την Ελληνική Πολιτεία να τιμά και ο Ελληνισμός τις Ένοπλες Δυνάμεις του. Ένας συνδυασμός Πίστης και Άμυνας για την Πατρίδα, αξεπέραστος στον συμβολισμό του, που τον κληροδότησαν στις μέρες μας, πάνω από 30 αιώνες ιστορίας. Ο Όμηρος με το αιώνιο απόφθεγμα της Ιλιάδας από τα χείλη του Έκτορα: «Εις οιωνός άριστος Αμύνεσθαι περί Πάτρης» δίδαξε τους Έλληνες πρώτα και ακολούθως όλους τους λαούς της οικουμένης, την έννοια της «πατρώας γης» και το υπέρτατο ανθρώπινο ηθικό καθήκον της άμυνας υπέρ των βωμών και των εστιών, των κληρονομημένων από τους πατέρες, κατά πάσης απειλής. Στα ίχνη του Ομήρου ακολούθησαν πολλοί, όπως ο Αισχύλος, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, που διδάσκουν, παιδεύουν, νουθετούν, εξορκίζουν, τους «παίδες των Ελλήνων», επάνω στο Ομηρικό απόφθεγμα. Η πολεμική αρετή, που έτσι καλλιεργείται, δεν είναι προϊόν ενθουσιασμού, παρόρμησης, ή επιθετικότητας. Είναι αποτέλεσμα παιδείας, ενσυνείδητης διάθεσης, σταθερής απόφασης για την υπεράσπιση όλων εκείνων, που με θυσίες οι πρόγονοι απέκτησαν, ανέδειξαν, διαμόρφωσαν, μετέδωσαν.

14 Περιπλους

Οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις και ό,τι ο ορισμός αυτός αντιπροσώπευε σε κάθε εποχή, ενστερνίσθηκαν το δίδαγμα και άφησαν ανεξίτηλα αποτυπώματα στην ιστορία, της ηθικής του Ομήρου και των προγόνων διδασκάλων. Γιατί βέβαια δεν μπορεί να εκληφθούν σαν κάτι διαφορετικό τα τοπωνύμια των Μηδικών πολέμων, Μαραθώνας, Θερμοπύλες, Σαλαμίνα, Πλαταιές, από ιστορικά ορόσημα ηθικής αντίστασης και θυσίας στο βωμό μιας ιδέας. Της ιδέας της πατρίδας, όπως την προσδιόρισε ο Όμηρος. Ανεξίτηλη έχει μείνει στους αιώνες η φράση του Λακεδαιμόνιου Λεωνίδα: «Μολών Λαβέ» που συμβολίζει την άρνηση της υποταγής στην ωμή βία των αριθμών και την αντ’ αυτής τιμημένη θυσία, όπως την υπαγορεύει η έννοια του καθήκοντος. Κι είναι αυτή η φράση, η πεμπτουσία της ηθικής επάνω στην οποία δομήθηκαν οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις όλων των εποχών. Γιατί η πολεμική αρετή των ελλήνων δεν αποτελείται μόνον από τη φυσική κατάσταση και τον απαραίτητο πολεμικό εξοπλισμό, διαφορετικό για κάθε εποχή, αλλά είναι πρωτίστως η ηθική δύναμη και θέληση για την προστασία της πατρίδας. Οι αιώνες που κύλισαν επιβεβαίωσαν την ηθική συγκρότηση των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, που δοκιμάσθηκαν

και στα πεδία των μαχών των εκστρατειών του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αργότερα το ελληνικό πνεύμα υπέταξε τον κατακτητή της Ελλάδας, τους Ρωμαίους και έτσι γεννήθηκε η Ελληνοχριστιανική Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Στη διάρκεια των 1100 περίπου ετών της εποχής της, η Υπέρμαχος Στρατηγός του ελληνικού έθνους, η Θεομήτωρ Παναγία, ανέλαβε το ρόλο της Οδηγήτριας των ενόπλων δυνάμεων. Πιστός στη διαχρονική παράδοση ο τελευταίος Βυζαντινός Αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, δεν παραδίδει την Πόλη, αλλά προτιμά να πεθάνει στα τείχη, υπερασπιζόμενος, όχι πλέον την Βασιλίδα, αυτή είχε ήδη χαθεί και το ήξερε, υπερασπιζόμενος την αρετή των Ελλήνων και την παράδοση του Λακεδαιμόνιου Λεωνίδα. Η απάντησή του στον Μωάμεθ τον Β΄ κινείται σ’ αυτή τη γραμμή: «Το να σου παραδώσω την Πόλη ούτε δικό μου δικαίωμα είναι ούτε κανενός άλλου από τους κατοίκους της. γιατί όλοι με μια ψυχή προτιμούμε να πεθάνουμε με τη θέλησή μας και δε λυπόμαστε για τη ζωή μας» Η μεγάλη νύχτα της ιστορίας που ακολούθησε την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μακρύτερη από τέσσερις αιώνες, σφυρηλάτησε ακόμα περισσότερο την εθνική συνείδηση, που επιβίωσε μέσα στη θερμή αγκαλιά της Ορθοδοξίας. Μετά από μια ατέλειωτη σειρά εξεγέρσεων για την απόκτηση της ελευθερίας, που καταπνίγηκαν στο αίμα των εξεγερμένων, ο αγώνας δικαιώθηκε το 1821 και οι καπεταναίοι και οπλαρχηγοί που διεκδίκησαν και κέρδισαν την ελευθερία του έθνους έδειξαν την ίδια αρετή των αρχαίων προγόνων. Με το σύνθημα:

βαθαίνει η συνείδηση που έχει της ιστορίας του. Η σύντομη επομένως ιστορική αναδρομή που επιχειρήθηκε είχε σαν στόχο να αναδείξει την ηθική υπόσταση των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, που και σήμερα οιστρηλατούνται από το Ομηρικό απόφθεγμα. Η ηθική αυτή υποδομή είναι που καθιστά τις Ένοπλες Δυνάμεις τον πλέον αξιόπιστο θεσμό, τον οποίον εμπιστεύεται και προς τον οποίον προσβλέπει ο ελληνικός λαός. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να μνημονευθεί και η μεγάλη συμβολή των Ενόπλων Δυνάμεων στην κοινωνική ζωή της χώρας σε καιρό ειρήνης. Ένα πλήθος ειρηνικών έργων, μεταξύ των οποίων η συμμετοχή στην αντιμετώπιση των συνεπειών εθνικών συμφορών, προσφέρονται στο κοινωνικό σύνολο από τα στρατευμένα παιδιά του ελληνικού λαού. Η μεγαλύτερη όμως προσφορά είναι ασφαλώς η παρουσία τους και η αποτρεπτική τους ικανότητα, που επιτρέπει στο λαό, απερίσπαστο από εξωτερικές απειλές και επιβουλές, να επιδίδεται στα ειρηνικά του έργα. Στη σημερινή εποχή, κύριε Πρόεδρε, βιώνουμε ως κοινωνία μια πολλαπλή κρίση θεσμών και αξιών. Χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι η εγωκεντρική αντιμετώπιση των θυσιών στις οποίες υποβάλλεται ο ελληνικός λαός και η προσπάθεια αποφυγής του μέρους εκείνου που αναλογεί σε κάθε επαγγελματική τάξη. Φάρος σταθερής προσήλωσης στο καθήκον, οι Ένοπλες Δυ-

«Ελευθερία ή Θάνατος» με διαφορετικά μέσα, ανάλογα της εποχής, πολέμησαν να απελευθερώσουν ένα μέρος του χώρου που ήταν η πατρίδα του έθνους τους και διαιώνισαν έτσι την παράδοση. Δίπλα στα τοπωνύμια της αρχαιότητας στήθηκαν καινούργια, το ίδιο λαμπερά, το ίδιο ιστορικά: τα Δερβενάκια, το Μανιάκι, η Αλαμάνα, το Μεσολόγγι, οι πυρπολισμοί στην Ερεσσό, στη Χίο, στη Σάμο, στον Γέροντα. Ο 20ος αιώνας ξεκίνησε με τους Βαλκανικούς πολέμους των οποίων φέτος γιορτάζουμε την επέτειο των 100 χρόνων. Ήταν πόλεμοι που είχαν ως στόχο την εθνική ολοκλήρωση με την απελευθέρωση τόπων που κατοικούνταν προαιώνια από συμπαγείς ελληνικούς πληθυσμούς. Ήταν επίσης οι πόλεμοι που στη διάρκειά τους εμφανίζεται για πρώτη φορά ο τρίτος κλάδος των ενόπλων δυνάμεων, η Αεροπορία. Ενδεικτικά μόνο αναφέρω κάποια από τα νέα τοπωνύμια που προστίθενται, Σαραντάπορο, Γιαννιτσά, Μπιζάνι, Κιλκίς, Λαχανάς, Δοϊράνη και στη θάλασσα οι ναυμαχίες στο ακρωτήριο της Έλλης και στη Λήμνο. Στη συνέχεια η συμμετοχή της χώρας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο συνέβαλε στη συμμαχική νίκη στη Μακεδονία και έδωσε αργότερα το δικαίωμα να επιτευχθεί η απελευθέρωση της Θράκης. Στη Μικρασιατική εκστρατεία που ακολούθησε με σκοπό την προστασία των ελληνικών πληθυσμών της Ιωνίας, δεν ηττήθηκε ο ελληνικός στρατός αλλά ο μικρονοϊκός εθνικός διχασμός που έδωσε το πρόσχημα στους κατ’ ευφημισμόν συμμάχους της εποχής να εγκαταλείψουν την Ελλάδα και να ενισχύσουν παντοιοτρόπως τους αντιπάλους της. Στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το ελληνικό «Όχι» άφησε εκστατική την Ευρώπη και απέδειξε ότι οι Έλληνες ήταν απόγονοι των προγόνων τους. Οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις νίκησαν τις υπέρτερες φασιστικές και λύγισαν μόνο όταν βρέθηκαν να πολεμούν με αντίπαλες όλες τις δυνάμεις του Άξονα και των συμμάχων τους. Η Ελλάδα άντεξε πολύ περισσότερο από μεγάλες χώρες της Ευρώπης και πλήρωσε αναλογικά τον μεγαλύτερο φόρο αίματος. Οι Ένοπλες Δυνάμεις της στην Πίνδο, στο Ρούπελ, στις θάλασσες και στον αέρα απέδειξαν ότι εξακολουθούσαν να διέπονται από την ίδια πολεμική αρετή που τους κληροδοτήθηκε από την ιστορία τους. Κύριε Πρόεδρε. Κάθε λαός γίνεται άξιος της ιστορικής του αποστολής, όσο

νάμεις της χώρας, υπερήφανες για το έργο που επιτελούν, ενδιαφέρονται περισσότερο να μην επηρεασθεί η επιχειρησιακή τους ετοιμότητα από την οικονομική κρίση, παρά οι προσωπικές θυσίες στις οποίες υποβάλλονται οι άνδρες και οι γυναίκες που υπηρετούν σ’ αυτές. Κλείνοντας τη βραχεία αυτή προσφώνηση ας αποτίσουμε με ευγνωμοσύνη φόρο τιμής στους ηρωικούς νεκρούς όλων των πολέμων που διεξήγαγαν οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις. Τα ιερά οστά τους σπαρμένα σ’ όλα τα σημεία της Βαλκανικής χερσονήσου, αλλά και σε τόπους έξω απ’ αυτήν, καθώς και στους βυθούς των θαλασσών όλου του κόσμου, θυμίζουν σε όλους μας το καθήκον προς την πατρίδα. Είναι οι ίδιοι εκείνοι που μας στέλνουν την αναφορά των πεπραγμένων τους, μέσω του αθάνατου στους αιώνες επιγράμματος του Σιμωνίδη του Κείου ελαφρά παραφρασμένου: «Ω ξειν αγγέλλειν τοις Έλλησιν ότι τήδε κείμεθα τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι» Με οδηγήτρια την Θεομήτορα, οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις που τιμώνται σήμερα, αποτελούν στέρεο θεμέλιο και σημείο αναφοράς της ελληνικής κοινωνίας στη δύσκολη πορεία προς το μέλλον. Διαπαιδαγωγημένες στη διάρκεια των 30 αιώνων ιστορίας με ηθικές παρακαταθήκες, είναι εκείνες που διασφαλίζουν την εθνική αξιοπρέπεια και υπερασπίζονται την εδαφική ακεραιότητα της πατρίδας μας. Περιπλους 15

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΩΝ ΦΑΡΩΝ | Αθήνα, Ιούνιος 2013 Bob McIntosh* | (Μετάφραση στα ελληνικά) Παναγιώτης Χιώτης, Υπηρεσία Φάρων ΠΝ) * Πρόεδρος της δεύτερης Ομάδας Εργασίας για την Kληρονομιά, Διατήρηση και του Τομέα Πολιτικών Μηχανικών της Επιτροπής Μηχανικής, Περιβάλλοντος και Διατήρησης των Παραδοσιακών Φάρων (EEP).

Διεθνής Ένωση Ναυτικών Βοηθημάτων Ναυσιπλοΐας και Φαρικών Αρχών (International Association of Marine Aids to Navigation and Lighthouse Authorities-IALA) αποτελείται από μέλη αρχών, υπηρεσιών και οργανώσεων υπευθύνων για τους φάρους, τα συστήματα θαλάσσιας κυκλοφορίας και λοιπά βοηθήματα ναυσιπλοΐας, εντός και γύρω από τις χώρες τους. Επιπλέον, έχει πολλά «τεχνικά» μέλη, τα οποία εκπροσωπούν εταιρείες που κατασκευάζουν, προμηθεύουν και εγκαθιστούν εξοπλισμό που σχετίζεται με τα Βοηθήματα Ναυσιπλοΐας. Τα τελευταία 12 χρόνια, η ομάδα εργασίας της IALA για την Κληρονομιά των Φάρων έχει διοργανώσει ένα πάνελ και δύο σεμινάρια για την επίτευξη ενός από τους κύριους στόχους της: να ευαισθητοποιήσει όσο το δυνατό ευρύτερο μέρος της κοινωνίας ως προς το μέλλον του μεγάλου αριθμού των παραδοσιακών φάρων σε όλο τον κόσμο. Τον Μάιο του 2000 η Επιτροπή της IALA για την Διατήρηση των Παραδοσιακών Φάρων πραγματοποίησε ένα πάνελ στο Kristiansland της Νορβηγίας. Εκεί, πολλοί ενδιαφερόμενοι διεθνείς φορείς, που προέρχονταν από Υπηρεσίες Φάρων, φορείς πολιτιστικής κληρονομιάς και αποκατάστασης, μοιράστηκαν τις εμπειρίες τους, με κοινό άξονα την Διατήρηση (φάρων) μέσω Εναλλακτικών Χρήσεων. Το πάνελ αυτό εξελίχθηκε σε ομάδα εργασίας, στο πλαίσιο της Επιτροπής Μηχανικής, Περιβάλλοντος και Διατήρησης Παραδοσιακών Φάρων (ΕΕP) της IALA. Ακολούθησε ένα σεμινάριο, το οποίο διοργάνωσε η Σουηδική Ναυτιλιακή Αρχή, με τίτλο «Πρακτικές Πτυχές Διατήρησης Φάρων», τον Αύγουστο

Vinga Lighthouse, Gothenburg, Σουηδία.

του 2005 στο Γκέτεμπορκ της Σουηδίας, το οποίο παρακολούθησαν 60 σύνεδροι από 19 χώρες. Το Σεμινάριο έδωσε την ευκαιρία για συζήτηση γύρω από διάφορες πτυχές της διατήρησης των φάρων συνολικά και κυρίως των φάρων με ιστορική αξία. Στο σεμινάριο παρουσιάστηκαν παραδείγματα πρακτικών λύσεων στα διάφορα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι Υπηρεσίες Φάρων όταν ασχολούνται με τη διατήρηση, αποκατάσταση και συντήρηση κτηρίων σε Lindesnes Lighthouse and Museum, Kristiansand, Νορβηγία.

16 Περιπλους

απομακρυσμένες περιοχές και κάτω από δύσκολες συνθήκες. Οι ανακοινώσεις που έγιναν περιλάμβαναν τις τελευταίες ερευνητικές εξελίξεις για τον τομέα της βαφής, για τις επιλογές στα δομικά υλικά, για τις τεχνικές συντήρησης και αποκατάστασης. Σχετικά πιο πρόσφατα η ίδια ομάδα εργασίας της IALA διοργάνωσε ένα ακόμη σεμινάριο με τίτλο «Θέματα Κληρονομιάς – Εισαγωγή νέων Τεχνολογιών στα Βοηθήματα Ναυσιπλοΐας», το οποίο διεξήχθη στο Palacio de Magdalena του Santander της Ισπανίας, από 23 έως 26 Ιουνίου 2009, με την υποστήριξη της Λιμενικής Αρχής του Santander και της Αρχής Λιμένων της Ισπανίας. Το παρακολούθησαν 60 σύνεδροι από 20 χώρες, στους οποίους δόθηκε μια σπουδαία ευκαιρία να μοιραστούν εμπειρίες και να ανταλλάξουν πληροφορίες. Οι ανακοινώσεις διήρκεσαν δύο ημέρες, πραγματεύτηκαν διάφορα θέματα από τοπικά μέχρι παγκόσμια προγράμματα. Πραγματοποιήθηκε επίσης τεχνική επίσκεψη και ξενάγηση σε αρκετούς φάρους της περιοχής, οι οποίοι έχουν αποκατασταθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπουν εναλλακτικές χρήσεις. Το σεμινάριο επικεντρώθηκε στο γεγονός ότι τα κτήρια των φάρων έπαψαν να είναι επανδρωμένα. Έτσι, αυξήθηκε το διάστημα μεταξύ των επισκέψεων συντήρησης, σε πολλές περιπτώσεις καταστράφηκε το σύστημα εξαερισμού και θέρμανσης και μειώθηκε ο αριθμός των κτηρίων που καλούνται να λειτουργήσουν ως σύγχρονα Βοηθήματα Ναυσιπλοίας. Εξετάστηκε επίσης ο αντίκτυπος των τεχνολογικών καινοτομιών και εξελίξεων, όπως η ηλιακή ενέργεια, οι σύγχρονοι συσσωρευτές,

1. Ο φάρος του Κάβου Μαλέα. 2. Ο φάρος της Ντάνας στον Πόρο. 3. Cabo Major Lighthouse, Santander, Ισπανία. 4. Άποψη της εισόδου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος όπου εκτίθενται άριστα διατηρημένο το οπτικό τμήμα παλαιού φαρικού μηχανισμού του 1881, γαλλικής κατασκευής, που λειτουργούσε στην Αλεξανδρούπολη. Κάτω: Το επίσημο φυλλάδιο που κυκλοφόρησε η IALA και η Υπηρεσία Φάρων του Π.Ν. με πληροφορίες για την εγγραφή στο σεμινάριο που θα πραγματοποιηθεί στον Πειραιά τον Ιούνιο του 2013.

Περιπλους 17

Πάνω: Στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος στη Μαρίνα Ζέας θα πραγματοποιηθούν οι εργασίες του επιστημονικού σεμιναρίου για τη διατήρηση των παραδοσιακών φάρων. Κάτω: Το κτίριο του «Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη» στο Πασαλιμάνι.

οι κεφαλές με φωτιστικά στοιχεία τύπου LED, σε σχέση με την δυνατότητα προσαρμογής των παραδοσιακών φωτιστικών μηχανημάτων στη χρήση νέων φωτιστικών στοιχείων, αλλά και οι κίνδυνοι υγείας που σχετίζονται με την χρήση υδράργυρου στις λεκάνες των παραδοσιακών φωτιστικών μηχανημάτων. Η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με αρκετές ανακοινώσεις περιπτωσιολογικών μελετών από μια ποικιλία εργασιών συμπεριλαμβανομένης της αποκατάστασης ενός ολλανδικού φαρόπλοιου, την επιτυχή μετακίνηση φάρων στην Αμερική, μία σύγχρονη προσέγγιση στη διατήρηση φάρων στην Ιταλία καθώς και μία ανακοίνωση σχετικά με την αναγόρευση του φάρου Torre de Hércules στη Λα Κορούνια της Ισπανίας σε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Το επιτυχές αποτέλεσμα του σεμιναρίου αποτέλεσε μέρος της παρουσίασης της εξαιρετικής δουλειάς της Επιτροπής Μηχανικής, Περιβάλλοντος και Διατήρησης Παραδοσιακών Φάρων (ΕΕP), στο 17ο συνέδριο της IALA στο Κέιπταουν της Nότιας Αφρικής, τον Μάρτιο του 2010. Με τη λήξη της τρέχουσας επιτροπής ΕΕΡ τον Μάιο του 2014, το 18ο συνέδριο της IALA θα διεξαχθεί στην γαλικιανή πόλη Λα Κορούνια της Ισπανίας, σε μικρή απόσταση από τον φάρο Torre de Hércules, τον πιο παλαιό ενεργό φάρο στον κόσμο, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την αναγόρευσή του σε 18 Περιπλους

Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO το 2009. Πρόκειται για τον μοναδικό φάρο στον κόσμο, ο οποίος έχει λάβει αυτή τη σπουδαία αναγνώριση μέχρι σήμερα. Στο πλαίσιο του προγράμματος της παρούσας επιτροπής ΕΕΡ και με σκοπό την συνέχιση μιάς επιτυχημένης σειράς σεμιναρίων, προετοιμάζουμε το Σεμινάριο της IALA με θέμα την Διατήρηση της Κληρονομιάς των Φάρων, το οποίο θα διεξαχθεί στον Πειραιά τον Ιούνιο του 2013, από την Υπηρεσία Φάρων του Πολεμικού Ναυτικού και υπό την αιγίδα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος και του «Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη». Το σεμινάριο θα πραγματοποιηθεί από 3 έως 7 Ιουνίου 2013, ξεκινώντας με το επίσημο καλωσόρισμα το απόγευμα της Δευτέρας, 3 Ιουνίου στο κτήριο του «Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη», το οποίο πρόκειται για σήμα κατατεθέν στην πόλη του Πειραιά, επί των οδών 2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου, στο Πασαλιμάνι, όπου θα δοθεί η ευκαιρία στους Έλληνες διοργανωτές να καλωσορίσουν τους επισκέπτες τους στον Πειραιά και να παρουσιάσουν την εκδήλωση αυτή στους συμμετέχοντες επιστήμονες και ερευνητές καθώς και στο ευρύ κοινό. Οι επόμενες δύο μέρες του σεμιναρίου θα πραγματοποιηθούν στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος στη Μαρίνα Ζέας, σε κοντινή απόσταση από το «Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη».

Η εισήγηση για το σεμινάριο έγινε με σκοπό να μπορούν να παρουσιαστούν όλες οι απόψεις γύρω από ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, όπως οι εναλλακτικές χρήσεις, η διατήρηση, συντήρηση και αποκατάσταση των κτηρίων, η επίδραση των τεχνολογικών εξελίξεων και η προώθηση της κληρονομιάς των φάρων. Για να επιτευχθεί αυτό, μέσα στις δύο αυτές μέρες, θα διεξαχθούν οκτώ συνεδρίες με ανακοινώσεις γύρω από μια ποικιλία θεμάτων, όπως η αποκατάσταση κτηρίων, η χρήση ή και η συντήρηση των παραδοσιακών φωτιστικών μηχανημάτων και των κατοδιοπτρικών φακών τους καθώς και η επιλογή κριτηρίων για την διατήρηση των φάρων. Το Σεμινάριο θα ολοκληρωθεί με ανακοινώσεις με το γενικό τίτλο «Εναρμόνιση στην σύγχρονη κοινωνία», με την ελπίδα να προκύψουν σημαντικές συζητήσεις για το ρόλο τον οποίο οι παραδοσιακοί φάροι θα διαδραματίσουν στο μέλλον είτε ως βοηθήματα ναυσιπλοΐας είτε ως κτήρια-σύμβολα τα οποία θα λειτουργούν ως μόνιμη υπενθύμιση της μεγάλης σημασίας τους για το παγκόσμιο εμπόριο καθώς και για την ασφάλεια της ναυσιπλοΐας και των ναυτικών στη διάρκεια πολλών αιώνων. Ανακοινώσεις συγκεκριμένων παραδειγμάτων περιπτωσιολογικών μελετών θα διασαφηνίσουν τα υπό συζήτηση θέματα. Ευκταίο είναι αυτές τις δύο ημέρες των ανακοινώσεων και συζητήσεων να πραγματοποιηθούν οι στόχοι του σεμιναρίου, δηλαδή να προσδιοριστούν καλύτερες πρακτικές και στρατηγικές προκλήσεις μετά από 15ετείς προσπάθειες της IALA να προαγάγει τις διάφορες πτυχές της κληρονομιάς των φάρων. Επιπλέον, το «Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη» θα οργανώσει στους χώρους του βραδινές εκδηλώσεις με θέμα την σχέση της τέχνης και της λογοτεχνίας με τους φάρους, οι οποίες θα περιλαμβάνουν εκθέσεις, εισηγήσεις και προβολή ντοκιμαντέρ. Προσδοκούμε αυτές οι εκδηλώσεις να προσελκύσουν όχι μόνο τους συνέδρους και τους συνοδούς τους αλλά και το ευρύ κοινό. Η τεχνική επίσκεψη, η οποία συμπεριλαμβάνεται στο πρόγραμμα του σεμιναρίου, θα ξεκινήσει με ταξίδι με πλοίο για τον Πόρο, μία ώρα μακριά από τον Πειραιά, θα ακολουθήσει ένα σύντομο ταξίδι με λεωφορείο και μικρή περιπατητική διαδρομή σε μονοπάτι για τον Φάρο της Ντάνας. Η Υπηρεσία Φάρων του Πολεμικού Ναυτικού θα ξεναγήσει στον Φάρο και θα παράσχει πληροφορίες για την αποκατάστασή του, η οποία μάλιστα περιλαμβάνεται σε μία ανακοίνωση του σεμιναρίου. Θα υπάρχει επίσης χρόνος για φαγητό και για περιήγηση στον Πόρο, προτού επιστρέψει το πλοίο στον Πειραιά. Η ημέρα θα κλείσει με το επίσημο δείπνο του σεμιναρίου στη Μεγάλη Βρεταννία στο Σύνταγμα, στο κέντρο της Αθήνας. Το πρωί της Παρασκευής το σεμινάριο θα ολοκληρωθεί με περαιτέρω συζητήσεις γύρω από τα σημεία που επισημάνθηκαν κατά τη διάρκειά του. Τα κύρια συμπεράσματα και οι προτάσεις που θα προκύψουν από το σεμινάριο θα συγκεντρωθούν από την IALA και την Επιτροπή Μηχανικής, Περιβάλλοντος και Διατήρησης Παραδοσιακών Φάρων (ΕΕP). Ανυπομονούμε να καλωσορίσουμε όσους περισσότερους από εσάς γίνεται, καθώς εσείς έχετε τη δύναμη να κάνετε ξεχωριστό αυτό το γεγονός, το οποίο θα λάβει χώρα σε μία θαυμάσια τοποθεσία.

DISCOVER THE ROUTE THAT IS BOTH SAFE AND EFFICIENT

THE FULL PICTURE

MARINE TRANSPORTATION SCALABLE SOLUTIONS ENABLE YOU TO GET THE MOST FROM EVERY VOYAGE Kongsberg gives you control of marine transportation, on vessels of all purposes and sizes. Scalable solutions with smart functionality enable you to increase efficiency, without ever compromising

KONGSBERG MARITIME HELLAS SA

passenger safety, comfort or cargo condition. These solutions evolve over your vessel’s lifetime, ensuring that you can always get the

7, Gravias str., 185 45 Piraeus - Greece

most from investment, time and conditions. Utilizing experience

Support +30 2104222977

from all forms of sea operations, we provide you with certainty in all

km.support.hellas@kongsberg.com

circumstances. For every aspect of every voyage, we provide you

Sales + 30 2104117200 km.sales.hellas@kongsberg.com

with THE FULL PICTURE.

www.km.kongsberg.com

«Αβέρωφ» - Κουντουριώτης Ναυτικά Σύμβολα της Ελληνικότητας του Αιγαίου

Δημοσιεύεται το κείμενο της ομιλίας που εκφωνήθηκε κατά την Ημερίδα με θέμα: «Η συμβολή του Πολεμικού Ναυτικού στους Βαλκανικούς Πολέμους», η οποία πραγματοποιήθηκε την Δευτέρα 3 Δεκεμβρίου 2012 (εκατοστή επέτειο της Ναυμαχίας της Έλλης) στο αμφιθέατρο της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων.

Του Αντιναυάρχου ε.α Ιωάννη Παλούμπη Π.Ν.

υρίες και Κύριοι Αισθάνομαι ιδιαίτερα υπερήφανος και συγκινημένος που έτυχε σε μένα να μετάσχω σ’ αυτή την ημερίδα και να μιλώ σήμερα, στην επέτειο των 100 χρόνων από τη ναυμαχία της Έλλης, της αποφασιστικότερης σύγκρουσης των Βαλκανικών Πολέμων. Ο τόπος, η Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, το φυτώριο των Αξιωματικών και ο θεματοφύλακας των παραδόσεων του Πολεμικού Ναυτικού, προσθέτει στην συγκίνηση και μεγαλώνει την ευθύνη μου. Στο τέλος του 19ου αιώνα η Ελλάδα ήταν μικρή σε έκταση και πληθυσμό. Προς βορρά περιοριζόταν μέχρι τον Τύρναβο, την Καλαμπάκα και την Άρτα. Η νησιωτική χώρα περιελάμβανε τα Επτάνησα, την Εύβοια, τις Κυκλάδες και τις Σποράδες. Η χώρα είχε πτωχεύσει επίσημα από το 1893, ενώ παροιμιώδης έχει μείνει, έκτοτε, η σχετική αναγγελία της πτώχευσης, από τον τότε Πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη. Το 1897 με ελληνική υπαιτιότητα είχε ξεσπάσει ο μετέπειτα αποκληθείς «ατυχής» πόλεμος με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, στην προσπάθεια της χώρας να συνδράμει την, πολλοστή κατά σειρά, επανάσταση του 1896 στην Κρήτη. Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής προσέτρεξαν και επανέφεραν μεν τα σύνορα των εμπολέμων στην προ του πολέμου θέση τους, αλλά κατακύρωσαν στην Ελλάδα ένα υπέρογκο ποσόν, που θα έπρεπε να πληρώσει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ως πολεμικές αποζημιώσεις. Στην αυγή του 20ου αιώνα η χώρα βρισκόταν σε άθλια οικονομική κατάσταση, η οποία προξενούσε κοινωνική αναταραχή και αστάθεια που επιτεινόταν και από τον επιβληθέντα, από τον Σεπτέμβριο του 1897, στυγνό Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο. Παράλληλα δύο μεγάλα εθνικά θέματα το Κρητικό και το Μακεδονικό βρίσκονταν σε έξαρση και κρίσιμη φάση. Τον Αύγουστο του 1909 οι ζυμώσεις των ιδεών και οι κοινωνικές διεργασίες κατέστησαν ώριμες τις συνθήκες για την εκδήλωση στρατιωτικού κινήματος από τον ″Στρατιωτικό Σύνδεσμο″. Οι απαιτήσεις

των επαναστατών εξαντλήθηκαν στην προβολή κάποιων λογικών και μετριοπαθών αιτημάτων ενίσχυσης των Ενόπλων Δυνάμεων. Το μεγάλο όμως επίτευγμα του στρατιωτικού κινήματος υπήρξε η πρόσκληση από την Κρήτη και η καθιέρωση στην κεντρική πολιτική σκηνή του Ελευθερίου Βενιζέλου ενός οραματιστή, αλλά συγχρόνως και ρεαλιστή πολιτικού, που έμελλε να επηρεάσει κατά πολύ αποφασιστικό τρόπο τα ελληνικά πράγματα τις επόμενες τρεις δεκαετίες. Η συμμετοχή στη διοικούσα επιτροπή του Συνδέσμου αρκετών Αξιωματικών του Ναυτικού συνετέλεσε να ληφθεί η απόφαση ενίσχυσης του Ναυτικού με ένα Θωρακισμένο Καταδρομικό που βρισκόταν υπό ναυπήγηση για λογαριασμό της Ιταλικής κυβέρνησης στα ναυπηγεία Ορλάντο, στο Λιβόρνο της Ιταλίας. Το Ιταλικό Ναυτικό θεώρησε ότι τα δύο αδελφά πλοία τα οποία ήδη κατείχε ήταν αρκετά και παρήγγειλε στο ναυπηγείο να βρει αγοραστή. Το ναυπηγείο απευθύνθηκε σε διάφορες χώρες μεταξύ των οποίων και στην Τουρκία, η οποία όμως ανέβαλε συνεχώς τη λήψη της τελικής αποφάσεως. Στη συνέχεια το ναυπηγείο απευθύνθηκε στην Ελλάδα και έπεισε την ελληνική κυβέρνηση να αγοράσει το πλοίο αντί τιμήματος 25,5 εκατ. δρχ. Οι δύο πρώτες δόσεις ύψους 7 εκατ. δρχ πληρώθηκαν από το κληροδότημα, που είχε αφήσει ο εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ για αγορά πλοίου, υπό τον όρο να φέρει το όνομά του. Το Θωρακισμένο Καταδρομικό ονομάσθηκε ″Γεώργιος Αβέρωφ″ και η ένταξή του στον ελληνικό στόλο το 1911 απετέλεσε τη σημαντικότερη, αναλογικά, ενίσχυση του ελληνικού ναυτικού που έγινε ποτέ στα 190 χρόνια ελεύθερης ζωής του ελληνικού κράτους. Το πλοίο έμελλε να επηρεάσει αποφασιστικά την εθνική μας ιστορία του 20ου αιώνα και ως απόρροια αυτού του ρόλου έχει καθιερωθεί στην κοινή συνείδηση ως ένα από τα εθνικά ιερά σύμβολα της πατρίδας μας. Λόγω του περιορισμένου χρονικού πλαισίου της παρούσης ομιλίας δεν θα αναφερθούμε λεπτομερώς στα τεχνικά στοιχεία του πλοίου

20 Περιπλους

που το καθιστούσαν μια εξαιρετική ναυτική μονάδα της εποχής. Θα αναφέρουμε μόνον ότι το πλοίο είχε εκτόπισμα 10.000 τόνων και ήταν ιταλικό σε ό,τι αφορούσε το σκάφος και τις κύριες μηχανές, ο οπλισμός του, νεοτάτου τύπου, προερχόταν από τους αγγλικούς Οίκους ARMSTRONG και VICKERS, οι λέβητες ήταν γαλλικοί τύπου BELLE VILLE, οι δε ιστοί και οι ηλεκτρομηχανές, γερμανικής προελεύσεως, NURNBERG και MANN αντίστοιχα. Οι δύο παλινδρομικές μηχανές τύπου ANSALDO, του έδιναν μια ταχύτητα 23 κόμβων μεγίστη και 17,5 κόμβων οικονομική. Ευτυχής συγκυρία υπήρξε η, μετά ένα χρόνο από τον κατάπλου του, ανάληψη της Αρχηγίας του ελληνικού στόλου από τον Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη, τα έξοχα ψυχικά χαρίσματα του οποίου συνετέλεσαν στην αξιοποίηση και εκμετάλλευση των εξαιρετικών δυνατοτήτων του πλοίου, κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων. Ο Κουντουριώτης γεννήθηκε το 1855 στην Ύδρα, μόλις 30 χρόνια μετά την κορύφωση της ελληνικής επανάστασης. Στην Ύδρα, τότε, ζούσαν ακόμη πολλοί ναυτικοί του ’21 και το λιμάνι της έσφυζε από ιστιοφόρα, πολλά από τα οποία ανήκαν στους θρυλικούς ναυμάχους της επανάστασης και είχαν κυβερνηθεί απ’ αυτούς. Ο πατέρας του Θεόδωρος, ήταν γιος του Γεωργίου Κουντουριώτη που είχε διατελέσει Πρόεδρος του Εκτελεστικού για μεγάλο χρονικό διάστημα τα δύσκολα χρόνια της δεκαετίας του ’20, όταν ο ελληνισμός πάλευε για τη λευτεριά του. Εκεί, στο αρχοντικό του παππού του, που δεσπόζει ψηλά στη δυτική πλευρά της Ύδρας ταυτίστηκε με το Υδραίικο περιβάλλον κι έγινε η προσωποποίηση της παράδοσης των ηρωικών χρόνων, συνεχιστής των μπουρλοτιέρηδων, κληρονομώντας όλες τις αρετές και τις αδυναμίες της μεγάλης εκείνης γενιάς, που συνδύαζε τα ασυμβίβαστα. Τη φρόνηση, με τη γενναιότητα που άγγιζε τα όρια του παράλογου, το μυαλό με την καρδιά. Η καταγωγή και η οικογενειακή παράδοση τον οδήγησαν φυσιολογικά στις τάξεις του Πολεμικού Ναυτικού. Στη διάρκεια της επαγγελματικής του διαδρομής φανέρωσε τα τεράστια ψυχικά του προσό-

ντα και την επίδραση που είχε η οικογενειακή παράδοση στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Η ορμητικότητά του ήταν ανάλογη εκείνης των ναυμάχων του ’21. Πίστευε και πρότασσε τη συνδρομή του Θεού σε όλες τις πράξεις της ζωής του. Προικισμένος με βαθύ στρατηγικό και τακτικό ένστικτο, πολιτικός, διπλωμάτης, ανθρωπιστής με διαίσθηση και ενόραση υπήρξε μία από τις ευγενέστερες φυσιογνωμίες του πανθέου των θαλασσινών ηρώων του ελληνισμού. Η επιλογή του Παύλου Κουντουριώτη ως Αρχηγού του Στόλου με την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων και η προαγωγή του σε Υποναύαρχο μετά τον απόπλου από το Φάληρο, εν πλω προς Μούδρο, ήταν ίσως μία από τις πλέον επιτυχημένες επιλογές του Πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου. Ήταν εκείνος που διέβλεψε ότι πίσω από το επιβλητικό και ατάραχο παρουσιαστικό του Υδραίου αριστοκράτη σιγόκαιγε ένα ηφαίστειο ορμητικότητας και ενθουσιασμού, που είχε τις καταβολές του στην πατρογονική κληρονομιά ναυτοσύνης και ανδρείας. Οι Βαλκανικοί είναι ίσως οι ενδοξότεροι πόλεμοι τους οποίους έχει διεξαγάγει το ελληνικό κράτος από της απελευθερώσεώς του, ενώ ο ″Αβέρωφ″ και ο Παύλος Κουντουριώτης αναδείχθηκαν αναμφίβολα ως τα υψηλότερα ναυτικά σύμβολα της νεώτερης Ελλάδας. Η περιγραφή των γεωπολιτικών συνθηκών που οδήγησαν τις τρεις Σλαβικές Χριστιανικές χώρες των Βαλκανίων να συνάψουν συμμαχία εναντίον της κυριάρχου Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν θα απασχολήσει την παρούσα ομιλία, άλλωστε οι συνθήκες αυτές περιγράφηκαν από προηγούμενους ομιλητές. Ο μόνος στρατηγικός παράγοντας που έλειπε από τους συμμάχους και για τον οποίον έγινε δεκτή η Ελλάδα στη συμμαχία ήταν το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό. Ήταν η μόνη συμμαχική δύναμη που μπορούσε να αποκόψει τις οθωμανικές στρατηγικές εφεδρείες και να τις ακινητοποιήσει στα λιμάνια της Μικράς Ασίας και της Συρίας. Οι εφεδρείες αυτές αποτελούνταν από το 8ο Σώμα Στρατού της Δαμασκού και 15 πρόσθετες Μεραρχίες προερχόμενες από επιστράτευση στη Συρία και τη Δυτική Μικρά Ασία. Ένα σύνολο 250.000 περίπου Οθωμανών που αν κατόρθωναν να διαπεραιωθούν στη Μακεδονία και να αντιπαρατεθούν στα μέτωπα των μαχών είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα έκλιναν την πλάστιγγα του πολέμου υπέρ των Οθωμανικών δυνάμεων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα υποτυπώδη έως ανύπαρκτα οδικά και σιδηροδρομικά δίκτυα της εποχής δεν επέτρεπαν την έγκαιρη μετακίνηση μεγάλων στρατιωτικών μονά-

Στην απέναντι σελίδα: 1. Τα όρια του ελληνικού κράτους προ των Βαλκανικών Πολέμων. (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ. ΙΔ). 2. Λαϊκή χρωμολιθογραφία που απεικονίζει τον Αρχηγό του Στρατιωτικού Συνδέσμου Συνταγματάρχη Νικόλαο Ζορμπά (1844-1920). Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Σε αυτή σελίδα. Αριστερά: Ελευθέριος Βενιζέλος. Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Κάτω: Το θωρηκτό «ΑΒΕΡΩΦ». Περίοδος Βαλκανικών Πολέμων. Φωτογραφία Α. Γαζιάδη. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Περιπλους 21

δων και ρεύματος εφοδίων δια ξηράς, ενώ παράλληλα θα έπρεπε να περάσουν μέσα από το βουλγαρο-τουρκικό μέτωπο γεγονός που καθιστούσε το εγχείρημα ανέφικτο. Αξιοσημείωτος υπήρξε ο ευφυής διπλωματικός ελιγμός του Ελευθερίου Βενιζέλου που αποφάσισε να ενταχθεί στη Βαλκανική συμμαχία, παρά τις αντικρουόμενες επιδιώξεις που είχε καθένας σύμμαχος για τα εδάφη της Μακεδονίας, που θα απελευθερώνονταν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Είναι δίκαιο να αναφερθεί ότι παρά την οικονομική δυσπραγία της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα, η φτωχή Ελλάδα εκείνης της εποχής βρήκε τους οικονομικούς πόρους να ενισχύσει ουσιαστικά τις ένοπλες δυνάμεις της. Ιδιαίτερα για το Ναυτικό ο σχεδιασμός εκσυγχρονισμού και η υλοποίησή του, δείχνει πόσο πο-λύ πίστευαν στην ύπαρξη ισχυρής ναυτικής δύναμης για την άμυνα της χώρας. Έτσι εκτός του ″Αβέρωφ″ που απετέλεσε την κορωνίδα του ναυτικού εξοπλιστικού προγράμματος θα πρέπει να αναφερθούν πολύ περιληπτικά οι ακόλουθες αγορές πλοίων που έλαβαν χώρα μετά το 1905: • Η Μοίρα των Θηρίων ″Αετός″, ″Λέων″, ″Πάνθηρ″, ″Ιέραξ″. • Τα δύο αντιτορπιλικά ″Κεραυνός″, ″Νέα Γενεά″. • Τα τέσσερα αντιτορπιλικά-τορπιλοβόλα ″Σφενδόνη″, ″Λόγχη″, ″Θύελλα″, ″Ναυκρατούσα″ που παραγγέλθηκαν στην Αγγλία. • Τα τέσσερα αντιτορπιλικά-τορπιλοβόλα ″Ασπίς″, ″Βέλος″, ″Νίκη″, ″Δόξα″ που παραγγέλθηκαν στη Γερμανία. • Τα δύο υποβρύχια ″Δελφίν″, ″Ξιφίας″ που παραγγέλθηκαν στη Γαλλία. • Τέλος τα πέντε τορπιλοβόλα Τ 11-12-14-15-16 κατά τη διάρκεια του 1905 εκτέλεσαν εκτεταμένη μετασκευή και αναλεβήτωση στο εργοστάσιο «John Mac Dowel and Varvour» στον Πειραιά. Νομίζω ότι για πολλούς λόγους, μεταξύ των οποίων και η επικαιρότητα, πρέπει να αναφερθεί, ότι το τεράστιο αυτό ναυτικό εξοπλιστικό πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε, σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα από το Ταμείο Εθνικού Στόλου, το οποίο προ του 1900 ονομαζόταν κατ’ αρχάς «Σύλλογος» και μετά «Εταιρεία προς σχηματισμόν Εθνικού Στόλου». Η ίδρυση του Συλλόγου ήταν έμπνευση του Ψαριανού Ναυάρχου Κωνσταντίνου Νικόδημου από το 1866 και στηρίχθηκε αποκλειστικά στις συνεισφορές των ευπόρων ελλήνων του εξωτερικού και του εσωτερικού, αλλά και στους εράνους που συγκέντρωναν τον οβολό των μη ευπόρων. Εκεί άφησε το κληροδότημά του και ο Γεώργιος Αβέρωφ. Από το 1871 και μετά, ένας από τους κύριους πόρους του ταμείου ήταν και το «Λαχείο Εθνικού Στόλου». Επρόκειτο ασφαλώς για άλλους καιρούς, τότε που οι εύποροι προσέφεραν ανιδιοτελώς για το καλό της πατρίδας, αλλά και το κράτος με την αξιοπιστία του ενέπνεε το λαό για εθελοντικές θυσίες. Εάν στα ανωτέρω πλοία προσθέσουμε και τα τρία παλαιά Θωρηκτά ″Ύδρα″, ″Σπέτσαι″ και ″Ψαρά″ που είχαν ναυπηγηθεί τα έτη 1889-1890, έχουμε πλήρη εικόνα του αξιόμαχου τμήματος του ελληνικού στόλου, το οποίο απέπλευσε την 5η Οκτωβρίου 1912 από το Φάληρο, υπό την αρχηγία του Παύλου Κουντουριώτη, παίρνοντας μαζί του βαρύ το φορτίο της ευθύνης υλοποίησης των ελπίδων του ελληνικού λαού. Πολλά από τα πλοία που ήδη αναφέραμε δεν είχαν φτάσει στην Ελλάδα την 5η Οκτωβρίου και συνενώθηκαν αργότερα με τον Στόλο στον Μούδρο.

Το θωρηκτό “ΥΔΡΑ”. Πίσω διακρίνεται το θωρηκτό “ΣΠΕΤΣΑΙ”. Φωτογραφία Α. Γαζιάδη. Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

22 Περιπλους

Είναι γεγονός ότι παρά την ενίσχυση του στόλου που αναφέρθηκε παραπάνω, ακόμη και πέραν των ορίων αντοχής της οικονομίας της χώρας, η επιτελική σύγκριση δυνάμεων με το πολύ αξιόλογο οθωμανικό ναυτικό κατέληγε σαφώς υπέρ του τελευταίου. Σε πολεμικό συμβούλιο που συγκλήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1912 υπό την Προεδρία του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο Πρωθυπουργός επηρεάσθηκε από την παράθεση των δυσμενών στοιχείων σύγκρισης των δύο στόλων και πείσθηκε να συνεχίσει την εφαρμογή των σχεδίων του, μόνον όταν ο Κουντουριώτης εξέφρασε την εδραιωμένη πεποίθησή του ότι ο ελληνικός στόλος θα έβγαινε νικητής σε απ’ ευθείας αντιπαράθεση με τον τουρκικό, διότι τα στελέχη του θα αγωνίζονταν με αυταπάρνηση και υψηλό ηθικό. Για την επίδραση που είχε στον Πρωθυπουργό η στάση του Κουντουριώτη εκείνη την ημέρα, είναι χαρακτηριστική η επιστολή που του έστειλε ο Ελ. Βενιζέλος 21 χρόνια μετά, στην επέτειο της ναυμαχίας της Έλλης, την 3η Δεκεμβρίου 1933. Του έγραφε: «Φίλτατε Ναύαρχε. Είκοσι ένα χρόνια κλείουν σήμερα από την ημέρα, που με την ναυμαχία της Έλλης εξησφάλισες την κατά θάλασσαν υπεροπλίαν της Ελλάδος και των συμμάχων της και έτσι εξησφάλισες την τελικήν νίκην των. Όλοι οι Έλληνες σου είμεθα ευγνώμονες διά την νίκην σου αυτήν. Περισσότερον από όλους εκείνος, που γνωρίζει, ότι χωρίς την αδάμαστον αποφασιστικότητά σου και την πίστιν σου εις την κατά θάλασσαν νίκην μας, δεν θα απεφασίζαμεν να λάβωμεν μέρος εις τον πρώτον Βαλκανικόν Πόλεμον, με αποτέλεσμα ότι, αν μεν νικούσαν οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι, τα όριά μας θα έμεναν οριστικώς εις την Μελούνα ή το πολύ θα έφθαναν στον Αλιάκμονα, αν δε νικούσαν οι Τούρκοι, η ζωή των ομογενών της Αυτοκρατορίας θα απέβαινεν ανυπόφορος. Με εξαίρετον τιμήν και αγάπην Ελευθ. Κ. Βενιζέλος» Η επιλογή της νήσου Λήμνου ως θέσεως αναμονής του στόλου στο ασφαλές αγκυροβόλιο του κόλπου του Μούδρου, μόλις 40 μίλια από την έξοδο των Δαρδανελίων κατέστησε σαφές το επιθετικό πνεύμα του έλληνα αρχηγού και την πρόθεσή του να συγκρουσθεί άμεσα με τον οθωμανικό στόλο, όποτε επιχειρούσε να βγει από τα Στενά στο Αιγαίο. Από το προκεχωρημένο αυτό αγκυροβόλιο εγκατέστησε αδιάλειπτες περιπολίες ελαφρών σκαφών μπροστά στην έξοδο των Στενών ώστε να ειδοποιηθεί έγκαιρα σε περίπτωση εμφανίσεως του τουρκικού στόλου εξερχομένου. Έχοντας εγκλωβίσει κατ’ αυτόν τον τρόπο τον τουρκικό στόλο στην Προποντίδα και στον Εύξεινο για ένα διάστημα περίπου δύο μηνών μετέτρεψε ουσιαστικά το Αιγαίο σε ελληνική θάλασσα μέσα στην οποία κανένα πλοίο δεν μπορούσε να κινηθεί για λογαριασμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στο διάστημα των δύο αυτών μηνών το Οθωμανικό Ναυτικό προσπάθησε να συνδράμει τον Στρατό Ξηράς στο μέτωπο της Τσατάλτζας εναντίον των Βουλγάρων χωρίς πάντως σπουδαία αποτελέσματα παρόλον ό,τι το Βουλγαρικό Ναυτικό στον Εύξεινο δεν παρέτασσε παρά μόνο κάποια παλαιά τορπιλοβόλα άνευ μαχητικής αξίας. Στο μεταξύ ο Κουντουριώτης σχεδίασε και εκτέλεσε μια σειρά πλόων και επιχειρήσεων απελευθερώσεως όλων των νήσων του βορεί-

Βασίλειος Χατζής, Ναυμαχία της Έλλης. Λάδι σε καμβά, 166 x 400 εκ. Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

ου και του ανατολικού Αιγαίου που τελούσαν υπό Οθωμανικό ζυγό και υποστηρίξεως των συμμαχικών επιχειρήσεων ξηράς στα παράλια της Μακεδονία και της Θράκης. Οι τουρκικές φρουρές των νήσων νιώθοντας εγκαταλελειμμένες από το δικό τους ναυτικό παραδίδονταν στα ελληνικά ναυτικά αγήματα χωρίς να αντιτάξουν αντίσταση εκτός από τα νησιά της Λέσβου και της Χίου, όπου οι μάχες ήταν αιματηρές και διήρκεσαν περίπου από ένα μήνα σε κάθε νησί. Η τυπική επικύρωση της καταλήψεως των νησιών γινόταν με τον διορισμό επιτρόπου του Αρχηγού Στόλου και δημοσίευση σχετικής προκηρύξεως. Έτσι εκτός της Λήμνου που κατελήφθη πρώτη ώστε να εξασφαλισθεί το προκεχωρημένο αγκυροβόλιο ακολούθησαν τα νησιά: Ίμβρος, Άγιος Ευστράτιος, Θάσος, Σαμοθράκη, Ψαρά, Τένεδος, Λέσβος και Χίος. Επικυρώθηκε η ένωση με την Ελλάδα της νήσου Ικαρίας που ενωρίτερα είχε κερδίσει την αυτονομία της. Τον Νοέμβριο του 1912 ενώνεται με την Ελλάδα η Σάμος που είχε αυτονομηθεί μετά τη δική της επανάσταση από τον Μάιο του 1912, καθώς και η Κρήτη που επιτέλους βλέπει τις ατέλειωτες πολυαίμακτες εξεγέρσεις της να δικαιώνονται με την ένωσή της με την μητέρα πατρίδα. Την 1η και 2α Νοεμβρίου ο στόλος με επικεφαλής τον ″Αβέρωφ″ καταλαμβάνει το Άγιον Όρος και έρχεται πρώτος στον αγώνα δρόμου με τον βουλγαρικό στρατό που επίσης έσπευδε προς την περιοχή. Η κιβωτός της Ορθοδοξίας γλιτώνει έτσι από περιπέτειες και περιπλοκές που θα μπορούσαν να δημιουργηθούν μεταξύ των ορθοδόξων συμμάχων. Οι διαδοχικές απελευθερώσεις νησιών πλην της ουσιαστικής των σημασίας προκάλεσαν φρενίτιδα ενθουσιασμού στην ελληνική κοινωνία που πληροφορείτο ότι ο στόλος της επετύγχανε τον ένα μετά τον άλλο τους αντικειμενικούς του σκοπούς. Οι πληθυσμοί των νήσων, στην πλειοψηφία τους ελληνικοί υποδέχονταν τα ναυτικά αποβατικά αγήματα με ενθουσιασμό ως απελευθερωτές. Στις 3 Δεκεμβρίου επιχειρείται η πρώτη έξοδος του τουρκικού ναυτικού. Ήταν η μέρα που επικύρωσε την εκδίωξη των Οθωμανών από τη χερσόνησο των Βαλκανίων, ύστερα από περίπου 6 αιώνες που παρέμειναν ως κατακτητές και καθιέρωσε στην παγκόσμια συνείδηση το Αιγαίο ως ελληνική θάλασσα. Τέλος απετέλεσε ένα ακόμα παράδειγμα στην παγκόσμια ιστορία, του δόγματος που πρεσβεύει, ότι οι θαλασσοκράτειρες δυνάμεις διατηρούν στρατηγικό πλεονέκτημα, το οποίο μεταφράζεται σε άμεσο και απτό εδαφικό αποτέλεσμα. Η ναυμαχία εξελίχθηκε σε ναυτική αψιμαχία μισής περίπου ώρας, γιατί μπροστά στην ακατάσχετη ορμή του Ναυάρχου Κουντουριώτη, ο οποίος επετέθη με τη ναυαρχίδα και έθεσε την τουρκική στήλη μεταξύ των πυρών του ″Αβέρωφ″ και των λοιπών Θωρηκτών, η τουρκική στήλη ανέστρεψε με αταξία και τα πλοία της έσπευσαν να καλυφθούν μέσα στα Στενά υπό τα επάκτια πυροβολεία, έχοντας κάποιες σοβαρές ζημιές από τα ελληνικά πυρά και ένα αριθμό νεκρών και τραυματιών. Η επόμενη φορά που επιχειρήθηκε έξοδος του τουρκικού ναυτικού ήταν ένα μήνα μετά, στις 5 Ιανουαρίου του 1913. Η ναυμαχία της Λήμνου ολοκλήρωσε το έργο της ναυμαχίας της Έλλης και εξασφάλισε για την Ελλάδα την κυριαρχία του Αιγαίου και της ανατολικής Μεσογείου. Τα τουρκικά Θωρηκτά μετά από 20

λεπτά ανταλλαγής πυρών τράπηκαν σε φυγή και κατέφυγαν στα Στενά μόλις επιπλέοντα, έχοντας σε εξέλιξη πυρκαγιές και σημαντικές ζημιές από τα εύστοχα ελληνικά πυρά. Κατά τον Β’ Βαλκανικό πόλεμο, που ξεκίνησε την 16η Ιουνίου του 1913, ο ελληνικός στόλος, χωρίς να σταματήσει την επιτήρηση της εξόδου των Στενών, απελευθέρωσε την Καβάλα και το Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) ανεξάρτητα αν η τελευταία, τελικά, δεν παρέμεινε στην ελληνική πλευρά μετά τη συνθηκολόγηση και την υπογραφή της ειρήνης. Τα δύο ναυτικά σύμβολα ο ″Αβέρωφ″ και ο Κουντουριώτης, όπως και όλος ο στόλος γίνανε δεκτοί από τα παραληρούντα από ενθουσιασμό πλήθη στον Φαληρικό όρμο την 5η Αυγούστου1913 όταν επέστρεψαν ύστερα από 10 μήνες θαλασσίων επιχειρήσεων στο Αιγαίο. Είχαν συμβάλλει καθοριστικά στον διπλασιασμό σχεδόν της εδαφικής επικράτειας της Ελλάδας η οποία παραμένει σε μεγάλο ποσοστό αναλλοίωτη μέχρι σήμερα. Το κυριότερο όμως επίτευγμα ήταν ότι είχαν εξασφαλίσει την αδιαφιλονίκητη κυριαρχία του Αιγαίου την οποία ποτέ μέχρι σήμερα το τουρκικό Ναυτικό δεν επιχείρησε να αμφισβητήσει. Η επίδραση των δύο ναυτικών συμβόλων δεν σταμάτησε να είναι ισχυρή και να καθορίζει αποφασιστικά τη διαδρομή της ελληνικής ιστορίας. Έτσι όταν ο Ναύαρχος θεώρησε το 1916 ότι το καθήκον προς την πατρίδα τον καλούσε να λάβει θέση στο πλευρό του μεγάλου πολιτικού Ελευθερίου Βενιζέλου δεν δίστασε στιγμή και τάχθηκε ολόψυχα με το μέρος της Δημοκρατικής Άμυνας στην επαναστατική κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης. Στο σημείο αυτό είναι επιβεβλημένο να παρατεθεί ένα απόσπασμα από επιστολή του Ελευθερίου Βενιζέλου που γράφτηκε την 30η Αυγούστου 1916 και στην οποία διαφαίνεται η εκτίμηση που έτρεφε ο Εθνάρχης στο πρόσωπο του Ναυάρχου, όπως άλλωστε και ολόκληρος ο ελληνικός λαός: «Αθήναι 30 Αυγούστου 1916. Φίλτατε Ναύαρχε. ……………………………………………………………………… Κάμε τον σταυρόν σου εις το όνομα του Θεού. Σε εξορκίζω προς τούτο. Άλλη οδός σωτηρίας δεν έμεινε δια την Ελλάδα. Δεν έχομεν το δικαίωμα ούτε σεις ούτε εγώ ν’ αφήσωμεν να συμπληρωθή η καταστροφή, χωρίς να επιδιώξωμεν την σωτηρίαν. Εάν, φίλτατε ναύαρχε, αρνηθήτε να κινηθήτε, εν καθήκον μου υπολείπεται. Να καταγγείλω εις το έθνος τον όλεθρον εις τον οποίον σύρεται και να δηλώσω ότι, μη έχων την δύναμιν να αποτρέψω τον όλεθρον, αλλά και μη θέλων να παρίσταμαι σιωπηλός μάρτυς της καταστροφής και της ατιμώσεως, φεύγω οριστικώς από την Ελλάδα. Ναύαρχε ! Εις χείραν πάλιν Κουντουριώτη κρέμεται η σωτηρία του έθνους, εφ’ όσον είνε ακόμη καιρός. Με αισθήματα εξόχου τιμής και αδελφικής αγάπης, υμέτερος (Υπογραφή) Ελευθέριος Βενιζέλος» Μεγάλες και ιστορικές στιγμές του έθνους, όπως διαγράφονται από την ιδιωτική αλληλογραφία δύο μεγάλων ανδρών, που ζούσαν, αγωνίζονταν και ανέπνεαν για το έθνος και την ελληνική πατρίδα. Περιπλους 23

Έτσι έγινε συμπαραστάτης του μπορούσαν να συνυπάρχουν με δημιουργού της μεγάλης Ελλάδας το αξίωμά του. καθ’ όλη τη μέχρι το 1920 επική Αποσύρεται οριστικά από τα κοιπερίοδο των ελληνικών θριάμνά περιοριζόμενος σε απλή ζωή βων προσφέροντας στο κίνημα μεταξύ του σπιτιού του στο Πατης Θεσσαλονίκης την πανελλήνια λαιό Φάληρο και της αγαπημέαποδοχή του. Ούτε προσωπικές νης του Ύδρας. συμπάθειες, ούτε οικογενειακές Στις 22 Αυγούστου 1935 έδυσε καταβολές, τον εμπόδισαν μπροήσυχα και ήρεμα και κατά την στά σ’ αυτό που πίστεψε ύψιστο επιθυμία του η σορός του μετασυμφέρον για την πατρίδα φέρθηκε στον πέτρινο τάφο που Ο Αβέρωφ μετά τους Βαλκαείχε ο ίδιος ετοιμάσει κάτω από νικούς Πολέμους και καθ’ όλη το αρχοντικό του στην Ύδρα. τη δεκαετία μέχρι το 1920 ακοΟ ″Αβέρωφ″ συνέχισε τη διαλούθησε την τύχη του λοιπού δρομή του στο Πολεμικό Ναυστόλου την οποία καθόρισαν οι τικό κι εξακολούθησε να πλέει παγκόσμιες εξελίξεις σε συνδυαστο Αιγαίο επικεφαλής του ελσμό με την εσωτερική κατάσταληνικού στόλου, χωρίς ποτέ να ση του εθνικού διχασμού χωρίς υπάρξει αμφισβήτηση για την ποτέ να σταματήσει να πλέει και Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο ναύαρχος Π. Κουντουριώτης επί του αντι- ελληνικότητά του Αρχιπελάγους, τορπιλικού «Σφενδόνη» κατευθύνονται προς Θεσσαλονίκη, όπου θα σχηνα φρουρεί το Αιγαίο είτε συμμε- ματισθεί η κυβέρνηση της Εθνικής Άμυνας. Σεπτέμβριος 1916. Φωτογρα- παρά την ήττα της Μικρασιατιτέχοντας είτε όχι στον Α΄ Παγκό- φικό Αρχείο ΝΜΕ. κής εκστρατείας. σμιο Πόλεμο. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος τον Τον Νοέμβριο του 1918 οι συμμαχικοί στόλοι εισέπλευσαν στην βρήκε χρήσιμο μεν, αλλ’ υπέργηρο να είναι ναυαρχίδα επικεφαλής του Κωνσταντινούπολη και μεταξύ αυτών ο ελληνικός με επικεφαλής ελληνικού στόλου. Δεν ήταν τόσο η ηλικία που τον χαρακτήριζε ως ξετον Αβέρωφ. περασμένο, όσο η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογικής προόδου των Ήταν μια μεγάλη στιγμή της ελληνικής ιστορίας καθώς εκεί κάτω από συστημάτων μάχης των σύγχρονων πολεμικών πλοίων της εποχής. Η την Αγιά Σοφιά και τα τείχη της βασιλεύουσας ο ελληνισμός αντίκριζε ανάπτυξη του αεροπορικού όπλου και η ουσιαστική έλλειψη σύγχροριγώντας, για πρώτη φορά μετά από 466 χρόνια, τις σημαίες και τους νης και αποτελεσματικής αντιαεροπορικής άμυνας του πλοίου, τον επισείοντες των ελληνικών πολεμικών πλοίων. Η αγκυροβολία του καθιστούσαν εύκολο στόχο των αεροπορικών επιδρομών. Αυτός ήταν ″Αβέρωφ″ στα νερά του Βοσπόρου δημιούργησε την εντύπωση ότι και ο λόγος που τη Μεγάλη Εβδομάδα του 1941, ανήμερα τη Μεγάλη η Μεγάλη του Έθνους Ιδέα έπαιρνε σάρκα και οστά. Παρασκευή, όταν οι γερμανικές φάλαγγες πλησίαζαν στα πρόθυρα της Η Συνθήκη των Σεβρών του 1920 σήμανε το τέλος του Α΄ Παγκοσμί- Αθήνας, το Υπουργείο Ναυτικών διέταξε την αυτοβύθισή του. Ένα μεου Πολέμου και καθόρισε στην Ελλάδα τη μεγαλύτερη γεωγραφική γάλο όμως μέρος του πληρώματος αρνήθηκε να εκτελέσει την εντολή έκταση που είχε ποτέ. Ο εθνοκτόνος όμως διχασμός που συνεχιζόταν, επιμένοντας πως ο ″Αβέρωφ″ έπρεπε να αποπλεύσει και να συνεχίσει οι λανθασμένες εκτιμήσεις για τις στρατιωτικές δυνατότητες της χώ- τον πόλεμο. ρας, αλλά και για τις διαθέσεις των συμμάχων, η επιθυμία να απελευ- Οι λεπτομέρειες του μυθιστορηματικού απόπλου εκφεύγουν κι αυθερωθούν οι ελληνικές πατρίδες της Ιωνίας και του Πόντου, οδήγη- τές των ορίων της παρούσας ομιλίας. Μετά μια πρώτη στάση στον σαν στην τρίχρονη περιπέτεια της Μικρασιατικής εκστρατείας και τη όρμο της Σούδας απέπλευσε ανήμερα το Πάσχα με τη συνοδεία μεγαλύτερη καταστροφή του ελληνισμού από το 1821. Παράλληλα μιας μεγάλης νηοπομπής για την Αλεξάνδρεια. Κατά τον πλουν δέολοκληρώθηκε η μέθοδος της εθνικής κάθαρσης δια των γενοκτο- χθηκε ″συνεχείς επιθέσεις βομβαρδιστικών JU 88 και τορπιλοπλάνιών, που είχε εγκαινιάσει η Τουρκία για τις Χριστιανικές μειονότητες νων τις οποίες απέκρουσε δια των πυροβόλων του″ όπως έγραφε της Μικράς Ασίας από την δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα. στο ημερολόγιό του. Η επίδραση του Ναυτικού σ’ αυτόν τον πόλεμο δεν θα μπορούσε να Η μάχη και η τελική κατάληψη της Κρήτης αποτέλεσε το ορόσημο ήταν σημαντική. Είχε όμως καθοριστική συμβολή στην ανάσχεση της της γερμανικής κυριαρχίας σε όλη την Ευρώπη. Οι έλληνες συνέχισαν προέλασης των τουρκικών στρατευμάτων και στη συνδρομή της απα- να μάχονται χωρίς να έχουν πλέον γη. Είχαν όμως πατρίδα, όπως διέγκίστρωσης του ελληνικού στρατού από τα λιμάνια της Μικράς Ασίας. σωσε ο Θουκυδίδης το λεχθέν από τον Θεμιστοκλή. Η πατρίδα αποΣτις 12 Δεκεμβρίου του 1940 σε Πολεμικό Συμβούλιο παρουσία τελείτο από ένα Θωρηκτό, έξι αντιτορπιλικά, τρία τορπιλοβόλα, πέντε όλων των πολιτειακών, πολιτικών και στρατιωτικών αρχών της χώ- υποβρύχια και όλα τα πλοία της εμπορικής ναυτιλίας, στις πρύμες των ρας ο Α/ΓΕΝ Ναύαρχος Σακελλαρίου έλεγε: οποίων κυμάτιζε ελεύθερη η γαλανόλευκη χωρίς γεωγραφικά όρια. «Το Ναυτικό όταν είναι παρόν δεν καθιστά την παρουσίαν του απαραί- Υπ’ αυτή την έννοια η συμβολή του ″Αβέρωφ″ στον πόλεμο ήταν τητη, μόνον όμως όταν λείψει θα αντιληφθεί όλος ο κόσμος τι του προ- σημαντική, έστω και όχι στην πρώτη γραμμή των συγκρούσεων. σέφερε. Κανένας δεν αισθάνθηκε την παρουσία του το 1922. Κανένας Εκτέλεσε ένα αριθμό συνοδειών νηοπομπών στον Ινδικό ωκεανό όμως δεν σκέφθηκε ότι ο Κεμάλ θα υπέγραφε στην Αθήνα τους όρους μακριά από την ακτίνα δράσεως της γερμανικής αεροπορίας. ειρήνης τους οποίους θα μας επέβαλλε μετά την καταστροφή.» Ο επανάπλους όμως αποτέλεσε γεγονός υψίστου εθνικού συμβολιΟ ″Αβέρωφ″ και ο στόλος με την παρουσία τους κράτησαν το Αι- σμού καθώς έφερε μαζί του και αποβίβασε στον Φαληρικό όρμο στις γαίο ελληνικό ακόμα και μετά το τεράστιο πλήγμα. 18 Οκτωβρίου 1944 την ελληνική κυβέρνηση, συμβολίζοντας την Ο Παύλος Κουντουριώτης αποστρατεύθηκε το 1920 λόγω ορίου ηλι- ελεύθερη Ελλάδα που συνενωνόταν με την απελευθερωμένη της γη. κίας και ήταν ο δεύτερος αξιωματικός του Ναυτικού που έγινε Αντι- Τα δύο ναυτικά σύμβολα της χώρας ο ″Αβέρωφ″ και ο Ναύαρχος ναύαρχος εν ενεργεία, ως Αρχηγός Στόλου, με πρώτο τον Ψαριανό Παύλος Κουντουριώτης παραμένουν εκεί που ο χρόνος τα έταξε. Κωσταντή Κανάρη. Η γενική εκτίμηση και η αποδοχή προς το πρόσω- Ο ″Αβέρωφ″ εξακολουθεί να κυματίζει τη γαλανόλευκη και να λιπό του τον ανέβασαν δύο φορές στο αξίωμα του Αντιβασιλέα και του κνίζεται στα γαλανά νερά του Αιγαίου, ως πλοίο Μουσείο πλέον και πρώτου Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας. Υπηρέτησε με την ο Ναύαρχος από το πέτρινο μνήμα του στην Ύδρα ατενίζει το πέίδια αφοσίωση και τους δύο θεσμούς, παρά το γεγονός ότι οι πολι- λαγος μέσα στο οποίο μεγαλούργησε και το οποίο απελευθέρωσε. τικοί του αντίπαλοι, το 1921, αποπειράθηκαν να τον δολοφονήσουν. Για μας τους αξιωματικούς του Ναυτικού αλλά και για όλους τους νεώΉταν τα σημάδια εκείνων των καιρών που η ψύχραιμη σκέψη ήταν τερους έλληνες αποτελούν τα ναυτικά σύμβολα που μας παρέδωσαν ζητούμενο, μη ευρισκόμενο στην πολιτική σκηνή της χώρας. το Αιγαίο ελληνικό και η υποχρέωσή μας είναι να συνεχίσουμε έτσι. Τον Μάιο του 1929 η εθνοσυνέλευση τον εκλέγει τακτικό Πρόεδρο Άλλωστε δε φεύγει ποτέ από τη μνήμη μας η εικόνα που διδαχθήτης Δημοκρατίας. Σε πολύ λίγο χρονικό διάστημα έχουμε ένα ακό- καμε μικροί. μα δείγμα του ιδεαλισμού του Παύλου Κουντουριώτη. Μόλις αντι- Ο Ναύαρχος ασκεπής και ακάλυπτος στην κόντρα γέφυρα του ″Αβέλαμβάνεται τα πρώτα συμπτώματα προσβολής του από ασθένεια ρωφ″ εν μέσω πιδάκων νερού και καπνών από τα εχθρικά πυρά να Πάρκινσον παραιτείται την 10η Δεκεμβρίου 1929, επτά μόνο μήνες οδηγεί «Με την βοήθεια του Θεού και τας ευχάς του Βασιλέως» την μετά την εκλογή του, διότι εκτιμά, όπως ο ίδιος εξομολογείται αρ- επική καταδίωξη των ″εχθρών του γένους″. γότερα προς τον Βενιζέλο, ότι οι ενδείξεις της ασθενείας του δεν θα Σας ευχαριστώ. 24 Περιπλους

Ανανεώσιμες Πηγές ενέργειας στην θάλασσα: Γεωπολιτική προσέγγιση Νικήτας Νικητάκος | Πλοίαρχος Π.Ν. ε.α., Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μέλος Δ.Σ. ΝΜΕ

Εισαγωγή

ιστορία μας δείχνει ότι η θάλασσα αποτελούσε δια μέσου των αιώνων σημαντικό γεωπολιτικό παράγοντα. Λειτουργώντας είτε σαν παράγων ισχύος είτε σαν παράγων συναλλαγών πάντοτε καθόριζε σε σημαντικό σημείο την γεωπολιτική ισχύ κάθε κράτους. Τελευταία η θάλασσα είναι σημαντική ενεργειακή πηγή και δίνει σημαντικό διέξοδο καθαρής ενέργειας στον πλανήτη με την χρήση των ανανεώσιμων πηγών στη θάλασσα Στην εργασία μετά από μια σύντομη ανασκόπηση των αρχών γεωπολιτικής και των αρχών βιώσιμης ανάπτυξης γίνεται μια επισκόπηση των γεωπολιτικών συνεπειών των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με έμφαση στην θάλασσα. Στην συνέχεια θα γίνει παρουσίαση του μεγάλου προγράμματος διασύνδεσης των Ευρωπαϊκών κρατών με ενέργεια που προέρχεται από υπεράκτια πάρκα και των δυνατοτήτων ανάπτυξης κυματικής ενέργειας στο Αιγαίο με τα εμφανή γεωπολιτικά πλεονεκτήματα για τα νησιά σε θέματα ενεργειακής αυτονομίας. Η γεωπολιτική είναι η επιστήμη η οποία εξε-

τάζει, μελετά, αναλύει, ερμηνεύει την: αλληλεξάρτηση μεταξύ φύσης/γεωγραφικού χώρου (περιβάλλοντος) και ανθρωπίνων δραστηριοτήτων και την πολιτισμική σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Η γεωπολιτική σαν επιστήμη ανήκει σε δύο μεγάλα γνωστικά πεδία την Πολιτική Γεωγραφία και τις Διεθνείς σχέσεις. Στον χώρο της Γεωπολιτικής πάντοτε ήταν αρκετά ενδιαφέρουσα η σχέση της με την ενέργεια. Η συμβατική ενέργεια όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και ο άνθρακας αποτελούν σημαντικούς στρατηγικούς παράγοντες με διαφορετική γεωγραφική κατανομή. Με δεδομένη την θέση των ανωτέρω πηγών ενέργειας δημιουργούνται σημαντικές σχέσεις μεταξύ χωρών παραγωγών διακινητών και τελικών καταναλωτών. Η γεωπολιτική της ενέργειας, με την συμβατική της μορφή, λαμβάνοντας υπ’ όψη τις μεγάλες επενδύσεις και την στρατιωτική εμπλοκή σε θέματα ασφάλειας αποτελεί ένα σημαντικό πεδίο έρευνας και εφαρμογών. Η συνεχής μέιωση των αποθεμάτων δημιουργεί νέες γεωπολιτικές σχέσεις μεταξύ των διαφόρων χωρών στο πλαίσιο της διασφά-

Ανανεώσιμες πηγές και βιώσιμη ανάπτυξη

Οι ανανεώσιμες μορφές ενέργειας (ΑΠΕ) ή ήπιες μορφές ενέργειας, ή νέες πηγές ενέργειας, ή πράσινη ενέργεια είναι μορφές εκμεταλλεύσιμης ενέργειας που προέρχονται από διάφορες φυσικές διαδικασίες, όπως ο άνεμος, η γεωθερμία, η κυκλοφορία του νερού και άλλες. Ο όρος «ήπιες» αναφέρεται σε δυο βασικά χαρακτηριστικά τους. Καταρχάς, για την εκμετάλλευσή τους δεν απαιτείται κάποια ενεργητική παρέμβαση, όπως εξόρυξη, άντληση ή καύση, όπως με τις μέχρι τώρα χρησιμοποιούμενες πηγές ενέργειας, αλλά απλώς η εκμετάλλευση της ήδη υπάρχουσας ροής ενέργειας στη φύση. Δεύτερον, πρόκειται για «καθαρές» μορφές ενέργειας, πολύ «φιλικές» στο περιβάλλον, που δεν αποδεσμεύουν υδρογονάνθρακες, διοξείδιο του άνθρακα ή τοξικά και ραδιενεργά απόβλητα, όπως οι υπόλοιπες πηγές ενέργειας που χρησιμοποιούνται σε μεγάλη κλίμακα. Έτσι οι ΑΠΕ θεωρούνται από πολλούς μία αφετηρία για την επίλυση των οικολογικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η Γη. Ως «ανανεώσιμες πηγές» θεωρούνται γενικά οι εναλλακτικές των παραδοσιακών πηγών ενέργειας (π.χ. του πετρελαίου ή του άνθρακα), όπως η ηλιακή και η αιολική. Ο χαρακτηρισμός «ανανεώσιμες» είναι κάπως καταχρηστικός, μιας και ορισμένες από αυτές τις πηγές, όπως η γεωθερμική ενέργεια δεν ανανεώνονται σε κλίμακα χιλιετιών. Σε κάθε περίπτωση οι ΑΠΕ έχουν μελετηθεί ως λύση στο πρόβλημα της αναμενόμενης εξάντλησης των (μη ανανεώσιμων) αποθεμάτων ορυκτών καυσίμων. Τελευταία από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και από πολλά μεμονωμένα κράτη, υιοθετούνται νέες πολιτικές για τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, που προάγουν τέτοιες εσωτερικές πολιτικές και για τα κράτη μέλη. Ο όρος βιώσιμη ανάπτυξη σε γενικούς όρους μπορεί να περιγραφεί σύμφωνα με το διακήρυξη της επιτροπής Brundtland (Our Common Future – World Commission on Environment and Development – 1987) ‘Η ανάπτυξη που καλύπτει τις ανάγκες της παρούσας κοινωνίας χωρίς να επηρεάζει τις δυνατότητες των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους’ Διευκρινίζεται ότι δεν είναι κάθε ανανεώ26 Περιπλους

λισης και χρήσης των ενεργειακών πηγών. Στην εποχή μας με δεδομένη την έλλειψη παραδοσιακών μορφών ενέργειας και την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας δημιουργεί στην κοινωνία την ανάγκη για ανάπτυξη ενός μίγματος ενεργειακών πηγών που σαφώς αλλάζει και μετατοπίζει το γεωπολιτικό ενδιαφέρον από μερικές χώρες σε κάποιες άλλες. Η γεωπολιτική θεώρηση των συμβατικών μορφών ενέργειας αναθεωρείται συνεχώς λαμβάνοντας υπ’ όψη της την σπανιότητά τους και την αλματώδη ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Ένας νέος τομέας γεωπολιτικής αρχίζει να αναπτύσσεται σε σχέση με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειες τα κυριότερα στοιχεία του οποίου θα αναπτυχθούν στο παρόν άρθρο. Η έννοια της γεωπολιτικής των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας αφορά κύρια τον έλεγχο των νέων εφαρμογών και της γνώσης που αναπτύσσεται στο πεδίο των ανανεώσιμων πηγών, την παγκόσμια κατανομή του δυναμικού των πηγών τους (ήλιος,αέρας, κλπ) και των σπανίων υλικών απαραίτητων για την κατασκευή συσκευών εκμετάλλευσης.

σιμη πηγή ενέργειας και βιώσιμη. Για να το καθορίσουμε θα πρέπει να εξετάσουμε τον κύκλο ζωής κάθε πηγής και τον τεχνολογία μετατροπής της. Για παράδειγμα η εφαρμογή υδροηλεκτρικής ενέργειας σε μεγάλη κλίμακα πιθανόν να δημιουργήσει προβλήματα στους υδατικούς πόρους που χρειάζονται για τις αγροτικές καλλιέργειες. Επίσης η χρήση ξύλου σαν βιοκαύσιμο μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα σχετικά με την ανανέωση του.

Γεωπολιτικές συνέπειες της ενεργειακής μεταβολής

Η ενεργειακή μεταβολή με μεγαλύτερη χρήση των ΑΠΕ επιφέρει σημαντικές γεωπολιτικές επιπτώσεις τόσο από την πλευρά των εσωτερικών επιπτώσεων όσο και των εξωτερικών. Ποιο συγκεκριμένα η εφαρμογή των ΑΠΕ και οι τεχνολογικές επιπτώσεις τους που παρακολουθούμε τα τελευταία χρόνια μπορούν να συγκριθούν μόνο με την βιομηχανική επανάσταση στα τέλη του 19ου και αρχές του 20 αιώνα. Η μετάβαση σε διάφορες καθοριστικές μορφές ενέργειας, από ατμό σε άνθρακα στην συνέχεια σε πετρέλαιο και στις μέρες μας σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δημιούργησε εξελίξεις όχι μόνο σε οικονομικό αλλά και σε πολιτικό επίπεδο. Δεν είναι τυχαίο που όλες οι ευρωπαϊκές χώρες τόσο μεμονωμένα όσο και σε συνολικό επίπεδο σαν ΕΕ, δημιούργησαν σειρά από διατάξεις για την άντληση σημαντικών επενδυτικών κεφαλαίων σε ΑΠΕ και για την καθιέρωση νέων κανόνων στις πολιτικές αποφάσεις (20-20-20, 2020). Σε περιπτώσεις κρατών με μεγάλη ενεργειακή ζήτηση όπως οι ΗΠΑ και η Κίνα υπάρχει ανάγκη αναθεώρησης και των εξοπλιστικών τους προγραμμάτων ώστε να επενδύσουν σε οπλικά συστήματα λιγότερο εξαρτώμενα από τα συμβατικά καύσιμα και για να εξασφαλίσουν την ασφάλεια των υπαρχουσών πηγών συμβατικών πηγών ενέργειας. Στο πολιτικό πεδίο επίσης η αποκέντρωση των ΑΠΕ σε διάφορες περιοχές δίνει δύναμη στις τοπικές εξουσίες και δημιουργεί ένα ιδιότυπο δημοκρατικό σύστημα με λιγότερο μακροχρόνια εξάρτηση από την κεντρική κυβέρνηση. Από την αντίθετη όχθη οι κεντρικοί οργανισμοί παραγωγής και διανομής ενέργειας που είναι κυρίως

κρατικοί φορείς δεν επιθυμούν να χάσουν την μονοπωλιακή τους θέση στον χώρο και προβάλλουν σειρά εμποδίων με στόχο την παρεμπόδιση της ανάπτυξης των ΑΠΕ. Στο σημείο αυτό υπάρχει η κρατική παρέμβαση που θα πρέπει να εξισορροπήσει αυτές τις τάσεις. Από εξωτερική γεωπολιτική άποψη οι χώρες που σήμερα επενδύουν σε ΑΠΕ θα έχουν σημαντικό γεωπολιτικό ρόλο στο μέλλον. Το διπολικό μοντέλο όπου υπάρχουν από την μία μεριά οι ΗΠΑ και από την άλλη οι υπόλοιπες χώρες στην γεωπολιτική σκακιέρα της ενέργειας αρχίζει πλέον να φθίνει. Μερικοί εκτιμούν ότι το μοντέλο αυτό θα διευρυνθεί με την συμμετοχή και της Κίνας στην άλλη όχθη ή καλύτερα θα γίνει ένα πολυπολικό μοντέλο όπου η δύναμη θα κατανέμεται πιο ισοδύναμα μεταξύ των διαφόρων κρατών και που θα οφείλεται στα γεωπολιτικά αποτελέσματα από την χρήση των ΑΠΕ.

γκών από ηλιακή ενέργεια. Ενδιαφέρουσα είναι η προσπάθεια για την διασύνδεση Ευρώπης Βόρεια Αφρικής και Μέσης Ανατολής με ηλιακή ενέργεια. Σημαντική παρατήρηση είναι ότι η Κίνα δεν περιλαμβάνεται στους μεγάλους παίκτες παρα το γεγονός ότι παράγει την μεγαλύτερη ποσότητα των ηλιακών κατόπτρων (Concentrated Solar Power – CSP) και φωτοβολταϊκών (photovoltaic panels- PV). Στον τομέα της αιολικής ενέργειας η παγκόσμια κατάσταση αποτυπώνεται στο σχήμα 2.

Παγκόσμια ανάπτυξη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

Οι τρέχουσες τεχνολογίες μπορούν να εκμεταλλευτούν ένα μόνο μικρό ποσοστό των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Τίθεται σύμφωνα με την καθηγήτρια Marranne Ηaug σειρά γεωπολιτικών ερωτημάτων όπως ¨ανισότητα αυτών που παράγουν την ενέργεια με όμοιο τρόπο όπως υπάρχει και στην συμβατική ενέργεια, η εκμετάλλευση της παραδοσιακής βιομάζας πολλές φορές έρχεται σε αντίθεση με θέματα υγείας, φτώχειας, τα μεγάλα υδροηλεκτρικά έργα επηρεάζουν τις γύρω περιοχές, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας θέτουν την επιλογή της αποκεντρωμένης παραγωγής και διαχείρισης που δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις επιθυμητή. Από γεωπολιτικής άποψης υπάρχουν σειρά από θέματα. που αφορούν τον γεωγραφικό παράγοντα το θέμα των ευκαιριών και των περιορισμών των διαφόρων περιοχών. Η κοινή ανάπτυξη τεχνολογιών για για ανανεώσιμες πηγές δημιουργεί δεσμούς μεταξύ διαφόρων χωρών ανάλογους με αυτούς της ενέργειας και των διαφόρων ενεργειακών αγωγών. Χώρες που εκμεταλλεύονται σε μέγιστο βαθμό τις ευκαιρίες και περιορίζουν τα διάφορα εμπόδια θα είναι οι χώρες που θα έχουν ρόλο στην νέα γεωπολιτική σκηνή. Σημαντικό ρόλο επίσης έχει το είδος των φυσικών πηγών που γίνεται εκμετάλλευση για παραγωγή ενέργειας. Όπως θα δούμε στην συνέχεια ανάλογα με την μορφή της φυσικής πηγής (ήλιος, αέρας, κύματα) προκύπτουν νέα χαρακτηριστικά για την παραγωγή ενέργειας. Τέλος η ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας έφερε στην αγορά νέα μέταλλα, πιθανόν που παράγονται σε διαφορετικές χώρες από αυτές που υπάρχουν οι φυσικές πηγές όπως λίθιο που χρησιμοποιείται στις μπαταρίες των ηλεκτρικών αυτοκινήτων και το πυρίτιο που είναι το κύριο στοιχείο κατασκευής φωτοβολταικών. Ξεκινώντας από το ηλιακό δυναμικό όπως στον πίνακα 1 θα διαπιστώσουμε τα παρακάτω.

Σχήμα 1: Παγκόσμιο Ηλιακό δυναμικό Υπάρχουν 2 μεγάλες ζώνες σημαντικής ηλιακής ενέργειας με κέντρα τις περιοχές με γεωγραφικό πλάτος 20Ν και 20S με αποτέλεσμα οι Η.Π.Α. να κοιτούν συμμαχίες με το Μεξικό και της παρακείμενες χώρες. Στο Βόρειο ημισφαίριο χώρες όπως ο Καναδάς, η Ρωσία και οι Σκανδιναυικές χώρες δεν θα έχουν μεγάλη δύναμη σε αυτόν τον τομέα. Η Μεση Ανατολή φαίνεται να διατηρεί την θέση της σαν παραγωγός ενέργειας με πρωτοπόρο τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα όπου υπάρχει το πρόγραμμα Masdar initiative για την δημιουργία της πρώτης πόλης με μηδενικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Σημαντικές επενδύσεις έχουν γίνει στο Μαρόκο όπου η χώρα αναμένεται το 2020 να καλύπτει το 20% των ενεργειακών της ανα-

Σχήμα 2: Παγκόσμιος Χάρτης Αιολικού Δυναμικού Η προσεκτική παρατήρηση του χάρτη μας δείχνει ότι το μεγαλύτερο αιολικό δυναμικό εμφανίζεται στην θάλασσα όπου και τελευταία αναπτύσσονται με εκρηκτικούς ρυθμούς τα θαλάσσια αιολικά πάρκα πηγαίνοντας όλο και σε μεγαλύτερα βάθη όπου η ένταση του ανέμου είναι ισχυρότερη. Για να είναι οικονομικά βιώσιμη μια επένδυση σε αιολική ενέργεια θα πρέπει να έχουμε ταχύτητα ανέμου της τάξεως των 7 m/s. Οι χώρες που βρίσκονται στον Ισημερινό (κεντρική Αμερική, κεντρική Αφρική και Ινδονησία) είναι στην ασθενέστερη θέση ενώ αντίθετα σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι Σκανδιναβικές χώρες και μερικές περιοχές στην Μεσόγειο (περιλαμβανομένων και των ελληνικών νησιών) έχουν σημαντικό αιολικό δυναμικό. Το γεγονός ότι οι Βόρειες χώρες έχουν σημαντικό αιολικό δυναμικό παρακίνησε την Ευρωπαϊκή Κοινότητα να χρηματοδοτήσει το δίκτυο διασύνδεσης υπεράκτιων αιολικών ενεργειακών πάρκων. Ένα άλλο σημαντικό φυσικό στοιχείο που χρησιμοποιείται για την παραγωγή ενέργειας είναι τα κύματα και τα ρεύματα. Στο σχήμα 3 φαίνεται η παγκόσμια κατανομή της κυματικής ενέργειας.

Σχήμα 3: Παγκόσμια κατανομή κυματικού δυναμικού Το παγκόσμιο θαλάσσιο κυματικό δυναμικό σήμερα υπολογίζεται στα 8.000-80.000 TWh ανά έτος, ενώ το παγκόσμιο δυναμικό από τα θαλάσσια ρεύματα ανέρχεται στις 800 TWh/ έτος. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι η θαλάσσια ενέργεια θα μπορούσε να καλύψει σήμερα τις παγκόσμιες απαιτήσεις σε ηλεκτρισμό. Το καλύτερο κυματικό δυναμικό συναντάται στην εύκρατη ζώνη και στα δύο ημισφαίρια με κυματική ισχύ μεταξύ 20-70 KW/m μετώπου του κυματισμού ή και υψηλότερη. Ιδιαίτερα στις ακτές της Δυτ. Ευρώπης, ανοιχτά των ακτών του Καναδά και των ΗΠΑ, καθώς και στις νότιες ακτές της Αυστραλίας και της Ν. Αμερικής. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο εκτιμάται ότι το συνολικά εκμεταλλεύσιμο κυματικό δυναμικό είναι της τάξης των: Περιπλους 27

Κυματική ενέργεια στο Αιγαίο.

Για τον Ελλαδικό χώρο και πιο συγκεκριμένα στο Αιγαίο παρουσιάζονται οι υψηλότερες τιμές κυματικής ισχύος στην Μεσόγειο, της τάξης των 4-11 KW/m. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό είναι ότι το τεχνικά εκμεταλλεύσιμο κυματικό δυναμικό για τα κράτη-μέλη της ΕΕ υπολογίζεται συνολικά 150-230 TWh/ έτος, από τα οποία τα 5-9 TWh/ έτος αντιστοιχούν στις ελληνικές θάλασσες. Έτσι, εύκολα μπορεί να προκύψει ότι η χώρα μας περιλαμβάνει τοποθεσίες όπου παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για εγκατάσταση κυματικών συσκευών όπως οι περιοχές έξω από την Κύμη, την χερσόνησο Άθω κ.τ.λ. Επίσης το Νότιο Αιγαίο χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερα υψηλό αξιοποιήσιμο κυματικό δυναμικό και πιο συγκεκριμένα τα στενά μεταξύ:Κρήτης-Κυθήρων και Κρήτης-Κάσου παρουσιάζουν κυματικό δυναμικό της τάξης των 6-8 KW/m. Ενώ στο στενό μεταξύ Κρήτης-Κάρπαθου και Κάρπαθου-Ρόδου η κυματική ενέργεια είναι περίπου 6 KW/m. Τέλος στο Ιόνιο Πέλαγος, η κυματική ενέργεια σε ετήσια βάση κυμαίνεται σε ένα εύρος 4-8 KW/m. Έτσι θα ήταν σκόπιμο να πραγματοποιηθούν έρευνες σε επίπεδο χώρας αλλά και ευρύτερα ούτως ώστε να εντοπιστούν τα κατάλληλα σημεία για εγκατάσταση μετατροπέων κυματικής ενέργειας καθώς ιδιαίτερα στην περίπτωση της Ελλάδας ηλεκτροπαραγωγικοί σταθμοί κυματικής ενέργειας θα μπορούσαν να αποτελέσουν βιώσιμη λύση ηλεκτροδότησης για τα νησιά του Αιγαίου. Από τις προσπάθειες που λαμβάνουν χώρα στο εξωτερικό χαρακτηριστικό είναι το παράΣχήμα 4: Διασύνδεση υπεράκτιων αιολικών πάρκων στην Βόρεια θάλασσα δειγμα της Αγγλίας όπου έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί και προσανατολίζονται στην κατασκευή κυματικών πάρκων που θα μπορούσαν να καλύψουν τις • 120-190 TWh/ έτος στα ανοιχτά και ενεργειακές ανάγκες 15 εκ. πολιτών. • 34-46 TWh/ έτος σε παράκτιες περιοχές Τέλος για θέματα βιοενέργειας πολλές περιοχές κύρια στην Αφρική Πράγματι, πλέον πολλές από τις προσπάθειες στον τομέα της κυμακαι ην Ασία χρησιμοποιούν βιομάζα σαν κύρια μορφή ενέργειας βέ- τικής έχουν περάσει από το αρχικό πειραματικό στάδιο ανάπτυξης βαια όχι με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο. Η βιομάζα, παρά τις υπό κλίμακα, στην τελική φάση επίδειξης, κατά την οποία εγκαθίαδυναμίες που αναφέρθηκαν παραπάνω μπορεί να έχει σημαντι- στανται ως βιομηχανικά πρότυπα πλήρους κλίμακας σε ειδικά πεκή συνεισφορά στην γεωοικονομία και στην μείωση της φτώχειας δία δοκιμών. Έτσι κατά την τελευταία 5ετία έχουν αναπτυχθεί αρκετά τέτοια κέντρα στις παράκτιες περιοχές της Βόρειας θάλασσας στον κόσμο. και του Ατλαντικού όπως το BIMEP (Biscay Marine Energy Platform), στο Βισκαικό κόλπο, το SEMREV στις ακτές της Βρετάνης και το Διασύνδεση υπεράκτιων EMEC(European Maritime Energy Center) στο βορειανατολικό άκρο αιολικών πάρκων στην Βόρεια Θάλασσα Το δίκτυο διασύνδεσης υπεράκτιων αιολικών πάρκων στην Βό- της Σκωτίας, που λειτουργεί από το 2003 και αποτελεί το πρώτο παρεια Θάλασσα προτάθηκε από την Ευρωπαϊκή κοινότητα το 2008 γκοσμίως πεδίο δοκιμών του είδους του. σαν μια από τις 6 ενεργειακές προτεραιότητες για την Ευρωπαϊκή Σχετικά τώρα με την ελληνική πραγματικότητα ήδη το πρώτο βήμα Ένωση. Στην πρωτοβουλία συμμετέχουν 10 χώρες της Βόρειας έχει επιτευχθεί καθώς ήδη έχει κατατεθεί αίτηση στην ΡΑΕ για την Ευρώπης μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται η Γερμανία, το Ηνω- κατασκευή έργου ΑΠΕ το οποίο και θα εκμεταλλεύεται τα υποθαμένο Βασίλειο και η Νορβηγία. Η πρωτοβουλία περιλαμβάνει την λάσσια ρεύματα για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. διασύνδεση υπεράκτιων αιολικών πάρκων της Βόρειας Θάλασσας Έτσι σύμφωνα με εκτιμήσεις, πρόκειται για ένα πρωτοποριακό σχέσυνολικής επιφάνειας 760.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Μέχρι διο για τα ελληνικά δεδομένα, δεδομένου ότι και στο εξωτερικό η τώρα έχουν χρηματοδοτηθεί πολλά προγράμματα για την μελέτη συγκεκριμένη τεχνολογία βρίσκεται σε δοκιμαστικό στάδιο. Το έργο θα έχει ισχύ 2 MW και πρόκειται να εγκατασταθεί στο στενό του όλου εγχειρήματος. Στο σχήμα 4 φαίνεται η συνολική διάταξη όπου ηλεκτρική ενέργεια μεταξύ Άνδρου και Τήνου. Η συγκεκριμένη τοποθεσία κρίθηκε ιδαμεταδίδεται, μέσω καλωδίων υψηλής τάσης επιτρέποντας την με- νική λόγω της ύπαρξης ισχυρών υποθαλάσσιων ρευμάτων. ταφορά ενέργειας σε όλες τις εμπλεκόμενες χώρες. Με τον τρόπο Η υλοποίηση του έργου θα εξαρτηθεί σημαντικά από την αδειοδοαυτό θα γίνεται αριστοποίηση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέρ- τική διαδικασία, καθώς είναι η πρώτη φορά που δοκιμάζεται κάτι γειας. Τα υδροηλεκτρικά εργοστάσια της Νορβηγίας θα έχουν τον τέτοιο στην Ελλάδα. ρόλο μίας ‘μεγάλης μπαταρίας’ για την αποθήκευση της ενέργειας Σχετικά με το ρυθμιστικό καθεστώς όπου θα μπορούσε να εντακαι την χρησιμοποίηση της σε περιόδους αιχμής. Το εκτιμώμενο κό- χθεί ένα τέτοιο project,όπου η παραγωγή ενέργειας θα προέρχεται στος είναι 32 δις. Ευρώ μέχρι το 2020 με προοπτικές μείωσης που από υποθαλάσσια ρεύματα θα μπορούσε να υπαχθεί στον Νόμο θα προέλθουν από αριστοποίηση της παραγόμενης από της υπερά- 3851/2010 (ΦΕΚ. Ά 85) και στην ευρύτερη περιβαλλοντική νομοθεσία, ενώ η ταρίφα που θα μπορούσε να ισχύει σε αυτή την περίπτωκτιες ανεμογεννήτριες ενέργειας Από γεωπολιτική και γεωοικονομική άποψη το δίκτυο είναι σημα- ση θα είναι αυτή που αφορά τις λοιπές ΑΠΕ. ντικό για τις χώρες που περικλείουν την Βόρεια Θάλασσα και δεν περιορίζεται μόνο στις παράκτιες χώρες. Πιθανόν να είναι σημα- Τεράστιες Δυνατότητες Προσφοράς ντικό και για την Ολλανδία και το Βέλγιο που θα εξασφαλίσουν και στη Δημιουργία θέσεων Εργασίας πρόσβαση στα υπεράκτια πάρκα της Βόρειας Θάλασσας βάζοντας Η κυματική ενέργεια θα μπορούσε άνετα να χαρακτηριστεί η «ελίτ» έτσι τις βάσεις για την ανάπτυξη του μεγάλου Ευρωπαϊκού δικτύου της ενέργειας, - πλέον όλες οι έρευνες στρέφονται προς τα εκείενεργειακής διασύνδεσης. καθώς παράγεται καθαρή και ασφαλής ενέργεια, όπου συμβάλει 28 Περιπλους

Σχήμα 5: Τιμές σχεδιάσεως 50 ετών σημαντικού ύψους κύματος Σχήμα 6: Μέσο Σημαντικό Ύψος Κύματος

σημαντικά στην μείωση των εκπομπών ρύπων ενώ παράλληλα θα μπορούσε να ανοίξει και πολλές νέες θέσεις εργασίας. Έτσι διαφαίνεται πλέον καθαρά ότι η κυματική ενέργεια είναι σε θέση να συνεισφέρει τα μέγιστα στην περιφερειακή ανάπτυξη στην Ευρώπη, ιδιαίτερα σε απομακρυσμένες και παράκτιες περιοχές. Η κατασκευή, μεταφορά, εγκατάσταση, λειτουργία και συντήρηση των εγκαταστάσεων κυματικής ενέργειας θα μπορούσε να δημιουργήσει εισόδημα αλλά και πολλές νέες θέσεις εργασίας. Έτσι σύμφωνα με μελέτες η κυματική ενέργεια έχει σημαντικές δυνατότητες θετικής οικονομικής επίδρασης και δημιουργίας θέσεων εργασίας. Επίσης μπορούν να γίνουν συσχετισμοί με την ανάπτυξη του τομέα της αιολικής ενέργειας. Χαρακτηριστικό είναι να αναφερθεί ότι οι εξαγωγές καθαρών τεχνολογιών στην Δανία αντιστοιχούν στο 7,1 δις. ευρώ, ενώ στη Γερμανία η αποκλειστικά και μόνο η εξαγωγή αιολικής τεχνολογίας υπολογίζεται σε περισσότερο από 5,1 δις. ευρώ. Με βάση τις προβλέψεις της ΕΟΕΑ (European Ocean Energy Association) σχετικά με την εγκατεστημένη ισχύ, μέχρι το 2020 ο τομέας της κυματικής ενέργειας θα έχει δημιουργήσει περισσότερες από 26.000 άμεσες και 13.000 έμμεσες θέσεις εργασίας, φθάνοντας σε ένα σύνολο σχεδόν 40.000 εν δυνάμει θέσεων εργασίας. Ενώ μέχρι το 2050 τα νούμερα αυτά θα έχουν αυξηθεί και θα αντιστοιχούν σε 314,213 άμεσες θέσεις και 157,107 έμμεσες θέσεις εργασίας, ενώ το σύνολο των θέσεων που θα προσφερθεί θα κυμαίνεται στο ιδιαίτερα ενθαρρυντικό 471,320.

Συμπεράσματα

Στην εργασία έγινε μια παρουσίαση της γεωπολιτικής των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και κατά πόσο αυτή μοιάζει με την γεωπολιτική της συμβατικής ενέργειας. Η ανασκόπηση που έγινε μας έδειξε ότι υπάρχουν κοινά σημεία αλλά υπάρχουν και διαφορές. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας είναι πιο αποκεντρωμένες με αποτέλεσμα να ενεργοποιούν περισσότερο τοπικούς παράγοντες. σε αντίθεση με τις κεντρικά ελεγχόμενες συμβατικές μορφές ενέργειας. Σε επίπεδο κρατών οι ΗΠΑ και η Κίνα αλλά και μερικά ευρωπαϊκά κράτη όπως η Γερμανία φαίνεται ότι έχουν επενδύσει σημαντικά στις ανανεώσιμες και θα έχουν κύριο λόγο στον μελλοντικό γεωπολιτικό χάρτη. Χώρες όπως η Σαουδική Αραβία που είχε κύριο ρόλο στην γεωπολιτική της συμβατικής ενέργειας χάνει έδαφος έναντι νέων κρατών με ισχυρή θέση στις ανανεώσιμες και στα κρίσιμα υλικά που τις υποστηρίζουν. Σε επίπεδο ευρωπαϊκής ένωσης δημιουργούνται μεγάλα προγράμματα διασύνδεσης μεταξύ χωρών με σκοπό να αυξήσουν την ασφάλεια της ενεργειακής ζήτησης και να μειώσουν την εξάρτηση από συμβατικά καύσιμα. Στην Ελλάδα είναι σημαντικό να αναπτυχθούν οι αντίστοιχες τεχνολογίες τόσο για εθνικούς λόγους επάρκειας ηλεκτρικής ενέργειας για τα νησιά του Αιγαίου, όσο και για την δημιουργία νέων θέσεων εργασίας.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

1. Criekemans David (2010), ‘Post-Copenhagen from a geopolitical perspective: the US, China and Europe’, in: American Diplomacy (2010.04.12), 2. Mackinder, H. J. (1943) ‘The Round World and the Winning of the Peace’, in: Foreign Affairs, Vol.21, No. 4 (July) 3. Sainteny, G. (2010) ‘Les enjeux géopolitiques des énergies naturelles renouvelables’, in : Questions Internationales, n°45, septembre-octobre 4. Mitchell, C. (2008) The Political Economy of Sustainable Energy (Energy, Climate and theEnvironment Series). Hampshire (UK) & New York (USA): Palgrave Macmillan: 304 p. 5. Rifkin, J. (2002) The Hydrogen Economy. The creation of the worldwide energy web and the redistribution of power on Earth. Oxford: Blackwell Publishing: 294 p. 6. www.energy.gov 7. “Signature of The North Seas Countries Offshore Grid Initiative, Brussels” (PDF) (Press release). Council of the European Union. 2009-12-07.

Περιπλους 29

Γεώργιος N. Παπανικολάου

1883-1962

50 χρόνια από τo θάνατο του μεγάλου ερευνητή και πρωτοπόρου της προληπτικής ιατρικής

Διάλεξη, επί τη ευκαιρία του παγκοσμίου εορτασμού «μνήμης Παπανικολάου» για τα 50 χρόνια από το θάνατό του, που πραγματοποιήθηκε στο Ναυτικό Νοσοκομείο Αθηνών στις 13 Μαρτίου 2012, στο πλαίσιο του Εκπαιδευτικού Προγράμματος Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης, έτους 2011-2012. του Δρος Αριστείδη Γ. Διαμαντή*

*Ο Αριστείδης Γ. Διαμαντής είναι Πλοίαρχος ιατρός- κυτταρολόγος του Πολεμικού Ναυτικού, αριστούχος Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθυντής του Κυτταρολογικού Εργαστηρίου και του Εργαστηριακού Τομέα του Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών καθώς και του Γραφείου Μελέτης Ιστορίας Ελληνικής Ναυτικής Ιατρικής. 30 Περιπλους

παγκόσμια Ιστορία της Ιατρικής του 20ου αιώνα για κάποιον μελετητή της είναι συγκλονιστική, απόλυτα συνυφασμένη με τις ανακαλύψεις και εφευρέσεις, κατά πολύ περισσότερες, σε αριθμό, από όσες έχουν γίνει μαζί κατά τη διάρκεια όλων των προηγουμένων αιώνων. Στον καταιγισμό των σημαντικών αυτών επινοήσεων και εφευρέσεων, που χαρακτήρισε τον αιώνα που πέρασε, το όνομα του Γεώργιου Παπανικολάου δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από το πάνθεον των αθανάτων της νεότερης παγκόσμιας ιστορίας της Ιατρικής. Του κορυφαίου και, ίσως, του σημαντικότερου Έλληνα γιατρού μη νομπελίστα ερευνητή της Ιατρικής του 20ου αιώνα, το βαρυσήμαντο ερευνητικό έργο του οποίου σφραγίστηκε με τη θεμελίωση του κλάδου της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας και της ιατρικής ειδικότητας της Κυτταρολογίας. Του ανθρώπου, που με το τιτάνιο έργο του «χάρισε ζωή στις γυναίκες ολόκληρου του κόσμου», σώζοντάς τις από τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας, όπως έχει χαρακτηριστικά αναγραφεί σε αναμνηστική πλάκα του Ινστιτούτου Ερευνών για τον Καρκίνο στο Μαϊάμι των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, που φέρει το όνομα του μεγάλου ερευνητή προς τιμή του, “Papanicolaou Cancer Research Institute”. Τη ζωή και το έργο του βαθυστόχαστου ερευνητή από την Κύμη έχουν υμνήσει άνθρωποι της επιστήμης και του πνεύματος σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο κορυφαίος γιατρός με την παγκόσμια ακτινοβολία γεννήθηκε στη Κύμη της Εύβοιας το 1883 και πέθανε το 1962 στο Μαϊάμι της

Φλώριδας (Miami, Florida). Ευαίσθητο και συναισθηματικό παιδί από μικρός, ο Παπανικολάου έμαθε να αγαπάει τη φύση, τα αριστουργήματα της λογοτεχνίας και την κλασική μουσική παίζοντας ο ίδιος βιολί. Η μουσική θα σταθεί για τον Παπανικολάου, σε ολόκληρη τη μετέπειτα ζωή του, πολύτιμος σύντροφος και παρηγοριά στις μοναχικές του στιγμές. Υπήρξε γόνος εύπορης οικογένειας με πατέρα γιατρό, τον Νικόλαο Παπανικολάου, που χρημάτισε δύο φορές δήμαρχος Κύμης και βουλευτής Ευβοίας με το κόμμα του Χαρίλαου Τρικούπη (1832-1896). Σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών και μετά την εκπλήρωση των στρατιωτικών του υποχρεώσεων το 1906 θα συνεχίσει τις μεταπτυχιακές του σπουδές στη Γερμανία. Στην επιλογή του αυτή, αποφασιστικός παράγοντας στάθηκε η επιρροή του νονού του, δικηγόρου Στέφανου Κωνσταντινίδη, ο οποίος, έχοντας σπουδάσει στη Γερμανία, δεν έπαυε ποτέ με κάθε ευκαιρία να υπενθυμίζει στο νεαρό Παπανικολάου το επίπεδο σπουδών των πανεπιστημίων εκεί. Ο ίδιος ήταν αυτός, που θα τον μυήσει και στη γερμανική κουλτούρα. Δεν ήταν λοιπόν τυχαίο, που οι φιλοσοφικές θεωρίες του Καντ (Immanuel Kant, 17241804), του Νίτσε (Friedrich Nietzsche, 18441900), του Σοπενχάουερ (Arthur Schopenhauer, 1788- 1860), του Μάρξ (Karl Marx, 1818-1883) και του Γκαίτε (Johann Wolfgang von Goethe, 1749-1832) θα επηρεάσουν αποφασιστικά το ανήσυχο πνεύμα του νεαρού Παπανικολάου και θα του ανοίξουν νέους ορίζοντες στις μετέπειτα επιλογές του να στραφεί προς τη βιολογική έρευνα και να απαρνηθεί την άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος, παρά τις άκαρπες προσπάθειες που κατέβαλε ο πατέρας του, προκειμένου

να τον πείσει να γυρίσει πίσω στη γενέτειρά του και να εργαστεί ως γιατρός. Την ίδια περίπου χρονική περίοδο των έντονων επιστημονικών και υπαρξιακών του αναζητήσεων, ο Παπανικολάου αναπτύσσει σχέσεις και σφυρηλατεί φιλίες με τα «ιερά τέρατα» της διανόησης εκείνης της εποχής, των πρωτοπόρων του δημοτικισμού Αλέξανδρου Δελμούζου (1880-1956), Μανόλη Τριανταφυλλίδη (1883-1959), Γιώργου Σκληρού (Γεώργιος Κωνσταντινίδης, προσωνύμιο Σκληρός, 1878-1919), Δημήτρη Γληνού (1882-1943), Κώστα Χατζόπουλου (18681920), Ίωνα Δραγούμη (1878-1920) και Γιάννη Ψυχάρη (1854-1929). Οι ριζοσπαστικές και ρηξικέλευθες ιδέες τους θα επιδράσουν καθοριστικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Παπανικολάου, ο οποίος παράλληλα με τα επιστημονικά του ενδιαφέρο-

Γεώργιος N. Παπανικολάου 1883-1962

Αριστερά: Κύμη Ευβοίας. Το σπίτι που γεννήθηκε ο Παπανικολάου. Δεξιά, πάνω: Η μητέρα του Μαρία το γένος Κριτσούτα. Δεξιά, κάτω: Ο πατέρας του Νικόλαος Παπανικολάου. Κάτω: Μικρό παιδάκι...

ντα θα αναπτύξει έντονο ενδιαφέρον για τα κοινωνικά προβλήματα του τόπου, τα εθνικά θέματα και τις πολιτικές εξελίξεις, που θα κρατήσει μέχρι το θάνατό του. Ο Παπανικολάου, στα χρόνια των μεταπτυχιακών του σπουδών στη Γερμανία, θα αποκτήσει πλατιά ευρωπαϊκή παιδεία, ακολουθώντας το δρόμο του πνεύματος και της αγάπης για το συνάνθρωπο, διαπνεόμενος από αισθήματα αλτρουισμού και ανθρώπινης αλληλεγγύης μακριά από ταξικές ανισότητες, κομματική ασυδοσία και εκμετάλλευση του μόχθου των αδυνάτων, χωρίς όμως να παρασυρθεί από δογματικές ακρότητες και ιδεολογικές ταμπέλες, μετουσιώνοντας αργότερα τους νεανικούς του σοσιαλιστικούς προσανατολισμούς σε πολιτική τοποθέτηση και, κυρίως, χωρίς να καπηλευτεί αυτό, που σήμερα έχει γίνει προφανές από τους νεόκοπους πολιτικούς. Πρώτος σταθμός του Παπανικολάου υπήρξε η Ιένα (Jena) κοντά στο ίνδαλμα των φοιτητικών του χρόνων, τον Ερνστ Χέκελ (Ernst Haeckel, 1834-1919), το βιβλίο του οποίου “Το αίνιγμα του σύμπαντος” (“The Riddle of the Universe”), μια φιλοσοφική προσέγγιση πάνω στη «θεωρία της εξελίξεως» του Δαρβίνου (Charles Darwin, 1809-1882), θα σταθεί η αφορμή της επιλογής του να παρακολουθήσει τις παραδόσεις των μαθημάτων του μεγάλου Γερμανού βιολόγου και φιλοσόφου. Μετά παραμονή έξι μηνών, μετακομίζει στο Φράιμπουργκ (Freiburg), όπου θα συνεχίσει τις σπουδές του κοντά στο φημισμένο καθηγητή της Γενετικής, εκείνης της εποχής, Όγκουστ Βάισμαν (August Weismann, 1834-1914). Τελευταίος σταθμός του στη Γερμανία υπήρξε το Μόναχο και το παγκοσμίου φήμης Ζωολογικό Ινστιτούτο, τη διεύθυνση του οποίου κατείχε ο καθηγητής Ρίχαρντ Χέρτβιγκ (Richard Hertwig, 1850-1937), στο οποίο με την καθοδήγηση του καθηγητή Ρίχαρντ Γκόλντσμιτ (Richard Goldschmidt, 1878-1958), ο Παπανικολάου εκπονεί τη διδακτορική του διατριβή με θέμα “Περί των συνθηκών της διαφοροποιήσεως του φύλου των Δαφνιϊδών” (“Über die Bedingungen der Sexuellen Differenzierung bei Daphniden”), που θα του χαρίσει τον τίτλο του Διδάκτορα της Φιλοσοφίας (Ph.D). Έχει ειπωθεί, ότι η μελέτη της προσωπικής αλληλογραφίας των προσωπικοτήτων και, κυρίως, αυτής των πρώτων νεανικών τους χρόνων, που αργότερα πρωταγωνίστησαν στην παγκόσμια ιστορία της ανθρωπότητας, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι μόνο βιογραφικό, αλλά ιστοριογραφικό και κοινωνικό. Κι αυτό, γιατί φωτίζει άγνωστες πτυχές του χαρακτήρα τους και τις πνευματικές ανησυχίες τους και αποκαλύπτει τα μελλοντικά τους σχέδια, που σημάδεψαν το μέλλον της ανθρωπότητας. Στην πλούσια αλληλογραφία, που ανέπτυξε ο Παπανικολάου τα πρώτα χρόνια των νεανικών του σπουδών στην Αθήνα και αργότερα στη Γερμανία με τους οικείους και τους φίλους του, αντανακλάται η αμετακίνητη προσήλωσή του στο επιστημονικό ερευνητικό καθήκον, ενώ ταυτόχρονα διαφαίνεται ο ψυχικός πόνος, με τον οποίο είναι συνήθως άρρηκτα συνδεδεμένοι οι βαθύτατα φιλοσοφημένοι άνθρωποι∙ αυτός που θα τον «επιβάλλει» να εργάζεται σκληρά για την εκπλήρωση των νεανικών του ιδανι-

Περιπλους 31

κών και πόθων μέχρι το θάνατό του. Αλλά και η ανάγνωση των νεανικών κειμένων του μεγάλου μας ερευνητή, που φιλοξενήθηκαν στις στήλες του εβδομαδιαίου φιλολογικού περιοδικού «Ο Νουμάς», που εξέδιδε ο γιατρός και συγγραφέας Δημήτρης Ταγκόπουλος (1867-1926) στις αρχές του 20ου αιώνα, συμβάλει με τη σειρά της στην προσέγγιση και ανάδειξη των διαφόρων πτυχών των νεανικών του φιλοσοφικών στοχασμών. Οι νεανικές του σκέψεις απηχούν τη βιωματική θεώρηση του νοήματος της ζωής, τον κοινωνικοπολιτικό του προβληματισμό και τις πνευματικές του ανησυχίες, τη μετριοφροσύνη και τη φιλοπατρία του και πάνω

ρη συγκέντρωσιν, η οποία θα μου επιτρέψη να εργασθώ εντατικώτερον και να φθάσω ασφαλέστερον εις το τέρμα των πόθων μου. Το ότι θα υποφέρω το ξεύρω, αλλά δεν με φοβίζει. Το ότι είναι ενδεχόμενον να συντριβώ αγωνιζόμενος είναι βέβαια πολύ πιθανόν, αλλά νομίζω ότι και τότε θα έχω υπηρετήσει την ζωήν πολύ περισσότερον από όλους εκείνους τους δειλούς, που κρυμμένοι πίσω από προχώματα και οργιάζοντες μέσα εις διαφόρων ειδών ανηθικότητας τρέμουν διαρκώς μήπως χάσουν το πολύτιμο πετσί τους, διά το οποίον και μόνον αισθάνονται αγάπην και στοργήν. Όχι! Δεν θα ήθελα ούτε θα μπορούσα ποτέ να συγκαταλεχθώ μεταξύ αυτών των ανθρώπων. Η

ται από φαινόμενα σήψης και παρακμής. Επιστρέφοντας στην πατρίδα, μετά τις μεταπτυχιακές του σπουδές στη Γερμανία, με τα απαραίτητα τυπικά και ουσιαστικά προσόντα στις «αποσκευές» του για μια ακαδημαϊκή καριέρα, απορρίπτει την ευκαιρία της θέσης έκτακτου καθηγητή στην έδρα της Ανθρωπολογίας, επικεφαλής της οποίας ήταν τότε ο γηραιός καθηγητής Νικόλαος Αποστολίδης (1856-1919). Η σχεδόν ανύπαρκτη επιστημονική έρευνα, που κυριαρχούσε εκείνη την εποχή στον ελληνικό ακαδημαϊκό χώρο, υπήρξε ο πραγματικός λόγος, που απέτρεψε τον Παπανικολάου από μια τέτοια απόφαση.

Αριστερά: Νεαρός φοιτητής στα σκαλιά του Ανατομείου. Δεξιά: Με τους φίλους του Αλέξανδρο Δελμούζο (στη μέση) και τον Γεώργιο Σκληρό (στα δεξιά) στην Ιένα της Γερμανίας το 1907.

απ’ όλα την αγάπη του προς το συνάνθρωπο, όπως αυτή εκφράστηκε αργότερα έμπρακτα με την ανακάλυψη της ανθρωποσωτήριας μεθόδου της πρώιμης ανίχνευσης του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, που έσωσε και μέχρι σήμερα σώζει εκατομμύρια γυναίκες σε όλο τον κόσμο. Στον περιορισμένο χρόνο της σημερινής μου ομιλίας δεν θα σταθώ στην ανάλυση των επιστολών του ούτε και σ’ αυτή των κειμένων του στο «Νουμά», όπως του περισπούδαστου άρθρου του «Για τον εγωισμό και τους εγωιστάς», που δημοσιεύθηκε σε τρεις συνέχειες το Νοέμβριο του 1908. Θα σταθώ, όμως, στην επιστολή, που έστειλε ο Παπανικολάου στους δικούς του, λίγες ημέρες μετά το γάμο του στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1910, στην οποία διακρίνεται ξεκάθαρα το ήθος του μεγάλου ερευνητή και όλη του η φιλοσοφία για τη ζωή και τις αξίες της. «...Εις τον γάμον μου δεν εζήτησα ούτε την ευτυχίαν, εις την οποίαν δεν πιστεύω, ούτε την απόλαυσιν, την οποίαν περιφρονώ, αλλά την ενδυνάμωσιν του εαυτού μου και την πλή32 Περιπλους

ταπεινότης και η στειρότης της ψυχής των με έκαμαν πάντοτε να αποτροπιάσω όπου τους συνήντησα. Εγώ θέλω να πολεμήσω εμπρός εις την πρώτην γραμμήν και ή να πέσω τίμια ή να φέρω εκ των πρώτων την σημαίαν της προόδου εις τον δρόμον του μέλλοντος. Η ζωή δι’ εμέ δεν έχει απόλυτον αξίαν. Ή θα την ζήσω όπως την θέλω εγώ ή θα την απαρνηθώ. Να σαπίσω εδώ εις την Ελλάδα μέσα εις μίαν κοινωνίαν διεφθαρμένην δεν θα μπορούσα ποτέ. Προτιμώ να πεθάνω από ασιτίαν, αγωνιζόμενος τον ευγενή αγώνα της επιστήμης, της ελευθερίας και της προόδου εις μίαν άλλην κοινωνίαν περισσότερον προηγμένην και μάλλον αξίαν του προορισμού της...». Θα σταθώ επίσης σε κάποιο μικρό απόσπασμα από κάποια άλλη επιστολή, που έστειλε και πάλι στους γονείς του μερικές ημέρες αργότερα. «...Το ιδανικόν μου δεν είναι να πλουτίσω ούτε να ζήσω ευτυχής, αλλά να εργασθώ, να δράσω να δημιουργήσω, να κάμω κάτι τι αντάξιον ενός ανθρώπου ηθικού και δυνατού...». λόγια ιδιαίτερης διαχρονικής αξίας, ειδικά στη σημερινή εποχή, που κατακλύζε-

Οι κλειστοί επιστημονικοί ορίζοντες της χώρας μας θα τον αναγκάσουν ακόμη μια φορά να φύγει για το εξωτερικό, αλλά αυτή τη φορά όχι μόνος... Το 1910 παντρεύεται τη Μάχη Μαυρογένη (1892-1982), απόγονο της Μαντώς Μαυρογένους (1796-1840), την οποία γνώρισε σε κάποια από τις πολλές εκδρομές, που του άρεσε να κάνει στη γενέτειρά του, την Κύμη. Η Μάχη μπορεί, βεβαίως, να μην υπήρξε ο νεανικός του έρωτας, αλλά πάνω της διέκρινε ένα χαρακτήρα γεμάτο θάρρος, εγκαρτέρηση, γενναιότητα και αξιοπρέπεια. Η κοινή τους ζωή απέδειξε στο μέλλον, ότι η διορατικότητα του νεαρού επιστήμονα υπήρξε απόλυτα ακριβής. Την παντρεύτηκε ζητώντας από την ίδια μόνο θυσίες, ακόμη και να απαρνηθεί το υπέρτατο αγαθό της φύσης της γυναίκας, την ίδια τη μητρότητα∙ κι εκείνη, δυνατή, γοητευμένη από τη ξεχωριστή του προσωπικότητα και το όνειρο μιας αλλιώτικης τύχης, που η μοίρα τους επεφύλασσε, τα δέχτηκε όλα και αποφάσισε να τον ακολουθήσει. Η Μάχη παρέμεινε επί 52 ολόκληρα χρόνια,

μέχρι το θάνατό του, η πιστή του συμβία, το πρώτο του «πειραματόζωο», όπως συνήθιζε να την αποκαλεί ο μεγάλος επιστήμονας. Το όνομα της Μάχης Παπανικολάου δεν αναγράφεται σε καμιά από τις επιστημονικές δημοσιεύσεις του∙ κι αυτό, καίτοι η ίδια συμμετείχε ενεργά σε όλες ανεξαιρέτως τις μελέτες του, εργαζόμενη σε καθημερινή βάση 14 ώρες το 24ωρο. Η Μάχη υπήρξε η αθέατη πλευρά της επιστημονικής του οδύσσειας. Είχε εκπαιδευτεί συστηματικά από τον ίδιο προσωπικά, ούτως ώστε να μπορεί να τον βοηθά στο ερευνητικό του έργο. Στο εύλογο ερώτημα των νεαρών κυτταρολόγων πότε και από ποιόν η Mrs Pap- όπως την αποκαλούσαν χαρακτηριστικά- είχε εκπαιδευθεί τόσο καλά, εκείνη απαντούσε διακριτικά “The doctor trained me!”, δηλαδή “Ο γιατρός με εκπαίδευσε!”. Την ιδιαίτερη σχέση του ζεύγους Παπανικολάου εύκολα μπορεί να διαπιστώσει κανείς, ανατρέχοντας σε απόσπασμα του κειμένου της συνέντευξης, την οποία έδωσε η Μάχη σε ηλικία 80 ετών στη δημοσιογράφο Τζότζεφιν Ρίτς (Josephine Rich), μετά από μια πρόσφατη περιπέτεια της υγείας της, δέκα χρόνια μετά το θάνατο του μεγάλου ευεργέτη της ανθρωπότητας, που δημοσιεύτηκε στο αμερικανικό περιοδικό “Σύζυγοι γιατρών” (“MD’s Wife”). «…Δεν κάναμε παιδιά γιατί ο γιατρός με ήθελε συνεχώς στο πλευρό του, στο εργαστήριο. Αποφάσισα τότε, ότι έπρεπε να διαλέξω ή να αναθρέψω παιδιά ή να σταθώ κοντά του και να τον βοηθήσω. Θα ήταν αδύνατο να τα κάνω και τα δύο, σωστά

και υπεύθυνα. Και δεν μετάνιωσα για την εκλογή μου. Όταν παντρεύεσαι επιστήμονα, γίνεσαι κι εσύ υπηρέτης της επιστήμης. Υπηρετώντας, δηλαδή, τον άντρα σου, υπηρετείς και την επιστήμη του. Οι επιστήμονες δεν γίνονται, γεννιόνται, κι αυτό τους κάνει πολύ διαφορετικούς από τους άλλους ανθρώπους. Αναλώνονται στη δουλειά τους. Όλη τους η ζωή είναι τα μικροσκόπια και οι δοκιμαστικοί σωλήνες. Το μόνο που σκέπτονται είναι η δουλειά τους και είναι ευτυχισμένοι, μόνο όταν δουλεύουνε. Δεν αργείς πολύ να το καταλάβεις αυτό και το ότι παίρνεις τη δεύτερη θέση στη ζωή τους, γίνεται για σένα τρόπος ζωής, πολύ φυσικός μάλιστα. Το πρώτο σπίτι του άντρα μου ήταν το εργαστήριό του. Ήταν προτιμότερο, λοιπόν, να πάω εγώ να ζήσω στο σπίτι του και γι’ αυτό έγινα βοηθός και παρασκευάστρια. ‘Ίσως η κυρία ν’ αλλάξει τον

Γεώργιος N. Παπανικολάου 1883-1962

Πάνω: Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913 (ο Παπανικολάου πρώτος από δεξιά). Δεξιά: Μάχη Μαυρογένη (1892-1982).

τρόπο ζωής του γιατρού’, είχε πει η οικονόμος του δόκτορος Τζων Χάντερ στη γυναίκα του, την Άννα. ‘Μάλλον ο γιατρός θ’ αλλάξει τη ζωή της κυρίας’, ήταν η σοφή απάντηση της Άννας. Ναι, αναμφίβολα, ο άντρας μου με άλλαξε πολύ. Ήμουνα πάντα όλο γέλια και αστεία και μ’ έκανε να σοβαρευτώ. Ήταν και ο ίδιος σοβαρός άνθρωπος, από την άποψη ότι έπαιρνε στα σοβαρά ό,τι κι αν έκανε, και πάντα είχε ένα ζεστό χαμόγελο για όλους. Όχι, εγώ δεν τον άλλαξα καθόλου. Δεν του χρειαζόταν αλλαγή, ενθάρρυνση μόνο…». Πρώτος σταθμός της επιστημονικής του οδύσσειας υπήρξε το Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο του Μονακό, όπου ο Παπανικολάου θα εργαστεί ως φυσιολόγος, συμμετέχοντας σε μια από τις ερευνητικές αποστολές του ωκεανογραφικού σκάφους "L’ Hirondelle" του πρίγκιπα Αλβέρτου του Α΄ (18481922) το 1911. Στο κάλεσμα της πατρίδας το 1912 ο Παπανικολάου στρατεύεται και υπηρετεί ως έφεδρος ανθυπίατρος στην περιοχή της Κοζάνης κατά τον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο. Δεν θα σχολιάσω τη σημερινή πραγματικότητα με εκείνη αυτής της εποχής, μιας εποχής αναμφίβολα επικής και μιας ιστορικής περιόδου με διαχρονικά βαθύτατη πολιτική και κοινωνική σημασία. Γιατί, στον πατριωτικό ξεσηκωμό του 1912-1913, η φωνή της πατρίδας μας ακούστηκε δυνατά, πολύ μακριά. Όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στην Αμερική, απ’ όπου πλήθος ξενιτεμένοι Έλληνες ήρθαν να πολεμήσουν εθελοντικά∙ η σύγκριση του τότε με το σήμερα δική σας. Οι νικηφόροι αυτοί πόλεμοι δημιούργησαν αξίες, ύψωσαν είδωλα και κατεργάστηκαν ευρείες ψυχολογικές μεταβολές. Οι επαφές και οι συζητήσεις, που είχε ο Παπανικολάου με τους Ελληνοαμερικανούς εθελοντές, οι οποίοι θα του μιλήσουν για το Νέο Κόσμο και τις ευκαιρίες που παρέχονταν για επιστημονική έρευνα, στάθηκαν ο κινητήριος μοχλός στην αμετάκλητη απόφασή του να φύγει για την Αμερική, προκειμένου ν’ ακολουθήσει το όνειρό του. Στα μέσα του κρύου φθινοπώρου του 1913, με την ευχή των γονιών τους παρά τις όποιες αρχικές τους αντιρρήσεις, το νεαρό ζευγάρι των Ελλήνων μεταναστών φθάνει στη Νέα Υόρκη, στις 19 Οκτωβρίου, με το όραμα μιας καλύτερης ζωής. Το ξεκίνημα της σταδιοδρομίας των Παπανικολάου υπήρξε γεμάτο οικονομικές δυσκολίες. Αναγκάζονται και οι δυο να εργαστούν αμέσως, ο ένας πουλώντας χαλιά και παίζοντας βιολί και η άλλη ράβοντας κουμπιά στα γνωστά πολυκαταστήματα Γκίμπελς (Gimbels) με αμοιβή 5 δολάρια την εβδομάδα. Ευτυχώς για τους ίδιους, αλλά και για ολόκληρη την ανθρωπότητα, ο σύζυγος θα διοριστεί βοηθός-παρασκευαστής, με καθήκοντα κάθε άλλο παρά ερευνητικά, στο Τμήμα της Παθολογικής Ανατομικής και Βακτηριολογίας (Department of Pathology and Bacteriology) του Νοσοκομείου της Νέας Υόρκης (New York Hospital) ύστερα από τη μεσολάβηση του διάσημου Αμερικανού γενετιστή και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια (Columbia University) Τόμας Μόργκαν (Thomas Hunt Morgan, 1866-1945), ο οποίος εκτιμούσε ιδιαίτερα το αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής του Γεώργιου Παπανικολάου,

Περιπλους 33

τα ευρήματα της οποίας τον είχαν βοηθήσει στην ερμηνεία των πειραμάτων του πάνω στην κληρονομικότητα και, για τα οποία είχε κάνει ιδιαίτερη μνεία στο βιβλίο του “Heredity and Sex” (“Κληρονομικότητα και φύλο”). Δεν θα περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα και ο διευθυντής του Εργαστηρίου Γουίλιαμ Έλσερ (William James Elser, 1872-1952), εκτιμώντας τα προσόντα του Παπανικολάου, του προτείνει την πολύ ενδιαφέρουσα θέση του βοηθού-ερευνητή στο Τμήμα της Ανατομίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κορνέλ (Cornell Medical School) υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Τσαρλς Στόκαρντ (Charles Stockard, 1879-1939). Σύντομα οι σπάνιες πνευματικές αρετές, οι τεράστιες επιστημονικές ικανότητες και το υποδειγματικό ήθος του Παπανικολάου δεν θα αργήσουν να εκτιμηθούν και να αποδώσουν καρπούς στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ, στο οποίο εργάστηκε συνεχώς επί μισό σχεδόν αιώνα, κατακτώντας όλους τους τίτλους της ακαδημαϊκής ιεραρχίας μέχρι τον ανώτατο τίτλο του ομότιμου καθηγητή

ταβάλλονταν κατά τη διάρκεια του εμμήνου κύκλου. Τη συσχέτιση των μορφολογικών αλλαγών, που παρατηρούσε στα κυτταρικά επιχρίσματα, με τις αλλαγές που συμβαίνουν στη μήτρα και στις ωοθήκες, ο Παπανικολάου δημοσιεύει και πάλι με τον Στόκαρντ, τον Ιούλιο του 1917, στο περιοδικό "Science" με τίτλο “Ρυθμικότητα-περιοδικότητα του γεννητικού κύκλου στο ινδικό χοιρίδιο” (“A rhythmical ‘heat period’ in the guinea pig”) και δύο μήνες αργότερα στο περιοδικό 'American Journal of Anatomy' με τίτλο “Ο φυσιολογικός ωοθηκικός κύκλος του ινδικού χοιριδίου: ιστολογική και λειτουργική μελέτη” (“The existence of a typical oestrous cycle in the guinea pig: with a study of its histological and physiological changes”). Οι δημοσιεύσεις αυτές αποτέλεσαν, ουσιαστικά, την αφετηρία των μετέπειτα επιστημονικών ενδιαφερόντων του μεγάλου ερευνητή. Οι έρευνές του θα επεκταθούν σε κολπικά επιχρίσματα γυναικών, αρχίζοντας από την «ειδική περίπτωση», που όπως απο-

της λειτουργίας του γυναικείου γεννητικού κύκλου με τη χρήση κολπικών επιχρισμάτων” ('The sexual cycle in the human female as revealed by vaginal smears'), σηματοδοτεί και την πρώτη χρονική περίοδο της ιστορίας της Ορμονικής Κυτταρολογίας, ενώ θα αποτελέσει την αφορμή της καθιέρωσης της μελέτης των κολπικών επιχρισμάτων ως μεθόδου ορμονικού ελέγχου. Στη μελέτη αυτή ο Παπανικολάου περιέγραψε την εικόνα των κυττάρων, τη μέθοδο χρώσης, η οποία από τότε φέρει το όνομά του και σήμερα χρησιμοποιείται σε όλα τα Κυτταρολογικά Εργαστήρια του κόσμου και διαίρεσε τον καταμήνιο κύκλο σε τέσσερις φάσεις. Ο Τζώρτζ Κόρνερ (George Washington Corner, 1889-1981), ένας από τους διασημότερους ερευνητές του κλάδου της ενδοκρινολογίας της αναπαραγωγής, υποστήριξε, ότι η ανακάλυψη των ωοθηκικών ορμονών από

Αριστερά: Στο ωκεανογραφικό 'L' Hirondelle' (ο Παπανικολάου πρώτος από δεξιά). Δεξιά:...στο κατάστρωμα του ωκεανογραφικού "L' Hirondelle".

της Κλινικής Ανατομικής, χωρίς όμως να του ανατεθούν ποτέ διδακτικά καθήκοντα, για να μπορεί έτσι απερίσπαστος να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στο ερευνητικό του έργο. Οι αρχικές του έρευνες θα εστιαστούν στην επίδραση των αλκοολικών αναθυμιάσεων πάνω σε ινδικά χοιρίδια σε μια εποχή, άμεσα συνυφασμένη με την περίοδο της ποτοαπαγόρευσης στην Αμερική και τα αποτελέσματα, που δημοσιεύει μαζί με τον Στόκαρντ στο περιοδικό 'American Naturalist' το 1916 με τίτλο “Αλκοόλη και κληρονομικές ανωμαλίες των απογόνων των θηλαστικών” (“A further analysis of the heredity transmission of degeneracy and deformities by the descendants of alcoholized mammals”), θα τύχουν ανάλογης ευνοϊκής αποδοχής. Αποφασισμένος να συνεχίσει και να ολοκληρώσει τις πειραματικές του έρευνες, που είχε αρχίσει στη Γερμανία, ο Παπανικολάου μελετά στο μικροσκόπιο τις κολπικές εκκρίσεις των ινδικών χοιριδίων, η κυτταρομορφολογία των οποίων με34 Περιπλους

καλύφθηκε αργότερα επρόκειτο για την ίδια του τη γυναίκα. Η πρώτη του εργασία με τίτλο “Η πρώιμη διάγνωση εγκυμοσύνης με το κολπικό επίχρισμα” (“The diagnosis of early human pregnancy by the vaginal smear method”), που δημοσίευσε το 1925 στο περιοδικό 'Proceedings Society of Experimental Biology and Medicine', ύστερα από μερικούς μήνες μελέτης κολπικών επιχρισμάτων γυναικών κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους, αποτέλεσε τον επόμενο σταθμό της επιστημονικής του πορείας. Οι πρωτότυπες και πρωτοπόρες μελέτες του γύρω από τον προσδιορισμό του ορμονικού κύκλου των θηλαστικών, θα ολοκληρωθούν με τη μελέτη της κυτταρικής μορφολογίας των κολποτραχηλικών επιχρισμάτων, συσχετίζοντάς τα με τις ορμονικές μεταβολές του οργανισμού. Η δημοσίευση του Παπανικολάου στο περιοδικό ‘American Journal of Anatomy’, το 1933, με τίτλο “Η αποκάλυψη

τον Αμερικανό βιοχημικό Έντουαρντ Ντόϋζυ (Edward Adelbert Doisy, 1893-1986), που τιμήθηκε με το βραβείο Νoμπέλ (Nobel) το 1943, στηρίχτηκε πάνω στη μέθοδο, που πρώτος περιέγραψε ο Παπανικολάου. Το 1920 ο Ελευθέριος Βενιζέλος (1864-1936), πρωθυπουργός της Ελλάδος τότε, στο πλαίσιο των προοδευτικών του μεταρρυθμίσεων για την ανανέωση του Πανεπιστημίου, έχοντας ενημερωθεί για το σπουδαίο ερευνητικό έργο του Παπανικολάου στην Αμερική, του προτείνει να επιστρέψει στην πατρίδα, προσφέροντάς του την έδρα της Ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών και τον τιμητικό τίτλο του καθηγητή. Ευτυχώς οι χρονοβόρες διαδικασίες του επαναπατρισμού, αλλά και η ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου του ιδίου έτους, λειτούργησαν αποτρεπτικά και έτσι ο μεγάλος επιστήμονας θα παραμείνει στην Αμερική, για

καταστάσεων, οι οποίες θα ήταν δυνατόν να προλαμβάνονται εγκαίρως». Τον Οκτώβριο του 1939 ο Παπανικολάου αρχίζει την επανεκτίμηση της μεθόδου του για την ανίχνευση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Σύντομα οι αρχικές του υποψίες θα επιβεβαιωθούν. Η μέθοδός του προσέφερε τη δυνατότητα να ανιχνεύει περιπτώσεις καρκίνου σε πρώιμο στάδιο, χωρίς κλινική συμπτωματολογία, κάτι που δεν μπορούσε να διαγνωστεί με βιοψία. Την ακλόνητη πεποίθηση του Παπανικολάου, για την αξία των παρατηρήσεών του, θα συμμεριστούν ο νέος διευθυντής του Τμήματος της Ανατομίας του Κορνέλ, μετά το θάνατο του Στόκαρντ, καθηγητής Γιόζεφ Χίνσεϋ (Joseph Clarence Hinsey, 1901-1981) και ο διευθυντής της Γυναικολογικής Κλινικής του ιδίου Πανεπιστημίου, καθηγητής Ερρίκος Στάντερ (Henricus Johannes Stander, 1894-1948), οι οποίοι θα τον παροτρύνουν να εστιάσει τις έρευνές του πάνω στην ανάπτυξη της νέας αυτής μεθόδου διάγνωσης του καρκίνου και να συνεργαστεί με το γυ-

the vaginal smear”), η οποία συνοδεύτηκε από τα υπέροχα σχέδια αποφολιδωμένων κυττάρων και ιστοτεμαχίων του καλλιτέχνη και ζωγράφου Χασίμ Μουραγιάμα (Hashime Murayama). Η έκδοση της μελέτης τους, στην οποία τονίστηκε η αξιοπιστία της μεθόδου και αναπτύχθηκε η τεχνική της, χρηματοδοτήθηκε από το Ταμείο της Κοινοπολιτείας (Commonwealth Fund, Harvard Press). Αυτή τη φορά τα σχόλια της ιατρικής κοινότητας όχι μόνο θα είναι ευνοϊκά, αλλά θα σταθούν η αιτία για να ανοίξει ο πολυπόθητος δρόμος προς την επιτυχία της καθολικής αναγνώρισης της αξίας της μεθόδου στην πρώιμη ανίχνευση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Με την εξάπλωση της μεθόδου του Παπανικολάου πλήθαιναν οι περιπτώσεις με ειδικό ενδιαφέρον, που καθημερινά εδραίωναν το κύρος της. Ανάμεσά τους και μια, που θα αποσπάσει την προσοχή των συνέδρων στην ετήσια συνάντηση της Ιατρικής Εταιρείας της Νέας Υόρκης (New York County Medical Society). Επρόκειτο για περίπτωση γυναίκας ηλικίας

Γεώργιος N. Παπανικολάου 1883-1962

να συνεχίσει το ανθρωποσωτήριο έργο του. Στα μέσα της δεκαετίας του 1920 ο Παπανικολάου, μελετώντας κολπικά επιχρίσματα στο ‘Νοσοκομείο Γυναικών’ (Women’s Hospital) της Νέας Υόρκης, θα παρατηρήσει καρκινικά κύτταρα σε κολπικό επίχρισμα γυναικών με καρκίνο του τραχήλου της μήτρας, η συνεχής και συστηματική μελέτη των οποίων ενισχύει την πεποίθησή του για τη δυνατότητα ανίχνευσης καρκίνου με τη μέθοδο αυτή. Ύστερα από σχεδόν τρία χρόνια, τον Ιανουάριο του 1928, στο ‘Battle Creek’ του Μίτσιγκαν (Michigan) των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής προβαίνει σε ανακοίνωση, που δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά του Συνεδρίου με τίτλο “Νέα μέθοδος διάγνωσης του καρκίνου” (“New Cancer Diagnosis”), στην οποία περιέγραφε μια νέα μέθοδο διάγνωσης καρκίνου, που επρόκειτο να μείνει γνωστή στην ιστορία της ανθρωπότητας ως «τεστ Παπανικολάου» (PAP-ΤEST). Και όπως συμβαίνει τις περισσότερες φορές, ο Παπανικολάου δεν κατάφερε να πείσει τον ιατρικό κόσμο της εποχής του για τη

Αριστερά: Μαζί με συνεργάτες στην αυλή του Hertwig (στη πρώτη σειρά στο μέσον ο Richard Hertwig και στην δεύτερη πρώτος από δεξιά ο Παπανικολάου) Δεξιά: Το ζεύγος Παπανικολάου μετανάστες στην Αμερική (Νέα Υόρκη, 1915)

σπουδαία του ανακάλυψη, η οποία μάλιστα έτυχε ψυχρής υποδοχής από τους συναδέλφους του συνοδευόμενη και από επιπόλαιες κριτικές και ειρωνικά σχόλια, ακόμη και από το υποτιμητικό παρατσούκλι «ο Έλληνας παραμυθάς!». Στη σκληρή του αυτοκριτική παρατηρούσε, ότι η αποτυχία να πείσει, βασιζόταν σε άποψη κορυφαίου παθολογοανατόμου της εποχής, ο οποίος θεωρούσε την κυτταρολογική εξέταση των κολπικών επιχρισμάτων περιττή, υποστηρίζοντας, ότι η βιοψία του τραχήλου της μήτρας είναι μια σχετικά εύκολη διαγνωστική διαδικασία. Μόνο η εφημερίδα 'New York World', της 5ης Ιανουαρίου 1928, σημείωνε με συγκρατημένη αισιοδοξία τα κάτωθι˙ «Παρόλο που Δρ. Παπανικολάου απέφυγε να προβλέψει κατά πόσο η νέα διαγνωστική μέθοδος θα συνέβαλε στη θεραπεία του καρκίνου, εν τούτοις, φαίνεται πολύ πιθανόν ότι θα αποδειχθεί χρήσιμη στην έγκαιρη διάγνωση του καρκίνου και συνεπώς θα συμβάλει στην πιο αποτελεσματική του θεραπεία. Μπορούμε επίσης να ελπίζουμε στη διάγνωση προκαρκινικών

ναικολόγο και παθολογοανατόμο του Κορνέλ, ειδικευμένο στα γυναικολογικά ιστολογικά παρασκευάσματα, Χέρμπερτ Τράουτ (Herbert Frederick Traut, 1894-1963). Καρπός της συνεργασίας των δύο ανδρών υπήρξε η εξαιρετική μονογραφία τους με τίτλο “Η διαγνωστική αξία της εξέτασης των κολπικών επιχρισμάτων στον καρκίνο της μήτρας” (“The diagnostic value of vaginal smears in carcinoma of the uterus”), που παρουσιάστηκε το Μάρτιο του 1941 στη Γυναικολογική Εταιρεία της Νέας Υόρκης (New York Gynecological Society) και στη συνέχεια δημοσιεύτηκε στο έγκριτο περιοδικό 'Αmerican Journal of Obstetrics and Gynecology'. Αυτή τη φορά η μέθοδος θα γίνει δεκτή με ιδιαίτερα ευνοϊκά σχόλια από τους επιστήμονες της εποχής και θα επισημανθεί η διαγνωστική της αξία, η οποία προχωράει πέρα και από την ιστολογική διάγνωση. Δύο χρόνια αργότερα, το 1943, ακολουθεί η θαυμάσια εργασία τους με τίτλο “Διάγνωση του καρκίνου της μήτρας με το κολπικό επίχρισμα” (“Diagnosis of uterine cancer by

εξήντα ενός ετών, η οποία με την κυτταρολογική εξέταση είχε θεωρηθεί ύποπτη για καρκίνο, ενώ επανειλημμένες βιοψίες έδειχναν καλοήθη όγκο. Μετά τη χειρουργική αφαίρεση της μήτρας, πίσω από τη φαινομενική καλοήθεια, ανακαλύφθηκε κακοήθης όγκος, που οι προηγούμενες ιστολογικές εξετάσεις δεν είχαν αποκαλύψει. Το αίσθημα εμπιστοσύνης και σιγουριάς, που απέκτησε η μέθοδός του, ώθησε τον Παπανικολάου να δώσει προτεραιότητα σε περαιτέρω έρευνες. Με την ιδιοφυία του, την ενεργητικότητα και τις σπάνιες οργανωτικές του ικανότητες συλλαμβάνει τα μηνύματα των καιρών και κατορθώνει να προωθήσει με ταχύτατο ρυθμό το όραμα εκείνο, που του είχε γίνει πίστη από τα πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας του. Το 1948, ο Παπανικολάου και ο Τράουτ, σε συνεργασία με το γυναικολόγο του Κορνέλ και μετέπειτα καθηγητή της Μαιευτικής και Γυναικολογίας του πανεπιστημιακού νοσοκομείου ‘Georgetown’ της Ουάσινγκτον (Washington, D.C.) Άντριου Μαρκέτι (AnΠεριπλους 35

εδρος της Αμερικανικής Εταιρείας για τον Καρκίνο Δρ. Τσαρλς Κάμερον (Charles S. Cameron, 1900-1998). Από τη στενή συνεργασία των δύο ανδρών θα αναπτυχθεί ανάμεσα τους μια θερμή φιλία, που έμελλε να σφραγίσει τη ζωή και των δύο. Ο Κάμερον, πιστός φίλος του ζεύγους Παπανικολάου, θα μείνει κοντά στη Μάχη και μετά το θάνατο του Dr. Pap, το έργο του οποίου ο ίδιος θα χαρακτηρίσει ως «ορόσημο που δείχνει το δρόμο για τη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής». Τα παρακάτω λόγια που έγραψε στο ειδικό άρθρο, το οποίο δημοσιεύτηκε λίγους μήνες μετά το θάνατο του Παπανικολάου στο αμερικανικό ιατρικό περιοδικό 'Journal of American Medical Association', φανερώνουν το μέγεθος της προσωπικότητας του μεγάλου επιστήμονα και ευεργέτη της ανθρωπότητας: «...Ήταν ένας

Πάνω: Στο τμήμα Ανατομικής του Cornell (στο μέσον ο καθηγητής Charles Stockard και δεύτερος από αριστερά ο Παπανικολάου) Κάτω: Άποψη του Cornell Medical School και του New York Hospital (φωτογραφία εποχής) Δεξιά: Το κτήριο Batle Creek Michigan στο οποίο ο Παπανικολάου παρουσίασε τη “Νέα μέθοδο διάγνωσης καρκίνου”, τον Ιανουάριο του 1928 (φωτογραφία εποχής).

drew Anthony Marchetti, 1901-1970), δημοσιεύουν τη μονογραφία τους “Τα επιθήλια των οργάνων του αναπαραγωγικού συστήματος της γυναίκας: μια μελέτη συσχέτισης των κυκλικών αλλαγών” (“The Epithelia of Woman’s Reproductive Organs: a correlative study of cyclic changes”). Η έκδοσή της, η οποία όπως και η προηγούμενη συνοδεύτηκε από τα έγχρωμα σχέδια του Χασίμ Μουραγιάμα, έγχρωμους πίνακες και μικροφωτογραφίες και χρηματοδοτήθηκε από το Ταμείο της Κοινοπολιτείας, χρησίμευσε για πολλά χρόνια ως βιβλίο αναφοράς στους παθολογοανατόμους και κυτταρολόγους του γυναικείου γεννητικού συστήματος. Χάρη στις προσπάθειες του Παπανικολά36 Περιπλους

ου οργανώθηκε και πραγματοποιήθηκε με απόλυτη επιτυχία το 1948 στη Βοστόνη (Boston) το Πρώτο Εθνικό Κυτταρολογικό Συνέδριο υπό την αιγίδα της Αμερικανικής Εταιρείας για τον Καρκίνο (American Cancer Society), όπου έλαβαν μέρος περισσότεροι από ενενήντα σύνεδροι με ειδικό ενδιαφέρον και αναγνωρίστηκε η μοναδικότητα της μεθόδου στην πρώιμη ανίχνευση του καρκίνου. Με την ευκαιρία αυτή ο Παπανικολάου επικεντρώθηκε στα σημεία, στα οποία θα έπρεπε να δοθεί περισσότερη έμφαση για τη διάδοση της μεθόδου. Το πρόγραμμα, που σχεδιάστηκε, έγινε αποδεκτό και τη μεθόδευση της υλοποίησής του ανέλαβε ο επιστημονικός διευθυντής και αντιπρό-

ζωοδότης. Ανήκει στη χορεία των μεγάλων. Είναι ένας από τους διαλεχτούς ανθρώπους της οικουμένης, που ορθώνονται στην αιωνιότητα σαν απομονωμένοι πύργοι, μπροστά στο δρόμο για τη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής. Του οφείλουμε μεγάλο χρέος. Είμαστε ευτυχείς που μας δόθηκε η ευκαιρία να τον γνωρίσουμε...». Εκτός από τον καρκίνο των γυναικείων γεννητικών οργάνων, η μέθοδος άρχισε να επεκτείνεται και σε άλλα συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού. Για το αναπνευστικό σύστημα ο Παπανικολάου θα πειραματιστεί και σε δικά του πτύελα, που έπαιρνε τακτικά για εξέταση. Στα χαρακτηριστικά κύτταρα, που θα τον οδηγήσουν οι παρατηρήσεις αυτές, θα δώσει το όνομά του ‘Pap cells’. Με την πάροδο του χρόνου, η μέθοδος θα επεκταθεί και στην εξέταση των υπολοίπων βιολογικών υλικών του οργανισμού, όπως στα ούρα, στα υγρά του στομάχου, σε εκκρίματα μαστού, στο εγκεφαλονωτιαίο, στο πλευριτικό, στο περικαρδιακό, στο περιτοναϊκό υγρό κ.ά. Η διεύρυνση της μεθόδου παρείχε στον Παπανικολάου νέες επιστημονικές συγκινήσεις. Έντονη παρέμενε στη μνήμη του η ένταση της αγωνίας ωσότου έρθει η επαλήθευση σε κάποιο δύσκολα διαγνωστικά περιστατικό. Ατίμητη, όμως, ανταμοιβή, η ανακούφιση και η ικανοποίηση που ακολουθούσαν. Όταν διηγιόταν εκείνα τα συναρπαστικά περιστατικά τα μάτια του σπίθιζαν και στην όψη του απλώνονταν η γλύκα της ευδαιμονίας. Εξέταση κολπικού επιχρίσματος θετική σε

Γεώργιος N. Παπανικολάου 1883-1962

τελούν τεράστιας σημασίας διαγνωστικό υλικό. Την καινούργια ειδικότητα ονόμασε ‘Exfoliative Cytology’ δηλαδή ‘Αποφολιδωτική Κυτταρολογία’, χρησιμοποιώντας για την πρώτη λέξη τους λατινικούς όρους ‘ex’ και ‘folium’, που αντιστοιχούν στην πρόθεση ‘εκ’ και την ελληνική λέξη ‘φύλλο’. Τα λαμπρά αποτελέσματα από την εφαρμογή της μεθόδου θα γίνουν ολοφάνερα με στατιστικές. Οι αριθμοί έδειχναν, ότι ένα ανθρωποσωτήριο όπλο είχε βρεθεί. Η δικαίωση του αγώνα έφερνε τιμές, διακρίσεις από όλο τον κόσμο καθώς και τα μεγαλύτερα επιστημονικά βραβεία της Αμερικής. Το 1950 ο Παπανικολάου τιμήθηκε με το ‘Lasker Award’, το σημαντικότερο αμερικανικό επιστημονικό βραβείο, εφάμιλλο του βραβείου Νομπέλ, για το οποίο, καίτοι προτάθηκε δύο και κατ’ άλλους πέντε φορές, εντούτοις δεν το κέρδισε ποτέ. Σύμφωνα με τον Αμερικανό βιογράφο του, καθηγητή Γυναικολογίας Έρσκιν Καρμάικλ (Erskine Carmichael), οι λόγοι, για τους οποίους δεν δόθηκε το βραβείο Νομπέλ στο μεγάλο ερευνητή, έχουν να κάνουν πρώτον με τον αναπάντεχο θάνατο ενός υποστηριχτή του Παπανικολάου, ο οποίος ήταν μέλος της επιτροπής βράβευσης εκείνο το χρονικό διάστημα, δεύτερον με τη διστακτικότητα της επιτροπής να βραβεύσει μια ακόμη ανακάλυψη για τον καρκίνο, τη στιγμή που είχε προηγηθεί το φιάσκο της απονομής του βραβείου στον Γιόχανς Φίμπιγκερ (Johannes Fibiger, 1867-1928) το 1926, ο οποίος είχε ισχυριστεί, ότι ο καρκίνος προκαλείται από σκουλήκια και τρίτον με το γεγονός της σχεδόν ταυτόχρονης δημοσίευσης παρόμοιων ευρημάτων από το Ρουμάνο παθολογοανατόμο Όρελ Μπάμπες (Aurel Babeş, 1886-1961), που προβλημάτισε σοβαρά την επιτροπή. Η μαθήτρια του Παπανικολάου καθηγήτρια Ιρένα Κοπρόφσκα (Irena Koprowska, 1917-2012) θεωρεί ως την πιθανότερη Αριστερά: Η καταχώρηση της εφημερίδας 'New York World' στις 5 Ιανουαρίου του 1928. Δεξιά: Καταχώρηση της παρουαιτία το γεγονός, ότι το έργο σίασης του Παπανικολάου "New Cancer Diagnosis" στον Τόμο Πρακτικών τον Ιανουάριο του 1928. του μεγάλου ερευνητή δεν γυναίκα πενήντα ετών… με τα άλλα διαγνω- δου Παπανικολάου είχε εδραιωθεί σε ολό- μπόρεσε να αξιολογηθεί σωστά από τους στικά μέσα δεν στάθηκε δυνατή η εντόπιση κληρο τον κόσμο και η διεθνής αναγνώριση συγχρόνους του, γιατί υπήρξε καινοτόμο και της κακοήθειας…η χειρουργική επέμβαση ερχόταν να στέψει το μόχθο του ερευνητή. πρωτοποριακό για την εποχή του. αποκάλυψε καρκίνο στο οπίσθιο μέρος του Αγώνες, κόποι, ξενύχτια, απογοητεύσεις Οι πραγματικές, όμως, αιτίες που οδήγηκόλπου. Περίπτωση άνδρα πενήντα ετών… και αγωνίες εύρισκαν τη δικαίωσή τους. Το σαν στη λανθασμένη απόφαση να μην του στην κυτταρολογική εξέταση των πτυέλων όραμα μιας ζωής για ένα δημιουργικό έργο απονεμηθεί το βραβείο, θα πρέπει να αναζητηθούν από τον ιστορικό του μέλλοντος, επισημάνθηκαν καρκινικά κύτταρα…προη- είχε γίνει επιτέλους πραγματικότητα. γούμενη ακτινογραφία και βρογχοσκόπηση Ο Παπανικολάου είχε ανοίξει νέους ορίζο- όταν κάποια ημέρα τα μυστικά αρχεία της αρνητικές…χειρουργικά αποδείχτηκε καρ- ντες στην επιστήμη. Χάρισε στην Ιατρική επιτροπής βράβευσης ανοίξουν για περαιτέκίνωμα στο δεξιό βρόγχο του πνεύμονα. ένα νέο κλάδο. Με την πρωτοτυπία της ρω μελέτη και αξιολόγηση. Σύμφωνα με τον Άλλο χαρακτηριστικό περιστατικό… μετά σκέψης του, την παρατηρητικότητα και τη καθηγητή της Ιστορίας της Ιατρικής Σπύρο από κυτταρολογική εξέταση ούρων θετι- συνεχή ακούραστη προσπάθεια, που χαρα- Μαρκέτο (1931-2012) «…Η περίοδος του κή για κακοήθεια συστήθηκε χειρουργική κτηρίζει τη μεγαλοφυΐα, θα ανακαλύψει, ότι απυροβλήτου των βραβεύσεων έχει αρχίσει αφαίρεση του νεφρού…ο χειρουργός τηλε- τα μέχρι τότε θεωρούμενα άχρηστα κύττα- να κλονίζεται σοβαρά. Ανάμεσα από τα κλασιφώνησε «...δυστυχώς στερήσαμε τον ασθενή ρα, δηλαδή εκείνα που «αποφολιδώνονται» κά παραδείγματα κορυφαίων ερευνητών του από ένα υγιές νεφρό»... ο Παπανικολάου πα- και πετιούνται από τον οργανισμό, απο- 20ου αιώνα που αδικήθηκαν και δεν κατόρθωρακαλεί να γίνουν περισσότερες τομές στο ιστολογικό παρασκεύασμα... γεμάτος αγωνία για το αποτέλεσμα περνά τη νύχτα άυπνος, την επομένη όμως που του τηλεφωνεί ο γιατρός, μαθαίνει ότι αποκαλύφθηκε ένας μικρός καρκίνος... ο άρρωστος με την έγκαιρη διάγνωση και επέμβαση είχε σωθεί! Παρόμοιες εντυπωσιακές περιπτώσεις πλήθαιναν με τον καιρό βοηθώντας σημαντικά στην εδραίωση της μεθόδου. Η εφαρμογή της γνώριζε όλο και μεγαλύτερη εξάπλωση με τα προγράμματα διαφώτισης και ομαδικής εξέτασης γυναικών, που εγκαινίασε η Αμερικανική Εταιρεία για τον Καρκίνο. Πολλά νοσοκομεία θα ιδρύσουν κλινικές για την πρόληψη του καρκίνου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 το κύρος της μεθό-

Περιπλους 37

Πάνω, αριστερά:...μπροστά στο μικροσκόπιο. Πάνω, δεξιά: Εγχρωμα σχέδια κυττάρων από τη δημοσίευση του 1943 "Diagnosis of uterine cancer by the vaginal smear". Κάτω, αριστερά: Στο Memorial Center με τον καθηγητή Θωμά Δοξιάδη (αριστερά) και το διευθυντή της κλινικής Strang Δρ. Emerson Day (δεξιά). Κάτω, δεξιά: Με την Μάχη και τις συνεργάτιδες στο Εργαστήριο (δίπλα στο μικροσκόπιο το βραβείο Lasker Award).

σαν να αποσπάσουν τη διάκριση του ‘νομπελίστα’ ξεχωρίζουν τρία ονόματα: ο Γεώργιος Παπανικολάου και οι Άλμπερτ Σαίημπιν και Τζόνας Σωλκ, οι οποίοι συνέδεσαν άρρηκτα το όνομά τους με την ανακάλυψη του ανθρωποσωτηρίου αντιπολιομυελιτικού εμβολίου. Και οι τρεις ‘μεγάλοι χαμένοι’ των βραβείων Νομπέλ Ιατρικής ανήκουν και είναι στους μεγάλους κερδισμένους της Ιστορίας της Ιατρικής, που σημάδεψαν με τις ανακαλύψεις, τις εφευρέσεις και τις επινοήσεις των την παγκόσμια ιατρική επιστήμη του αιώνα μας». Το όνομα του Παπανικολάου είχε πάρει πλέον τη θέση που του άξιζε∙ αυτής στο πάνθεον των μεγάλων ευεργετών της ανθρωπότητας. Το επιστημονικό έργο του θεμελιωτή της ‘Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας’ περικλείεται σε 158 πρωτότυπες επιστημονικές δημοσιεύσεις και συμπυκνώνεται μέσα σε πέντε μονογραφίες: τη “Διάγνωση του καρκίνου της μήτρας από τo κολπικό επίχρισμα” (“Diagnosis of uterine cancer by the vaginal smear”) το 1943, “Τα επιθήλια των αναπαραγωγικών οργάνων της γυναίκας” (“The epithelia of woman’s productive organs”) το 1948, τον “Άτλαντα της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας” (“Atlas of Exfoliative Cytology”) το 1954, την “Ενδομήτρια Κυτταρολογία” (“Endometrial Cytology”) το 1959 και το κεφάλαιο της “Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας” (Exfoliative Cytology) στην έκδοση του Συμποσίου του 38 Περιπλους

Καρκίνου (Cancer Symposium), το 1960. Η δημοσίευση των εξαιρετικών μονογραφιών, που πραγματοποίησε με τους Τράουτ και Μαρκέτι, θα σταθεί η αφορμή για την οικονομική υποστήριξη και πάλι από το Ταμείο της Κοινοπολιτείας της έκδοσης του μνημειώδους έργου της ζωής του, του “Άτλαντα της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας”. Ο ίδιος, σε επιστολή του προς τον Μαρκέτι τη χρονιά που κυκλοφόρησε, έγραψε «Αποτελεί μια από τις τελευταίες συνεισφορές μου στην Επιστήμη! Ευχαριστώ το Θεό, που μου χάρισε μακροζωία και μου έδωσε τη δύναμη να τη φέρω σε αίσιο πέρας». Αν κάποιος προσπαθήσει να αποτιμήσει το επιστημονικό έργο του Παπανικολάου, δεν μπορεί να μη συμφωνήσει, ότι οι ερευνητικές του μελέτες παρουσίασαν εξακολουθητική ανοδική πορεία, όχι μόνο πριν την ανακάλυψη της ανθρωποσωτήριας μεθόδου του, αλλά σχεδόν μέχρι την τελευταία ημέρα της ζωής του. Ανατρέχοντας και μόνο στους τίτλους των πειραματικών του μελετών ο σύγχρονος κυτταρολόγος και/ή ο ιστορικός της ιατρικής διακρίνει, ότι ο κλάδος της γυναικολογικής ενδοκρινολογίας και ενδοκρινολογίας της αναπαραγωγής κατείχε πρωτεύουσα θέση ανάμεσα στα αρχικά επιστημονικά ενδιαφέροντα του Παπανικολάου, τα οποία αργότερα εξελίχθηκαν στην πρόληψη του καρκίνου. Και μόνο η

χρονολογική αναδίφηση των επιστημονικών δημοσιευμένων επιστημονικών του άρθρων είναι ικανή από μόνη της να οδηγήσει στο συμπέρασμα, ότι ο μεγάλος Έλληνας επιστήμονας υπηρέτησε με πάθος, συνέπεια και συνέχεια την ιατρική έρευνα επί μισό και πλέον αιώνα και αγωνίστηκε για την πρόληψη της αρρώστιας και βελτίωση της υγείας του ανθρώπου. Ο Παπανικολάου ευτύχησε να δει, λίγα χρόνια πριν το θάνατό του, σημεία καταξίωσης και γενικότερης αναγνώρισης του έργου του. Πρώτα την έκδοση της «ιστορικής» του μονογραφίας, “Atlas of Exfoliative Cytology”, μαζί με τα δύο συμπληρώματά της τα έτη 1956 και 1960 και ύστερα το τεύχος του περιοδικού 'Acta Cytologica', που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1957 και από τότε αποτελεί την επίσημη φωνή της Διεθνούς Ακαδημίας της Κυτταρολογίας (International Academy of Cytology), πρώτος επίτιμος Πρόεδρος της οποίας υπήρξε ο ίδιος. Ο Παπανικολάου εργάστηκε σκληρά επί μισό σχεδόν αιώνα χωρίς να κάνει ποτέ διακοπές, εκτός από ένα σύντομο επιστημονικό ταξίδι στην Ευρώπη, το 1957, με τελευταίο σταθμό την Ελλάδα, που περιελάμβανε «προσκύνημα» στη γενέτειρά του, την Κύμη. Πρώτος σταθμός του ταξιδιού του ήταν οι Βρυξέλλες επί τη ευκαιρία του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου της Αποφολιδωτικής

Κυτταρολογίας, που οργάνωσε η Επιτροπή της Διεθνούς Ένωσης κατά του Καρκίνου (International Union Against Cancer) και στο οποίο έλαβαν μέρος περισσότεροι από 200 επιστήμονες από 18 χώρες. Στη συνέχεια, το 1961, αποφάσισε- παρά τα 78 του χρόνια- να εγκαταλείψει τη Νέα Υόρκη και να εγκατασταθεί στο Μαϊάμι, προκειμένου να αναλάβει την οργάνωση και τη διεύθυνση του Ινστιτούτου Έρευνας για τον Καρκίνο, το οποίο φέρει το όνομά του. Δεν πρόλαβε, όμως, να το εγκαινιάσει ο ίδιος. Ο θάνατός του από καρδιακή ανακοπή τις πρώτες πρω-

ινές ώρες της 19ης Φεβρουαρίου 1962, κατά τη μεταφορά του στο νοσοκομείο Τζάκσον Μεμόριαλ (Jackson Memorial Hospital, Miami), θα ανακόψει τα μεγαλεπήβολά σχέδιά του. Η θλιβερή είδηση θα κάνει το γύρο του κόσμου... Θάφτηκε στο κοιμητήριο της μικρής πόλης του Κλίντον στο Νιού Τζέρσεϊ, (Clinton Presbyterian Church Cemetery, New Jersey) μετά από επιθυμία του, δίπλα στην αγαπημένη του ανιψιά Μαρία Σταματίου, η οποία είχε πεθάνει λίγους μήνες νωρίτερα από την αρρώστια, που ο ίδιος «πολέμησε» όλη του τη ζωή. Ο Πρόεδρος της Αμερικανικής Εταιρείας για τον Καρκίνο Δρ. Τόμας Καρλάιλ (Thomas Carlyle), εξέδωσε ανακοίνωση, σύμφωνα με την οποία «...ο Γεώργιος Παπανικολάου κέρδισε την αθανασία και την αιώνια ευγνωμο-

Γεώργιος N. Παπανικολάου 1883-1962

Πάνω, αριστερά: Στο Εργαστήριο του Jacques Lucien Monod, επικεφαλής του ερευνητικού τμήματος του Ινστιτούτου Παστέρ στο Παρίσι (1957). Δεξιά: Γραμματόσημο και φάκελος πρώτης ημέρας κυκλοφορίας προς τιμή του Γεώργιου Παπανικολάου, που εξεδόθη στην Αμερική. Κάτω, αριστερά: "Papanicolaou Cancer Research Institute" (Miami-Florida, USA) και μπρούτζινο μετάλλιο, που εξέδωσε η Ακαδημία Αθηνών για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Γεωργίου Παπανικολάου. Δεξιά: Το δίπλωμα ειδικού βραβείου της Αμερικανικής Ιατρικής Εταιρείας, που απενεμήθη στον Γεώργιο Παπανικολάου μετά το θάνατό του, τον Ιούνιο του 1962.

σύνη της ανθρωπότητας και το όνομά του θ’ αντέξει στο χρόνο, όπως αυτό του Λίστερ, του Τζέννερ, του Κωχ, του Παστέρ και των άλλων αθανάτων της Ιατρικής όλων των εποχών». «Στα 65 μου έλεγα πως θα σταματήσω στα 70 μου χρόνια. Ύστερα μετέθεσα το όριο στα 75. Και τώρα λέω ποτέ!», έλεγε κατά τον εορτασμό των εβδομηκοστών πέμπτων γενεθλίων του. Ο Παπανικολάου, χωρίς να διακατέχεται από το άγχος του γήρατος και χωρίς να έχει χάσει ούτε στιγμή τη διαύγειά του, το έκανε πράξη, εργαζόμενος μέχρι την τελευταία ημέρα της ζωής του, γιατί πίστευε, πως όσοι ζουν και ονειρεύονται, παραμένουν πάντοτε νέοι και δημιουργικοί! Αν σήμερα ζούσε ο Παπανικολάου θα ήταν ασφαλώς έκπληκτος για τις τεράστιες διαστάσεις του «γεννήματος» του, της Κυτταρολογίας!

Σημείωση: Περισσότερες λεπτομέρειες για τη ζωή και το έργο του Παπανικολάου μπορεί να διαβάσει κανείς στη θαυμάσια μονογραφία με έντονο συναισθηματικό και βιωματικό στοιχείο της ανιψιάς του Παπανικολάου Μαρίας Κόκκορη, όπου έχει καταγραφεί με ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο η οδύσσεια του μεγάλου επιστήμονα και της συντρόφου του στη ζωή και την έρευνα Μάχης Παπανικολάου: Κόκκορη Μ.: “Γεώργιος Ν. Παπανικολάου. Μέσα από τη ζωή και το έργο του”, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 1985. Ενδιαφέρουσες επίσης πληροφορίες μπορεί να αντλήσει και από την εξαιρετική μονογραφία με βιογραφικό και ιστοριογραφικό ενδιαφέρον του καθηγητή της Ιστορίας της Ιατρικής Σπύρου Μαρκέτου: Μαρκέτος Σ.: “Γεώργιος Ν. Παπανικολάου (1883-1962)” στη σειρά "Ιστορία της Ιατρικής του 20ου αιώνα-Οι Έλληνες Πρωτοπόροι', Εκδόσεις Ζήτα, Αθήνα, 2000. Τέλος οι φωτογραφίες του παρόντος κειμένου προέρχονται από τα δύο ανωτέρω βιβλία καθώς και το προσωπικό αρχείο του συγγραφέα.

Περιπλους 39

Ο Πολωνός Ίλαρχος Γκεόργκι Ιβάνωφ

Στα

μέλη του Μουσείου είναι γνωστός ο αγαπητός και σεβαστός σε όλους Ναύαρχος κ. Δημήτρης Δούσης, βετεράνος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Τον βλέπουμε σε όλες σχεδόν τις εκδηλώσεις του Μουσείου τις οποίες τιμά με την παρουσία του. Στους αναγνώστες του Περίπλου είναι επίσης γνωστός καθώς στο τεύχος...... είχαμε δημοσιεύσει την προσωπική του περιπέτεια στην κατοχή. Η μυθιστορηματική του απόδραση από τις φυλακές της Αιγίνης στις οποίες εκρατείτο από τους κατακτητές, η εν συνεχεία λαθραία διαφυγή του στη Μικρά Ασία και η κάθοδός του στην Αλεξάνδρεια για να ενταχθεί στον μαχόμενο, στο πλευρό των συμμάχων ελληνικό στόλο, αποτέλεσε τότε, στη δημοσίευσή του, ένα από τα πλέον διαβασμένα αναγνώσματα του Περίπλου. Το Σάββατο 26 Ιανουαρίου, στην εκδήλωση της κοπής της πρωτοχρονιάτικης βασιλόπιτας του Μουσείου μου έδωσε μέσα σε φάκελο το κείμενο που Ο Γεώργιος παραθέτω παρακάτω το οποίο αποτελεί την προσωπική του μαρτυρία από Ιβάνωφ. τη διασταύρωση της δικής του διαδρομής με την αντίστοιχη πολυτάραχη και περιπετειώδη ζωή του Γεωργίου Ιβάνωφ στις φυλακές Αβέρωφ, όταν εκρατούντο εκεί και οι δύο φυλακισμένοι. Ομολογώ ότι δεν γνώριζα για την ύπαρξη του Γεωργίου Ιβάνωφ γι αυτό αναγκάσθηκα να κάνω μια μικρή έρευνα να συγκεντρώσω λίγα στοιχεία, τα οποία παραθέτω αμέσως μετά το σημείωμα του κ. Δούση. Υπάρχουν κάποιες λεπτομερειακές διαφορές μεταξύ του σημειώματος και των δικών μου στοιχείων οι οποίες δεν αλλοιώνουν το νόημα των γραφομένων. Ιωάννης Παλούμπης

Σημείωμα του Ναυάρχου Δημητρίου Δούση

Το υποβρύχιο U-133 σε μια από τις τελευταίες και σπάνιες φωτογραφίες του λίγο πριν την αναχώρησή του από το ναύασταθμο της Σαλαμίνας για το τελευταίο του ταξίδι. (πηγή φωτογραφίας: http:// www.seabreaze.gr).

40 Περιπλους

ε μεγάλη συγκίνηση παρακολούθησα προ ημερών στη τηλεόραση μνημόσυνο στη μνήμη του ήρωα της Αντίστασης κατά την Γερμανική κατοχή και μεγάλου σαμποτέρ κατά των κατακτητών Πολωνού Ιλάρχου ΓΚΕΟΡΓΚΙ ΙΒΑΝΩΦ, με τον οποίον ήμαστε συγκρατούμενοι στις φοβερές φυλακές ΑΒΕΡΩΦ τον Απρίλιο του 1942. Στις αρχές ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1942 η ΓΚΕΣΤΑΠΟ συνέλαβε τρείς ομάδες για απόπειρα διαφυγής στην Αίγυπτο και τους ενέκλεισε στις φυλακές ΑΒΕΡΩΦ. Άνηκα στην τρίτη ομάδα η οποία κατέλαβε μερικά από τα βρωμερά κελλιά στον 2ο και 3ο όροφο της Δυτικής πτέρυγας. Εγώ με τον Έυελπι Κωστόπουλο βρεθήκαμε σε κελλί στο μέσον του ορόφου. 3 και 4 κελλιά βορειότερα στον ίδιο όροφο, εκρατείτο σε ένα κελλί σε αυστηρά απομόνωση με χειροπέδες ο θρυλικός Ίλαρχος ΙΒΑΝΩΦ. Ο ΙΒΑΝΩΦ αφού πολέμησε τους Γερμανούς κατά την επίθεση εναντίον της Πολωνίας, αγωνίστηκε κατά των αρχών κατοχής στην Πολωνία. Όταν αντελήφθη ότι κινδύνευε να συλληφθή, κατέφυγε στην δεύτερη πατρίδα του την ΕΛΛΑΔΑ. (Η μητέρα του ήτο Ελληνίδα). Στην ΑΘΗΝΑ και περιοχή Αττικής, οργάνωσε και εξετέλεσε σωρεία σαμποτάζ και διαφόρων δολιοφθορών κατά των Ιταλικών και Γερμανικών αρχών κατοχής. Συνελήφθη κατόπιν προδοσίας από την Γκε-στάπο και πρίν από τον Απρίλιο του 1942, είχε δραπετεύσει 2 ή 3 φορές. Οι συγκρατούμενοι μας διηγήθησαν την τελευταία του δραπέτευση από τις φυλακές Αβέρωφ αρχές του 1942 η οποία έμεινε ιστορική. Γερμανός Υπαξ/κος με δύο στρατιώτες πήγε να παραλάβη έναν Έλληνα κρατούμενο για ανάκριση. Όταν φώναξαν το όνομα του, ο Ιβάνωφ (κατόπιν συμφωνίας) φώναξε παρών κελλί Νο. Τάδε. Ο επιλοχίας με τους φρουρούς δεν εγνώριζε τον

Ιβάνωφ. Προφανώς και ο κλειδούχος δεκανέας των φυλακών δεν τον είχε δει λόγω απομονώσεως. Εξήλθαν απο τις φυλακές και ανέβηκαν στη καμιονέτα όταν ο επιλοχίας ρώτησε τον Ιβάνωφ γιατί φοράει χειροπεδα. Ο Ιβάνωφ με προσποιητό ύφος του απάντησε ότι τσακώθηκε με κάποιον και παρεκάλεσε τον Επιλοχία να του βγάλει τις χειροπέδες γιατί πονάνε τα χέρια του. Ο αφελής Επιλοχίας του έλυσε τις χειροπέδες, οπότε ο αθλητικός Ιβάνωφ, αφού τους εξουδετέρωσε χτυπώντας τους με τις χειροπέδες, πήδησε από την καμιονέτα και εξηφανίσθη. Δυστυχώς μετά την δραπέτευση του ο Ιβάνωφ ήτο πλέον τολμηρός στις κινήσεις του. Η Γκεστάπο κινητοποίησε όλη τη δύναμη της και χρησιμοποίησε κατόπιν μεγάλων αμοιβών προδότες, κατόρθωσε να τον συλλάβει εκ’ νέου, οπότε βρεθήκαμε συγκρατούμενοι. Τον Ιβάνωφ δεν συναντήσαμε ποτέ. Αλλά στη μνήμη μου μένει πάντα η μεταλλική φωνή του με την οποία και την απέραντη εξυπνάδα του είχε κατακτήσει όλους τους συγκρατούμενους του ορόφου. Στους Ευέλπιδες Κωστόπουλο, Νεζερίτη και σε μένα Ν. Δόκιμο, έδειχνε ιδιαίτερη συμπάθειαν λόγω της ηλικίας μας. Όταν περνούσαμε από το κελλί του και του φωνάζαμε με σεβασμό καλημέρα κύριε Ίλαρχε, ο Ιβάνωφ πάντα μας έλεγε ένα καλό λόγο και αξιούσε όλοι οι συγκρατούμενοι του ορόφου να έχουν υψηλό ηθικό. Μας διαβεβαίωνε με μεγάλη πειστικότητα ότι η Γερμανία θα χάσει τον πόλεμο. Αρχές Μαΐου μας μετέφεραν στις φυλακές παραπηγμάτων και στη συνέχεια στις φυλακές Αίγινας (από όπου δραπέτευσα τον Δεκ. 1943) οπότε χάσαμε την απευθείας επαφή με τον Ιβάνωφ. Από φίλους συγκρατούμενους που μετεφέροντο στις φυλακές Αίγινας, μαθαίναμε νέα του μέχρι που μετεφέρθησαν δύο φίλοι οι οποίοι μας ανήγγειλαν το ηρωικό τέλος του. Εκτελεστικό απόσπασμα μετέβη στις φυλακές ΑΒΕΡΩΦ και παρέλαβε τον Ίλαρχο ΙΒΑΝΩΦ για εκτέλεση. Στην καμιονέτα ο Ιβάνωφ φορούσε τις χειροπέδες. Παρα ταύτα ο Ιβάνωφ πήδησε από την καμιονέτα, εξουδετερώνοντας προσωρινά τους φρουρούς και άρχισε να τρέχει προς την γωνία του δρόμου. Οι χειροπέδες που έφερε τον εμπόδιζαν να κινηθεί με ταχύτητα, οπότε οι φρουροί συνήλθαν και άρχισαν να τον πυροβολούν. Μία σφαίρα τον χτύπησε στο πόδι και κατέπεσε στο δρόμο. Οι Γερμανοί τον επιβίβασαν στη καμιονέτα και τον μετέφεραν στη Καισαριανή, όπου τον εξετέλεσαν αμέσως. Από φύλακες μαθεύτηκε ότι ο γενναίος Ίλαρχος στάθηκε με θάρρος φώναξε ζήτω η Πολωνία, ζήτω η Ελλάς, θάνατος στους δολοφόνους. Στα 70 χρόνια που πέρασαν, πάντα θυμάμαι και όσο είμαι στη ζωή θα θυμάμαι τα χρόνια της κατοχής και τους συγκρατούμενους μου στις φυλακές, ιδίως εκείνους που με γενναιότητα στήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ξεχωριστή θέση θα έχει πάντα στη μνήμη μου ο συγκρατούμενος που δεν είδα ποτέ, αλλά τον γνώρισα και εξετίμησα από την φωνή του και την συμπεριφορά του ο θρυλικός Ίλαρχος ΓΚΕΟΡΓΚΙ ΙΒΑΝΩΦ.

Ποιος ήταν όμως ο Γεώργιος Ιβάνωφ;;; Γεννήθηκε στη Βαρσοβία το 1911 από Ρώσο πατέρα και Πολωνίδα μητέρα. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, η μητέρα του παντρεύτηκε τον Έλληνα Γιάννη Λαμπριανίδη και μετοίκησαν στη Θεσσαλονίκη, όπου μεγάλωσε ο νεαρός Ιβάνωφ. Ως έφηβος το 1928 γράφτηκε στον αθλητικό σύλλογο της Θεσσαλονίκης «Ηρακλής» που την εποχή εκείνη ήταν το μεγαλύτερο αθλητικό σωματείο της πόλης. Στην αρχή αγωνίστηκε στην ποδοσφαιρική ομάδα σύντομα όμως επιδόθηκε στην κολύμβηση και έπαιρνε μέρος ανελλιπώς στους πανελλήνιους κολυμβητικούς αγώνες από το 1931 έως το 1935. Το 1934 αναδείχθηκε πρωταθλητής στα 100 μ. ελεύθερο. Το 1935 απέκτησε την Πολωνική υπηκοότητα και το 1938 τελείωσε τις πανεπιστημιακές του σπουδές στη γεωπονία. Όταν καταλήφθηκε η Ελλάδα από τους Γερμανούς διέφυγε στη Μέση Ανατολή όπου εντάχθηκε στην εξόριστη πολωνική ταξιαρχία. Γρήγορα τον ξεχώρισαν οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες διότι πλέον των αλητικών του επιδόσεων μιλούσε σε ικανοποιητικό βαθμό και έξι γλώσσες ελληνικά, πολωνικά, ρωσικά, γαλλικά, αγγλικά και γερμανικά. Σε συνεργασία με τις πολωνικές μυστικές υπηρεσίες τον εξεπαίδευσαν εντατικά στη συλλογή πληροφοριών, ανορθόδοξο πόλεμο και σαμποτάζ. Όταν ολοκληρώθηκε η εκπαίδευσή του τον Οκτώβριο του 1941 στάλθηκε με το βρετανικό υποβρύχιο «Thunderbolt» και με το κωδικό ψευδώνυμο «Μπόλμπυ» στην Ελλάδα, για να έλθει σε επαφή με μια νέα αντιστασιακή οργάνωση που είχαν ιδρύσει ο Ιωάννης Μπομποτίνος, ο Δημήτρης Γιαννάτος και τα αδέλφια Κωνσταντίνου. Σε συνεργασία με αξιωματικούς του Ναυτικού συνέλεγε πληροφορίες τις οποίες διεβίβαζε στη μέση Ανατολή. Πολύ γρήγορα, τον Δεκέμβριο του ’41 συνελήφθη από προδοσία. Κατάφερε να αποδράσει από τις φυλακές Αβέρωφ. Οι Γερμανοί τον επικήρυξαν με ένα σεβαστό ποσόν για την εποχή, γεγονός που του δυσκόλεψε τις κινήσεις στην Αθήνα. Ήλθε σε επαφή με αντιστασιακές οργανώσεις ακόμα και με τη θρυλική Λέλα Καραγιάννη. Τον Μάρτιο του 1942 κατορθώνει κολυμπώντας από την ακτή του Περάματος να διεισδύσει ανεντόπιστος στον Ναύσταθμο Σαλαμίνος όπου ναυλοχούσε το γερμανικό υποβρύχιο U-133 και να τοποθετήσει στα ύφαλά του βόμβα με ωρολογιακό μηχανισμό. Το υποβρύχιο απέπλευσε το πρωί και μετά δύο περίπου ώρες ανατινάχθηκε και βυθίστηκε αύτανδρο. Η επίσημη γερμανική έκθεση υποστήριξε ότι το υποβρύχιο προσέκρουσε σε νάρκη. Είναι γεγονός ότι το υποβρύχιο έχει βρεθεί κοντά στο ακρωτήριο Τούρλος της Αίγινας μέσα σχεδόν στο ελληνικό αμυντικό ναρκοπέδιο Αιγίνης-Φλεβών κοντά στο αγκ΄τριο μιας νάρκης ελληνικής κατασκευής τύπου «Μωραΐτη». Ανεξάρτητα τελικά από ποιο αίτιο, το γεγονός παραμένει ότι το U-133 με τα 45 μέλη του βρίσκεται από τότε στο βυθό της Αίγινας. Ο Ιβάνωφ συνέχισε τα σαμποτάζ και ανατίναξε με τον ίδιο τρόπο το Ισπανικό ατμόπλοιο «Άγιος Ισίδωρος» που το χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί. Ο αδριάντας του Γκεόργκι Ιβάνωφ στη ΘεσσαΤον Μάιο του 1942 μεταμφιεσμένος σε Γερμαλονίκη. (πηγή φωτογραφίας: Βικιπαίδεια). νό στρατιώτη εισχώρησε στα αεροδρόμια του Ελληνικού (Χασάνι) και Ελευσίνας και προξένησε ζημιές σε σημαντικό αριθμό γερμανικών πολεμικών αεροσκαφών. Τον Σεπτέμβριο του 1942 συλλαμβάνεται μαζί με τους στενούς συνεργάτες του, πάλι κατόπιν προδοσίας. Με συνοπτικές διαδικασίες καταδικάζονται όλοι σε θάνατο. Ο ίδιος ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός επισκέπτεται στη φυλακή τον Ιβάνωφ να του συμπαρασταθεί στις δύσκολες τελευταίες του ώρες. Στις 4 Ιανουαρίου 1943 17 καταδικασμένοι μεταξύ των οποίων και ο Ιβάνωφ οδηγούνται στην Καισαριανή για εκτέλεση. Στη διαδρομή ο Ιβάνωφ επιχειρεί και πάλι να αποδράσει αλλά πυροβολείται από τους φρουρούς, τραυματίζεται και συλλαμβάνεται. Σε λίγο όλοι εκτελούνται. Τα τελευταία λόγια του Ιβάνωφ είναι: «Ζήτω η Πολωνία, Ζήτω η Ελλάδα» Η Πολωνία έχει ανακηρύξει τον Ιβάνωφ εθνικό ήρωα. Ελλάδα και Πολωνία τίμησαν τον ήρωα με το αντίστοιχο «Χρυσούν Αριστείο ανδρείας». Στη Θεσσαλονίκη έχει στηθεί ανδριάντας του Ιβάνωφ στην οδό Λαγκαδά και έχει δοθεί το όνομά του σε παρακείμενο δρόμο. Από το 1953 και μετά τελούνται κολυμβητικοί αγώνες με την ονομασία «Ιβανώφεια». Προς τιμήν του ο «Ηρακλής» έχει ονομάσει το κλειστό γήπεδο καλαθοσφαίρισης της ομάδας του «Ιβανώφειο». Κλείνοντας αυτό το σημείωμα θα επιθυμούσα να ευχαριστήσω τον κ. Δούση πρώτον διότι μας εμπιστεύτηκε τις πολύτιμες αναμνήσεις του και δεύτερον διότι αυτές εχρησίμευσαν ως κίνητρο για να μάθω λίγα πράγματα για τον ήρωα Ιβάνωφ. Ελπίζω όσοι αναγνώστες δεν ήξεραν, όπως εγώ, να βρήκαν ενδιαφέρουσα την ιστορική αυτή αναδρομή. Ι.Π. Περιπλους 41

TO ΠΥΡΟΤΕΧΝΗΜΑ Ο Μίλτων Ιατρίδης και το Υ-2 “Παπανικολής” τη νύχτα της 23-24 Δεκεμβρίου 1940 Δημοσιευμένο στο περιοδικό Νέα Εστία, τευχ. Μαρτίου 1960* Παραμονές Χριστουγέννων, φέτος (1960). Ο Μίλτων μας έκανε το τραπέζι σε μια ταβέρνα - κέντρο στην Πλάκα. Κάποια στιγμή σήκωσε το ποτήρι του, μας κοίταξε όλους ένα γύρο με τη διαπεραστική και τρυφερή ματιά του: - Στην υγειά της «Αντονιέττας,» είπε. Και συνέχισε: Σαν απόψε... Τότε, το ‘40... «Αντονιέττα» ήταν το... Μα όχι. Δεν γινόταν εκεί να μιλήσει. Πολλή η φασαρία. Η τζαζ. Οι άνθρωποι που χόρευαν και φώναζαν και τραγουδούσαν κι’ έσπαζαν πιάτα, ποτήρια και μπουκάλες. Φύγαμε. Πήγαμε σε κάποιο γνωστό σπίτι. Καθήσαμε γύρω στο τραπέζι. Άρχισε να μιλάει. Η φωνή του λίγο κομπιαστή βραχνή, μ’ ένα παιδικό παλμό, διστακτική. Μιλούσε με μεγάλες παύσεις. ΄Εξω έβρεχε. Πολύ. Στις παύσεις απόμενε μονάχα η βροχή. Κάμποσο. Και πάλι η φωνή του που μας έλεγε για την «Αντονιέτττα» για το «ΠΥΡΟΤΕΧΝΗΜΑ».... Τα λόγια του αυτά τα βρήκαμε τώρα καθαρογραμμένα στα πράγματά του. Ιουλία Ιατρίδη

Βασίλειος Γερμενής, To Y-2 “Παπανικολής”. Υδατογραφία, 46χ67 εκ. Συλλογή ΝΜΕ

42 Περιπλους

ια τέτοια νύχτα σαν απόψε βρισκόμουν σε περιπολία με τον «Παπανικολή» 23 προς 24 Δεκεμβρίου του 1940. Η παράξενη ζωή του υποβρυχίου είχε γίνει ακόμα πιο αλλόκοτη στον πόλεμο, καθώς βρισκόμαστε σε περιπολία μέσα σε εχθροκρατούμενα νερά. Σχεδόν πάντα στο βυθό. Πάντα στο σκοτάδι. Τα όρια της ημέρας και της νύχτας εκεί κάτω είχαν καταργηθεί. Αναγκαζόμαστε να γυρίσουμε τα ρολόγια μας πότε 12 ώρες πριν, πότε δώδεκα ώρες μετά για να μπορέσουμε κατά κάποιο τρόπο να συνεχίσουμε το πρόγραμμα της εσωτερικής υπηρεσίας. Έτσι η πρωϊνή έγερσις γινόταν στις 6 το απόγεμα. Και κανονίζαμε έτσι τις βάρδιες ώστε να μπορέσουν όλοι να πλυθούν, ν’ αλλάξουν, να φάνε στις 9, όπως έλεγε το πρόγραμμα: Γενική επιθεώρησις προσωπικού και πλοίου, γυμνάσια και γυμνάσιο, πες, το της καθημερινής προετοιμασίας για τη μάχη. Ο υποβρύχιος πόλεμος, όπως κι’ όλοι οι άλλοι πόλεμοι, χωριζόταν σε μάχες τακτικές τις περισσότερες, μερικές στρατηγικές, που και που, καμιά ρηκτική μάχη έτσι που να κάνουμε τον εχθρό να συλλογιστεί στ’ αλήθεια πόσο καλύτερη θα ήταν η αποφυγή του πολέμου... Όσο για τις τακιτκές μάχες; ετούτες είταν οι καθημερινές με ό,τι χαλούσε τη γεύση μας και μας έκανε να; βρίσκουμε ανούσια τα προγονικά μας φαγητά με βάση την παστή σαρδέλλα, το σκουράντζο, τη γαλέττα... Ψυγεία δεν είχαμε και τα μαρινάτα ψάρια ή το σύγλινο απαγορεύοντο γιατί ο μπελντές και το ξύγκι κόβανε στη κατάδυση από τη μολυσμένη ατμόσφαιρα. Είχαμε, συνέχεια και άλλη μάχη προς υπεράσπιση της... μύτης μας από την ανθρωπίλα που αναδινόταν μέσα στο σκάφος που ζούσαμε στεγανά κλεισμένοι. Και άλλη μάχη είχαμε με την αφή που διαμρτυρόταν για το γλίτσιασμα των χιτώνων και των λαδομπογιατισμένων τοίχων και των μπρούτζινων σωλήνων, - Θεέ μου, πόσοι σωλήνες! Λες κι’ είταν μια κοιλιά γίγαντα που το κάθε της εντόσθιο έπρεπε να καλοκαθαριστεί να’ ναι έτοιμο. Άμα τέλειωναν, ας πούμε, ετούτες οι μάχες, άρχιζε η άλλη, η τακτική της ακροάσεως. Όλα κράτει. Νεκρική σιγή τάφου. Μέχρι που ν’ ακούς το νερό να στενάζει γιατί το τρυπούσε τούτο το σιδερικό που έμείς επιμέναμε να το θεωρούμε υποβρύχιο. Όταν τίποτα δεν ακουγόταν από μέσα και τ’ ακονισμένα αυτιά μας άκουγαν καθαρά πως άλλο τόσο τίποτα δεν ακουγόταν μήτε απ’έξω, τέλειωνε και τούτο το βουβό κακό για ν’αρχίσει η άλλη μάχη με τα μάτια μας: - Εκ της ακροάσεως, ουδέν... - Περισκοπικόν... - Δώδεκα μοίρες... - Αίρε περισκόπιον... - Ορατότης μηδέν... Και πως να μην είναι μηδέν αφού είχε γίνει νύχτα, πράμα που τόσο θέλαμε και με τόση λαχτάρα περιμέναμε για να μπορέσουμε να βγούμε στην επιφάνεια χωρίς να μας δει ο εχθρός και έτσι να πετύχει το καρτέρι του θανάτου που κάναμε. - Επιφάνεια... Επί τέλους. Να’ μαστε στον καθαρό αέρα της Αδριατρικής. Είναι κατάφωτη από προδοτικό φεγγάρι. Γυαλιστερή σαν ασημένιος δίσκος και ήσυχη σαν τοπίο ναπολιτάνικης

βαρκαρόλας. Είμαστε λιγάκι πιο έξω από το Μπάρι. Τελευταία ελπίδα μας μονάχα μια φωτοθολούρα από υδρατμούς στην αρυτίδωτη επιφάνεια. Δίκοπο μαχαίρι: Γιατί ούτε εκείνοι θα μας έβλεπαν καλά αλλά ούτε βέβαια κι’ εμείς. Και σα να μην έφτανε αυτό, να και το ρυθμικό μπαμ-μπουμ, μπαμ- μπαμ της Ντήζελ που για το χατήρι της βγήκαμε απάνω να κάνει φόρτωση. Κι’αν δεν μας δουν θα μας ακούσουν, μπαμ-μπου-μπαμ... Συνέχεια «Πράσινο 10... --Ύποπτον αντικείμενον. Κράτει η φόρτωσις. Κράτει που να πάρει ο διάβολος!... --Φόρτωσις έχει κρατηθεί! Πρόωσις δια των ηλεκτροκινητήρων - Κράτει όλα. - Κράτει όλα Και τίποτα: Πάλι το μπαμ-μπου – μπαμ – Κράτει που να πάρει ο διάβολος. Ένα σκιάχτρο μαύρο με φτερούγες πελώριες σα νυχτερίδα μας ζυγώνει ξεφυσώντας κι’ εκείνο το μπαμ-μπουμ το δικό του, που λέγαμε για δικό μας. - Κράτει δυο μοίρες δεξιότερα...Πρόσω ένα και οι δύο. Αμέριμνη, ναζιάρα, βαρυφορτωμένη παρουσιάζεται μια καϊκάρα. Ο πηδαλιούχος, τώρα στη γέφυρα κρατά πάνω στο πλευρό της το πυροβόλο έτοιμο. Όμως καθώς ζυγώνουμε άφησα κατά μέρος την ανώφελη τακτική του πολεμου και προτίμησα να χρησιμοποιήσω τα Ιταλικά που ήξερα από την Κέρκυρα, βοηθούμενος κι’ από τον Κερκυραίο ναύτη που είχε βρεθεί μέσα στο υποβρύχιό μου. --- Sei di barco...Controlo Μας πήραν για δικούς τους. Μπήκανε στη βάρκα τους πήρανε τα χαρτιά τους και ήρθανε στο υποβρύχιο, όπου προς μεγάλη τους κατάπληξη βρέθηκαν αιχμάλωτοι. Η «Αντονιέττα» 250 τόννων, επίτακτο πετρελαιοκίνητο, κουβαλούσε χόρτο για τ’ άλογα, πετρελαιοαντλίες για τα πλημμυρίζοντα χαρακώματα και κάτι άλλο που μετά από καιρό έμαθα τί είταν. Πολεμικό υλικό, εχθρικό είταν το καράβι και ω της δικής μας καταπλήξεως και αγνοίας με πλήρωμα φιλειρηνικώτατο, που εν ονόματι του πολέμου επετηρείτο από δυο μελανοχίτωνες. Με το καλό και με την πονηριά, με την πειθώ και κατεργαριά πήραμε ότι τότε μας αρκούσε: Πληροφορίες: «Μια μεραρχία ετοιμάζεται να μπει σε νηοπομπή από το Μπρίντιζι για την Αυλώνα. Πήραμε μια πυξίδα της «Αντονιέττα» που χαρίστηκε στο καταδρομικό «Ελλη» και που κατόπιν ξαναδωρήθηκε σε ανάξια χέρια να την κατέχουν ακόμα τώρα. Δοικιμάσαμε να βουλιάξουμε την «Αντονιέττα» με εμβολισμό. Μα, μονάχα μπατάρισε. Τότε κι’ εμείς βάλαμε φωτιά αφού ποτίσαμε το χόρτο με όσο περισσότερο πετρέλαιο μπορέσαμε. Και όπου φύγει – φύγει ρυμουλκώντας τη βαρκούλα που πιο κάτω την ανοίξαμε να κάνει νερά και που την μπατάραμε να δείχνει στους ανακριτάς του δυστυχήματος το πως ακριβώς πνίγηκε η «Αντονιέττα» και έτσι δεν έφτασε στον προορισμό της. Τούτη την ώρα γεννήθηκε ο «Παπανικολής» Κι’ ήταν μάρτυρες σ’ αυτό

γιατί βρίσκονταν στη θαλάσσια εκείνη περιοχή δυο Ιταλικά τορπιλλοβόλα και δυο περιπολούντα Ελληνικά υποβρύχια που άρχισαν να κόβουν βόλτες ολοτρίγυρα στη μεγάλη εκείνη φωτιά, παίζοντας το κρυφτούλι κι’ απορώντας για το τι ακόμα θα τους παρουσίαζε ο πόλεμος, μετά από τούτη την παράξενη μάχη με τα στοιχεία της φύσεως: Τη φωτιά και το νερό. Μα κι’ εμείς απορούσαμε για το πόσο εύκολα κάναμε κάτι: Σαν άντρες γεννήσαμε ένα παιδί, ένα θρύλο, ένα πυροτέχνημα... Ο Δημήτρης Παπανικολής πέθανε πρόεδρος Ναυτοδικείου, παραγκωνισμένος από την επετηρίδα του ελεύθερου ναυτικού. Το υποβρύχιο «Παπανικολής» παραμορφωμένο, παλιοσίδερο για τα χυτήρια της μπετονόβεργας, πέθανε στο Κερατσίνι έκεί όπου είχε φτάσει δοξασμένο, για να πουληθεί με την οκά και μάλιστα σε Ιταλούς. Ο άλλος Παπανικολής όπως θέλουν μερικοί να παρουσιάζουν εμένα, τίποτα ακόμα; σοβαρό δεν έπαθε. Ή τουλάχιστον τίποτα σοβαρώτερο απ’ ότι οι εχθροί μου, που έφτασαν κάποτε να παρακαλούν να εξαφανιστώ, ή στην ανάγκη να φορτωθώ μεγαλόσταυρους και γαλόνια, φτάνει να έφευγα από τη μέση κι’ από μπροστά τους.

ΜΙΛΤΩΝ ΙΑΤΡΙΔΗΣ *Ε υχαριστούμε τον κύριο Βασίλη Ιατρίδη, ανηψιό του ηρωικού Μίλτωνα Ιατρίδη, που μας έστειλε το κείμενο που δημοσιεύεται στο ανα χείρας τεύχος.

Ο κυβερνήτης του υποβρυχίου «Παπανικολής», Πλωτάρχης Μίλτων Ιατρίδης.

Περιπλους 43

Η Σύγχρονη Ελλάδα μεταξύ Διπολισμού, Ιμπεριαλισμού και Μονοκρατίας, 1821-2011 Στα διακόσια περίπου χρόνια του ελεύθερου βίου της η Ελλάδα γνώρισε τα διεθνοπολιτικά καθεστώτα του διπολισμού, του ιμπεριαλισμού και της μονοκρατορίας. Στόχος του παρόντος κειμένου είναι η αδρή επισκόπηση της εμπειρίας αυτής και η εξαγωγή των σχετικών συμπερασμάτων. Του Ζήση Φωτάκη Λέκτορα Ιστορίας της Σ.Ν.Δ.

Ο κόσμος από αμερικανική έκδοση Παγκοσμίου Άτλαντα του 1963. Βιβλιοθήκη ΝΜΕ.

γέννηση της σύγχρονης Ελλάδας καθώς και οι πρώτες δύσκολες δεκαετίες της ύπαρξής της συνέπεσαν με την Pax Britanica, τη βρετανική μονοκρατορία που στηριζόμενη στη χρηματιστική και βιομηχανική ρώμη της Βρετανίας αλλά και στην παρεπόμενη και αδιαμφισβήτητη θαλάσσια ισχύ της έδινε τον τόνο στις διεθνείς υποθέσεις.1 Το Ελληνικό κράτος γνώρισε και τα δύο πρόσωπα αυτής της ισχύος ανάλογα με το αν οι επιδιώξεις του ήταν συμβατές με την Υψηλή πολιτική της Αγγλίας. Τη δεκαετία του 1820, ο ρομαντισμός και ο παρεπόμενος φιλελληνισμός που διακατείχε τη βρετανική κοινή γνώμη,2 η απειλή της ελληνικής πειρατείας στην Ανατολική Μεσόγειο3 και ο κίνδυνος εξόδου της Ρωσικής αρκούδας στη Μεσόγειο οδήγησε τη βρετανική διπλωματία σε εφεκτική στάση έναντι του ελληνικού απελευθερωτικού αγώνα.4 Την επαύριο όμως της Ελληνικής Ανεξαρτησίας και μέχρι τη Μεγάλη Ανατολική Κρίση του 1875-1878 οι

1 2

44 Περιπλους

Kennedy, P.M., The Rise and Fall of British Naval Mastery (Allen Lane: London, 1976), σελ. 149-176 Βλέπε σχετικά τα βιβλία των St Clair William, That Greece might still be free: the Philhellenes in the War of Independence (Oxford University Press: London, 1972) & Dakin D., British and American Philhellenes in the War of Greek Independence, 1821-1833 (Thesssaloniki: Heteria Makedonikon Spoudon, 1955) Fotakis, Z., “ Sea power and the emergence of the modern Greek state, 1821-1829” στο Harlaftis, G. & Chatzioannou M.H., Following the Nereids. Sea routes and maritime business, 16th-20th centuries (Kerkyra: Athens, 2006), σελ. 219 Fotakis, Z., Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919 (Routledge: London & New York, 2005), σελ. 2-3

ελληνικές εθνικές διεκδικήσεις προσέκρουσαν στην αντιπαλότητα της φιλελεύθερης, ιμπεριαλιστικής Αγγλίας και της αυταρχικής, τσαρικής Ρωσίας στο ζήτημα της διαδοχής της παρακμάζουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το γνωστό Ανατολικό Ζήτημα. Το δίπολο αυτό των Μεγάλων Δυνάμεων, που φυσιογνωμικά θυμίζει τη δημοκρατική και ιμπεριαλιστική, ναυτική Αθήνα της εποχής του Περικλή έναντι της ολιγαρχικής, χερσαίας Σπάρτης, διεκδικούσε την ηγεμονία στην Ανατολική Μεσόγειο την οποία εν τέλει διατήρησε η Αγγλία μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η αγγλική όμως ηγεμονία απέδιδε προτεραιότητα στο σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και το Αγγλικό ναυτικό υπέβαλλε τη χώρα μας στην πολιτική των κανονιοφόρων όποτε Ελληνικές κυβερνήσεις αποδύθηκαν σε αλυτρωτικές επιχειρήσεις κατά του Οθωμανικού κράτους πριν το 1878.5 Η Βρετανική Μονοκρατορία, η εποχή δηλαδή κατά την οποία κανένας αμφισβητίας της βρετανικής ισχύος δεν είδε να επιβεβαιώνονται οι επιδιώξεις του παρήλθε με το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης του 1873 και της βιομηχανικής και οικονομικής υποχώρησης της Βρετανίας σε σχέση με τη Γερμανία, τις ΗΠΑ αλλά και άλλες Δυτικές χώρες.6 Η τεσσαρακονταετία που ακολούθησε μέχρι την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου ονομάστηκε Εποχή του Ιμπεριαλισμού λόγω της αποικιακής εξάπλωσης των Ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων στην προσπάθειά τους να διασφαλίσουν αγορές και πρώτες ύλες για τις εγχώριες βιομηχανίες τους και να αποκτήσουν στρατηγικές διευκολύνσεις που η ατμοκίνηση, ο τηλέγραφος και η γενικότερη τεχνολογική επανάσταση καθιστούσαν αναγκαίες.7 Η πολυπολική διεθνοπολιτική φυσιογνωμία των αρχών αυτής της περιόδου αποκρυσταλλώθηκε σχετικά σύντομα σε διπολική αντιπαράθεση δύο ολοένα πιο συμπαγών αλλά και άκαμπτων συνασπισμών, της Αντάντ και της Συμμαχίας των Κεντρικών Αυτοκρατοριών.8 Τα ολέθρια αποτελέσματα της προκύπτουσας πόλωσης είναι σε όλους γνωστά. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι η έντονη αντιπαλότητα των δύο αυτών μπλοκ και ο διαγκωνισμός τους για την εξασφάλι5 6

O. π., σελ. 3-4 Strachan, H., The First World War. To Arms (Oxford University Press: Oxford & New York, 2001), σελ. 12-13. Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νεώτερος Ελληνισμός από 1881 ως 1913 (Αθήνα, 1977), σελ. 60-61 Βλέπε, μεταξύ άλλων, Hobsbawm, E.J., Η εποχή των Αυτοκρατοριών, 1875-1914 (Μ.Ι.Ε.Τ.: Αθήνα, 2000) και Langer, W.L., The Diplomacy of Imperialism, 1890–1902 (New York: A.A. Knopf, 1956) Traush, G., «Από την ισορροπία Δυνάμεων στην ισορροπία των Μπλοκ» στο Αρβελέρ, Ε. & Εμάρ, Μ., Οι Ευρωπαίοι, β τόμος (Σαββάλας: Αθήνα, 2003), σελ. 275-290

ση έστω και μερικών πλεονεκτημάτων στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, ανατίμησε τη διαπραγματευτική αξία μικρών αλλά στρατηγικά χωροθετημένων κρατών όπως η Ελλάδα στο βαθμό μάλιστα που η τελευταία μπόρεσε να επιτύχει την ικανοποίηση μείζονων, εθνικών της διεκδικήσεων. Πράγματι, η Ελλάδα της Μελούνας έγινε η Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών μέσα σε λίγα μόλις χρόνια.9 Γεγονός πάντως είναι ότι η Μικρασιατική καταστροφή ακύρωσε σημαντικό τμήμα των ανωτέρω επιτυχιών10 ερχόμενη ως επιβεβαίωση της άποψης του Θουκυδίδη ότι το δημοκρατικό πολίτευμα μπορεί να εξελιχθεί σε προνομιακό πεδίο καταστροφικών δημαγωγών και σε μήτρα εμφυλιοπολεμικών διενέξεων χωρίς την κατάλληλη ηγεσία.11 Η περίοδος του Μεσοπολέμου αποτέλεσε την κατεξοχήν περίοδο του παγκόσμιου πολυπολισμού και, σε αντίθεση με τις προηγούμενες δύο περιόδους που αδρομερώς σκιαγραφήθηκαν, η διεθνής θέση της χώρας μας δεν ωφελήθηκε σε κάτι κατά τη διάρκειά του.12 Επιπλέον, μετά τη Σοβιετική Επανάσταση και έως την Αιθιοπική κρίση η Ανατολικομεσογειακή λεκάνη υπήρξε, ουσιαστικά, Βρετανική λίμνη13 οπότε και η διαπραγματευτική αξία της χώρας μας ήταν αναπόδραστα μικρή. Εν τέλει το σύγχρονο ελληνικό δράμα οδηγήθηκε στην κάθαρση του με τη συμμετοχή της χώρας μας στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και την εμφυλιοπολεμική περιπέτεια που ακολούθησε.14 Η Ψυχροπολεμική περίοδος που ακολούθησε το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε η κατεξοχήν περίοδος του διπολισμού και ο βαθμιαία εντεινόμενος, ναυτικός ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο αναβάθμισε τη διεθνοπολιτική σημασία της χώρας μας. Η αναβάθμιση αυτή δε μεταφράσθηκε βέβαια σε ένωση των ελληνικών εστιών της Κύπρου και της Βόρειας Ηπείρου με τη μητέρα πατρίδα. Υπήρξε όμως εμφανής στη μακρά συμμαχική διασύνδεση της χώρας μας με την υπερατλαντική υπερδύναμη και τις άλλες περιφερειακές δυνάμεις του Δυτικού κόσμου. 15 Κι αυτό καθ’ αυτό συνιστά Βλέπε, μεταξύ άλλων, Fotakis, Z., Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919 10 Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νεώτερος Ελληνισμός από 1913 ως 1941 (Αθήνα, 1978), σελ. 97-270 11 http://en.wikipedia.org/wiki/Thucydides 12 Stavrianos, L. S., The World since 1500: A Global History (Prentice-Hall, Inc.: Englewood Cliffs, N.J., 1966), σελ. 488-551. Σβολόπουλος, Κ., Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 19001945 (Εστία: Αθήνα, 1993) σελ. 180-267 13 Pratt, L.R., East of Malta, West of Suez. Britain’s Mediterranean Crisis, 1936-1939 (Cambridge University Press: Cambridge, London, New York, Melbourne, 1975), σελ. 8-21 14 Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νεώτερος Ελληνισμός από 1913 ως 1941 (Αθήνα, 1978), σελ. 411-457. Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Σύγχρονος Ελληνισμός από το 1941 ως το τέλος του αιώνα (Αθήνα, 2000), σελ. 7-157 15 Βλέπε, μεταξύ άλλων, The Journal of Stra-

σημαντικό επίτευγμα δεδομένου ότι Έλληνες ηγέτες όπως ο Τρικούπης, ο Βενιζέλος, ο Μεταξάς, αλλά και τόσοι άλλοι, επιχείρησαν επιμόνως μα και εις μάτην να εξασφαλίσουν ανάλογες συμμαχικές σχέσεις εν καιρώ ειρήνης.16 Μπορεί βέβαια να αντιτείνει κανείς ότι η ελληνική περίπτωση αντανακλά την ευρύτερη τάση του μεταπολεμικού κόσμου για διεθνή συνεννόηση και συνεργασία. Ακόμα και έτσι όμως είναι δύσκολο να επιχειρηματολογήσει κανείς ότι δε θα μπορούσε η χώρα μας να είχε ενσωματωθεί tegic Studies, Special Issue, The Cold War at Sea: An International Appraisal (Routledge: Oxford, 2005). Lewis, J.W. Jr, The Strategic Balance in the Mediterranean (American Enterprise Institute for Public Policy Research: Washington D.C., 1976). Hatzivassiliou, E., Greece and the Cold War. Frontline State, 1952-1967 (Routledge: London & New York, 2006). Couloumbis, Th. A., Greek Political Reactions to American and NATO influences (Yale, 1980). Couloumbis Th. A. & Iatrides, J., Greek-American Relations: A Critical Review (New York, 1980). Sterns, M., Entangled Allies: US Policy Toward Greece, Turkey and Cyprus (New York, 1992). Στεφανίδης, Ι. Δ., Ασσύμετροι εταίροι, Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ελλάδα στον Ψυχρό Πόλεμο, 1953-1961 (Πατάκης, Αθήνα, 2002). Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Σύγχρονος Ελληνισμός από το 1941 ως το τέλος του αιώνα (Αθήνα, 2000), σελ. 237-265, 324-339, 371-391 16 Βλέπε, μεταξύ άλλων, Fotakis, Z., Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919, σελ. 7-12, 82.& Koliopoulos, J., “Unwanted ally: Greece and the Great Powers, 1939-1941” Balkan Studies, vol. 23, n. 1, 1982, pp. 7-25. Αρκετές επίσης σχετικές αναφορές μπορεί κανείς να βρει στο Σβολόπουλος, Κ., Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900-1945

στις διεθνείς δομές ασφαλείας με δυσμενέστερους όρους από αυτούς με τους οποίους τελικά ενσωματώθηκε. Η τελευταία εικοσαετία του ανεξάρτητου εθνικού μας βίου υπήρξε μια περίοδος κατά την οποία ο πολυπολισμός φαίνεται να διαδέχεται γοργά τη μονοκρατορία. Ελλείψει επαρκών αρχειακών πηγών και ευρισκόμενοι μέσα στα γεγονότα είναι δύσκολο να καταρτίσουμε επακριβώς τον απολογισμό τους για τη χώρα μας. Φαινομενικά το ειδικό βάρος της Ελλάδας πιθανόν να μειώθηκε σε σχετικούς όρους όπως περίπου συνέβη και με τις άλλες περιόδους πολυπολισμού και μονοκρατορίας που βίωσε η πατρίδα μας τους τελευταίους δύο αιώνες. Στην πράξη όμως ίσως και να κέρδισε, καθώς η χώρα μας διατηρεί ένα ισχυρό συγκριτικό πλεονέκτημα σε βάθος χρόνου, παραδοσιακά προσηλωμένη όπως είναι στο όραμα της ανοιχτής διεθνούς κοινωνίας και της στενότερης ενσωμάτωσής της σ’ αυτήν. 17 Συνοψίζοντας, οι περίοδοι του διπολισμού φαίνεται να αποτελούν τις πλέον συμφέρουσες συγκυρίες για την πραγμάτωση των εθνικών μας στόχων. Σε κάθε περίπτωση όμως η υιοθέτηση από τις υπεύθυνες ελληνικές κυβερνήσεις του ανοικτού προτύπου της Αθήνας του Περικλή υπήρξε επωφελές στη μεγαλύτερη διάρκεια του ανεξάρτητου εθνικού μας βίου ιδιαίτερα δε στη σημερινή, παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα. Με την σκέψη αυτή καλούμαστε να διαβούμε με αυτοπεποίθηση τον τρίτο αιώνα της σύγχρονης ελληνικής ανεξαρτησίας που σύντομα έρχεται. 17 Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Σύγχρονος Ελληνισμός από το 1941 ως το τέλος του αιώνα (Αθήνα, 2000), σελ. 409-429

Ο κόσμος σήμερα.

Περιπλους 45

ΤΟ ΥΠΟΒΡΥΧΙΟ U-853

ΤΟ ΥΠΟΒΡΥΧΙΟ

U-853 Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΘΥΤΗΣ ΚΑΙ ΘΥΜΑ ΤΟΥ Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ του Ματθαίου Τσουπάκη | Πλοιάρχου Ε.Ν.

Λίγες

πριν σιγήσουν τα όπλα εναντίον της Ναζιστικής Γερμανίας, ένας κυβερνήτης υποβρυχίου κοντά στις ακτές της Νέας Αγγλίας, είτε αγνόησε ή ουδέποτε έλαβε διαταγές να σταματήσει τις επιθέσεις. Το θύμα του U-853 ήταν το Αμερικανικό φορτηγό «BLACK POINT» με φορτίο άνθρακα από το NORFOLK για τη Βοστώνη με πορεία μέσω της διώρυγας του CAPE COD CANAL που συντομεύει την απόσταση μεταξύ ανατολικών και Β-Ανατολικών ακτών των ΗΠΑ. Την 5/5/1945 και ώρα περίπου 17:40 σε στίγμα 4 μίλια νοτίως των ακτών της πολιτείας RHODE ISLAND ο πλοίαρχος και το πλήρωμα είχαν μια ευχάριστη διάθεση γιατί ο πόλεμος είχε σχεδόν τελειώσει και το βράδυ θα ήταν στα σπίτια τους. Πού να φαντασθούν ότι μία τορπίλη που κτύπησε την πρύμη θα βύθιζε το πλοίο με απώλεια 12 από τα 46 μέλη του πληρώματος. Η επίσημη υπογραφή της άνευ όρων παραδόσεως της Γερμανίας στη REIM της Γαλλίας, θα γινόταν 48 ώρες αργότερα στις 7/5/1945. Ο Ναύαρχος KARL DONITZ ήταν ο ανώτερος αξιωματούχος της Γερμανίας μετά την αυτοκτονία του Χίτλερ και θα υπέγραφε την παράδοση. Στις 5 Μαΐου στις 08:00 ώρα Γερμανίας απέστειλε εντολή μέσω ασυρμάτου σε όλα τα υποβρύχια, να σταματήσουν τις επιθέσεις, να αναδυθούν και να επιστρέψουν στις βάσεις των. Το τέλος του 6χρονου πολέμου στην Ευρώπη θα τελείωνε γρήγορα τη φρίκη και τις θυσίες, αλλά όχι άμεσα για μερικούς. Περίπου στις 17:00 της 5ης Μαΐου, 4 μίλια από τις ακτές του RHODE ISLAND, και εν όψει του φάρου POINT JUDITH ο 24χρονος ανθυποπλοίαρχος HELMUT FROMSDORF, κυβερνήτης του U-853 άρχισε τον υπολογισμό της επιθέσεως εν καταδύσει. Σε περισκοπικό βάθος σκόπευσε το φορτηγό «BLACK POINT» καθώς αυτό προχωρούσε αργά προς το δυτικό τμήμα του Κόλπου RHODE ISLAND. Το ανυποψίαστο πλοίο ήταν στο τελευταίο σκέλος του ταξιδιού του μέσω του ασφαλούς παρακτίου διαδρόμου από το NORFOLK της Βιργινίας με πλήρες φορτίο άνθρακα. Είχε αποχωρήσει από την προστασία της νηοπομπής περνώντας έξω από το λιμάνι της Νέας Υόρκης και έπλεε χωρίς συνοδεία με σταθερή πορεία (χωρίς ZIG-ZAG) σε υποτιθέμενα φιλικά ύδατα. Το U-853 με πλήρωμα 54 ανδρών, απέπλευσε από το STAVANGER της Νορβηγίας, στις 24/2/1945 με προορισμό τις ανατολικές ακτές των ΗΠΑ όπου έφτασε περί το τέλος Απριλίου. Ήταν τελευταίου τύπου ΙΧC/40 εφοδιασμένο με SNORKEL. Εάν ο Κυβερνήτης του δεν έλαβε ποτέ το σήμα του DΟNITZ περί λήξεως των εχθροπραξιών ή προτίμησε να το αγνοήσει, δεν θα μαθευτεί ποτέ. Ούτε μπορούμε να μάθουμε γιατί διακινδύνευσε

46 Περιπλους

ώρες

να πλεύσει τόσο κοντά σε μία εχθρική ακτή. Στις 17:40 αυτό το απόγευμα το U-853 εκτόξευσε μία τορπίλη. Δευτερόλεπτα αργότερα, περισσότερο από 40 πόδια της πρύμης του «BLACK POINT» εκτινάχθησαν κυριολεκτικά στη θάλασσα. Στον σταθμό της Ακτοφυλακής του POINT JUDITH, ο ναύκληρος JOE BURBINE που είχε βάρδια μόλις άκουσε την έκρηξη, είδε το πλοίο με τα κιάλια του και το παρακολούθησε να σταματά και να παίρνει κλίση. Η τορπίλη χτύπησε τη δεξιά πλευρά, πρίμα από το μηχανοστάσιο, μερικά από τα θύματα φονεύθηκαν με την έκρηξη, και το σφοδρά κτυπημένο πλοίο γρήγορα άρχισε να κατακλύζεται και να βυθίζεται καθώς ο πλοίαρχος CHARLES PRIOR διέταξε εγκατάλειψη του πλοίου, που 25 λεπτά αργότερα ανετράπη και βυθίστηκε με την πρύμη, παίρνοντας μαζί του τα σώματα 12 μελών του πληρώματος. Ο καπτ. PRIOR δήλωνε αργότερα ότι δεν είδε την τορπίλη, αλλά ο πλοίαρχος και υποπλοίαρχος του γιουγκοσλαβικού φορτηγού «ΚΑΜΕΝ» που παρέπλεε είπαν ότι την είδαν αλλά πολύ αργά για να ειδοποιήσουν το θύμα. Το «ΚΑΜΕΝ» εξέπεμψε αμέσως SOS, ειδοποιώντας άλλα πλοία για την παρουσία εχθρικού υποβρυχίου στην περιοχή, ταυτόχρονα διασώζοντας 34 μέλη του πληρώματος συμπεριλαμβανομένων 4 τραυματιών, που διακομίσθηκαν στο σταθμό ακτοφυλακής. Το «BLACK POINT» ήταν το τελευταίο θύμα γερμανικού υποβρυχίου σε αμερικανικά χωρικά ύδατα. Και τώρα στην τελευταία επίθεση του πολέμου εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας, το κυνήγι εναντίον του U-853 ξεκίνησε: Η φρεγάτα της ακτοφυλακής «MOBERLY»-PF-63, σε απόσταση 30 μίλια νότια έλαβε το SOS. Μαζί με τα αντιτορπιλικά συνοδείας «AMICK»-DE-168 και «ΑΤΗΕRTON»-DE169 (ανάλογα με τα δικά μας θηρία) αποτελούσαν τμήμα της (επιχειρησιακής δυνάμεως) TASK FORCE 60.7 που μόλις είχαν παραδώσει μία νηοπομπή στη Νέα Υόρκη και κατευθύνονταν προς τη βάση τους στην ΒΟΣΤΩΝΗ. Ο Υποπλοίαρχος L.B. TOLLAKSEN, κυβερνήτης του «MOBERLY» ήταν ο αρχαιότερος παρών αξιωματικός, δεδομένου ότι το τέταρτο πολεμικό πλοίο στην περιοχή το αντιτορπιλικό «ERIKSON»/DD440 με κυβερνήτη τον πλωτάρχη C.McCUNE ήταν ήδη μέσα στη διώρυγα CAPE COD CANAL πλησιάζοντας τη Βοστώνη. Ο κυβερνήτης ανέστρεψε πορεία και έπλευσε ολοταχώς στην περιοχή της επιθέσεως. Για κάποιον ανεξήγητο λόγο ο κυβερνήτης FROMSDORF του U-853, αντί να απομακρυνθεί πάση δυνάμει έχασε χρόνο στην περιοχή μετά την επιτυχημένη επίθεση. Για το U-853 η απόφασή

Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΘΥΤΗΣ ΚΑΙ ΘΥΜΑ ΤΟΥ Β´ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ του αυτή ήταν μοιραία. Πέρασε πάνω από 1 ½ ώρα πριν φθάσουν στην περιοχή οι διώκτες επιφανείας και ακόμη αντί να απομακρυνθεί, το υποβρύχιο έξυνε κυριολεκτικά το βυθό μόνο 8 μίλια μακριά από τη βύθιση του «BLOCK POINT». Συνολικά 11 πλοία του Πολεμικού Ναυτικού και Ακτοφυλακής έφτασαν γύρω στις 19:30 και άμεσα δημιούργησαν ένα φραγμό, ταυτόχρονα αρχίζοντας έρευνα με SONAR από το βόρειο άκρο του BLOCK ISLAND (Βλέπε χάρτη περιοχής). Στις 20:14 το SONAR του ΑΤΗΕRΤΟΝ έδειξε μια ασυνήθη ηχώ. Το U-853 εντοπίσθηκε κοντά στο βυθό κινούμενο με πορεία 090ο. Ο Υποπλοίαρχος Lewis Iselin κυβερνήτης του ΑΤΗΕRTON, έδωσε άμεσα εντολές για επίθεση. Στις 20:29 έριξαν 13 βόμβες βάθους, εκ των οποίων 1 εξερράγη. Δεν ήταν πάντως δυνατόν να βεβαιωθούν εάν είχε κτυπήσει το Υ/Β ή κάποιο από τα πολλά παλιά ναυάγια στον βυθό της περιοχής. Σε μια δεύτερη διαδρομή χρησιμοποίησε το πολύβομβο (HEDLE HOG). To ATHERTON έχασε την επαφή του SONAR λόγω της ανατάραξης των νερών που είχαν βάθος μόλις 30 μέτρων. Καθώς οι βόμβες του πολυβόμβου εκρηγνύονταν κοντά στο Υ/Β και το μετακινούσαν με σφοδρότητα, ο σκληρός κυβερνήτης του συνέχιζε την προσπάθεια να ξεφύγει. Το ΑΤΗΕRTON ανέστειλε την επίθεση και προσπάθησε να εντοπίσει τη νέα θέση του Υ/Β. Εν τω μεταξύ το «ERICSON-DD400» (A/T ΣΤΟΛΟΥ) έφθασε στην περιοχή και ο ήδη επικεφαλής της επιχείρησης Υποπλοίαρχος TOLLAKSEN του «MOBERLY» παρέδωσε τη διοίκηση στον Πλωτάρχη McCUNE ως OFFICER IN TACTICAL COMMAND (OTC). Ενώ εδώ οι έρευνες για το Υ/Β συνεχίζονταν, χιλιάδες μίλια ανατολικά, στη REIMS στη Γαλλία ο αντιστράτηγος ALFRED JODL, εκπροσωπώντας τις γερμανικές ένοπλες δυνάμεις, με δισταγμό προετοιμαζόταν να υπογράψει το έγγραφο της άνευ όρων παραδόσεως. Απέναντι στον Ατλαντικό όμως η τελευταία μάχη ήταν υπό εξέλιξη. Για τους αγρότες και ψαράδες κατοίκους του μικρού Στην αριστερή σελίδα: Το U-853 τελετή εντάξεως στο Στόλο. Πάνω: Τελετή ταφής και τάφος μέλους του πληρώματος του U-853. Κάτω: Το φορτηγό “Black Point”.

Αριστερά: Επιζήσαντες του ναυαγίου του BLOCK POINT προετοιμάζονται να αναχωρήσουν από το Point Judith Rhode Island για τη Βοστώνη, στο πλαίσιο των διαδικασιών που έθεσε σε εφαρμογή ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός.

Περιπλους 47

ΤΟ ΥΠΟΒΡΥΧΙΟ U-853 νησιού της περιοχής BLOCK ISLAND αυτή η τελευταία ένταση ναυτικών επιχειρήσεων δεν ήταν πρωτοφανής. Ευρισκόμενοι ανοικτά από τις ακτές του RHODE ISLAND 12 μίλια νότια, οι νησιώτες είχαν παρατηρήσει ή ακούσει πολλές συγκρούσεις μεταξύ του ναυτικού και της θανατηφόρου απειλής των υποβρυχίων. Στην πράξη το ναυτικό είχε οργανώσει περιπολία με αλιευτικά σκάφη του νησιού για να αναφέρουν παρουσίες περισκοπίων ή υποβρυχίων στην επιφάνεια. Στην αρχή του πολέμου τέτοιες αναφορές ήταν πολύ κοινές, καθώς εχθρικά υποβρύχια περιπο-

λούσαν πλησίον των ακτών κατά ομάδες, οι περίφημες αγέλες λύκων (WOLF PACKS) βυθίζοντας πλοία των συμμάχων εκατοντάδων χιλιάδων τόνων. Εκτός από τις περιπολίες είχαν χτιστεί 8 ψηλοί τσιμεντένιοι πύργοι για παρακολούθηση της περιοχής. Το U-853 ήταν γνωστό στους συμμάχους από καιρό. Στις 25/5/1944 υπέστη επίθεση από βρετανικά αεροπλάνα στην επιφάνεια, με κυβερνήτη τον ανθυποπλοίαρχο HELMUT SOMMER, και διέφυγε. Στις 15 Ιουνίου, αεροπλάνα του αμερικανικού ναυτικού και μερικά αντιτορπιλικά το αιφνιδίασαν στην επιφάνεια, αλλά κατεδύθη άμεσα και διέφυγε πάλι. Δύο ημέρες αργότερα, δύο αεροσκάφη του αεροπλανοφόρου συνοδείας «CROATIAN» CVE 25, το άκουσαν στον ασύρματο να αναφέρει στη βάση του τις καιρικές συνθήκες. Το εντόπισαν και επιτέθηκαν φονεύοντας 2 μέλη του πληρώματος και τραυματίζοντας 12 μεταξύ αυτών και τον κυβερνήτη SOMMER πριν καταφέρει να καταδυθεί σε βάθος ασφαλείας. Λόγω των ανωτέρω γεγονότων οι Αμερικανοί ναύτες είχαν ονομάσει το U-853 «MOBY DICK» και το πλήρωμα του υποβρυχίου τον κυβερνήτη SOMMER «DER SEILTAEIZER» (ο Σχοινοβάτης). Λόγω βλαβών επέστρεψε στη βάση LORIENT για νέα όργανα, επισκευές και αντικατάσταση πληρώματος.

Πάνω: Χάρτης της περιοχής που βυθίστηκε το γερμανικό υποβρύχιο U-853. Κάτω & στη δεξιά σελίδα: Βολή και έκρηξη βομβίδων πολυβόμβου (HEDGEHOG).

48 Περιπλους

Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΘΥΤΗΣ ΚΑΙ ΘΥΜΑ ΤΟΥ Β´ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Τώρα όμως, ένα χρόνο μετά έκανε την τελευταία του περιπολία, αυτή τη φορά τον SOMMER είχαν αντικαταστήσει ο ύπαρχός του ο νεαρός, όμορφος ανθυποπλοίαρχος HELMUT FROMSDORF ως κυβερνήτης. Μόλις ανέλαβε την διοίκηση της επιχείρησης ο Πλωτάρχης McCUNE, διέταξε τα μικρότερα σκάφη του στολίσκου να διατηρήσουν τον φραγμό και έστειλε το ΑΤΗΕRTON να ερευνήσει βόρεια και το MOBERLY νότια της πιθανής θέσεως του U-853. Μετά από μερικές λάθος αναφορές στις 23.43 το SONAR του ΑΤΗΕRTON εντόπισε τον στόχο σε βάθος 30 μέτρων, 4000 γυάρδες ανατολικά από την προηγούμενη θέση του, ακίνητο με τις έλικές του σταματημένες. Μπορεί κάποιος μόνο να φαντασθεί την σκηνή που υπήρχε στο εσωτερικό του Υ/Β αυτή την ώρα. Τη θερμοκρασία του θερμού δύσοσμου αέρα να ανεβαίνει. Λαμπτήρες σπασμένοι καθώς και οι γυάλινες επιφάνειες των οργάνων και το χειρότερο διαρροή στο σκάφος από τις βόμβες βυθού. Κινήσεις του πληρώματος και θόρυβοι ήσαν ελάχιστοι καθώς ο FROMSDORF και το κάθιδρο πλήρωμα ανέμενε με τρόμο την επόμενη τρομερή έκρηξη που ήλθε με μία καταστροφική επίθεση HEDGEHOG. Επιτέλους οι επιτιθέμενοι είδαν αποτελέσματα, φυσαλίδες αέρα, πετρέλαιο και κομμάτια σπασμένων ξύλων βγήκαν στην επιφάνεια. Το ATHERTON έκανε κύκλους στην περιοχή για περίπου 20 λεπτά αναμένοντας κίνηση ή ήχους. Προφανώς το U-853 είχε κτυπηθεί αλλά όχι θανάσιμα, έτσι ο Πλωτάρχης McCUNE διέταξε άλλη μία επίθεση με πρόθεση να διαρρήξουν το ανθεκτικό περίβλημα (PRESSURE HULL). Πάλι, φυσαλίδες και πετρέλαιο παρουσιάστηκαν, αλλά και ένα μαξιλάρι, ένα σωσίβιο και ένας μικρός ξύλινος ιστός σημαίας. Οι εκρήξεις των βομβών βυθού σε τόσο ρηχά νερά, κατέστρεψαν τον υποτυπωτή πορειών του ATHERTON, και ο επίμονος McCUNE διέταξε το MOBERLY να συνεχίσει την επίθεση. Απίστευτο, αλλά το SONAR του MOBERLY παρουσίασε ότι το Υ/Β εκινείτο πάλι. Ο Κυβερνήτης του εκινείτο νότια με ταχύτητα 4-5 κόμβων. Ο Μc CUNE διέταξε ακόμη μία επίθεση και τα 2 πολεμικά ATHERTON και MOBERLY είχαν πρόβλημα με τα SONAR, αλλά σύντομα διαπίστωσαν την ταχύτητα του Υ/Β να πέφτει στους 2-3 κόμβους. Πρέπει τότε ο FROMSDORF και το εγκλωβισμένο του πλήρωμα να ένοιωθαν πως το τέλος τους ήταν κοντά. Στις 02.00 (6 Μαΐου) το MOBERLY πέρασε πάνω από το στόχο ρίχνοντας μία συγκεντρωμένη βολή HEDGEHOG. Λίγο μετά το U-853 ακινητοποιήθηκε και κάθισε στο βυθό. Σε λίγο με το ξημέρωμα τα πληρώματα των πολεμικών είδαν λίμνες πετρελαίου να βγαίνουν στην επιφάνεια. Συσκευές διασώσεως (ESCAPE LUNGS) σωσίβια και διάφορα συντρίμμια έβγαιναν στην επιφάνεια. Προφανώς ο «MOBY DICK» ήταν νεκρός (το Υ/Β) παρ’ όλα αυτά ο McCUNE διέταξε ρίψη επιπλέον εκρηκτικών για να το διαλύσει.

Μετά συνέβη κάτι ασυνήθιστο σ’ αυτήν την ξεχωριστή μάχη. Στις 06.00, 2 αερόπλοια (ZEPPELIN) του ναυτικού (Κ-16, Κ-58) από τη βάση LAKE HURST της Ν. Υερσέης έφτασαν επάνω από την περιοχή να πάρουν φωτογραφίες, να σημαδέψουν τη θέση του Υ/Β με καπνό και χρώματα και να ρίξουν ένα σημαντήρα ακροάσεως (SONOBUOY) για να διαπιστώσουν τυχόν ήχους από το βυθό. Χειριστές SONAR και στα 2 αερόπλοια ανέφεραν διακεκομμένους ήχους, όπως σφυροκόπημα σε μεταλλική επιφάνεια. Στη συνέχεια ανέφεραν ότι αυτοί οι ήχοι χάθηκαν λόγω των θορύβων των μηχανών των επιτιθέμενων πλοίων. Το Ναυτικό δεν εξέφρασε γνώμη ουδέποτε για την προέλευση αυτού του θορύβου. Στις 12.30 ο Πλωτάρχης McCUNE διέταξε τα περισσότερα πλοία να αποχωρήσουν προς τη ΒΟΣΤΩΝΗ, ενώ δύτης από το Ναυαγοσωστικό «PENGUIN» (ASR-12) κατεδύθη να δέσει ένα σχοινί στο Υ/Β, πάτησε στον πυργίσκο και μετά από έρευνα ανέφερε ότι η πλευρά του είναι ανοιγμένη (όπως μια κονσέρβα) και πολλά πτώματα ήσαν στο εσωτερικό του. Το τέλος του ήταν τραγικό. Διάφορες ιστορίες και φήμες κυκλοφόρησαν στο BLOCK ISLAND αλλά ούτε κρυφός θησαυρός ούτε ακριβό φορτίο υπήρχαν στο Υ/Β. Στο Παλιό Λιμάνι στην καλύβα του ψαρομανάβη HENRY HEINZ ένας ψαρομάλλης δίπλα στη σόμπα είπε τη γνώμη του: «Αν με ρωτήσετε αυτός ο καταραμένος Ναζί πουλήθηκε φτηνά, για ένα φορτίο κάρβουνα». ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ο MOBY DICK βεβαίως σκοτώθηκε, ήταν όμως και το τέλος του 6χρονου πολέμου, η επίσημη παράδοση της Γερμανίας υπεγράφη και ο Κυβερνήτης HELMUT FROMSDORF θυσίασε άδικα 66 ανθρώπινες ζωές (Υ/Β και φορτηγό) σε μία αδιανόητη και βίαιη πράξη, σ’ έναν πόλεμο που είχε ήδη καταγράψει ένα νέο επίπεδο φρίκης και βιαιοτήτων. Στα επόμενα χρόνια, πολλοί δύτες κατέβηκαν στο ναυάγιο. Το 1960 ένα πτώμα (μάλλον σκελετός) ανελκύσθηκε και ετάφη με πλήρεις στρατιωτικές τιμές στο NEWPORT, RHODE ISLAND. Στις τελετές παρέστησαν αξιωματούχοι της Δυτ. Γερμανίας, ο Γερμανός Πρόξενος στη Βοστώνη και αξιωματικοί του Ναυτικού των ΗΠΑ. Οι 2 έλικες του Υ/Β αφαιρέθηκαν και τοποθετήθηκαν ως μνημείο κοντά στο Νεκροταφείο όπου ετάφη ο άγνωστος Γερμανός Ναύτης. Σήμερα ο «MOBY DICK» είναι ξαπλωμένος εκεί που σκοτώθηκε σε βάθος 39 μέτρων, καλυμμένος από στρείδια, σκουριασμένος να διαλύεται αργά. Και κάθε χρόνο, κολυμβητές και ξαπλωμένοι στις παραλίες του BLOCK ISLAND καθώς και σκάφη αναψυχής με ανυποψίαστους, γελαστούς τουρίστες περνούν επάνω από τον σιωπηλό του τάφο. Απόδοση από το έγκριτο περιοδικό του Αμερικανικού Ναυτικού «NAVAL HISTORY». Το συμβάν το γνώριζα από το 1960 όταν ταξίδευα σ’ αυτά τα μέρη, όχι φυσικά με τόσες λεπτομέρειες.

Οι φωτογραφίες προέρχονται από το περιοδικό “Naval History”, June 2008, vol. 22-No 3, pages 40-43.

Περιπλους 49

ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΛΕΓΟΜΕΝΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΡΩΣΙΚΟΥ ΔΟΥΚΑΤΟΥ ΤΟΥ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΥΣ

Θεώρηση Ρωσικών, Ελληνικών και αδημοσίευτων Βρετανικών πηγών Π.Ν. Στάμου (Ph.D. - Hist.)

Εισαγωγική σημείωση του συγγραφέα: Το άρθρο που ακολουθεί αποτελεί επιστημονικό αντίλογο σε σχετική δημοσιευμένη εργασία της Ρωσίδας ιστορικού καθηγήτριας Δρ. Ε. Σμιλυάνσκαγια για την επιστημονική της υπόθεση δημιουργίας του λεγομένου Μεγάλου Δουκάτου του Αρχιπελάγους στο Αιγαίο κατά την περίοδο 1771-1774. Το άρθρο φέρει στη δημοσιότητα για πρώτη φορά στην Ελλάδα στοιχεία για το θέμα αυτό από Ρωσικά και Βρετανικά Αρχεία και δημοσιεύεται αποκλειστικά στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ σε 3 Μέρη. ΜΕΡΟΣ 2ο

Στοιχεία από την ελληνική ιστοριογραφία

Έχοντας παρουσιάσει τη «ρωσική» άποψη σχετικά με την ύπαρξη ή μη του ιδιότυπου μορφώματος κρατιδίου στο Αιγαίο, αναφερόμαστε στη συνέχεια στο θέμα, όπως έχει μέχρι σήμερα καταγραφεί στη ελληνική ιστοριογραφία. Για το θέμα του λεγόμενου ρωσικού «πριγκιπάτου», ή κατά τους Έλληνες ιστορικούς τη «ρωσική κατοχή» των Κυκλάδων, έχουν προσφέρει στην ιστοριογραφία σε μεγάλη

έκταση οι Π. Μ. Κοντογιάννης1 και Κ.Ν. Σάθας2 και σε μικρότερη οι Π.Ε. Κώνστας3 και Δ.Μ. Πασχάλης4, οι οποίοι δανείζονται κατά το πλείστον τα στοιχεία των προηγουμένων. Στα εκτιθέμενα από τους πιο πάνω ιστορικούς δεν υπάρχει καμιά αναφορά σε έννοια κάποιου είδους ρωσικής «κρατικής οντότητας» στο Αιγαίο. Αντίθετα μάλιστα το θέμα παρουσιάζεται μετά βεβαιότητος ως κατοχή, η οποία στην αρχή φαίνεται να έδωσε ελπίδες οράματος ελευθερίας και πολλές υποσχέσεις στους Έλληνες κατοίκους των νησιών, αλλά στη συνέχεια προξένησε μεγάλες αντιδράσεις λόγω της συμπεριφοράς των κατακτητών. Ο Choiseul Gouffier, ο οποίος περιηγούμενος την Ελλάδα το 1782 βρέθηκε στην Πάρο, αναφέρει πληροφορίες για το λιμάνι της Νάουσας, όπου το κέντρο της ρωσικής ναυτικής βάσης. «...Οι Ρώσοι είχαν διαλέξει δικαιολογημένα το λιμάνι της Νάουσας ως βάση των στρατευμάτων τους...συγκεντρώνει πολλά πλεονεκτήματα, όπως η θέση του στη μέση των Κυκλάδων και το σχήμα του που το καθιστά δυσάλωτο... Όλα τα έργα των Ρώσων υπήρχαν ακόμη... Πολλές πυροβολαρχίες υπερασπίζονταν την είσοδό του... Στην ακρογιαλιά υπήρχαν αποθήκες, σιδηρουργία κι ένας ταρσανάς... Προς τα νότια βρίσκομε ένα νοσοκομείο και μια εκκλησία με ελληνικό σταυρό, χτισμένη από τους Ρώσους, που δεν φαίνεται να την ολοκλήρωσαν. Ανάμεσα σ' αυτό το μέρος και το χωριό Νάουσα, υπάρχουν δυο ξέρες, στη μια υπάρχουν δύο ωραίες μπαρουταποθήκες, στην άλλη το σπίτι του ναυάρχου και διοικητή Σπυριδώφ...»5. Ο Ρωσικός στόλος, μετά από την τρίμηνη ανεπιτυχή προσπάθεια καταλήψεως της Λήμνου και την αποχώρηση του Α. Ορλώφ 1 2

3 4 5

50 Περιπλους

Οι Έλληνες κατά τον πρώτον επί Αικατερίνης Β' Ρωσοτουρκικόν πόλεμον (1768-1774), Εν Αθήναις 1903. Τουρκοκρατούμενη Ελλάς. Ιστορικόν δοκίμιον περί των προς αποτίναξιν του Οθωμανικού ζυγού επαναστάσεων του Ελληνικού Έθνους (1453-1821), Αθήνησι 1869. Αντιναύαρχος στο βιβλίο του Η Ρωσία ως ναυτική δύναμις (860-1960), Αθήναι 1964. Ιστορία της νήσου Άνδρου, Αθήναι 1925-1927, Ανατύπωση Γ. ΔΑΡΔΑΝΟΣ, Αθήνα 2004. Εικονογραφημένη περιήγηση της Ελλάδας (1782), Μίλητος, Αθήνα 2006, Τομ. Α', σελ. 186.

για την Ιταλία, κατέπλευσε υπό τον Σπυριδώφ ως αρχηγού των ρωσικών δυνάμεων στη Νάουσα της Πάρου. Στη Νάουσα κατέπλευσε στα τέλη Δεκεμβρίου 1770 κι άλλη ρωσική Μοίρα υπό τον Δανό αντιναύαρχο Άρφ6. Η συγκέντρωση όμως στην Πάρο της μεγάλης ρωσικής δύναμης δημιούργησε τεράστια προβλήματα τροφοδοσίας των ανδρών και ανεφοδιασμού των πλοίων με τα αναγκαία υλικά. Σημειώνεται ότι την περίοδο αυτή είχαν συγκεντρωθεί στην Πάρο 12 πλοία γραμμής, 14 φρεγάτες και ένα ολμοβόλο, χωρίς να

υπολογιστούν τα πολυάριθμα μεταγωγικά. Στα πλοία επέβαιναν περίπου 11.200 ναύτες και ο στρατός, που εγκαταστάθηκε στην πεδιάδα της Πάρου, ανερχόταν σε 2.800 Ρώσους και 3.000 Έλληνες και Αλβανούς7. Οι πολεμικές συνθήκες είχαν απομειώσει την ούτως ή άλλως μικρή παραγωγή των περισσότερων γύρω νησιών και η ανάγκες σίτισης και ανεφοδιασμού των Ρώσων δεν μπορούσαν να εξυπηρετηθούν από τους 6 7

Π. Κοντογιάννη Οι Έλληνες..., σελ. 226. Π.Ε. Κώνστα Η Ρωσία..., σελ. 119.

πόρους του νησιού. Επί πλέον οι άνδρες υπέφεραν από επιδημικές νόσους, μη υπάρχουσας υποδομής απομακρύνσεως των τεραστίων ποσοτήτων λυμάτων των ρωσικών δυνάμεων8. Οι δυσκολίες διαβιώσεως των ρωσικών στρατευμάτων σε συνδυασμό με τα επιχειρησιακά σχέδια της Ρωσικής Αυλής οδήγησαν στην κατάληψη των Κυκλάδων. Σε επιστολή της η Αικατερίνης ΙΙ προς τον Α. Ορλώφ της 22 Μαρτίου 1771 αναφέρει με σαφήνεια τους επιχειρησιακούς λόγους της κατοχής των Κυκλάδων: «...Δέον, ίνα άπασαι οι νήσοι του Αιγαίου καταληφθώσι παρ« ημών ούτως, ώστε η Πύλη να θεωρήσει ταύτας απολεσθείσας δι' εαυτήν, και να στερηθή εν τω μεταξύ των απ' αυτών συνήθων φόρων και των άλλων ωφελειών. Ώθεν, αναγκαία έσται η κατοχή καταλλήλων λιμένων των νήσων τούτων, ίνα καταφεύγωσι τα πλοία ημών και λαμβάνωσι τας αναγκαίας προμηθείας καθ' άπαντα τον χρόνον της διαμονής του ημετέρου στόλου εν τοις ύδασιν, ιδίως δε ίνα σταθμεύει ούτος προ του Ελλησπόντου...»9. Δικαίως επομένως διερμηνεύοντας την πιο πάνω επιστολή της Αικατερίνης ΙΙ ο Έλληνας ιστορικός Κοντογιάννης συμπεραίνει: «...Οι Ρώσοι για να πιέσουν αρκετά την Πύλη, προκειμένου να επιτύχουν όσο το δυνατόν περισσότερο επωφελείς όρους ειρήνης, για να ανυψώσουν το ρωσικό γόητρο ενώπιον των Ελλήνων, έπρεπε όχι μόνον τις Κυκλάδες να κατέχουν, αλλά και να επεκτείνουν την αρχή των σε όλες τις νήσους του Αιγαίου...»10. Άλλωστε, είναι σαφές από την επιστολή, ότι η Αικατερίνη ΙΙ επιθυμούσε την κατοχή των νησιών «...καθ' άπαντα τον χρόνον της διαμονής του ημετέρου στόλου εν τοις ύδασιν...», δηλαδή ουσιαστικά δεν τα ήθελε για πάντα, αλλά μόνον για το χρονικό διάστημα που διαρκούσαν οι διαπραγματεύσεις για την ειρήνη, ως μέσο πιέσεως! Το τελευταίο επιβεβαιώνει με τον καλύτερο τρόπο και ο ναύαρχος Σπυριδώφ, όταν έλεγε ότι «…η Πάρος, έχουσα καλούς λιμένας, θα επωλείτο αντί πολλών εκατομμυρίων φλωρίων εις τους Γάλλους ή εις τους Άγγλους, αν η περί ειρήνης συνθήκη επεδίκαζεν αυτήν εις την Ρωσίαν...»11. Η αναφορά αυτή του Σπυριδώφ εκτιμάται ότι αποδίδει την πραγματικότητα, αυτή καθ' εαυτή, ως προς το ανασκοπούμενο θέμα. Επιβεβαιώνει δηλαδή, την πρόθεση κατοχής ενός τουλάχιστον νησιού ως πιθανού ισχυρού διαπραγματευτικού στοιχείου των Ρώσων, όπως θα καταδειχθεί πιο κάτω. Όσον αφορά στο ρωσικό σύστημα διοικήσεως των κατεχομένων Κυκλάδων, ως αναγκαίο γεγονός προκειμένου να επιτυγχάνεται το επιθυμητό αποτέλεσμα από την κατοχή, οι ιστορικές πληροφορίες των Ρώσων και των Ελλήνων ιστορικών συμπίπτουν κατά το μεγαλύτερο ποσοστό. Είχαν Π. Κοντογιάννη Οι Έλληνες..., σελ 229. Κλωνός Στεφάνου Ανέκδοτα έγγραφα προς τους κατοίκους των Κυκλάδων, αποσταλέντα επί της κατοχής αυτών υπό των Ρώσων, Εν Αθηναίω τομ. 6, σελ. 207, με παραπομπή στο Συλλογή της Ρωσικής Ιστορικής Εταιρείας, 1867, τομ. 1, σελ. 68. Βλ. Π. Κοντογιάννη Οι Έλληνες..., σελ 234. 10 Π. Κοντογιάννη Οι Έλληνες..., σελ 234. Μεταγραφή στη σημερινή γλώσσα από Π. Στάμου. 11 Κλ. Στεφάνου Ανέκδοτα έγγραφα..., τομ. 1, σελ. 68. 8 9

καταληφθεί, στις αρχές του 177112, περί τα 19 νησιά, ονομαστικά τα νησιά Μήλος, Κίμωλος, Φολέγανδρος, Σίκινος, Ίος, Θήρα, Αμοργός, Νάξος, Μύκονος, Δήλος, Τήνος, Σύρος, Άνδρος, Κέα, Κύθνος, Σέριφος, Σίφνος, Πάρος, Αντίπαρος13. Τα νησιά αυτά, μετά από οδηγίες της ρωσικής διοίκησης εξέλεξαν αντιπροσώπους –σύνδικους– και ένα «καντσιλιέρη», Γενικό Επίτροπο δε εξέλεξαν τον Μυκόνιο αξιωματικό των ρωσικών δυνάμεων Αντώνη Ψαρό14. Οι κάτοικοι των κατεχόμενων νησιών με τη σύμπραξη αρκετών από τους αρχιερείς των ορκίστηκαν, κατά διαταγήν15 του ναυάρχου Σπυριδώφ, πίστη και αφοσίωση στην Αικατερίνη ΙΙ. Οι «σύνδικοι» ήσαν οι προεστοί (δημογέροντες) των νησιών με κύρια καθήκοντα τη διοίκηση των ελληνικών κοινοτήτων, τη διεξαγωγή των δικαστικών υποθέσεων, σύμφωνα με το τοπικό δίκαιο, το οποίο απένειμαν αυτοί, όπως και επί της κατοχής των από τους Τούρκους. Οι σύνδικοι έπρεπε επίσης να επιβάλουν και τις «αγγαρείες», δηλαδή στις διαδικασίες παρασκευής και προμήθειας τροφών και άλλων αγαθών στους Ρώσους, με την αποστολή τους στην Πάρο, και να συλλέγουν 12 Βλ. αρκετά για τη ρωσική διοίκηση στο Κ.Ν. Σάθα Τουρκοκρατούμενη Ελλάς..., σελ. 516520, όπου ενδεικτικά ο όρκος των Μυκονίων και σχετικές διαταγές του Α. Ψαρού προς τους κατεχομένους. 13 Π. Κοντογιάννη Οι Έλληνες..., σελ 232-233. 14 Ίδιο, σελ. 235. 15 Ίδιο, σελ. 233.

τη «δεκάτη«, τον φόρο που προηγουμένως οι νησιώτες πλήρωναν στους Τούρκους και τώρα εισέπρατταν οι Ρώσοι16. Όλες οι πιο πάνω «αγγαρείες» επιβάλλονταν με συνοδεία απειλών για αυστηρές τιμωρίες, αν δεν υλοποιούνταν έγκαιρα και πιστά, κατά τις ρωσικές διαταγές. Εξ αιτίας όλων των πιο πάνω κατοχικών μέτρων και επιβολής υπακοής των ρωσικών διαταγών στους κατοίκους των Κυκλάδων, οι «υπήκοοι» των νησιών άρχισαν να δυσανασχετούν έναντι της προφανούς ρωσικής καταπίεσης. Τη δυσφορία των νησιωτών μεγέθυνε και η αυξανόμενη δράση της πειρατείας, η οποία άρπαζε με επιθέσεις τα υπόλοιπα αγαθά των κατοίκων, που απέμεναν μετά τις επιβαλλόμενες «συλλογές» των Ρώσων17. Οι Ρώσοι στις παρακλήσεις των Ελλήνων για προστασία από τους πειρατές περιορίζονταν μόνον «...στην έκδοση διαταγών κατ' αυτών...»18. Την δυσφορία των νησιωτών στην ρωσική κατοχή επέτειναν και οι «αταξίες» των στρατολογημένων Ελλήνων και Αλβανών, οι οποίοι δεν σιτίζονταν επαρκώς από τους Ρώσους, οπότε «...μη πειθαρχούντες, εκακούχησαν τους απειροπόλεμους νησιώτας δεινώς τη αληθεία και απανθρώπως...»19. Ειδικά οι Παριανοί, που «φιλοξενούσαν» στο νησί τους περισσότερους «ατάκτους», μη μπορώντας να υποφέρουν περισσότερο, εγκατέλειπαν τα σπίτια των και μετανάστευαν σε άλλα μέρη, «...επόθουν δε την επάνοδον της μουσουλμανικής δεσποτείας...»20. Το ρωσικό καθεστώς έληξε με την συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), οι Ρώσοι «προστάτες» αποχώρησαν και δεν υπήρξε καμιά συνέχεια τυπικά ή στρατιωτικά στο καθεστώς που είχαν επιβάλει. (Στο επόμενο το Γ' και τελευταίο Μέρος) 16 Π.Ε. Κώνστα Η Ρωσία..., σελ 120-121. 17 Π. Κοντογιάννη Οι Έλληνες..., σελ 243-250. 18 Ίδιο, σελ. 250. 19 Ίδιο, σελ. 251. Περιπλους 51

Από τα Liberty στα SD14 Παρουσίαση του βιβλίου του Γιάννη Λ. Καμπάνη

ην Τετάρτη, 19 Δεκεμβρίου 1912 παρουσιάστηκε στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος το λεύκωμα «AΠΟ ΤΑ LIBERTIES ΣTA SD14», του πλοιάρχου και πλοιοκτήτη Γιάννη Λ. Καμπάνη. Το λεύκωμα είναι αφιερωμένο στον Έλληνα ναυτικό και καταγράφει τους τύπους, τα τεχνικά χαρακτηριστικά των πλοίων, τις προσωπικότητες που συνέβαλαν στην δημιουργία του (J. L. Thompson and Sons, Henry Κaiser, Emory-Scott Land) και πραγματοποίησαν το πλάνο της ναυπηγήσεως, τις αντιδράσεις για την μακροζωία των πλοίων, ονομαστικά τα 100 ελληνικά πλοία, την δημιουργία και αναγκαιότητα της ναυπήγησης πλοίων SD14 και Freedom για την αντικατάσταση των Liberties και ονομαστικά τα Ελληνικά πλοία τύπου SD14 και Freedom. Την έκδοση, τα σχόλια και τις φωτογραφίες του λευκώματος έχει επιμεληθεί ο κ. Παναγιώτης Κ. Σπυρόπουλος της «Βαπόρια Εκδοτική». Στην εκδήλωση, που πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Δήμου Άνδρου, μίλησαν ο εκδότης, κ. Παναγιώτης Σπυρόπουλος, ο συγγραφέας του λευκώματος καπετάν Γ. Καμπάνης, ο δήμαρχος Άνδρου κ. Γ. Γλυνός, η πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος κα. Αν. Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και ο καπετάνιος του HELLAS LIBERTY, του αγκυροβολημένου στην Ακτή Βασιλειάδη κ. Βαγγέλης Κούζιλος. Παράλληλα με την παρουσίαση της έκδοσης, ο Δήμος Άνδρου απένειμε αναμνηστικά στους χορηγούς και τους ομιλητές του Β΄ Ναυτιλιακού συνεδρίου «ΕΤΗΣΙΕΣ» που έγινε στην Άνδρο το καλοκαίρι του 2012. Για την καλύτερη ενημέρωσή σας παρατίθενται η ομιλία του κου Παναγιώτη Σπυρόπουλου και ο χαιρετισμός της Προέδρου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος.

Ομιλία Παναγιώτη Κ. Σπυρόπουλου

Μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο το ναυπηγείο παρακμάζει και έως τις παραμονές του ΙΙ Παγκοσμίου πολέμου δεν καινοτομεί. Το 1939, λίγο πριν την έναρξη του πολέμου, υπήρξε παγκόσμια Κύριες και κύριοι, Στα πλαίσια του Β΄Ναυτιλιακού συνεδρίου «ΕΤΗΣΙΕΣ» που πραγ- ναυτιλιακή κρίση. Ο Robert Thompson σχεδίασε ένα πλοίο που οι ματοποιήθηκε τον περασμένο Αύγουστο στην Άνδρο και με την ευ- ναυτιλιακοί κύκλοι της εποχής, θεωρούν ότι είναι κάτι νέο για την καιρία της εκθέσεως της κας Μπριζίτ Πολέμη με θέμα τα Liberties, o ναυπηγική βιομηχανία. Το πλοίο ονομάζεται «DORINGTON COURT», καπετάνιος και πλοιοκτήτης Γιάννης Καμπάνης έκανε μια ομιλία με είναι 5,281 κόροι ολικής χωρητικότητας, 10,500 τόνων νεκρού βάρους, ταχύτητας 11 μιλίων, παλινδρομικών μηχανών 2,500 ίππων, θέμα “ΑΠΟ ΤΑ LIBERTY ΣΤΑ SD14”. Ο κος Γιάννης Καμπάνης γνωρίζει από πρώτο χέρι τα liberties, ταξί- 426 πόδια μήκος, 56 πόδια πλάτος και βύθισμα 25,5 πόδια. Με την έναρξη του πολέμου η Αγγλία αντιμετωπίζει για πρώτη φορά δεψε με αυτά σαν δόκιμος πλοίαρχος και σαν πλοίαρχος στα SD14. Παρακάλεσα τον καπετάνιο την ομιλία αυτή να την κάνουμε ένα στην ιστορία της πρόβλημα επιβίωσης, χάνοντας με γεωμετρική λεύκωμα εμπλουτίζοντας το κείμενο με φωτογραφίες και τεχνικά πρόοδο τον πολύτιμο στόλο της. Πρέπει να ναυπηγηθούν πλοία σε χαρακτηριστικά τονίζοντας συγχρόνως τις προσωπικότητες που χρόνο ρεκόρ και μακριά από τις πολεμικές ζώνες. Η Αγγλική κυβέρνηση αναθέτει στον Robert Thompson να πάει στην Αμερική, να συνέβαλαν στην δημιουργία αυτών των πλοίων. βολιδοσκοπήσει τη κατάσταση και να προσπαθήσει να πετύχει τη Το ναυπηγείο J. L. Thompson and Sons εγκαταστάθηναυπήγηση στις ΗΠΑ και στον Καναδά φορτηγών πλοίων, ώστε να κε από τα μέσα του 18ου αιώνα στο River Wear του μη λείψει τονάζ ζωτικό για τις μεταφορές των συμμάχων. Sunderland και δούλεψε έως τα μέσα του 1980. Το Στον σχεδιαστή του «DORINGTON COURT» αναθέτει η Αγγλική περίφημο liberty σχεδιάστηκε και ναυπηγήθηκε στη κυβέρνηση να πετύχει αυτό που έλεγε ο Τσόρτσιλ απευγιάρδα του North Sands. Ιδρυτής του ναυπηγείου θυνόμενος στον αμερικανικό λαό, «Δώστε μας τα μέσα κι’ ήταν ο Robert Thompson που γεννήθηκε το 1797. εμείς θα κερδίσουμε τον πόλεμο». Σε ηλικία 22 ετών έχει ήδη κτίσει μικρά σκάφη. Ο Robert Thompson έφτασε στη Νέα Υόρκη με τα Μετά από πολλές οικονομικές ατυχίες, το 1846 σχέδια του «DORINGTON COURT» στις 3 Οκτωστις 13 Φεβρουαρίου, μαζί με τους γιους του βρίου του 1940. Δημιουργείται η επιτροπή δημιούργησε το ναυπηγείο στο North Sands Thompson που αποτελείται από τον ίδιο και με μεγάλη επιτυχία. Έως το 1980 η εταιρία άλλους τέσσερις ιδικούς, μεταξύ αυτών είχε στην κατοχή της όλη την περιοχή. και ο Harry Hunter, μηχανικός τεχνικός Ο Joseph Thompson πέθανε το 1893, σύμβουλος της ναυπηγικής και μηχανικός ο δευτερότοκος γιος του αναγκάστηκε της εταιρίας Swan Hunter and Wigham λόγω υγείας να αποσυρθεί και η επιχείRichardson. ρηση πέρασε στον Robert, τον μεγαλύτερο Ο Thompson αμέσως κατάλαβε ότι οι ΗΠΑ γιο, του οποίου οι ικανότητες σαν ναυπηγός δεν έχουν ναυπηγική βιομηχανία. Να σηείχαν αναγνωριστεί σε εθνικό επίπεδο. μειωθεί ότι από το 1922 έως το 1937 ναυΤο 1896, όταν η εταιρία γιόρτασε το χρυπηγήθηκαν στη χώρα δύο φορτηγά πλοία, σό ιωβηλαίο, είχε ήδη κατασκευάσει 335 Στο βήμα ο κος Παναγιώτης λίγα δεξαμενόπλοια και είκοσι εννέα επιβαπλοία, το δε 336ο ξεκίνησε την κατασκευή Σπυρόπουλος τηγά φορτηγά γραμμής. Υπήρχαν σε όλες του μετά τις γιορτές, τον Ιανουάριο του της “Βαπόρια Εκδοτική”. τις Ηνωμένες Πολιτείες μόνο δέκα ναυπη1897 και ήταν πλοίο 4,932 τόνων. 52 Περιπλους

γεία με σαράντα έξη ναυπηγικές εσχάρες στις οποίες μπορούσαν να χτιστούν πλοία μακρύτερα από 400 πόδια. Η πρώτη συνάντηση του Thompson στην Αγγλία ήταν με τον ναύαρχο Emory-Scott Land, πρόεδρο της Ναυτιλιακής Επιτροπής. Ο ναύαρχος συνεχώς απέρριπτε τις προτάσεις του Thompson, διότι πίστευε ότι τα προτεινόμενα πλοία ήταν αργοκίνητα, χρειάζονταν για την 26 ναυπήγησή τους μεγάλες ποσότητες υλικών, δεν υπήρχαν ναυπηγεία στις ΗΠΑ, δεν ήθελε τα καρφωτά πλοία, ήταν εναντίον των παλινδρομικών μηχανών και γενικά ήταν εναντίον του να αναλάβει η Αμερικανική Ναυτιλιακή Επιτροπή την αγγλική παραγγελία. Έγραψε στην κυβέρνηση για τις ομιλίες που είχε με τον Thompson «...Κατά την γνώμη μου δεν πρέπει να ενδιαφερθούμε για τον τύπο του πλοίου που προτείνουν οι Βρετανοί. Θα πρέπει να ναυπηγήσουμε πλοία με προοπτική ζωής 20 χρόνων και να αποβλέπουμε στο μέλλον. Θα ήταν σφάλμα αν ναυπηγούσαμε τέτοια πλοία. Αν όμως τελικά αποφασισθεί να ναυπηγηθούν, θα πρέπει να τα πουλήσουμε σ’ αυτούς». Ο Thomson είχε υποχωρήσει σε πολλές αντιρρήσεις του Land. Είχε δεχθεί μόνος και σε αντίθεση με το Αγγλικό Ναυαρχείο την αμετακίνητη θέση των Αμερικανών στο θέμα των καρφωτών πλοίων. Οι Άγγλοι πίστευαν ότι τα καρφωτά πλοία ήταν καλύτερα. Είχαν μία έντονη φοβία για τα ηλεκτροσυγκολλημένα, φοβία στηριζόμενη σε φήμες και θρύλους ανεπιβεβαίωτους. Ο ναύαρχος είχε ξεκόψει από την αρχή ότι οι Αμερικανοί θα κατασκευάσουν καρφωτά πλοία. Συνέχεια έλεγε ότι αυτό ήταν αδύνατον, πρώτον γιατί οι Αμερικανοί δεν γνώριζαν την κατασκευή αυτή, δεύτερον γιατί τα καρφωτά πλοία χρειάζονται περισσότερο ατσάλι, μέταλλο πολύτιμο σε ώρες

1. Στην πρώτη σειρά από αριστερά, η κα. Μαριάννα Φωτοπούλου, Διευθύντρια της εφημερίδας «Ανδριακή», η κα. Άννα Πολέμη της Remi Maritime Corporation, ο δικηγόρος κος Κων/νος Τατάκης, ο κος Ανδρέας Ανδριανόπουλος, πρώην υπουργός και Δ/ντής του Ινστιτούτου Διπλωματίας και Διεθνών Εξελίξεων του Αμερικανικού Κολλεγίου της Ελλάδας, ο συγγραφέας κος. Γιάννης Καμπάνης και ο αδερφός του κος. Λεωνίδας Καμπάνης. 2. Από αριστερά ο συγγραφέας, κος. Γιάννης Καμπάνης με την κόρη του Φαίδρα, η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και ο Πρόεδρος της Hellenic American Union - Εκλέκτορας του Δημοκρατικού Κόμματος των ΗΠΑ κος Chris Σπύρου. 3. Ο συγγραφέας κος Γιάννης Καμπάνης στο βήμα.

πολέμου και τρίτο γιατί πίστευε ότι με την έλλειψη εργατικού δυναμικού ήταν πιο εύκολο και γρήγορο να εκπαιδεύσουν γυναίκες στην ηλεκτροσυγκόλληση. Το πρόγραμμα της κατασκευής των πλοίων σώθηκε σε μία συνάντηση του Thompson με τον Henry Kaiser. Γεννημένος την 9η Μαΐου του 1882 στο Sprout Brook της Νέας Υόρκης, ο Henry J. Kaiser εργάστηκε σαν μαθητευόμενος φωτογράφος από νεαρή ηλικία. Με τα κέρδη από την φωτογραφία ξεκίνησε μία μικρή κατασκευαστική εταιρία, δουλεύοντας για την κυβέρνηση. Το 1906 μετακινήθηκε προς τη Δυτική Ακτή, ιδρύοντας το 1914 νέα τεχνική εταιρία και το 1927 πήρε το μεγάλο συμβόλαιο των 20.000.000 $ για την κατασκευή δρόμων στη Κούβα. Το 1931 η εταιρία του ήταν ένας από τους κύριους ανάδοχους στην οικοδόμηση του φράγματος Hoover στον ποταμό του Κολοράντο και των φραγμάτων Bonne Ville και Grand Coulee στον ποταμό Columbia. O Kaiser ποτέ δεν είχε κατασκευάσει πλοία αλλά ήταν αυτός που έσωσε το πρόγραμμα κατασκευής των liberties μετά από μία συνάντηση του Thompson μαζί του. Άνθρωπος με εκπληκτικές ικανότητες, οι τεχνικοί συνεργάτες του εθεωρούντο από τους καλύτερους των ΗΠΑ, και σήμα της επιχείρησής του, «Μπορούμε να κάνουμε το αδύνατο αμέσως. Για το θαύμα χρειαζόμαστε λίγο περισσότερο χρόνο». Μετά τη συνάντηση των δύο ανδρών (Thompson και Kaiser) και δύο μήνες από την άφιξη του πρώτου στις ΗΠΑ, την 20η Δεκεμβρίου του 1940, υπογράφονται δύο συμβόλαια. Το πρώτο με την εταιρία Τεχνικών Έργων του Kaiser Six Services Inc και της Todd Περιπλους 53

Αριστερά: Ο μικρός Ίωνας Καμπάνης παραλαμβάνει για τον πατέρα του το αναμνηστικό. Πίσω, διακρίνονται από τα αριστερά ο κ. Chris Σπύρου, η Πρόεδρος του ΝME, ο κ. Νίκος Τσαβλίρης και ο ανηψιός του, κ. Αλέξανδρος Τσαβλίρης. Δεξιά: Η κα. Δήμητρα Καμπάνη μαζί με τη μικρή Φαίδρα Καμπάνη και τον μικρό Ίωνα.

Bath Iron Shipbuilding Corp. στο Portland της Νέας Αγγλίας, για την κατασκευή 30 πλοίων και το δεύτερο με την ίδια εταιρία του Kaiser και την Todd California Shipbuilding Corp. στο Richmond στην Καλιφόρνια, για την κατασκευή άλλων 30 πλοίων. Η συνολική χωρητικότητα και των 60 πλοίων ήταν 633,000 dwt αξίας σε μετρητά 96.000.000$ περίπου. Μόλις ο Henry J. Kaiser υπέγραψε τα συμβόλαια με τον Thompson και την αγγλική κυβέρνηση για την κατασκευή των 60 πλοίων, άρχισε να παίρνει αεροφωτογραφίες περιοχών που ο ίδιος πίστευε ότι θα μπορούσε να κατασκευάσει τα ναυπηγεία σε χρόνο ρεκόρ. Η πρώτη περιοχή που διάλεξε ήταν το Richmond στην Καλιφόρνια, περιοχή αμμώδης. Παρ’ όλα αυτά ο Kaiser ξεκίνησε αμέσως την κατασκευή του ναυπηγείου που θεμελιώθηκε πάνω σε πασσάλους μήκους 21 μέτρων. Τέτοιου μεγέθους πάσσαλοι χρειάζονταν για να συναντήσουν το στέρεο έδαφος. Εργάτες εργαζόμενοι επί 24ου βάσεως τοποθετούσαν 700 πασσάλους την ημέρα. Συνολικά τοποθετήθηκαν 25.000 τέτοιοι πάσσαλοι. Κατασκευάστηκαν επτά ναυπηγικές εσχάρες. Χρόνος κατασκευής του ναυπηγείου τέσσερις μήνες. Σε μία από τις επτά αυτές εσχάρες κτίστηκε το πρώτο liberty (αγγλικό), το «OCEAN VANGUARD». Το δεύτερο ναυπηγείο του Kaiser κατασκευάστηκε στο Portland της Νέας Αγγλίας σε χρόνο ρεκόρ, παρ’ όλο το δύσκολο και βραχώδες υπέδαφος. Ο Thompson πριν την υπογραφή των συμβολαίων με τον Kaiser και την ναυπήγηση στις ΗΠΑ των 60 liberties, έκανε ένα ταξίδι στον Καναδά. Η ναυτιλία και η ναυπηγική βιομηχανία της χώρας ήταν σε εμβρυακή κατάσταση. Η τεράστια αυτή χώρα το 1939, είχε εμπορικό ναυτικό αποτελούμενο από 400 πλοία πάνω από 500 τόνους, που συνολικά έφτανε τους 1.100.000 τόνους γκρος. Από τα 400 πλοία μόνο 40 μπορούσαν να χαρακτηριστούν ωκεανοπόρα. Παρ’ όλη την έλλειψη ναυπηγικής υποδομής τον Ιανουάριο του 1941, ο Thompson υπέγραψε συμβόλαια για 26 πλοία. Τα πλοία κατασκευάστηκαν από 3 ναυπηγεία, Burrard Dry Dock Co Ltd στο Βανκούβερ, Davie Shipbuilding and Repairing Co Ltd της Lauxon στο Κεμπέκ και Canadian Vickers στο Μόντρεαλ. Τα σχέδια των καναδικών πλοίων ήταν κι’ αυτά αγγλικά και βασισμένα στα σχέδια του πλοίου «NORTH SANDS» των J. L. Thompson and Sons Ltd. Τα καναδικά πλοία ήταν καρφωτά κατά 90% και χρησιμοποιήθηκε λόγω της αφθονίας δασών στον Καναδά, άφθονη ξυλεία στην κατασκευή τους. Στην ονομασία τους χρησιμοποιήθηκε ως πρώτη λέξη το «Fort» για να τονίζεται η διαφορά από τις ονομασίες «Ocean» και «Empire». Το πρώτο πλοίο καναδικής κατασκευής καθελκύστηκε στις 15/10/1941 και ονομάστηκε «FORT SAINT JAMES», ήταν 9,300 dwt και στοίχισε $ 1.856.000. Για 20 χρόνια ήταν το μεγαλύτερο χαλύβδινο πλοίο που ναυπηγήθηκε στην καναδική ακτή του Ειρηνικού. Μετά 14 μήνες παραμονής στην Αμερική, ο Thompson έφυγε για την Αγγλία στις 6 Δεκεμβρίου του 1941, επιτυγχάνοντας απόλυτα στο 54 Περιπλους

έργο του. Επιβιβάστηκε σε ένα ολοκαίνουριο πλοίο 10,926 κόρων, το «WESTERNS PRINCE». Το πλοίο τορπιλίστηκε στις 14/12/1941, στις 6 και 20 το πρωί. Σώθηκαν 154 επιβάτες, μένοντας στις βάρκες επί εννέα ώρες και παλεύοντας με τα τεράστια κύματα των 7 μέτρων. Στο ναυάγιο χάθηκε μόνο ένας επιβάτης. Ο Thompson σώθηκε κρατώντας τον χαρτοφύλακά του με τα σχέδια των liberties και τα πολύτιμα έγγραφα που κατέγραφαν τις προσπάθειές του. Το πρώτο liberty «OCEAN VANGUARD» Τα liberties που παρήγγειλε η αγγλική κυβέρνηση στηρίχθηκαν πάνω στον σχεδιασμό του «DORINGTON COURT» και ονομάστηκαν πλοία τύπου Ocean κι’ αυτό γιατί η πρώτη λέξη των ονομάτων που έφεραν ήταν Ocean. Τα πλοία ήταν ηλεκτροσυγκολλημένα με εξαίρεση τη σύνδεση που είχαν οι νομείς με τις λαμαρίνες του σκάφους. Η καρένα του πρώτου πλοίου, του «OCEAN VANGUARD» τοποθετήθηκε στο ναυπηγείο του Richmond στις 14 Απριλίου του 1941 και το πλοίο καθελκύστηκε στις 16 Αυγούστου του 1941. Ο χρόνος ολοκλήρωσης της κατασκευής του ήταν περίπου 180 ημέρες. Στα ναυπηγεία του Portland η καρένα για το πρώτο πλοίο, το «OCEAN LIBERTY» τοποθετήθηκε στις 23 Μαΐου του 1941 και το τελευταίο πλοίο, το τριακοστό, παραδόθηκε τον Νοέμβριο του 1942, ένα μήνα νωρίτερα από την ημερομηνία που όριζε το συμβόλαιο. Το «OCEAN LIBERTY» πωλήθηκε το 1959 σε Έλληνα εφοπλιστή και ονομάστηκε «ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΤΣΑΒΛΙΡΗΣ». Τα εξήντα πλοία παραδόθηκαν σε δώδεκα μήνες από την ημερομηνία του συμβολαίου. Λόγω της μεγάλης επάρκειας κάρβουνου στην Αγγλία, αποφασίστηκε η χρησιμοποίηση παλινδρομικών ατμομηχανών με φλογαύλωτα καζάνια που χρησιμοποιούσαν σαν καύσιμο το κάρβουνο. Πενήντα πέντε ημέρες νωρίτερα από την καθέλκυση του «OCEAN VANGUARD», (του αγγλικού σχεδιασμού και αμερικανικής ναυπήγησης liberty), τα αγγλικά ναυπηγεία του Sunderland North Sands ιδιοκτησίας του Thompson έριχναν στη θάλασσα το πλοίο «EMPIRE LIBERTY», βασισμένο κι’ αυτό στα σχέδια του «DORINGTON COURT» και με τα ίδια χαρακτηριστικά των πλοίων τύπου Ocean. Πρέπει να παραδεχτούμε ότι είναι το πρώτο liberty στον κόσμο που έπεσε στο νερό. Τα αγγλικά liberties που ναυπηγήθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία ονομάστηκαν liberties τύπου Empire. Κύριες και κύριοι, Το λεύκωμα δεν είναι κουραστικό στο διάβασμα. Η καταγραφή των γεγονότων είναι ενδιαφέρουσα και έχει πολλά άγνωστα στοιχεία. Θέλω να ευχαριστήσω την Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος που μας παραχώρησε τον ιστορικό αυτό χώρο για την παρουσίαση του λευκώματος κι όλους εσάς που παρευρεθήκατε στην σημερινή εκδήλωση.

Χαιρετισμός από την κα. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρο του Ν.Μ.Ε. Κυρίες και κύριοι, Είναι ιδιαίτερη η χαρά μας γιατί δύο εκλεκτά μέλη του Μουσείου μας, ο συγγραφέας κ. Γιάννης Καμπάνης και ο εκδότης κ. Παναγιώτης Σπυρόπουλος επέλεξαν το Ναυτικό Μουσείο σαν τόπο πρώτης παρουσίασης της έκδοσης «Από τα Liberty στα SD 14». Το θέμα του βιβλίου χτυπάει ακριβώς στην καρδιά της σύγχρονης ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας και περιγράφει την απαρχή της ανοδικής της πορείας μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που την έφερε στη σημερινή πρώτη θέση στην παγκόσμια κατάταξη. Ως Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος θα ήθελα να σας μεταφέρω και τη δική μας αίσθηση υπερηφάνειας, όπως και όλου του ελληνικού λαού γι αυτή την πρωτιά, την οποία σεις δημιουργήσατε μαζί με τα απαράμιλλα στη ναυτοσύνη τους ελληνικά πληρώματα. Ασφαλώς δεν θα μου ήταν επιτρεπτό να μακρηγορήσω μια μέρα σαν τη σημερινή που είναι αφιερωμένη στην ιστορία των Liberty. Αλλά επειδή θεωρώ πως το Ναυτικό Μουσείο είναι το κοινό σπίτι όλων όσων συνδέονται κατά κάποιον τρόπο με τη Ναυτιλία και αγαπούν τη θάλασσα, θα ήθελα να σας ενημερώσω ότι η δύσκολη οικονομική συγκυρία που διέρχεται η χώρα έχει πλήξει και το Μουσείο γεγονός που δεν θα μπορούσε άλλωστε να έχει εξελιχθεί διαφορετικά. Αποτέλεσμα είναι οι ούτως ή άλλως πενιχρές κρατικές επιχορηγήσεις να έχουν μηδενισθεί, ενώ έχουν μειωθεί στο ελάχιστο οι ιδιωτικές χορηγίες καθιστώντας δύσκολη την περαιτέρω επιβίωση του Μουσείου παρά την ελάττωση του προσωπικού που έλαβε πρόσφατα χώρα. Θα πρέπει δε να ληφθεί υπ’ όψη ότι το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος είναι το μεγαλύτερο της χώρας, δέχεται 17.000 περίπου παιδιά το χρόνο για εκπαιδευτικά προγράμματα, έχει τη μεγαλύτερη ναυτική βιβλιοθήκη με περίπου 14.000 τόμους, εκπροσωπεί το κράτος στο εξωτερικό σε εκδηλώσεις του τομέα του και φέτος επ’ ευκαιρία της επετείου των 100 χρόνων από τους Βαλκανικούς Πολέμους, που διπλασίασαν την Ελλάδα, συμμετείχε με εκθέματά του στις εκδηλώσεις που έλαβαν χώρα σε νησιά και πόλεις που απελευθερώθηκαν από τους νικηφόρους αυτούς πολέμους. Στο πλαίσιο των προσπαθειών που καταβάλλουμε για να μη διακοπεί η λειτουργία του Μουσείου, απευθύναμε επιστολή στον

Πρόεδρο της Ένωσης Ελλήνων Εφοπλιστών κ. Βενιάμη με την παράκληση να εξασκήσει την επιρροή του στις ναυτιλιακές εταιρείες της Ενώσεώς του να εγγραφούν ως μέλη του Μουσείου με κάποιες αντισταθμιστικές παροχές και να συνεισφέρουν ένα μικρό, σχεδόν αμελητέο ποσό της τάξεως των 300 ευρώ ετησίως, ώστε να διατηρηθεί το Ίδρυμα και να μην ανασταλεί η λειτουργία του και να μη διακοπεί το πολιτιστικό έργο που επιτελεί. Ήταν ευθύς εξ αρχής σε μας γνωστό ότι ο Πρόεδρος της Ένωσης δεν θα μπορούσε επισήμως να απευθυνθεί στα μέλη της Ενώσεως, είμαστε όμως σίγουροι ότι θα προβεί σε προφορική παρότρυνση. Το ίδιο αίτημα απευθύνουμε και σε σας όλους ως εξέχοντα μέλη της ναυτιλιακής κοινότητας της χώρας. Κλείνοντας θα επιθυμούσα να εκφράσω για μια ακόμη φορά τα θερμά μου συγχαρητήρια στον κ. Καμπάνη για το ομολογουμένως πολύ ενδιαφέρον και εμπεριστατωμένο βιβλίο, που είχα την ευκαιρία να ξεφυλλίσω. Έχει κι αυτό τη δική του συνεισφορά στην καταγραφή της νεώτερης ιστορίας της Εμπορικής μας Ναυτιλίας. Τέλος θα ήθελα να συγχαρώ και να ευχαριστήσω τον ακάματο εργάτη της «Βαπόρια Εκδοτική» κ. Παναγιώτη Σπυρόπουλο, που με επιμέλεια και εμβρίθεια, δημοσιοποιεί με τη δουλειά του βιβλία, ιστορικά ντοκουμέντα, της μεγάλης των Ελλήνων ναυτιλίας. Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας.

Δεξιά: Ο κος Νίκος Κατράδης της Katradis S.A. παραλαμβάνει το αναμνηστικό από το Δήμαρχο Άνδρου κο Γιάννη Γλυνό. Kάτω: Από αριστερά προς τα δεξιά, η κα Άννα Σταματοπούλου, ο κος Chris Σπύρου, η Πρόεδρος του ΝΜΕ και ο κος Νίκος Τσαβλίρης.

Περιπλους 55

Ναυτική Συλλογή Ο Μελέτης Μεθενίτης φωτογραφίζεται μπροστά στη συλλογή του.

Του Αντιναυάρχου εα Ιωάννη Παλούμπη ΠΝ

Είναι

το βαπόρι αντικείμενο τέχνης ;;; Δύσκολη και ακατανόητη για πολλούς η απάντηση. Θα ήταν περισσότερο κατανοητή αν μιλάγαμε για ιστιοφόρο. Επί 40 και πλέον αιώνες τα πανιά και ο αέρας εξασφάλιζαν την επικοινωνία μεταξύ των τόπων που τους χώριζε η θάλασσα. Κι είναι αλήθεια πως το ιστιοφόρο έχοντας αναπεπταμένα τα πανιά του για να μαζέψει το δροσερό αεράκι κουπαστάροντας ελαφρά προς την υπήνεμη πλευρά και σκαμπανεβάζοντας πάνω στα αφρισμένα κυματάκια, μοιάζει με γλάρο που ολόλευκος πετά ξυρίζοντας τις κάτασπρες κορφές των μικρών θαλασσινών λόφων. Μοιάζει πράγματι με αντικείμενο τέχνης κι έχει εμπνεύσει αμέτρητους καλλιτέχνες είτε να το ζωγραφίσουν, είτε να το υμνήσουν με στίχους, είτε να αναδείξουν την ομορφιά του μέσα από περιγραφικά κείμενα αξεπέραστης λογοτεχνικής αξίας και ομορφιάς. Θα μπορούσες κάτι ανάλογο να πεις για τα μοντέρνα επιβατηγά πλοία της γραμμής ή τα κρουαζιερόπλοια που ανταγωνίζονται σε επίδειξη χλιδής και αρχιτεκτονικής μεταφέροντας χιλιάδες επιβάτες από τόπου σε τόπο, μικρές πολιτείες, εγωιστικές σε μέγεθος μέσα στην ομορφιά τους. Είναι κι αυτά έργα τέχνης, στα οποία η φαντασία των δημιουργών στην κυριολεξία μεγαλουργεί στην προσπάθειά της να προσφέρει όσο το δυνατόν περισσότερες ευκολίες διαβίωσης για τους επιβάτες και συναγωνίζεται με την πλέον τελευταία τεχνολογία αιχμής της ναυπηγικής και των υλικών από τα οποία κατασκευάζονται τα σημερινά πλοία. Αλλά το φτωχοβάπορο του τέλους του 19ου αιώνα με τις αρχές του 20ου ποιο στοιχείο έχει να παρουσιάσει, ώστε να το κατατάξουμε στα αντικείμενα τέχνης ;;; Είναι συνήθως μικρό, με τα σημερινά δεδο56 Περιπλους

μένα, 3-5 χιλιάδων τόνων. Έχει μια τσιμινιέρα στη μέση, όπου βρίσκεται η γέφυρα, οι ενδιαιτήσεις του πληρώματος και από κάτω το καζάνι, με κάρβουνο τις περισσότερες φορές, ή πετρέλαιο και η μηχανή. Πλώρα και πρύμα από τη μεσαία υπερκατασκευή έχει τους λάκκους των αμπαριών, με τις μπίγες οριζοντιωμένες από πάνω τους και τις σκαλιέρες, που ανεβαίνουν στους ιστούς κατάλοιπο από παλαιότερες εποχές. Είχε τη δυνατότητα να σηκώνει πανιά, ευκολία που την εκμεταλλεύονταν όταν ο άνεμος ήταν ευνοϊκός, για οικονομία κάρβουνου. Ανεξάρτητα, τέλος, του πόσο εξωραϊσμένο το αναπαριστούσαν, ήταν πολύ σπάνιες οι περιπτώσεις που το έβλεπες χωρίς σκουριές, που τρέχανε από τις καρφώσεις των ελασμάτων και τα μπούνια του καταστρώματος. Η τεχνολογία, βλέπεις, επεξεργασίας των χαλύβδινων ελασμάτων δεν είχε προχωρήσει όσο σήμερα, με αποτέλεσμα η σκουριά να αποτελεί μόνιμο πονοκέφαλο του πληρώματος, όχι μόνο για λόγους εμφανίσεως, αλλά και για λόγους ασφαλείας, όταν η σκουριά έτρωγε τα ύφαλα στις κούτσες των αμπαριών και του πυθμένα του μηχανοστασίου. Θα πρέπει να αγαπά κανείς πολύ τη θάλασσα για να νιώσει έλξη και να μεταβληθεί σε συλλέκτη πινάκων και πορτραίτων ή φωτογραφιών, αυτών των βαποριών, φορτηγών ή επιβατικών του 19ου αιώνα, της μεταβατικής περιόδου από το ιστιοφόρο στο ατμοκίνητο πλοίο, από τα πανιά στον ατμό. Ο Μελέτης Μεθενίτης υπήρξε ένας εξαιρετικός φίλος του Μουσείου, ο οποίος συνδέθηκε φιλικά με τους αείμνηστους Προέδρους του ιδρύματος Εμμανουήλ Μακρή και Κώστα Παΐζη, καθώς και με τη σημερινή Πρόεδρο Αναστασία Αναγνωστοπούλου Παλούμπη. Οι παλιότεροι τον θυμούνται να περνά ατέλειωτες ώρες στη βιβλιοθήκη του Μουσείου, χωμένος μέσα στα αρχεία των Lloyd’s βρίσκοντας και διασταυρώνοντας

στοιχεία που πάντοτε αφορούσαν βαπόρια της συγκεκριμένης περιόδου που αναφέραμε παραπάνω. Γεννήθηκε στην Αθήνα, στην οδό Αιόλου και Αγίας Ειρήνης. Ο πατέρας του ήταν μεγαλοδικηγόρος και η μητέρα του καταγόταν από την Πόλη. Μεγάλωσε στη Γλυφάδα, όπου αργότερα γεννήθηκαν εκεί και τα αδέλφια του. Όλα τα παιδιά τέλειωσαν την Ιόνιο Σχολή. Ο Μελέτης αποφοίτησε από την Νομική της Αθήνας και έκαμε μεταπτυχιακό στο Ναυτικό Δίκαιο στο London School of Economics στην Αγγλία. Οι σπουδές του και η μεγάλη ακμή στην οποία βρισκόταν το City του Λονδίνου τη δεκαετία ’50-’60 τον έσπρωξαν στον εφοπλισμό. Στο Λονδίνο είχε γνωριστεί με τους Λαιμούς, τους Πατεραίους και όλα τα λοιπά γνωστά ονόματα του ελληνικού εφοπλιστικού City. Ο αδελφός του Κλεόβουλος ήταν απόφοιτος της Σχολής Εμποροπλοιάρχων της Ύδρας και στις αρχές της δεκαετίας του ’60 ήταν ήδη καπετάνιος. Έτσι γύρω στα 1960 παίρνει τις πρώτες του μετοχές σε καράβια. Στα ’63-’64 μαζί με τον αδελφό του ιδρύουν την εταιρεία “METHENITIS BROS SHIPBROKERS” και αρχίζουν με ένα δύο μικρά βαπόρια φορτηγά των 3.000 τόνων. Για ονόματα τους δίνουν τα ονόματα των γονιών τους. Το ΝΤΙΝΟΣ του πατέρα, το ΜΙΜΗ της μητέρας και το ΜΙΜΗ ΙΙ αργότερα το όνομα της κόρης του Μελέτη. Από το 1960 είχε μεταφέρει το γραφείο των επιχειρήσεων στον Πειραιά, στην οδό Κολοκοτρώνη. Εκεί γνωρίζεται με τον Νίκο Βαρδινογιάννη καθώς και με τους λοιπούς Βαρδινογιάννηδες και τους συνάπτει ένα ναυλοσύμφωνο το οποίο αργότερα αποδεικνύεται ότι επρόκειτο για εκείνο το ταξίδι που με ένα τάνκερ σπάσανε τον αποκλεισμό της Ροδεσίας.

Θεόδωρος Πάγκαλος. Ναυπηγήθηκε στην Αγγλία το 1859. Νηολόγιο Σύρου, α/α 108. Ήταν το πρώτο βαπόρι της εταιρείας ΛΑΙΜΟΣ & ΠΑΤΕΡΑΣ.

Μελέτη Μεθενίτη Στη ναυτιλία το ένα βαπόρι γίνεται μεγαλύτερο και αυτό ακόμα πιο μεγάλο κι έτσι στα 1970 φτάνουν σε bulk carrier. Η αδελφή του Αθηνά, χαρακτηριζόμενη σήμερα και ως μεγάλη κυρία της Ναυτιλίας, παντρεύτηκε το 1949 πριν ακόμα να φύγει ο Μελέτης για τις σπουδές του στο Λονδίνο. Ο σύζυγός της Ιωάννης Μαρτίνος ήταν σπουδαίος αντικέρ. Τα παιδιά τους, γνωστά στη ναυτική πιάτσα ως Μαρτινάκια, γεννήθηκαν τη δεκαετία του ’50 ο Θανάσης, ο Ντίνος, ο Ανδρέας και η Ελένη. Το 1965 ο Μελέτης και ο Κλεόβουλος βοηθούν την Αθηνά να αγοράσει το πρώτο της καράβι. Ήταν το ΜΑΙΡΗ ΛΙΒΑΝΟΥ πλοιοκτησίας Ν. Λιβανού, το οποίο γνώριζε καλά ο Κλεόβουλος διότι είχε υπηρετήσει πολλά χρόνια ως καπετάνιος στα πλοία του Νίκου Λιβανού. Το μετονομάζουν σε ΘΑΝΑΣΗΣ και αρχίζει η εφοπλιστική ιστορία της οικογένειας της Αθηνάς, που έχει αποφέρει σήμερα τρεις εφοπλιστικές εταιρείες από τις πιο δυνατές της αγοράς. Την EASTMED του Θανάση Μαρτίνου, την THENAMARIS του Ντίνου Μαρτίνου και την MINERVA του Ανδρέα Μαρτίνου. Γύρω στα 1987, στην εποχή της μεγαλύτερης κρίσης της Ναυτιλίας, ο Μελέτης εγκαταλείπει την εταιρεία κλείνει το γραφείο και αποφασίζει να ζήσει από εισοδήματα βαποριών χωρίς να έχει δικό του γραφείο. Από πολύ νωρίς η ζωή του και η επαγγελματική του ενασχόληση τον σπρώχνουν στο αντικείμενο της συλλεκτικής του αγάπης. Οι πρώτες εικόνες της ζωής του συνδέονται κι αυτές στενά με τα βαπόρια και ζουν πάντα στις αναμνήσεις του. Με την οικογένειά του ταξίδευαν στα νησιά του Αιγαίου πριν ακόμα από τον πόλεμο.

Πήγαιναν Μύκονο, Πάρο, Νάξο, Nιό ακόμα και Σίκινο και Φολέγανδρο. Τα προπολεμικά ποστάλια ΕΦΗ, ΑΡΝΤΕΝΑ, ΣΑΜΟΣ του δίνουν το πρώτο ερέθισμα και τις πρώτες εντυπώσεις. Αργότερα πηγαίνουν οικογενειακώς στις Σπέτσες με το ΜΟΣΧΑΝΘΗ του Τόγια και το περίφημο ανά το πανελλήνιο ΥΔΡΑΚΙ. Τα ταξίδια στην Πόλη για να επισκεφτούν τον παππού και τη γιαγιά από την πλευρά της μητέρας του πραγματοποιούνται με το μεγάλο ΑΝΔΡΟΣ και το Ρουμάνικο DACIA αλλά και με το FRIDON που πήγαινε επίσης στο Πρίντεζι. Μπαινόβγαινε δηλαδή συνεχώς στα βαπόρια κι έτσι τα αγάπησε. Ιδιαίτερα τον τράβηξαν τα σκαριά και τα σχήματα της περίπου πεντηκονταετίας από το 1840 μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα. Είναι αλήθεια ότι το διάστημα αυτό απέκτησε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς η προοδευτική χρησιμοποίηση της ατμομηχανής οδήγησε στην ευρύτερη εφαρμογή του ατμού σαν προωστήριας δύναμης. Το πρώτο διάστημα η ατμομηχανή συνυπήρχε με τα πανιά και αυτή η συνύπαρξη αντανακλούσε τον δισταγμό των ναυτικών για την αποκοπή από τα παραδοσιακά ιστία και την αμφισβήτηση της αξιοπιστίας της τεχνικής εξέλιξης. Η ανάγκη για γρηγορότερα πλοία, κυρίως επιβατικά, παρουσιάζεται ως ιδιαίτερη απαίτηση στον διάπλου του Ατλαντικού, όπου η διακίνηση επιβατών πολλαπλασιαζόταν από μέρα σε μέρα. Το μεταναστευτικό ρεύμα αλλά και οι αυξανόμενες συναλλαγές μεταξύ Παλαιού και Νέου κόσμου απαιτούσαν όλο και συχνότερες αναχωρήσεις πλοίων από τα λιμάνια της Αγγλίας στην αρχή και αργότερα της Βορείου Ευρώπης. Το πρώτο ατμόπλοιο που διέσχισε τον Ατλαντικό ήταν το Savannah το 1819, με μία μάλιστα μηχανή μόλις 90 ίππων, ενώ τα τακτικά δρομολόγια άρχισαν μετά το 1840. Γύρω στα 1850-60 η μηχανή

είχε περιορισμένη ιπποδύναμη, αλλά εξασφάλιζε μια σίγουρη ταχύτητα της τάξεως των 10 κόμβων, ανεξάρτητα από καιρικές συνθήκες. Συν τω χρόνω μεγάλωνε η ιπποδύναμη της μηχανής και μαζί μεγάλωνε και το εκτόπισμα, ή αλλιώς το μέγεθος των πλοίων και περιοριζόταν η χρήση των πανιών, που πάντα υπήρχαν σαν εφεδρικό μέσον πρόωσης. Έτσι τα πλοία του 1860, με 2.000 τόνους και μηχανή 200 ίππων, εξελίχθηκαν στα πλοία του 1880, 4-5 χιλιάδων τόνων, με μηχανή περίπου 500 ίππων και σταθερή ταχύτητα της τάξεως των 15 κόμβων. Παράλληλα εξελίχθηκαν και τα κατασκευαστικά υλικά των πλοίων. Από τη δεκαετία 1850-60 άρχισε η σταδιακή αντικατάσταση των ξύλινων σκαριών από αντίστοιχα χαλύβδινα. Όπως είναι φυσικό η ταχύτερη εξέλιξη έλαβε χώρα στα ποστάλια, όπου ο ανταγωνισμός για ψηλότερες ταχύτητες και περισσότερες ανέσεις των επιβατών έφτασε σε σημείο παροξυσμού με τραγικά σε πολλές περιπτώσεις αποτελέσματα. Αντίθετα η εξέλιξη στα φορτηγά ήταν βραδύτερη. Αυτό, διότι το υψηλό κόστος της μηχανής, που ήταν επιβεβλημένο στα επιβατικά, δεν ήταν απαραίτητο για τη μεταφορά φορτίων. Σιγά, σιγά όμως ο ατμός επικράτησε και στα φορτηγά. Αυτή η δραματική πεντηκονταετία περιέλαβε τρεις σταθμούς στην εξέλιξη του πλοίου. Η μετάβαση από το ξύλο στον χάλυβα ως υλικό κατασκευής, η μετάβαση από τα πανιά στον ατμό ως προωστήρια ισχύς και τέλος η μετάβαση από τον άνθρακα στο πετρέλαιο ως πρώτη καύσιμη ύλη για την παραγωγή ατμού. Η αλλαγή της μορφής του πλοίου είχε επίδραση και στην τέχνη γύρω από το πλοίο και δημιούργησε ένα μεγάλο ενδιαφέρον στους καλλιτέχνες της εποχής, όπου άλλοι σαν ερασιτέχνες, άλλοι σαν επαγγελματίες, ζωγράφιζαν πλοία με φουγάρα και πανιά. Οι εφοπλιστές της εποχής έβαζαν παραγγελίες σε ερασιτέχνες ή σε καθιερωμένους ζωγρά-

Αριστερά: Ο Μελέτης Μεθενίτης βραβεύεται από τον Ναύαρχο Κω/νο Παΐζη, Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Δεξιά: Ο Μελέτης Μεθενίτης ξεναγεί την κα. Νίκη Γουλανδρή στη συλλογή του. Δεξιά του διακρίνεται ο Ναύαρχος Εμ. Μακρής, Πρόεδρος τότε του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Περιπλους 57

Αριστερά: Tornado, Clipper, 1721 τον. DW, Ναυπ. Η.Π.Α. 1852. Δεξιά: Aquitania, Επιβατικό, 45.647 τον. GR, Ναυπ. Glasgow 1914.

φους να τους φτιάξουν τα πορτραίτα των πλοίων τους με τα οποία στόλιζαν τα γραφεία τους. Κάτι αντίστοιχο που συμβαίνει σήμερα με φωτογραφίες των πλοίων που κοσμούν τα εφοπλιστικά γραφεία. Αργότερα όταν τα πλοία χάνονταν κι οι πίνακες ή τα μοντέλα περνούσαν στα χέρια κληρονόμων, που δεν είχαν το ίδιο ενδιαφέρον με τον αρχικό μαικήνα εφοπλιστή, συνήθως έπαιρναν το δρόμο της πώλησης σε ακριβές αντικερί του Λονδίνου ή άλλων ναυτικών πόλεων της Ευρώπης, της Ασίας ή της Αμερικής. Από εκεί με υπομονή, επιμονή και αρκετή υλική επιβάρυνση πήγαιναν σε συλλογές ρεκτών συλλεκτών που δεν εφείδοντο ούτε χρόνου, ούτε κόπου και βέβαια ούτε χρηματικής δαπάνης. Αυτή ήταν η αρχή της συλλεκτικής μανίας του Μελέτη Μεθενίτη. Άρχισε να συγκεντρώνει κατ’ αρχήν πίνακες με πορτραίτα πλοίων αυτής της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου που τον γοήτευε. Παράλληλα όμως συνέλεγε όποια ναυτικά κειμήλια και ενθυμήματα συναντούσε, όπως μοντέλα πλοίων, ναυτιλιακά όργανα, ακρόπρωρα, φωτογραφίες κλπ που έχουν σχέση με την περίοδο 1840-1920. Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό εκτός από το κόστος της συγκέντρωσης των αντικειμένων, χρειάστηκαν ατέλειωτες ώρες έρευνας και μελέτης για να τεκμηριωθεί το κάθε ένα κομμάτι της συλλογής. Έτσι η συστηματική έρευνα στα αρχεία των Lloyd’s έγινε σχεδόν καθημερινή απασχόληση με στόχο να εντοπίσει και να καταγράψει τα στοιχεία της ιστορίας κάθε καραβιού όπως, πότε ναυπηγήθηκε, στοιχεία του αρχικού ιδιοκτήτη, μεταπωλήσεις και ποιοι οι νέοι ιδιοκτήτες, ποια η τελική τύχη του κι ακόμη ποιος ήταν ο ζωγράφος ή ο μοντελιστής κλπ. Είναι γεγονός πως μέσα από τη συλλογή του Μεθενίτη προβάλλει ανάγλυφα η αλματώδης εξέλιξη του πλοίου που συντελείται κατά την εν λόγω περίοδο. Η συλλογή εκτός από τις εικόνες και τα μοντέλα των φορτηγών και των επιβατικών πλοίων συμπληρώνεται και από άλλους τύπους σκαφών, όπως ψαράδικων, ρυμουλκών, ναυαγοσωστικών και γενικά όλων των ειδών των πλωτών κατασκευασμάτων. Από το 1987 που έκλεισε τη ναυτιλιακή 58 Περιπλους

του εταιρεία, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, ο Μελέτης Μεθενίτης αφοσιώνεται στη συλλεκτική του προσπάθεια και συγχρόνως απόλαυση. Επιδίδεται πολύ περισσότερο τώρα στη συλλογή φωτογραφιών και Cart Postal που απεικονίζουν πάντοτε καράβια της εν λόγω περιόδου. Η στροφή συντελείται για δύο λόγους. Πρώτον γιατί το πεδίο των πινάκων πορτραίτων βαίνει προς τη λήξη του και τα ευρήματα γίνονται όλο και πιο σπάνια και δεύτερον διότι το σπίτι του που έχει μεταβληθεί σε Μουσείο δεν επαρκεί ως χώρος να στεγάσει την τεράστια, πλέον, συλλογή. Για κάθε όμως φωτογραφία που αγοράζει ή κάθε απόκομμα εφημερίδας ή περιοδικού ακολουθεί πάντοτε τη διαδικασία τεκμηρίωσης με όσα περισσότερα στοιχεία μπορεί να συλλέξει. Τόμοι από χοντρά τετράδια με προσωπικές του σημειώσεις τεκμηριώνουν, όσον είναι δυνατόν, τα αντικείμενα της συλλογής του ξεχωριστά ένα προς ένα. Οι περίπου 2.800 φωτογραφίες που έχουν συλλεχθεί τοποθετούνται σε ειδικές προθήκες ή σε χοντρά άλμπουμ και γεμίζουν ένα ολόκληρο όροφο του σπιτιού του. Το κύριο αντικείμενο της συλλογής εξακολουθεί πάντα να είναι τα βαπόρια της περιόδου 1840-1920. Προσωπικά είχα την τύχη να γνωριστώ με τον Μελέτη Μεθενίτη και να συζητήσω μαζί του αρκετά θέματα επάνω στη συλλογή και αυτό τούτο το αντικείμενο της συλλογής, το βαπόρι. Του άρεσε τόσο πολύ να μιλάει για τη συλλογή του, αλλά και για τη μεταβατική εκείνη περίοδο της Ναυτιλίας. Ήταν βαθύς γνώστης των τεχνικών στοιχείων των βαποριών, παρόλο που ούτε ναυτικός ήταν, ούτε γνώσεις ναυπηγικής είχε. Οι γνώσεις του επάνω στην εξέλιξη του πλοίου στη διάρκεια του 19ου αιώνα ήταν εξαιρετικές και όταν μίλαγε γι αυτό το θέμα είχε το χάρισμα να απορροφά τους ακροατές του. Το 2007 το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος εξέδωσε ένα ετήσιο ημερολόγιο με τίτλο «Εμπορικό Ναυτικό. Το τέταρτο όπλο» και περιελάμβανε κείμενα που περιέγραφαν τη συμβολή και τις απώλειες της ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους. Θα ήταν αδύνατο να βρούμε

φωτογραφίες απολεσθέντων ή μη βαποριών, εάν δεν μας συνέδραμε ο Μελέτης Μεθενίτης. Βέβαια δεν ήταν μόνο οι φωτογραφίες αλλά και όλα τα χαρακτηριστικά και τα στοιχεία των πλοίων. Πριν κλείσω θα ήθελα να αναφέρω και μια προσωπική ανάμνηση από τον Μελέτη. Κάποιο βράδυ μας είχαν καλέσει, αυτός και η θελκτική του σύζυγος Αντόνια, στο σπίτι τους και στο τραπέζι ήταν και κάποια ανίψια του, δεν θυμάμαι ποια ακριβώς, σίγουρα ήταν ο Θανάσης Μαρτίνος. Πριν καθίσουμε τον παρεκάλεσα να μου δείξει τη συλλογή του, την οποία είχα ξαναδεί, αλλά αρκετά γρήγορα και φευγαλέα, μια προηγούμενη φορά. Με ξενάγησε αρκετή ώρα, γιατί και οι δύο είχαμε απορροφηθεί από το εύρος της συλλογής και τις ατελείωτες γνώσεις του Μελέτη για το παραμικρό αντικείμενο, για την κάθε φωτογραφία. Τελικά μας κατσάδιασαν οι σύζυγοι γιατί παραλίγο να χαλάσουμε το πρόγραμμα του δείπνου και να κρυώσουν τα γευστικότατα εδέσματα που είχε ετοιμάσει η Αντόνια. Μόλις καθίσαμε στο τραπέζι, παραζαλισμένος από ό,τι είχα δει και νομίζοντας ότι ανακάλυψα τον... τροχό, ξεφούρνισα την πρόταση χωρίς να την σκεφτώ πολύ, πολύ. Πρότεινα να ψηφιοποιηθεί η συλλογή και η τεκμηρίωσή της και μπαίνοντας σε μια βάση δεδομένων, να γίνει επισκέψιμη διαδικτυακώς από ερευνητές, μελετητές και ιστορικούς της Ναυτιλίας. Η απάντηση που εισέπραξα, αρνητική φυσικά, είχε να κάνει με την ιδιαίτερη ψυχολογία των μανιωδών συλλεκτών, που η απόλυτη τέρψη τους είναι η απόλαυση της συλλογής κατ’ ιδίαν, ή με όποιο άτομο εκείνοι θα ήθελαν να μοιραστούν αυτή την προσωπική τους στιγμή και όχι η παρουσίαση της συλλογής στο κοινωνικό σύνολο. Έκτοτε συνάντησα πολλούς συλλέκτες, οι περισσότεροι των οποίων είχαν την ίδια νοοτροπία με εκείνη που είχα συναντήσει στον Μελέτη. Ο Μελέτης Μεθενίτης έφυγε στις 12 Μαρτίου του 2010. Στη μνήμη μας θα μένει για πάντα σαν ο άνθρωπος που αγάπησε πολύ τη θάλασσα, αγάπησε πολύ το βαπόρι και αφιέρωσε τη ζωή του σ’ αυτή του την αγάπη.

ΤΟ ΓΡΑΜΜΑ I

Της Μάρως Δήμου

Με μεγαλή χαρά πληροφορηθήκαμε ότι η συγγραφέας κυρία Μάρω Δήμου, σύζυγος του μέλους μας Φρίξου Δήμου Πλοιάρχου Ε.Ν. κέρδισε το 1ο βραβείο στον ετήσιο διαγωνισμό διηγήματος της Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών που είχε ως θέμα τους Βαλκανικούς Πολέμους, με το αντιπολεμικό διήγημα που δημοσιεύεται κατωτέρω. Συγχαρητήρια στην αγαπητή μας καπετάνισσα και τις ευχόμαστε να είναι πάντα δημιουργική και ούριος άνεμος έμπνευσης να «ταξιδεύει» την πένα της χαρίζοντάς μας αναγνωστικές απολαύσεις. Καλή ανάγνωση! Περίπλους

Το

1912 ήταν μια περίεργη περίοδος για την μικρή Ελλάδα, μια περίοδος επικίνδυνη. Το 1821 με τους σκληρούς αγώνες που είχαν κάνει οι Έλληνες είχαν κατορθώσει να ελευθερώσουν ένα μέρος από την πολύπαθη πατρίδα. Είχαν περάσει πολλά χρόνια από τότε, είχε έρθει ο επόμενος αιώνας και ακόμα ήταν σκλαβωμένες η Ήπειρος, η Μακεδονία, η Θράκη, ο Πόντος, τα παράλια της Μικράς Ασίας και τα νησιά του Αιγαίου πελάγους. Έβραζε το αίμα των Ελλήνων... ήθελαν τις πατρίδες τους, ήθελαν την Ελλάδα τους. Πέρασε άλλος ένας χρόνος έφτασε το 1913. Ο Άγγελος ήταν ένα παλληκάρι δέκα οκτώ χρονών, εκείνο το μεσημέρι τρέχοντας έφτασε στο σπίτι του στην οδό Πατησίων και λαχανιασμένος είπε στη μάνα του «Μάνα θα πάω στρατιώτης στον Ελληνικό στρατό. Σήμερα στο σχολείο μας ήρθαν από τον στρατό δύο αξιωματικοί και μας είπαν ότι δεν προλαβαίνουν να στείλουν επίσημα τις προσκλήσεις, όποιος έχει συμπληρώσει τα δεκαοκτώ του χρόνια να παρουσιαστεί στην στρατολογία.» Η είδηση αυτή ήταν αναπάντεχη, η χαροκαμένη μάνα σκοτείνιασε και ξέπνοα ψιθύρισε «Παιδί μου δεν έχεις ακόμα συμπληρώσει τα δεκαοκτώ σου χρόνια.» Το παληκάρι χαμογελώντας απάντησε «έλα ρε μάνα, σε δυο μήνες θα τα έχω συμπληρώσει». Για λίγα λεπτά της ώρας έπεσε σιωπή η μάνα θυμήθηκε τον άντρα της, τον πατέρα του Αγγέλου που είχε σκοτωθεί στον πόλεμο του 1897 και ένα δάκρυ κύλησε από τα μάτια της. Μετά προσπάθησε, σηκώθηκε, ξεπέρασε το πρώτο ξάφνιασμα και είπε με ύφος σοβαρό «Αγόρι μου μεγάλωσες, είμαι υπερήφανη για σένα μόνος σου αποφάσισες να πας στον στρατό να βοηθήσεις την πατρίδα μας να ελευθερωθούν κι άλλα αιματοβαμένα Ελληνικά χώματα. Παιδί μου, να είσαι προσεκτικός, να φυλάγεσαι, να σκέφτεσαι πριν κάνεις κάτι και να μην ξεχνάς ότι αυτοί που είναι μπροστά σου είναι εχθροί της Ελλάδος.» Ο Άγγελος γρήγορα τακτοποίησε τα χαρτιά του και του έδωσαν στο χέρι το φύλλο πορείας. Τον έστειλαν στην Ήπειρο μαζί και με άλλα παιδιά πάνω κάτω της ίδιας ηλικίας. Παρουσιάστηκαν σ’ ένα στρατόπεδο στο Μπιζάνι αρκετά κοντά στα Γιάννενα, σήμερα 60 Περιπλους

εκεί υπάρχει ένα στρατιωτικό μουσείο. Για τα θρυλικά Γιάννενα πολλά τραγούδια έχουν γραφτεί, ήταν πρώτα στ’ άρματα, πρώτα στα γράμματα, πρώτα και στα γρόσια. Στα Γιάννενα η μεγάλη μάχη για την απελευθέρωσή τους έγινε στο Μπιζάνι. Ήταν μια σκληρή κι απάνθρωπη μάχη με πολλά θύματα. Όλος ο κόσμος έλεγε ότι ήταν μια Πύρρειος Νίκη. Τα παιδιά της Ελλάδος τα κατάφεραν κατόρθωσαν ν’ απωθήσουν τον εχθρό και στο τέλος να τον νικήσουν. Ήταν 21/2/1913. Στα Γιάννενα άρχισαν να χτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών χαρούμενα και μέσα σε λίγη ώρα άρχισαν να υψώνονται σ’ όλα τα σπίτια οι γαλανόλευκες σημαίες. Ο θρύλος λέει ότι και η Παμβώτιδα λίμνη έγινε γαλάζια φυσικά από τις πολλές γαλάζιες σημαίες που ήταν γύρω της. Παντού άκουγες το δημοτικό τραγούδι. «Τα πήραμε τα Γιάννενα / μάτια πολλά το λένε / μάτια πολλά το λένε / όπου γελούν και κλαίνε.» Το Μπιζάνι γέννησε τους Μπιζανομάχους εκείνες τις ημέρες Μπιζανομάχος σήμαινε Ήρωας. Ένας Μπιζανομάχος ήρωας ήταν και ο Άγγελος, σ’ αυτή την περίφημη και νικηφόρα μάχη ήταν εκεί και πολεμούσε σαν λιοντάρι και ο δεκαοκτάχρονος Άγγελος. Σε κάποια στιγμή προς την μεριά τους πλησίασε ο λοχίας τους και τους είπε «Παληκάρια μου, προχωράμε μπροστά καλά, θα τον νικήσουμε τον εχθρό, θα τα πάρουμε τα Γιάννενα.» Ξαφνικά ο δεκαοκτάχρονος στρατιώτης ο Άγγελος πετάχτηκε όρθιος και άρχισε να φωνάζει «Νικάμε, τον εχθρό τον νικάμε, σε χώματα Ελληνικά πατάμε.» Ο λοχίας άρχισε να φωνάζει δυνατά «Άγγελε, κάτσε κάτω !» αλλά ο Άγγελος δεν άκουγε τίποτα τρέχοντας προχωρούσε μπροστά με εφ’ όπλου λόγχη φωνάζοντας «Ελλάδα, Ελλάδα είσαι ελεύθερη !». Ήταν και τα τελευταία του λόγια, ένα βόλι τον βρήκε κατάκαρδα και τον άφησε στον τόπο. Αυτή την ημέρα είχε τα γενέθλια του, μόλις είχε συμπληρώσει τα δεκαοκτώ του χρόνια, ήταν 21/2/1913. Κι εκείνη η χαροκαμένη μάνα εκεί κάτω στην Αθήνα στην οδό Πατησίων άραγε πώς τα περνούσε; πώς ζούσε; τί έκανε; Το μυαλό της ήταν συνεχώς στο παιδί της. Ένα μήνα, ένα μήνα είχε να βγει έξω από το σπίτι της, όλη μέρα έπλεκε μια μπλούζα και ένα ζευ-

γάρι μάλλινες κάλτσες, θα ήταν το δώρο της για τα γενέθλια του Άγγελου. Ήταν έτοιμα δέκα μέρες πριν από τα γενέθλια, η μάνα κάθισε στο γραφειάκι του Άγγελου και του έγραψε ένα γράμμα «Άγγελέ μου, χαρά της ζωής μου με την καρδιά μου έπλεξα την μπλούζα και τις κάλτσες να σε κρατούν ζεστό να μην κρυώνεις, στα Γιάννενα ο χειμώνας είναι κρύος, παγωμένος. Είναι το δώρο μου, Άγγελέ μου, για τα γενέθλιά σου. Παιδί μου, να προσέχεις εκεί που βρίσκεσαι και να φυλάγεσαι από τη κακιά στιγμή !» Το γράμμα αυτό δεν ταξίδεψε ποτέ για τα Γιάννενα όλοι περίμεναν από μέρα σε μέρα την μεγάλη μάχη για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Σταμάτησαν να προωθούν τα γράμματα και τα δέματα στα μέτωπα. Όλα γράμματα και δέματα τα στοίβαζαν σ’ένα μικρό γραφείο στην Αθήνα, στη πόρτα του έγραφε Στρατιωτικό Ταχυδρομείο. Σε λίγο καιρό έφθασε στο στρατιωτικό ταχυδρομείο ο κατάλογος των θυμάτων από την μεγάλη μάχη του Μπιζανίου. Το όνομα του Άγγελου ήταν από τα πρώτα που ήταν γραμμένα σ΄αυτόν τον κατάλογο. Μια μέρα ο λοχαγός φώναξε έναν στρατιώτη και του είπε να πάει στο στρατιωτικό ταχυδρομείο, στο γραφείο που ήταν σχεδόν πεταμένα δέματα και γράμματα και να τα τακτοποιήσει. Περιμένουν απάντηση από το Υπουργείο των Στρατιωτικών να τους πούνε τι να τα κάνουν. Στον στρατιώτη έκανε μεγάλη εντύπωση ένα γράμμα που ήταν κολλημένο πάνω ένα δέμα. Το πήρε στα χέρια του και είδε ότι είχε σταλεί από μια μάνα που έμενε στην οδό Πατησίων. Χωρίς να σκεφτεί πήγε στον λοχαγό του και του είπε ότι εκεί πολύ κοντά έμενε κι αυτός και ζήτησε την άδεια να πάει το δέμα και το γράμμα σ’αυτήν την δύστυχη μάνα. Ο λοχαγός τον κοίταξε καλά, καλά και του είπε «Δεν είναι εύκολο αυτό που θέλεις να κάνεις, το καταλαβαίνεις αυτό που σου λέω;» Η απάντηση του στρατιώτη ήταν απρόσμενη «Εγώ δεν έχω γνωρίσει μάνα, θέλω να της το πάω κι αν χρειαστεί θα την βοηθήσω και θα της παρασταθώ.» Η μάνα του Άγγελου μόλις είδε τον στρατιώτη και το δέμα που κρατούσε κατάλαβε τα πάντα. Η χαροκαμένη μάνα δεν μίλησε, δεν φώναξε, δεν έκλαψε, για λίγη ώρα έκρυψε το πρόσωπό της μέσα στα δυο της χέρια. Όταν κατέβασε τα χέρια της από το πρόσωπό της η δυστυχία και η λύπη ήταν ζωγραφισμένες πάνω σ’ αυτό. Σηκώθηκε, πήρε το δέμα από το τραπέζι που το είχε αφήσει ο στρατιώτης, τον πλησίασε, τον φίλησε και του είπε «Παιδί μου, σου το κάνω δώρο να σε ζεσταίνει εκεί που θα πας στο μέτωπο και να προσέχεις παιδί μου ! Μόνο μια χάρη θέλω από σένα, να έρχεσαι να με βλέπεις που και που, θα είναι σαν να βλέπω το παιδί μου τον Άγγελο !» Ο στρατιώτης, Στέφανο τον έλεγαν, της έδωσε αυτήν την υπόσχεση και την κράτησε. Μέχρι τα βαθιά γεράματά της πήγαινε και την έβλεπε, καθόταν ώρες κοντά της και κουβέντιαζαν σαν μάνα και υιός. Με το πέρασμα του χρόνου ο Στέφανος την φώναζε ΜΑΝΑ ! Η χαροκαμένη μάνα... βρήκε ένα υιό και ο ορφανός Στέφανος... μια μάνα.

Βιβλιοπαρουσιάσεις ΠΕΤΡΟΣ Α. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ

ΑΠΟΣΤΟΛΗ... ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ Αθήνα 2013

ρόκειται για την αυτοβιογραφία του καρδιοχειρουργού του Ωνασείου Πέτρου Αλιβιζάτου. Όποιος θα νόμιζε ότι ως βιογραφία γιατρού θα έβριθε ιατρικών όρων και γενικώς περιστατικών ασθενειών δημιουργώντας ένα κείμενο κατανοητό μόνο από ειδικούς πέφτει απόλυτα έξω. Είναι ένα βιβλίο που μέσα από τη ζωή ενός παιδιού της κατοχής και της δεκαετίας του ’40, την πορεία του προς την εφηβεία και τη μετάλλαξή του σε άνδρα και επιστήμονα παρουσιάζει την κοινωνική διάρθρωση και την ιστορία εκείνης της εποχής. Μια γοητευτική παρουσίαση της προπολεμικής κεφαλλονίτικης παράδοσης για να συναντήσει τις οικογενειακές ρίζες. Στη συνέχεια η Αθήνα της κατοχής, οι εθνικές περιπέτειες μετά την απελευθέρωση, τα σχολικά χρόνια στο Πειραματικό. Η θητεία στο Ναυτικό ως Σημαιοφόρος ιατρός στάθηκε ευεργετική για τη ζωή και την καριέρα του Πέτρου Αλιβιζάτου. Ασκήθηκε στη χειρουργική στο Ναυτικό Νοσοκομείο στη συνέχεια στην Πολυκλινική Αθηνών και στο Ιπποκράτειο. Μετεκπαιδεύεται τρία χρόνια στην Αμερική και επιστρέφει γεμάτος ελπίδες στην Ελλάδα με τη φιλοδοξία να εφαρμόσει όσα έμαθε. Πολύ σύντομα πέφτει στον τοίχο που λέγεται «κατεστημένο» και περίπου κυβερνά όλους τους χώρους της ελληνικής κοινωνίας. Στην προκειμένη περίπτωση ήταν το ιατρικό κατεστημένο που έκοψε την πορεία του νεαρού μετεκπαιδευμένου χειρουργού. Η περιγραφή της σύγκρουσης και της ρήξης γίνεται με στοιχεία thriller που τον αναγκάζουν να φύγει και πάλι από την πατρίδα. Αυτή η δεύτερη έξοδος στην αλλοδαπή στέκεται η πλέον αποφασιστική για την μελλο-

ντική καριέρα του καθώς του δίδεται η ευκαιρία να μαθητεύσει δίπλα στον «πατέρα» των μεταμοσχεύσεων καρδιάς Richard Lower και στον «Λεονάρντο Ντα Βίντσι» της καρδιοχειρουργικής Sir Magdi Yacoumb. (Οι εντός εισαγωγικών χαρακτηρισμοί είναι δικοί του) Μετά από ένα πέρασμα από το Τέξας των ΗΠΑ όπου ιδρύει δύο μεταμοσχευτικά προγράμματα καρδιάς και πνευμόνων επιστρέφει στην Ελλάδα και δημιουργεί Μονάδα μεταμοσχεύσεων καρδιάς στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό κέντρο με αποτελέσματα που αποτελούν διεθνή επιτεύγματα. Για δεύτερη φορά όμως ο ευπατρίδης της καρδιοχειρουργικής αισθάνεται να πνίγεται από τον σφιχτό εναγκαλισμό της ελληνικής πραγματικότητας. Κρατικές παρεμβάσεις και συνδικαλιστικές πιέσεις δημιουργούν ένα κλίμα πνιγηρό εκεί που θα έπρεπε να βασιλεύει η διαφάνεια της αξιοκρατίας. Η συνείδηση του αριστοκράτη Κεφαλλονίτη εξεγείρεται και παραιτείται από μια επίζηλη θέση την οποία πολύ λίγοι θα εγκατέλειπαν για λόγους αρχής. Στην προσπάθειά μου να παρουσιάσω τα στοιχεία του βιβλίου που με εντυπωσίασαν παρασύρθηκα, είναι αλήθεια, από την εντυπωσιακή και συναρπαστική ιατρική καριέρα με τα τόσα επιτεύγματα. Το στοιχείο όμως που μου έκανε περισσότερη εντύπωση ήταν το ζωντανό ύφος του βιβλίου που περιέχει ένα καλοδουλεμένο κείμενο, το οποίο διαβάζεται απνευστί, με εξαιρετικές περιγραφές των κοινωνικών συνθηκών από όπου κι αν πέρασε ο γιατρός. Το σημείωμα αυτό γράφτηκε πριν από την επίσημη παρουσίαση του βιβλίου που έλαβε χώρα στην αίθουσα της παλιάς Βουλής το βράδυ της Τετάρτης 20ης Φεβρουαρίου. Η εκδήλωση είχε καταπληκτική επιτυχία με την αίθουσα κατάμεστη από φίλους και επιστήμονες της Αθηναϊκής κοινωνίας και πολλούς ορθίους που συνωστίζονταν στις πόρτες της αίθουσας. Το χειροκρότημα ήταν ατέλειωτο για τον γιατρό που αναδεικνυόταν σε κοινωνικό πρότυπο μιας αταλάντευτης συνείδησης προσκολλημένης στην έννοια της αξιοκρατικής ανέλιξης στον κοινωνικό στίβο και φυσικά στο τέλος, ατέλειωτη κι η ουρά εκείνων που ήθελαν να του σφίξουν το χέρι εκφράζοντας τα θερμά τους συγχαρητήρια. Η θέρμη όλων ήταν η αναγνώριση ότι τέτοια πρότυπα έχει σήμερα ανάγκη η ελληνική κοινωνία. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος επαίρεται που συμπεριλαμβάνει στα μέλη του τον Πέτρο Αλιβιζάτο. Πέτρο η Αναστασία κι εγώ σε ευχαριστούμε για την τιμή που μας κάνεις να μας θεωρείς φίλους σου. Γιάννης Παλούμπης Περιπλους 61

ΠΑΝΟΣ ΔΙΟΝ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ

Αμαλιάδα αναδρομή στην ιστορία της Αθήνα 2013

συγγραφέας Πάνος Παναγόπουλος ήταν Αμαλιαδέος από κούνια. Γεννήθηκε στην πόλη και μετά την κατοχή έφυγε για να σπουδάσει στη Νομική Σχολή της Αθήνας. Αργότερα εγκαταστάθηκε και άσκησε δικηγορία στην Αμαλιάδα, όπου είχε το χρόνο να ψάξει τις πηγές στη ρίζα τους και να γράψει την ιστορία της γενέθλιας πόλης του, ή τέλος πάντων, του τόπου επάνω στον οποίο είναι χτισμένη η πόλη, από την προϊστορία μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1973 και κατά πάσαν πιθανότητα αποτελεί την πληρέστερη καταγραφή της ιστορίας του τόπου της Αμαλιάδας. Ένας άλλος Αμαλιαδέος, ο Λεωνίδας Καρνάρος, συγγραφέας ο ίδιος και ιστορικός ερευνητής φρόντισε για την επανέκδοση του βιβλίου μετά το θάνατο του συγγραφέα, που συνέβη το 2010. Είναι αλήθεια πως το μάθημα της ιστορίας που διδάσκεται στα σχολεία δεν μπορεί να φτάσει στη λεπτομέρεια της παρουσίασης της ιστορικής διαδρομής κάθε τόπου, χωριού ή κωμόπολης και αποτελεί έργο των φωτισμένων ανθρώπων του τόπου, όπως εν προκειμένω ο αείμνηστος Πάνος Παναγόπουλος, να βρούν και να παρουσιάσουν τα στοιχεία εκείνα που συνιστούν την τοπική ιστορία. Από την άλλη πλευρά στην μερική, τοπική ιστορία παρακολουθεί κανείς τα μεγάλα βήματα της γενικής ιστορίας της χώρας και την επίδρασή τους στο τοπικό επίπεδο. Έτσι στην περιοχή της Ηλείας που σήμερα καταλαμβάνει η Αμαλιάδα κατά την κλασική αρχαιοελληνική εποχή, ο τόπος περιβλήθηκε από την αίγλη της «Αρχαίας Ήλιδος». Μετά ήρθε ο Χριστιανισμός και παραμέρισε την επικράτεια των Αθανάτων Αρχαίων Θεών. Στον Μεσαίωνα, που λαμβάνουν χώρα οι μετακινήσεις των πληθυσμιακών μαζών της Βαλκανικής, η Ήλιδα εποικίζεται από τους Σλάβους που πλημμύρισαν σχεδόν όλη της Πελοπόννησο. Τα το-

πωνύμια της περιοχής που διασώζονται μέχρι σήμερα στα προάστια της πόλης όπως Καλίτσα, Κουρούτα, Κουρλέσας, Σοχιά, Ζερό κλπ μαρτυρούν την αναμφισβήτητη αλήθεια αυτού του εποικισμού. Οι Βυζαντινοί που πέρασαν υπέταξαν τους Σλάβους και άφησαν ανεξίτηλο σημάδι της εποχής τους χτίζοντας την εκκλησία της Παναγίας της Πλατυτέρας των Ουρανών. Η επόμενη περίοδος της Φραγκικής κατάκτησης κόσμησε τον περίγυρο της εκκλησίας με μια βίλλα-πύργο, που παρόλον ό,τι ποτέ δεν βρέθηκε κανένα λείψανο ή έστω σημάδι της, έχει παραμείνει άφθαρτο στους αιώνες το τοπωνύμιο «Φραγκαβίλλα». Ο τόπος συμμετείχε στον ξεσηκωμό του ’21, όπως άλλωστε όλη η Πελοπόννησος και πλήρωσε το φόρο των θυσιών που του αναλογούσε. Περίπου το 1841 λαμβάνει το βασιλικό όνομα Αμαλιάς το οποίο αναγνωρίζεται επίσημα το 1885 και μ’ αυτό φτάνει στις μέρες μας. Μπορεί η πόλη μας, η Αμαλιάδα, να μην είναι η ωραιότερη πόλη της χώρας. Εμείς όμως οι Αμαλιαδέοι που γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε σ’ αυτήν, την αγαπάμε και έχουμε βαθειά μεσ’ την ψυχή μας τις θύμησες της εφηβείας και της νιότης μας που ζήσαμε εκεί. Πιστεύω πως καθένας από εμάς θα πρέπει να ευγνωμονεί τον Λεωνίδα Καρνάρο που φρόντισε να επανεκδόσει το βιβλίο του Πάνου Παναγόπουλου. Είναι ένα βιβλίο που δεν πρέπει να λείψει από καμιά Αμαλιαδέϊκη βιβλιοθήκη. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

ΙΣΠΑΝΟ-ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟ-ΙΣΠΑΝΙΚΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΓΙΑ ΝΑΥΤΙΛΟΜΕΝΟΥΣ Συνταχθέν υπό Δρος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Π. ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ

συγγραφή ενός βιβλίου δεν είναι ποτέ μια εύκολη υπόθεση. Ιδίως όταν πρόκειται για πολύ συγκεκριμένο βιβλίο όπως είναι ένα λεξικό. Κρύβει κόπους, προσπάθεια και κυρίως μεράκι. Το λεξικό, ιδιαίτερα, δεν επιτρέπει λάθος, όπως συμβαίνει σε όλους τους τύπους βιβλίων. Ο Δρ. Κωνσταντίνος Λασκαρίδης, πατέρας του γνωστού μας Αντιπροέδρου Πάνου Λασκαρίδη και ουσιαστικός ιδρυτής της ναυτιλιακής εταιρείας και των λοιπών επιχειρήσεων της οικογενείας αποφάσισε να συγγράψει ένα γλωσσάριο Ισπανο-ελληνικό και ΕλληνοΙσπανικό ειδικά για τους ναυτικούς. Το κίνητρο αυτής της δύσκολης ομολογουμένως επιλογής επεξηγείται από τον ίδιο στον πρόλογο του βιβλίου. «Η ιδέα της σύνταξης αυτού του λεξιλογίου δημιουργήθηκε το 1952 όταν με το πρώτο αλιευτικό υπερποντίου ναυτιλίας πήγαμε στις Κανάριους νήσους για να πάρουμε Ισπανούς ψαράδες και να ψαρέψουμε στις ακτές της ΒΔ Αφρικής, δεδομένου ότι εμείς δεν γνωρίζαμε αυτές τις περιοχές. Τα πρώτα ταξίδια ήταν φυσικά, από απόψεως συνεννοήσεως με τους Ισπανούς ψαράδες τραγελαφικά. Ούτε αυτοί καταλάβαιναν τί τους λέγαμε, αλλά ούτε κι εμείς καταλαβαίναμε τί μας λέγανε αυτοί.» Έτσι γεννήθηκε η ιδέα συγγραφής, όχι ενός λεξικού, που ούτως ή άλλως υπήρχε και υπάρχει, αλλά ενός γλωσσαρίου που θα μπορούσε να διευκολύνει τους χιλιάδες ναυτικούς που ταξιδεύουν σε ισπανόφωνες χώρες. Σήμερα υπάρχουν περισσότερα από 4.500 πλοία που ταξιδεύουν

62 Περιπλους

σε όλες τις γωνιές της υδρογείου και φυσικά σε ισπανόφωνες χώρες. Κι είναι πολλές αυτές οι χώρες γιατί εκτός της Ισπανίας είναι και όλη η Νότια Αμερική πλέον της Βραζιλίας. Υπολογίζεται ότι πάνω από 400 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο μιλούν την Ισπανική ως μοναδική τους γλώσσα και πολλοί περισσότεροι την Ισπανική ως δεύτερη γλώσσα. Καταλαβαίνει λοιπόν κανείς ότι το λεξιλόγιο του Δρος Λασκαρίδη είναι ένα πολύ χρηστικό βοήθημα για τον Έλληνα ναυτικό, για να μπορέσει να συννενοηθεί με τον τροφοδότη του, τον επισκευαστή, τον μηχανουργό ή τον μαραγκό ή ακόμα και με τον μαγαζάτορα που θα πάει να ψωνίσει. Το λεξιλόγιο περιέχει περίπου 10.000 λήμματα, φράσεις και εκφράσεις ναυτικής ορολογίας και καταλαβαίνει κανείς ότι η συγκένρτωση,ταξινόμηση και έλεγχος όλου αυτού του όγκου στοιχείων στοίχισε πολύ προσπάθεια στον Δρα Λασκαρίδη και τους συνέργατές του. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος ευχαριστεί τον Αντιπρόεδρο κ. Πάνο Λασκαρίδη για τη δωρεά του, που πλουτίζει τη βιβλιοθήκη του Μουσείου. Γιάννης Παλούμπης

Βιβλιοπαρουσιάσεις

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΛΛΙΝΙΑΤΗΣ

ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΚΑΡΑΣ

ΚΟΙΤΑΖΟΝΤΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ Εκδόσεις ΑΡΔΗΤΤΟΣ

ΟΤΑΝ ΓΑΥΓΙΖΕΙ Ο ΝΤΟΥΝΙΑΣ Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ

υρίες και κύριοι. Πριν δύο χρόνια προσπαθώντας να παρουσιάσω στον «Περίπλου» το πρώτο λογοτεχνικό έργο του Γιάννη Κολλινιάτη «Τα δώδεκα επαγγέλματα», που αποτελούσε μια ευφάνταστη στην πλοκή της, αυτοβιογραφία του συγγραφέα, ξεκίναγα το σημείωμά μου με τη φράση «Ο Γιάννης Κολλινιάτης συμμαθητής από τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, αλλά κυρίως πολύ αγαπητός φίλος, ένα μόνο λάθος έκαμε στο βιβλίο του «Τα δώδεκα επαγγέλματα», δεν συμπεριέλαβε το δέκατο τρίτο επάγγελμα που του ταίριαζε περισσότερο, αυτό του συγγραφέα.» Τώρα που βρισκόμαστε μπροστά στη δεύτερη προσπάθειά του στον λογοτεχνικό χώρο, νιώθω απόλυτα δικαιωμένος. Εδώ έχουμε έναν άνθρωπο που έχει ζήσει μια ζωή, πάνω από πενήντα χρόνια, στη ρότα των θετικών επιστημών, έναν τεχνοκράτη με όλη τη σημασία της λέξεως, που χαριτολογώντας θά ‘λεγε κανείς απαιτεί πειραματική απόδειξη ακόμα και για αξιωματικές αλήθειες, να ασχολείται με επιτυχία με το μυθιστόρημα και να αφήνει την πλούσια φαντασία του να καλπάζει από σελίδα σε σελίδα. Σ΄ αυτό του το βιβλίο δημιούργησε δύο ήρωες, νεαρούς αξιωματικούς του Ναυτικού, έναν Έλληνα και έναν Τούρκο, που γνωρίζονται σε νεαρή ηλικία και ξανασυναντώνται πάλι ώριμοι και παντρεμένοι πλέον, στο πλαίσιο της υπηρεσίας τους στο Ναυτικό Επιτελείο Νατοϊκού Διοικητού. Μεταξύ τους αναπτύσσεται μια σχέση εμπιστοσύνης που εξελίσσεται σε μια στέρεη φιλία, που θα τους συνοδεύει σ’ όλη τους τη ζωή. Το ίδιο συμβαίνει και με τις γυναίκες τους. Η γνωστή αντιπαλότητα των χωρών καταγωγής τους Ελλάδας και Τουρκίας, γίνεται αφορμή για πολλές λεκτικές αψιμαχίες, οι οποίες ξεπερνιούνται λόγω της ευρύτητας του πνεύματος που διαθέτουν. Αυτή όμως η μεταξύ τους ανταλλαγή επιχειρημάτων τους φέρνει πιο κοντά καθώς ο καθένας τους εκτιμά όλο και περισσότερο τη σφυρηλατημένη από την υπηρεσιακή σταδιοδρομία, λογική του άλλου. Η σύμπτωση που τους φέρνει να ανακαλύπτουν ότι τελικά είναι συγγενείς από μακρινούς προγόνους τους αποτελεί το στοιχείο που προσδίδει μεν ένταση δεν προκαλεί όμως έκπληξη. Εκείνο που θέλει να τονίσει ο Γιάννης είναι ότι δεν μπορεί να αποκλεισθεί αυτό το ενδεχόμενο, ύστερα από τόσους αιώνες συνύπαρξης των δύο λαών, είτε στον ελλαδικό χώρο, είτε στη Μικρά Ασία, στην Ιωνία, στον Πόντο και αλλού. Θα μπορούσε κανένας να φανταστεί πολλά τέτοια παραδείγματα ανάμιξης στις δύο κοινωνίες, ελληνική και τουρκική, που δεν είναι γνωστά. Το μυθιστόρημα εξελίσσεται σε θρίλερ, με πλοκή και δράση, που ανατρέχει στο παρελθόν και ζωντανεύει την ιστορία των δύο λαών με τις όποιες καλές ή κακές πτυχές της, μέσα από τις βιωματικές διαδρομές των προγόνων των δύο πρωταγωνιστών. Είναι αξιοθαύμαστη η αριστοτεχνική τακτική που χρησιμοποιεί ο Γιάννης, με τις αναδρομές σε γεγονότα του παρελθόντος, η οποία δεν έχει τίποτε να ζηλέψει από την αντίστοιχη επαγγελματιών συγγραφέων, για να αναδείξει τις κοινές καταβολές και ρίζες που συνδέουν αναπόφευκτα τους δύο λαούς. Ο καθένας εύκολα θα φανταζόταν πως οι περιγραφές της κατά τμήματα κατασκευής των υποβρυχίων καθώς και οι λεπτομέρειες της καθέλκυσης δεν θα παρουσίαζαν καμία δυσκολία για τον συγγραφέα. Αυτό ακριβώς άλλωστε ήταν το πεδίο στο οποίο επιδόθηκε και αρίστευσε ο Γιάννης, τόσο στη μακρά σταδιοδρομία του στο Πολεμικό Ναυτικό, όσο και μετά την αποστρατεία του στην ιδιωτική του ζωή. Προσωπικά όμως δεν φανταζόμουν και με εξέπληξε η τόσο ζωντανή περιγραφή της παρασκευής Χιώτικων εδεσμάτων, τοπίων, εθίμων, περιποίησης κήπων και μποστανιών, απόσταξης αλκοολούχων ποτών και μύρων, και πολλά άλλα ακόμη που θα έπρεπε όχι μόνο να τα έχει ζήσει, αλλά να τα έχει καταγράψει με διεισδυτική ματιά, βέβαιος από τότε, ότι κάποτε θα τα περιέγραφε κατά έξοχο τρόπο. Το βιβλίο βέβαια πέρα από επιτυχημένο μυθιστόρημα επιχειρεί μια τομή στις αποκαλούμενες ελληνο-τουρκικές διαφορές και εισηγείται μια προσέγγιση που, κατά την άποψη του συγγραφέα, θα μπορούσε να υπερβεί τα διαπιστωμένα σ’ αυτές αδιέξοδα. Είναι μια πρωτότυπη ιδέα που φανερώνει την καλή διάθεση του Γιάννη, αλλά συγχρόνως την έλξη που ασκούν επάνω του οι προβληματικές καταστάσεις και η αναπτυχθείσα, με τα χρόνια, ικανότητά του να ασχολείται με προβλήματα και να προσπαθεί για την επίλυσή τους. Ευελπιστείται ότι το μυθιστόρημα, παράλληλα με την πολύ ενδιαφέρουσα υπόθεσή του, θα λειτουργήσει σαν έναυσμα για γόνιμο διάλογο στην ελληνική κοινωνία και ενδεχομένως στην κοινωνία της γείτονος, εφ’ όσον μεταφρασθεί και μεταφερθεί και εκεί. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος ευχαριστεί τον αγαπητό συμμαθητή για τη δωρεά του βιβλίου στη βιβλιοθήκη του Μουσείου και εύχεται καλή πορεία στο βιβλίο. Γιάννης Παλούμπης

φίλος και αγαπητός συνάδελφος Αντώνης Κακαράς μας έστειλε το τελευταίο του μυθιστόρημα «Όταν γαυγίζει ο ντουνιάς». Τελευταίο σε μια σειρά βιβλίων που αναδεικνύουν τις κοινωνικές αδικίες και τις στρεβλώσεις σε έννοιες και λέξεις της κοινωνίας που ζούμε. Ο Αντώνης διατηρεί για τον εαυτό του την πολυτέλεια να παρατηρεί, να αναδεικνύει και να καυτηριάζει με μια γλώσσα και μια αμεσότητα που να γίνεται κατανοητή κι απ’ τον τελευταίο αναγνώστη. Έχει βεβαίως το δικό του στυλ και λεξιλόγιο και είναι το λεξιλόγιο του κοινού ανθρώπου στην ελληνική ύπαιθρο, αλλά γίνεται άμεσα κατανοητό κι απ’ τον εργάτη και τον μεροκαματιάρη και στα αστικά κέντρα. Κι είναι ακριβώς αυτό που θέλει να παρουσιάσει και να αναδείξει ο Αντώνης. Τα πάθη του κοινού ανθρώπου σε μια κοινωνία απάνθρωπη που τα δίκαια των φτωχών καταπατούνται και τα δίκαια των ισχυρών της ολιγαρχίας υπερισχύουν. Μπορείς να συμφωνείς ή να διαφωνείς με τον Αντώνη εκείνο όμως που δεν σου επιτρέπεται να ισχυριστείς είναι πως δεν τον καταλαβαίνεις. Είναι τόσο καθαρός στο ξεδιάλεγμα των παραδειγμάτων του και στην παρουσίαση των κραυγαλέων κοινωνικών αντιφάσεων που δεν μπορείς να πεις ότι είναι ασαφής στην περιγραφή των διαπιστώσεων. Εκείνο που ενδεχομένως συζητείται είναι η αποτελεσματικότητα των μεθόδων μέσω των οποίων υπονοούνται οι λύσεις. Πάντως δεν μπορεί να μην επισημανθεί ότι το κάθε βιβλίο του Αντώνη είναι μια κοινωνική τομή και μια παρότρυνση, μια διδασκαλία προς ανθρωπινότερες κοινωνίες με πρόσωπο κοντινότερο προς τον άνθρωπο. Ο Αντώνης είναι μέλος της Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών και προ τριών μηνών είχε πρωτοστατήσει στην οργάνωση μιας εξαιρετικής εκδήλωσης της Ένωσης προς τιμήν των στρατιωτικών που είχαν ή έχουν επίδοση στη συγγραφή. Είναι πράγματι εκπληκτικό πόσα πολλά ονόματα έγιναν γνωστά εκείνη την ημέρα, ανθρώπων προερχομένων από το στράτευμα που δραστηριοποιήθηκαν στον λογοτεχνικό ή στον ιστοριογραφικό χώρο. Ευχόμαστε καλή πορεία στο βιβλίο «Όταν γαυγίζει ο ντουνιάς» και στον Αντώνη Κακαρά να είναι καλά και να μας τροφοδοτεί με προβληματισμούς και σκέψεις. Γιάννης Παλούμπης Περιπλους 63

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΕΩΡΓ. ΑΝΔΡΙΑΝΑ

Ο ΨΑΡΙΑΝΟΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΑΚΗΣ Πειραιάς 2013

Δημήτρης Ανδριάνας μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ο κατ’ εξοχήν ιστοριογράφος και αναδιφητής των ιστορικών περιστατικών που αφορούν ή έχουν τις ρίζες τους στη νήσο των Ψαρών από την οποία κατάγεται και ο ίδιος. Πάμπολλα είναι τα βιβλία που έχει εκδώσει, αναρίθμητα τα άρθρα που έχει δημοσιεύσει σε εφημερίδες και περιοδικά και πολλές είναι οι παρουσιάσεις του σε τηλεοπτικά κανάλια τοπικής ή και πανελλήνιας εμβέλειας σχετικά πάντα με το νησί της καταγωγής του και την ανεκτίμητη συμμετοχή του στον ναυτικό αγώνα της Επανάστασης του 1821. Το τελευταίο του βιβλίο αφορά τον μεγάλο Ψαριανό ναυμάχο και ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη, η περιπετειώδης ζωή του οποίου υπήρξε τόσο συναρπαστική και γοητευτική στην εξέλιξή της, ώστε πρόσφατα γυρίστηκε σε ταινία και έγινε ευρέως γνωστή τόσο στο ελληνικό κοινό, όσο και στο εξωτερικό. Οι αναγνώστες του «Περίπλου» είχαν την τύχη να λάβουν μια πρόγευση της βιογραφίας του Ιωάννη Βαρβάκη, πάλι από σχετικό άρθρο του Δημήτρη Ανδριάνα, στο τεύχος του περιοδικού 58 (έτος 2007). Το βιβλίο που παρουσιάζουμε αποτελεί μια συνάθροιση άρθρων σχετικών με τον Ιωάννη Βαρβάκη τα όποια έχει κατά καιρούς συγ-

γράψει ο Ανδριάνας και τα οποία ερευνούν το φαινόμενο «Βαρβάκη» από όλες τις πλευρές που θα μπορούσε κάποιος να φαντασθεί. Μερικές μόνο από αυτές είναι : • Το ιστορικό γεγονός της συμμετοχής του στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο και της συμβολής του στην πυρπόληση του Τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ το 1770. • Η παρουσίασή του στην Τσαρίνα Αικατερίνη το 1776. • Η δημιουργία μιας τεράστιας περιουσίας από την, για πρώτη φορά, εισαγωγή του χαβιαριού στις διατροφικές συνήθειες των ευρωπαϊκών Βασιλικών Αυλών και αντιστοίχων κοινωνιών. • Οι πολλές ευεργεσίες στην Ελλάδα αλλά και στην Ρωσία. • Η διάσωση της μητέρας του Βαρβάκη, που είχε αποσυρθεί σε γυναικεία μονή στη Χίο, από του Ψαριανούς Κανάρη και Νικόδημο, κατά την καταστροφή της Χίου το 1822. • Οι απόγονοι του Βαρβάκη. • Πάμπολλα ντοκουμέντα επιστολών και ομιλιών του Βαρβάκη καθώς και η διαθήκη του που γράφτηκε την 22α Μαΐου του 1824. • Ποιοι έγραψαν και τι έγραψαν για τον Ψαριανό εθνικό ευεργέτη. • Κλπ, κλπ Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος αισθάνεται την υποχρέωση να ευχαριστήσει τον Δημήτρη Ανδριάνα για την εμπιστοσύνη του προς το περιοδικό «Περίπλους», στο οποίο έχει δημοσιεύσει πολλά από τα άρθρα του, αλλά και για τη δωρεά των βιβλίων του στη βιβλιοθήκη του Μουσείου. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

Δώρησαν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου και ευχαριστούμε θερμά τους: ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κ ύριον Γεώργιο Χάλαρη: α) Proceedings (May, June, July, September) 2012 β) «Naval History” (June, August, October) 2012, γ) «Warship World» July/August 2012 & Pictorial Review, issue 18, δ) «Warships» Μay, 2012. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- K ύριον Ιάκωβο Βαγιάκη: «1940-1944. Αναμνήσεις» του Ι. Βαγιάκη ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κ ύριον Γεώργιο Ανωμερίτη: «Οκτάνεμα», «Μοναστήρια των Κυκλάδων», «Άνδρος άνωθεν», «Το κάστρο της Νάξου», «Βυζαντινό πάρκο Τραγαίας Νάξου», «Νάξος και μικρές Κυκλάδες», «Η Αγία Αικατερίνα Οίας», «Η εξέλιξη του λιμένος Πειραιώς κατά τον 20ο αιώνα: Εκατό χρόνια ανάπτυξης 1911-2011», «Αποτυπώσεις επαναπροσδιορισμοί», «Αναφορές συλλογικά», «Αυτοσχεδιασμοί Ο κύκλος της Άνοιξης», «Πατριαρχικά σιγίλλια προς τα Αγιονήσια των Κυκλάδων 1553-1821», «Χριστόδουλος Καλέργης», δικής του συγγραφής. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κ ύριον Γιάννη Κατσαλούλη : περιοδ. «Ναυτική Επιθεώρηση» έξι παλαιά τεύχη των ετών 1917-1946. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Ηλία Μεταξά: “Eskader/Stanavforlantreis”, “Kόκκινα κύματα” Δόμβρος, Απ. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Ανδρέα Ζαΐμη: « Ο αθλητισμός του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού. Έκθεση ενθυμημάτων από τη συλλογή Δημητρίου Μποντικούλη» --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Παναγιώτη Λασκαρίδη: «Ισπανο-Ελληνικό και Ελληνο-Ισπανικό Λεξιλόγιο για Ναυτιλομένους» του Δρος Κων/νου Λασκαρίδη. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Λεωνίδα Καρνάρο: «Αμαλιάδα. Αναδρομή στην ιστορία της» επιμ. Καρνάρος, Λεων. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Καρατζά, Ειρήνη: 21 εκδόσεις ναυτικού περιεχομένου όπως: “Navigation Dictionary”, “Stability and trim for the ship’s officer” John la Dage, “International maritime dictionary”, “Webster’s seventh new collegiate dictionary”, “Navigation” Gardner, A., “Jane’s NATO warships handbook”, “Naftilos’ nautical tables”, “Marine observer’s book of Ships”, Seamanship and nautical knowledge”, “To μικρό σκάφος”“Jane’s Warsaw pact Warships handbook” κ.α. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Kύριον Γεώργιο Γιαγκάκη: «Ίμβρος» 2012 (τευχ. 106,107), Κυπριακή Δημοκρατία. Στατιστικές Μεταφορών 2011, «Το Τραγονήσι του πολύνησου της Μυκόνου» (φυλλάδιο σε 50 αντ.), «Το πολύνησο Μυκόνου- Δηλών – Σταποδιών» (φυλλάδιο σε πολλά αντ.), «Συμβολή στην τοπογραφία και στην κοινωνική ιστορία του Ελληνικού της Αττικής» (σε πολλά αντ.). ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κυρία Γιώτα Σφυρή: «Φιλέλληνες» & «Μεσολόγγι 1822-1826» της Γιώτας Σφυρή ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Πέτρο Αλιβιζάτο: «Αποστολή... το τίμημα» του Πέτρου Αλιβιζάτου -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Περιοδικά & έντυπα που εστάλησαν στο ΝΜΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 1. SHIPPING. International Monthly Review (vol.335,336,337) 2. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ (τ. 949-950) 3. ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (τ. 102) 4. ΝΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ (τ. 155)) 5. ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΑΤΣΩΝΗΣ (τ. 118,119, 120 ) 6. ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ (τ. 243) 7. ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΗ ΗΧΩ (τ. 121) 8. ΗΧΩ ΤΗΣ ΠΕΣΜΕΝ (τ. 151,152) 9. ΛΙΜΕΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ (τ. 91) 10. ΖΗΝΩΝ (τ. 222-23) 11. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (τ. 51) 12. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΠΕΜΜΕΚΕΝ (τ. 63) 13. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ (τ. 581) 14. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ (τ. 101)

64 Περιπλους

15. ΙΠΠΙΚΟ ΤΕΘΩΡΑΚΙΣΜΕΝΑ (τ. 76) 16. ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ (τ. 39-40-41) 17. ΠΕΙΡΑΪΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ (τ. 73) 18. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΕΓΗ (τ. 31) 19. ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ (τ. 138) 20. Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΔΗΜ. ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ (τ. 43) 21. ΠΛΟΙΑΡΧΙΚΗ ΗΧΩ (τ. 425) 22. ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ (τ. 112) 23. ΑΝΟΙΧΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (τ. 85) 24. S IGNALS – AUSTRALIAN NATIONAL MARITIME MUSEUM 25. OIL (τ. 176) 26. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (τ. 190,191,192) 27. ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΗ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ (τ. 115)

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ 1. ΚΑΣΤΕΛΛΑ (Αρ. φυλ. 185,186) 2. ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΝ ΦΩΣ (φ. 694) 3. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ (φ. 300) 4. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΣΑΣΜΥΝ (φ. 118) 5. ΚΡΗΤΙΚΑ ΝΕΑ (φ. 505) 6. ΕΦΕΔΡΙΚΑ ΝΕΑ (φ. 17) 7. Η ΦΛΟΓΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (φ. 59) 8. ΚΡΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ (φ. 31Β) 9. ΞΙΦΙΑΣ (φ. 159) 10. Η ΦΩΝΗ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΣΜΥ (φ. 77) 11. ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΙΔΕΑ (φ. 75) 12. Ο ΜΙΚΡΟΣ ΡΩΜΗΟΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩς ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ. (φ. 1-5)

Share our Passion for Shipping

Capital Product Partners L.P. 3 Iassonos St., Piraeus 18537, Greece Tel: +30 210 4584950, Fax: +30 210 4284285 E-mail: info@capitalpplp.com, www.capitalpplp.com

HìåñïëOãéï ÌïõóåIïõ Τιμητική Διάκριση στον Πρόεδρο του Ιδρύματος «Αικατερίνης Λασκαρίδη», εφοπλιστή και Αντιπρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κον Παναγιώτη Λασκαρίδη από τον Εμπορικό Σύλλογο Πειραιώς

ε ιδιαίτερη επισημότητα και πολύ μεγάλη συμμετοχή πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 9 Ιανουαρίου 2013 στην κατάμεστη αίθουσα εκδηλώσεων του ΕΒΕΠ, η εκδήλωση της κοπής της Πρωτοχρονιάτικης πίτας του Εμπορικού Συλλόγου Πειραιώς και η απονομή τιμητικής διάκρισης σε απογόνους και εκπροσώπους Ιδρυμάτων-Κληροδοτημάτων μεγάλων ευεργετών εμπόρων του Πειραιά, για την ανιδιοτελή αγάπη και προσφορά τους στην πόλη μας. Ο κύριος Παναγιώτης Λασκαρίδης ως Πρόεδρος του Ιδρύματος «Αικατερίνης Λασκαρίδη» παρέλαβε τιμητική διάκριση για την πολύπλευρη πολιτιστική και ανθρωπιστική δράση που αναπτύσσει στον Πειραιά. Την ίδια μέρα απονεμήθηκαν επίσης οι εξής τιμητικές διακρίσεις: -Σ την «Ιωνίδειο Σχολή Πειραιώς» εις μνήμη Κωνσταντίνου Ιωνίδη -Σ το «Χατζηκυριάκειο Ίδρυμα Παιδικής Προστασίας» εις μνήμην του Ιωάννη Χατζηκυριακού -Σ τους απογόνους του Λουκά Ράλλη. -Σ τους απογόνους του Θεοδώρου Ρετσίνα. -Σ το «Κοινωφελές Ίδρυμα Αδελφών Π. Μπάκαλα» εις μνήμη του Κωνσταντίνου Μπάκαλα.

Ο Πρόεδρος της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ελληνικού Εμπορίου κος Βασίλειος Κορκίδης απένειμε την τιμητική διάκριση στον Πρόεδρο του «Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη» κο Παναγιώτη Λασκαρίδη.

66 Περιπλους

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Έπαινος στην Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος από τους Πειραιώτες

ην Κυριακή 3 Φεβρουαρίου 2013, στην κατάμεστη, επιβλητική αίθουσα του «Βαρώνου Κίμωνος Ράλλη» του Πειραϊκού Συνδέσμου, με μία πραγματικά πανπειραϊκή εκδήλωση, τρεις αξιόλογοι θεσμοί της πόλης του Πειραιά έκοψαν την πρωτοχρονιάτικη πίτα τους και τίμησαν με Επαίνους ανθρώπους που διακρίθηκαν για την προσφορά τους στη Κοινωνία. Την επιτυχημένη, εορταστική εκδήλωση, στην οποία έδωσε δυναμικό παρόν σύσσωμη η πειραϊκή κοινωνία, οργάνωσαν η εφημερίδα «Φωνή των Περαιωτών», ο Πολιτιστικός και Κοινωνικός Σύλλογος «Εν Πλω» και η Σχολή Χορού «ΑΜΑΓΑΛΜΑ». Και από αυτή τη θέση για άλλη μιά φορά ευχαριστούμε από καρδιάς τους διοργανωτές αλλά και όλους του πειραιώτες για αυτήν την τιμητική διάκριση του έργου που επιτελεί το Μουσείο μας. Κατωτέρω δημοσιεύεται ο σύντομος χαιρετισμός της Προέδρου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κατά την εορταστική - τιμητική εκδήλωση. «Κυρίες και κύριοι. Αποτελεί εξαιρετική τιμή για μένα η τιμητική διάκριση που απονέμεται από τρεις εξέχοντες θεσμούς της αγαπημένης σε όλους Πειραϊκής κοινωνίας: • Την εφημερίδα «Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ» • Τον πολιτιστικό και κοινωνικό σύλλογο «Εν Πλω» και την • Σχολή Χορού «ΑΜΑΛΓΑΜΑ» Θεωρώντας ότι τίποτε το ιδιαίτερο δεν έχω κάνει που να αξίζει διάκριση, αποδέχομαι τον έπαινο ως

αντανάκλαση της εκτίμησης που απολαμβάνει το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος για το έργο του στην Πειραϊκή και γενικώτερα στην ελληνική κοινωνία. Στην προσωπική μου διαδρομή έχω υπηρετήσει ως εθελόντρια στο Διοικητικό Συμβούλιο του ιδρύματος για περισσότερο από 25 χρόνια εκ των οποίων τα τελευταία 10 ως Πρόεδρος. Όπως είναι φυσικό έχω αγαπήσει το Μουσείο και ό,τι αυτό αντιπροσωπεύει, αλλά συγχρόνως έχω αγαπήσει και έχω ενσωματωθεί στην κοινωνία του Πειραιά. Παρόλον ό,τι δεν έτυχε στη ζωή μου να κατοικήσω στη ναυτική πρωτεύουσα της πατρίδας μας, νιώθω κι εγώ Πειραιώτισσα και είμαι ιδιαίτερα υπερήφανη που θεωρούμαι μέλος της Πειραϊκής κοινωνίας. Ελπίζω και εύχομαι η σημερινή διάκριση να ενεργήσει ως κίνητρο προσέλευσης περισσότερων Πειραιωτών κοντά στο Ναυτικό Μουσείο της χώρας μας. Έχουμε ανάγκη την παρουσία σας και τη θαλπωρή της υποστήριξής σας. Στην κατ’ εξοχήν θαλασσινή πατρίδα μας το Ναυτικό Μουσείο είναι η ιστορία μας είναι η παράδοση μας είναι η ίδια μας η ψυχή. Στους δύσκολους σημερινούς καιρούς που ζούμε, πρέπει παρά τις αντιξοότητες και ανεξάρτητα από τις απώλειες, να διασώσουμε την την ιστορία μας, την ψυχή μας, που είναι το στήριγμα της εθνικής μας ταυτότητας. Κλείνοντας θα επιθυμούσα να ευχαριστήσω τους Προέδρους και τα Διοικητικά Συμβούλια των τριών πειραϊκών θεσμών και να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου προς την Πειραϊκή κοινωνία, που μου άνοιξε τη θερμή της αγκαλιά. Σας ευχαριστώ όλους.»

Η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κυρία Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη παραλαμβάνει τον Έπαινο από τον κύριο Πέτρο Βιολάκη, Έφορο του Διοικητικού Συμβουλίου του Πολιτιστικού και Κοινωνικού Συλλόγου «Εν Πλω», ενώ πίσω διακρίνεται ο Πρόεδρος και συντονιστής της εκδήλωσης κύριος Ηλίας Σκαφιδάς. Περιπλους 67

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Το Υπουργείο Μακεδονίας Θράκης τιμά το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος για την συμμετοχή του στις Εκδηλώσεις για τα 100 Χρόνια Ελεύθερης Θεσσαλονίκης & Μακεδονίας

ιμητικές πλακέτες σε όσους συνέβαλαν στην επιτυχημένη διοργάνωση των δράσεων του Υπουργείου Μακεδονίας Θράκης για τα 100 χρόνια ελεύθερης Θεσσαλονίκης και Μακεδονίας και έχουν την έδρα τους στην Αθήνα, απονεμήθηκαν στις 22 Δεκεμβρίου 2012 σε ειδική εκδήλωση στο ξενοδοχείο Hilton στην Αθήνα. Ομιλητές στην εκδήλωση ήταν ο Δρ. Κωνσταντίνος Παρθενόπουλος (Γενικός Διευθυντής Υπουργείου Μακεδονίας και Θράκης) και ο Βασίλειος Νικόλτσιος (Διευθυντής Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα). Παράλληλα, σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο του ξενοδοχείου, υπήρχε έκθεση κειμηλίων όπου για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο αθηναϊκό κοινό το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης στον Ελληνικό Στρατό, η πρώτη ελληνική σημαία που υψώθηκε στο Λευκό Πύργο μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912, καθώς και πλήθος φωτογραφιών από τις επετειακές εκδηλώσεις που διοργάνωσε το ΥΜΑΘ από τις 25 έως τις 27 Οκτωβρίου, με αφορμή τη συμπλήρωση ενός αιώνα από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας.

Κοπή πίτας των μελών του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

26 Ιανουαρίου 2013

ε σύμμαχο τον καλό καιρό, το πρωινό του Σαββάτου 26 Ιανουαρίου 2013, σε μία λιτή αλλά «ζεστή» εκδήλωση κόψαμε την πατροπαράδοτη πρωτοχρονιάτικη πίτα του Μουσείου. Πολυάριθμα μέλη, φίλοι και πολιτευτές του Πειραιά μας τίμησαν με την παρουσία τους. Κατά την εκδήλωση η Πρόεδρος απηύθυνε

χαιρετισμό, ακολούθησε αγιασμός και ευλογία της πίτας και πραγματοποιήθηκε κλήρωση δώρων. Τα δώρα και οι τυχεροί της ημέρας ήταν: 1. Η ελαιογραφία του Σωτηρίου Τζαμουράνη με τίτλο: «Το κάψιμο δέκα πλοίων του Ιμπραήμ στη Μεθώνη το 1825». Κληρώθηκε στον κύριο Αριστοτέλη Ράλλη (Νο 165) 2. Αντίτυπο της συλλεκτικής έκδοσης με την επετειακή σειρά γραμματοσήμων «Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1912-1913. 100 χρόνια από τη στρατηγική νίκη του Ναυτικού στους Βαλκανικούς Πολέμους», του Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α. Ιωάννη Παλούμπη. Κληρώθηκε στον κύριο Παναγιώτη Μαυραγάνη (Νο 154) 3. Κρυστάλλινο διακοσμητικό με εγχάρακτη παράσταση Αθηναϊκής Τριήρους. Κληρώθηκε στον κύριο Μελέτιο Ίσαρη (Νο 22) 4. Αναμνηστικό του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος για τα 100 χρόνια από την ένταξη του θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ» στο Πολεμικό Ναυτικό με παράσταση της ναυμαχίας της Λήμνου, έργο του Κωνσταντίνου Αλεξανδρή. Κληρώθηκε στον κύριο Δημήτριο Λαμπράκη (Νο 143) Στους νικητές ευχόμαστε να είναι πάντα τυχεροί και ο νέος χρόνος να φέρει υγεία και ευτυχία σε όλους μας. Για την πληρέστερη ενημέρωσή σας κατωτέρω δημοσιεύεται ο σύντομος εορταστικός λόγος που εκφώνησε η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου εκείνη την ημέρα.

Η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κυρία Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη στο βήμα.

68 Περιπλους

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Λόγος της Προέδρου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

υρίες και κύριοι, φίλες και φίλοι, Όπως και πέρυσι η αρχική μας σκέψη ήταν να αποφύγουμε την εκδήλωση της κοπής της βασιλόπιτας του Μουσείου, όχι για να αποφύγουμε το έξοδο αλλά για να εναρμονιστούμε κι εμείς με το πνεύμα της εποχής που απαιτεί άκρα λιτότητα λόγω των οικονομικών δυσχερειών. Η απόφαση να προχωρήσουμε σ’ αυτή την παραδοσιακή εκδήλωση προήλθε κυρίως από την επιθυμία μας να τιμήσουμε το ελάχιστο προσωπικό του Μουσείου, το οποίο, παρά τις δυσκολίες, τόσα πολλά πέτυχε στο χρόνο που πέρασε και να τιμήσουμε επίσης εσάς που στέκεστε δίπλα στο ίδρυμα υποστηρίζοντας τις δράσεις του και εμψυχώνοντας όλους μας στο έργο της προβολής και διατήρησης της ναυτικής παράδοσης της χώρας μας. Κάθε χρόνο η κοπή της βασιλόπιτας αποτελεί μια ευκαιρία για μια πολύ συνοπτική επισκόπηση των γεγονότων της χρονιάς που πέρασε, κυρίως εκείνων που έχουν σχέση με την ύπαρξη του Μουσείου και την πολιτισιτκή του δράση μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Σ’ αυτό το πλαίσιο θα επιθυμούσα να κάνω τις ακόλουθες πολύ συντομες ανακοινώσεις: 1. Ύστερα από αγώνα 10 ακριβώς ετών, ατέλειωτη αλληλογραφία, αναρίθμητες προσωπικές παρουσιάσεις, πάμπολλες παλινδρομήσεις στους λαβύρινθους της κρατικής γραφειοκρατίας, πετύχαμε πέρυσι να επαναφερθεί στο Μουσείο το 50% του περίφημου πια και γνωστού σε όλους σας, του λεγόμενου πόρου του ΝΑΤ. Δεν είναι πολύ, είναι όμως κάτι και οπωσδήποτε διευκολύνει

τα οικονομικά του Μουσείου, ιδιαίτερα αυτή την περίοδο, που ακόμα κι η ετήσια εισφορά των 40 ευρώ ετησίως αποδεικνύεται προβληματική στη συλλογή της. Είναι η πρώτη φορά που το ανακοινώνουμε δημοσίως, διότι επιθυμούσαμε να κρατήσουμε χαμηλά τον ενθουσιασμό μας από τη δικαίωση του δεκαετούς αγώνα προς αποφυγή αντιδράσεων. Αυτό όμως δεν μειώνει τις ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μας προς τους κκ Χρήστο Φωτίου Πρόεδρο του ΝΑΤ, Γιάννη Διαμαντίδη και Άδωνι Γεωργιάδη, οι οποίοι ως Υπουργός και Υφυπουργός Ναυτιλίας αντιστοίχως, κατάλαβαν το θέμα και ενήργησαν για την επίλυσή του. 2. Ο χρόνος που πέρασε έτυχε να είναι από τους πλέον βαρυφορτωμένους από πλευράς εκδηλωσεων στις οποίες συμμετείχε κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο το Μουσείο. Έτσι αποφασίσαμε να τυπώσουμε με χορηγία προς το μουσείο, ένα μικρό φυλλάδιο με τα πεπραγμένα του 2012. Το φυλλάδιο θα διανέμεται δωρεάν φυσικά, στα μέλη μας με στόχο την ενημέρωσή τους. Είναι φυσικό να επιχειρούνται αθέλητα συγκρίσεις με άλλα μουσεία αφειδώς χρηματοδοτούμενα και υπερβολικά στελεχωμένα. 3. Θα ήθελα να αναφέρω την ευγενική χορηγία της εταιρείας ATLANTIC BULK CARRIERS η οποία επέτρεψε τη στεγανοποίηση του Μουσείου καιτ ην επισκευή και βαφή των εσωτερικών χώρων που είχαν καταστραφεί από τα νερά της βροχής που διέρρεαν. Οι μεγάλες πρόσφατες βροχές βρήκαν το Μουσείο στεγανοποιημένο και ανέδειξαν ακόμα περισσότερο την σημαντικότητα της χορηγίας.

1. Διακρίνονται από αριστερά ο Αντιναύαρχος ΠΝ (εα) κος Ευάγγελος Λαγάρας, τα μέλη του ΔΣ του ΝΜΕ o κος Ηλίας Νταλούμης, ο κος Κωνσταντίνος Αποστολάκης (β΄ Αντιπρόεδρος), o κος Παναγιώτης Παρασκευόπουλος (εκπρόσωπος του Α/Λ.Σ.) ο κος Αριστομένης Συγγρός, ο Αντιναύαρχος ΠΝ(εα) κος Τιμόθεος Μασούρας (Γεν. Γραμματέας) και ο κος Γεώργιος Δεσποτόπουλος. 2. Διακρίνονται στην πρώτη σειρά από αριστερά: ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου κος Ιωάννης Ξυπολιάς, ο εκπρόσωπος του Υπουργού Παιδείας & Πολιτισμού κος Βασίλης Κυριαζής, ο βουλευτής Α’ Πειραιώς κος Παναγιώτης Μελάς, η βουλευτής Α’ Πειραιώς κα Μαρία Ρεπούση, ο βουλευτής Β’ Πειραιώς και Α’ Αντιπρόεδρος της Βουλής κος Ιωάννης Τραγάκης και ο αρχιμανδρίτης π. Νήφων Καπογιάννης.

3. Διακρίνονται από αριστερά ο κος Ιωάννης Πολυκανδριώτης, ο Αντιναύαρχος ΠΝ (εα) και Πρόεδρος του Συλλόγου Αποφοίτων ΣΝΔ κος Ξενοφώντας Μαυρογιάννης, ο βουλευτής Β’ Πειραιώς κος Αναστάσιος Νεράντζης, ο Δήμαρχος Παλαιού Φαλήρου κος Διονύσης Χατζηδάκης, ο Ναύαρχος κος Δημήτριος Δούσης και ο Ναύαρχος κος Γεώργιος Μόραλης. 4. Στο στιγμιότυπο με την Πρόεδρο του Μουσείου oι κύριοι Χαράλαμπος Γιακουβάκης Σημαιοφόρος (ε) ΠΝεα και Νικόλαος Βούλγαρης Αρχιπλοίαρχος (ε) ΠΝεα κατασκευαστές και δωρητές του μοντέλου του αντιτορπιλικού τύπου Fletcher “ΘΥΕΛΛΑ”. Περιπλους 69

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ 4. Τέλος θα ήθελα να εκφράσω τη συγκίνηση και τις ευχαριστίες όλων μας για την εθελοντική προσφορά εργασίας των μελών μας κ.κ. Δημητρίου Σγουρέλη και Θεοδώρου Κόντε, ναυπηγού και στελέχους της Εθνικής Τραπέζας αντιστοίχως. Βοηθούν στους τομείς της καταγραφής σχεδίων ο πρώτος και της τεκμηρίωσηςτων επιστολικών δελταρίων του αρχείου του αειμνήστου Κων. Φιλίππου ο δεύτερος. Επίσης θα ήθελα να αναφερθώ ειδικά στους κυρίους Χαράλαμπο Γιακουβάκη και Νικόλαο Βούλγαρη, αξιωματικούς του Πολεμικού μας Ναυτικού, οι οποίοι για τρίτη φορά μας προσφέρουν μοντέλου πλοίου, δική τους κατασκευής, συμβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στον εμπλουτισμό των συλλογών μας: τα μοντέλα των υποβρυχίων «Γλαύκος» και «Παπανικολής» και τώρα το αντιτορπιλικό τύπου Fletcher «Θύελλα». Η εθελοντική ενεργοποίηση και δράση αποτελεί αυτή καθ΄αυτή μια μαθησιακή εμπειρία, δίδοντας στον εθελοντή την δυνατότητα να αποκτήσει επικοινωνιακές και επαγγελματικές δεξιότητες αλλά και κοινωνικές ευαισθησίες. Έτσι όσοι είναι εκτός εργασιακού στίβου αποκτούν εμπειρίες και αυτοπεποίθηση, οι συνταξιούχοι νοιώθουν χρήσιμοι και ο καθένας προσωπικά κερδίζει... Καλούμε τα μέλη αλλά και τους φίλους του Μουσείου, τους λάτρεις της σπουδαίας και μακραίωνης ναυτικής μας ιστορίας και παράδοσης, τους εραστές της θαλασσινής μας Ελλάδας, τους θαυμαστές της μεγαλύτερης εμπορικής ναυτιλίας του κόσμου, της Ελληνικής, να σταθούν στο πλευρό μας και να συμπαρασταθούν στο έργο μας με την εθελοντική τους προσφορά. Ο χρόνος σας θα κερδηθεί. Κυρίες και κύριοι, Μεσούσης της οικονομικής κρίσης που ταλανίζει τη ελληνική κοινωνία, θα συνεχίσουμε τον αγώνα για τη διατήρηση και όσον το δυνατόν προαγωγή του Μουσείου. Με επιστολές μας ήδη έχουμε ξεκινήσει να ζητάμε από όλες σχεδόν τις ναυτιλιακές εταιρείες να συμμετάσχουν στην υποστήριξη του Μουσείου με το ποσόν των 300 ευρώ ετησίως. Ευελπιστούμε ότι ένας αριθμός από αυτές θα ανταποκριθεί, διευκολύνοντας έτσι τα οικονομικά του ιδρύματος για τη συνέχιση της λειτουργίας του. Παράλληλα δεν εγκαταλείπουμε τις φιλοδοξίες μας για την ενίσχυση της παρουσίας του Μουσείου στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή. Στο πλαίσιο της Πρόσκλησης 31 υποβάλλαμε φάκελο και εγκρίθηκε η ένταξη του έργου μας στο ΕΣΠΑ 2007-2013 με τίτλο: «ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ: Εικονική Περιήγηση και Εκπαιδευτικές Δραστηριό-

70 Περιπλους

τητες στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος». Στόχος είναι να ψηφιοποιηθεί, τεκμηριωθεί και ευρετηριαστεί περαιτέρω το πολιτιστικό απόθεμα του μουσείου μας, να επανασχεδιαστεί η ιστοσελίδα μας, να εμπλουτιστεί με εφαρμογές εκπαιδευτικού χαρακτήρα και να δημιουργηθεί ψηφιακό διαδραστικό έκθεμα που θα τοποθετηθεί στο φυσικό χώρο του Μουσείου. Συγκεκριμένα θα είναι μιά τράπεζα αφής που θα προβάλλει εκπαιδευτική εφαρμογή με θέμα την παραδοσιακή ναυπηγική. Τώρα βρισκόμαστε στο στάδιο της πρέγκρισης των τευχών δημοπράτησης από την Διαχειριστική Αρχή του Επιχειρησιακού Προγράμματος «ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΥΓΚΛΙΣΗ». Ο σχετικός διαγωνισμός προβλέπεται να προκηρυχθεί κατά τα τέλη του Φεβρουαρίου. Μέσα στο χρόνο που ήδη ξεκίνησε: • Το Ναυτικό Μουσείο θα φιλοξενήσει διεθνές συνέδριο για την προστασία των παλαιών φάρων. • Το Μουσείο μας έχει την Προεδρία της συντονιστικής επιτροπής του πανελλήνιου συνεδρίου των Ναυτικών Μουσείων, το οποίο θα πραγματοποιηθεί στην Καβάλα, το τρίτο δεκαήμερο του Ιουνίου σε συνδυασμό με τις εκδηλώσεις για τη συμπλήρωση 100 ετών από την απελευθέρωση της πόλης. Στο πείσμα των δύσκολων καιρών το Ναυτικό Μουσείο ζει και δραστηριοποιείται μέσα στον κοινωνικό μας περίγυρο. Καμάρι μας, τα χιλιάδες παιδιά που κάθε χρόνο περνούν από τις αίθουσές του να ακούσουν και να αγγίξουν τη ναυτική ιστορία και παράδοση της χώρας μας. Υποστηρικτές, όλοι εσείς τα μέλη και οι φίλοι, που σας οφείλουμε ευχαριστίες και ευγνωμοσύνη για την παρουσία σας. Χρόνια πολλά για την ημέρα και είθε ο καινούργιος χρόνος να είναι ο καλύτερος για κάθε ένα ατομικά και για την πορεία του Μουσείο μας. Θα ήθελα να κλείσω με λίγες σειρές από το κείμενο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου στο πρώτο λεύκωμα του Μουσείου: «Κανένας ζωγράφος δεν θα μπορούσε να επινοήσει και να απόδώσει αυτό το μοναδικό προτραίτο που είναι η Ελλάδα μας, με τα σπαρμένα με τον πιο καλλιτεχνικό τρόπο νησιά της. Όλες τις άλλες χώρες, ακόμα και τις πιο μικρές, τις χαρακτηρίζει κάτι το ογκώδες. Την Ελλάδα την έχει σμιλέψει ο γλύπτης που λέγεται θάλασσα. Και την έκαμε να μοιάζει αιθέρια.» Από την σημερινή εκδήλωση ας μείνει μέσα μας το μήνυμα: Όλοι είμαστε Έλληνες, είμαστε η Ελλάδα!

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

1. Διακρίνονται από αριστερά ο Αρχηγός Στόλου αντιναύαρχος ΠΝ Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν, ο Διοικητής της ΔΔΜΝ αντιναύαρχος (Μ) ΠΝ Παναγιώτης Ελληνιάδης, ο Υπαρχηγός ΓΕΝ υποναύαρχος ΠΝ Παναγιώτης Λίτσας, ο Διοικητής ΝΔΑ αρχιπλοίαρχος ΠΝ Ιωάννης Μαΐστρος, ο Διοικητής της ΣΝΔ υποναύαρχος ΠΝ Αλέξανδρος Θεοδοσίου και ο Διοικητής της Υπηρεσίας Φάρων Αρχιπλοίαρχος (Μ) ΠΝ Μιχαήλ Καούτσκης. 2. Διακρίνονται από αριστερά ο βουλευτής Β’ Πειραιώς και Α΄ Αντιπρόεδρος της Βουλής κος Ιωάννης Τραγάκης,ο δημοσιογράφος κος Δημήτριος Κρητικός, η βουλευτής Β’ Αθηνών κα Σοφία Βούλτεψη, ο Πρόεδρος της ΠΕΠΕΝ κος Γεώργιος Βλάχος και ο Αρχηγός Στόλου, αντιναύαρχος ΠΝ κος Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν. 3. Στο στιγμιότυπο διακρίνονται από αριστερά οι κυρίες Γεωργία Ασπρούδη, Μαρία Ασπρούδη, Καίτη Γάκη Καψή Πρόεδρος του Συνδέσμου Γυναικών Θεσσαλονίκης Μακεδονίας εν Αθήναις, Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του ΝΜΕ, Αλίκη Παΐζη και Αλήθεια Ευπραξιάδου συγγραφέας. 4. Στο στιγμιότυπο διακρίνονται σε πρώτο πλάνο ο κύριος Μίκης Καπαϊτζής, ο κος Χρήστος Κοντογιάννης και ο κύριος Δημήτριος Πολέμης. Στην αριστερή σελίδα: Στιγμιότυπο από την εκδήλωση. Περιπλους 71

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας του Ελληνικού Συνδέσμου Υποβρυχίων

ην Κυριακή 13 Ιανουαρίου 2013 στον χώρο του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδας ο Ελληνικός Σύνδεσμος Υποβρυχίων έκοψε την καθιερωμένη πρωτοχρονιάτικη πίτα του. Την τελετή τίμησαν με την παρουσία τους η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου κυρία Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, ο βετεράνος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου Γεώργιος Μόραλης, ο ναύαρχος Διοικητής Ναυτικής Εκπαίδευσης Σπυρίδων Δημουλάς, ο Αντιπλοίαρχος Νικόλαος Φώσκολος ως εκπρόσωπος του Διοικητού Διοικητικής Μερίμνης Ναυτικού, ο Διοικητής Υποβρυχίων Πλοίαρχος Ιωάννης Αγγελόπουλος, ο επιστολέας της Διοίκησης Υποβρυχίων Αντιπλοίαρχος Λεωνίδας Αναγνωστόπουλος, ο εκπρόσωπος του Συλλόγου αποφοίτων Σ.Ν.Δ Αντώνιος Αναστασάκης, ο πρόεδρος του ΣΑ/ΣΜΥΝ Ελευθέριος Σφακτός, ο υπεύθυνος δημοσίων σχέσεων του ΠΜ/ΣΑΣΥ/ΠΝ Δημήτριος Δέδης, ο αντιπρόεδρος του συλλόγου καρδιοπαθών Κωνσταντίνος Ξενικάκης, Κυβερνήτες υποβρυχίων και πλήθος συναδέλφων. Στιγμιότυπο από την εκδήλωση κοπής της πίτας του ΣΥΝ. ΥΠΟΒΡΥΧΙΩΝ. Ο πρόεδρος του Συνδέσμου Ναπολέων Γενοβέλης ενημέρωσε τα παρευρισκόμενα μέλη για την παγκόσμια συνάντηση των υποβρυχίων που θα γίνει στην Κατάνια της Ιταλίας (20-24 Μαΐου 2013), για την προσπάθεια εξωραϊσμού του Ε.Μ.Ε και για την προοπτική χρήσης του παροπλισθέντος Υ/Β ΓΛΑΥΚΟΣ ως μουσειακού εκθέματος. Χαράλαμπος Γιακουβάκης

Εκδήλωση για τη κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας του ΣΑ/ΣΜΥΝ και βράβευση αριστούχων μαθητών Σ.Μ.Υ.Ν.

ε ιδιαίτερη επιτυχία ο Σύνδεσμος Αποφοίτων ΣΜΥΝ έκοψε και φέτος την πατροπαράδοτη βασιλόπιτα και όπως κάθε χρόνο βράβευσε τους αριστούχους μαθητές της Σχολής Μονίμων Υπαξιωματικών Ναυτικού (ΣΜΥΝ). Η τελετή έγινε στις 27 Ιανουαρίου στους φιλόξενους χώρους του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος. Μετά το θερμό καλωσόρισμα της προέδρου του Ναυτικού Μουσείου κας Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, ο πρόεδρος του Συνδέσμου, επστής ε.α. Ελευθέριος Σφακτός, τίμησε τη μνήμη του πρόσφατα αποβιώσαντος Ναυάρχου ε.α. Θεόδωρου Μανωλόπουλου εξαίροντας την αγάπη του για το Πολεμικό Ναυτικό και τις αρετές του ως ικανότατος αξιωματικός (αυστηρός, δίκαιος, ποτέ εξοντωτικός) και ως σπουδαίος άνθρωπος που αγαπούσε τα πληρώματά του και φρόντιζε για τις ανάγκες τους. Ιδιαίτερα στάθηκε στο σπουδαίο ανανεωτικό έργο που άφησε σε όλους τους τομείς με το πέρασμά του από τη Σχολή Υπαξιωματικών (τότε Σχολή Ναυτοπαίδων) ως Διοικητής 1962-64. Κρατήθηκε ενός λεπτού σιγή. Στον χαιρετισμό και τις ευχές που ακολούθησαν για το 2013, ο πρόεδρος του ΣΑΣΜΥΝ τόνισε την ανάγκη διατήρησης των θεσμών ως ανάχωμα στην λαίλαπα που έχει ξεσπάσει για την κατάργηση κάθε ήθους και εθί-

Ο κος Ε. Σφακτός Πρόεδρος του ΣΑ ΣΜΥΝ στο βήμα κατά την εκδήλωση της κοπής πίτας του Συνδέσμου.

72 Περιπλους

μου που χαρακτήριζαν και κράτησαν ενωμένη την Ελληνική κοινωνία. Το καλλιτεχνικό μέρος καλύφθηκε από το νεανικό χορωδιακό σύνολο ‘’ΕΜΠΝΕΥΣΙΣ’’ υπό τη διεύθυνση της κυρίας Έλενας ΚαντάρηΚούκου με τραγούδια ‘’Η Ελλάδα μας κατά Ξαρχάκον’’ σε στίχους Νίκου Γκάτσου. Η ποιοτική απόδοση των τραγουδιών σε συνδυασμό με το νεαρό της ηλικίας των χορωδών σκόρπισε ενθουσιασμό στο ακροατήριο και ελπίδα για το αύριο της πατρίδας μας. Την τελετή τίμησαν με την παρουσία τους οι: • Αντιναύαρχος Κ. ΑΙΝΙΑΝ-ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ, Αρχηγός Στόλου • Υποναύαρχος Π. ΛΙΤΣΑΣ, Υπαρχηγός ΓΕΝ (εκπρόσωπος Α/ΓΕΝ) • Υποναύαρχος Σ. ΔΗΜΟΥΛΑΣ, ΔΝΕ • Πλοίαρχος Ι. ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, Διοικητής ΣΜΥΝ • Πλοίαρχος κ. Γ. ΠΟΥΛΙΟΣ, εκπρόσωπος ΔΔΜΝ • Πλωτάρχης (Ε) Δ. ΣΟΥΛΒΑΤΖΗΣ, εκπρόσωπος Διοικητού ΣΝΔ • Οι βετεράνοι Β’ Π.Π.: Ναύαρχος Γ. Μόραλης και Πλωτάρχης (Ε) Γ. Λαμπράκος και ο συνταξιούχος του Εμπορικού Ναυτικού Δ. Πολέμης, ο οποίος κατά τον Β’ Π.Π. υπηρετούσε τη θητεία του στο Πολεμικό Ναυτικό. • Ο πρόεδρος της ΕΑΑΝ κ. Σ. Περβαινάς με μέλη του Δ.Σ. αυτής • Ο πρόεδρος του ΜΤΝ κ. Μ. Κανάρης • Ο πρόεδρος του Συλλόγου Καρδιοπαθών Κ. Μακρής • Εκπρόσωποι των: ΣΑ/ΣΝΔ (κ. Α. Αναστασάκης), ΠΜ/ΣΑΣΥ/ΠΝ (κ. Δ. Δέδης), ΕΣΝΑ (κ. Κ. Μοσχούτης), ΕΛ.ΣΥΛ.Υ/Β (κ. Ε. Μπαϊρλής) • Οι ε.α. Ναύαρχοι Γ. Ντούνης, Π. Μανάκος, αντιπροσωπείες Δοκίμων Υπαξιωματικών και πλήθος φίλων και μελών του Συνδέσμου. Τη βράβευση των Αρχηγών, Υπαρχηγού ΣΜΥΝ, Αρχηγού Α’ τάξεως και Πανελληνιονίκους αθλήτριας στο TAE KWON-DO έκαναν απόστρατοι αξιωματικοί (Ε) προερχόμενοι από τη Σχολή Ναυτοπαίδων δεκαετίας ‘40 σε ένδειξη της συνέχειας που συνδέει τα παλιά με τα νέα στελέχη του Π.Ν. Το τεμάχιο πίτας του Ναυάρχου Θ. Μανωλόπουλου παρέλαβε η κόρη του κα. Μαίρη Μανωλοπούλου που τίμησε με την παρουσία της την τελετή. Ακολούθησε παράθεση μικρού μπουφέ και στις πολλές παρέες που δημιουργήθηκαν πρυτάνευσαν οι ευχές όλων για καλή υγεία και επίλυση των δυσμενών οικονομικών και μη προβλημάτων που ταλανίζουν την πατρίδα μας. Ελευθέριος Σφακτός Πρόεδρος ΣΑ/ΣΜΥΝ

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

χρηματικεσ δωρεεσ Εκφράζουμε τις θερμές μας ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μας για την οικονομική τους συνεισφορά προς το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος για τη συνέχιση της λειτουργίας του. • Ο κ. Θανάσης Μαρτίνος προσέφερε 10.000 ευρώ για τη συνέχιση της λειτουργίας της βιβλιοθήκης «Αθηνούλα Μαρτίνου» του Μουσείου. • Η εταιρία Laskaridis Shipping προσέφερε 5.000,00 ευρώ. • Ο κύριος Χρήστος και η κυρία Νίττα Κοντογιάννη προσέφεραν 150,00 ευρώ εις μνήμη Άλκας Ντεγιάννη.

Οι κυρίες της WISTA HELLAS στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

ε πρωτοβουλία της κας Ρέας Μητροπούλου και της κας Ελευθερίας Μαγιάφη Προέδρου και Γενικής Γραμματέως αντίστοιχα της WISTA HELLAS, το Σάββατο 24 Νοεμβρίου 2012 ομάδα των κυριών, μελών της ελληνικής Women International Shipping and Trading Association (WISTA) πραγματοποίησαν ενημερωτική επίσκεψη στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Σε πολύ φιλικό κλίμα, η Πρόεδρος του Μουσείου κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου - Παλούμπη υποδέχθηκε τις κυρίες της ελληνικής ναυτιλίας, τους παρουσίασε τις δράσεις του Μουσείου και τον αγώνα που επιτελείται σε καθημερινή βάση για την εξασφάλιση της απρόσκοπτης λειτουργίας του και στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε ξενάγησή τους. Οι κυρίες Ρέα Μητροπούλου και Ελευθερία Μαγιάφη και Τζένη Πουρνάρα αφού ευχαρίστησαν για την φιλοξενία, εξέφρασαν την αμέριστη υποστήριξη της WISTA προς το έργο που επιτελεί το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

Πρόσκληση Τακτικής Γενικής Συνέλευσης των Μελών του Ν.Μ.Ε.

γαπητά Μέλη, Σας προσκαλούμε στην Γενική Συνέλευση των μελών του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος που ορίσθηκε, σύμφωνα με το άρθρο 21 του Καταστατικού, να γίνει την Κυριακή 31 Μαρτίου 2013 και ώρα 11:00 στην αίθουσα διαλέξεων του Ναυτικού Μουσείου. Σε περίπτωση που δεν επιτευχθεί απαρτία την πρώτη Κυριακή, η Γενική Συνέλευση θα επαναληφθεί την επόμενη Κυριακή 7 Απριλίου 2013, στον ίδιο χώρο και την ίδια ώρα και θεωρείται σε απαρτία με οποιονδήποτε αριθμό παρόντων μελών (άρθρο 20/παρ. 2), οπότε τότε η παρουσία σας είναι απαραίτητη. Θέματα ημερήσιας διάταξης: 1. Έκθεση των πεπραγμένων της Διοικήσεως για το έτος 2012. 2. Ταμειακός απολογισμός, έκθεση Εξελεγκτικής Επιτροπής της χρήσης 2012 και Προϋπολογισμός του 2013. 3. Έγκριση των ανωτέρω και απαλλαγή του Διοικητικού Συμβουλίου από κάθε ευθύνη. 4. Άλλες ανακοινώσεις. Για το Δ.Σ. Ο Γενικός Γραμματέας Τιμόθεος Μασούρας

Η Πρόεδρος Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

Μείωση Συνδρομής Μελών

την τελευταία συνεδρίασή του το Διοκητικό Συμβούλιο του Μουσείου αποφάσισε λόγω των δυσμενών οικονομικών συνθηκών να μειώσει για τα έτη 2013-2014 την ετήσια συνδρομή των μελών από 40 ευρώ σε 20 και την εγγραφή των νέων μελών από 30 ευρώ σε 15. Όσα μέλη έχουν ήδη καταβάλλει την συνδρομή του 2013 θα θεωρηθεί ότι έχουν καλύψει και τη συνδρομή του 2014.

Περιπλους 73

ΝΕΑ ΜΕΛΗ

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Καλωσορίζουμε τα νέα μέλη του Μουσείου 1. Ε λένη-Ιφιγένεια Δεσποτοπούλου Μεταφράστρια 2. Α ντιγόνη Ιατρού Ιδρυτικό μέλος Ιδρύματος Γεωργίου & Μάρης Βεργωτή 3. Τ ζένη Πουρνάρα - Βαρδαβίλια Ναυτική Διαιτητής - Διαμεσολαβίτρια

δωρέες εκθεμάτων και αρχειακού υλικού Δώρησαν στο Μουσείο και τους ευχαριστούμε θερμά: • Ο κ. Βασίλειος Νικόλτσιος, Διευθυντής του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, ένα πιστό αντίγραφο χρυσοκέντητου εθνοσήμου του Πολεμικού Ναυτικού της εποχής των Βαλκανικών Πολέμων. • Ο επίτιμος Αντιναύαρχος Π.Ν. (ε.α.) Άγγελος Μ. Δαμιράλης, ένα ξιφίδιο του 1800, ένα γιαταγάνι και ένα ξίφος του 1821, τα οποία ανήκαν στον πρόγονό του Ιωάννη Δαμιράλη, Πλοιοκτήτη-Αγωνιστή του 1821 από τη Νάξο. • Η κα. Ειρήνη Τσιρακοπούλου, μία πυξίδα χειρός με δερμάτινη θήκη και μία ταινία μέτρησης μήκους (20Μ), αγγλικής κατασκευής, προσωπικά αντικείμενα τα οποία ανήκαν στον πρόγονό της Αντιναύαρχο Π.Ν. Διονύσιο Καπράλο. • Ο κ. Μάρκος Ρήγος, αρχειακό υλικό (2 τεύχη του περιοδικού του Ελληνικού Ναυτικού Το Τιμόνι, αποκόμματα διαφόρων εφημερίδων περιόδου 1943-1944), το οποίο αφορά τη δράση του Πολεμικού Ναυτικού κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. • Οι κύριοι Χαράλαμπος Γιακουβάκης και Νικόλαος Βούλγαρης ένα ομοίωμα του αντιτορπιλικού τύπου Fletcher Θύελλα, το οποίο κατασκεύασαν οι ίδιοι.

Προσφορά για το Πωλητήριο του Μουσείου

κύριος Σωτήριος Τζαμουράνης, ζωγράφος και μέλος του Μουσείο μας έχει προσφέρει επανηλειμμένως ελαιογραφίες του με ναυτικά θέματα με σκοπό να πωληθούν επ’ ωφελεία του Μουσείου. Τον ευχαριστούμε θερμά για την ανιδιοτελή προσφορά του αξιέπαινου ταλέντου του για τους σκοπούς του ιδρύματός μας.

Η Ελληνική Κλάση Dragon γίνεται Υποστηρικτής του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος

«Ελληνική Κλάση Dragon» εξέφρασε την επιθυμία να συμμετάσχει στη διατήρηση της ναυτικής παράδοσης διασυν-δέοντας έναν αγώνα των σκαφών της κλάσης που εκπροσωπεί με το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Το Δ.Σ. του Μουσείου αγκάλιασε την πρωτοβουλία της «Κλάσης» και εξουσιοδότησε τον κ. Γ. Δεσποτόπουλο να έρθει σε επαφή μαζί της. Από τις εκατέρωθεν διαπραγματεύσεις αποφασίσθηκε να καθιερωθεί ετήσιος αγώνας των κλασσικών πλέον σκαφών –κλάσης Dragon που ως γνωστόν χάρισαν στην πατρίδα μας το πρώτο της Χρυσό Ολυμπιακό Μετάλλιο στην ιστιοπλοΐα– ο οποίος θα γίνεται για την υποστήριξη του Ν.Μ.Ε. με την ονομασία: «ΑΓΩΝΑΣ ΝΑΥΤΟΣΥΝΗΣ». • Τα έξοδα του αγώνα καθώς τα έπαθλα και η δεξίωση απονομής που θα εκτελεστεί στον χώρο του ΝΜΕ θα αναληφθούν εξ’ ολοκλήρου από την κλάση και από χορηγούς που θα αναλάβει να βρει. • Η συμμετοχή των σκαφών θα συνοδεύεται και από συμβολικό χρηματικό ποσό ανά σκάφος που θα δίδεται στο ΝΜΕ σαν δωρεά. • Εγγραφή μελών των κυβερνητών (όσων δεν είναι μέλη) στο ΝΜΕ. • Παραμονή των σκαφών σε προβλήτα έξωθι του ΝΜΕ ώστε να τα θαυμάσουν τα μέλη και επισκέπτες, φέροντα επί του ιστού την Σημαία του ΝΜΕ. Με κοινή συνεννόηση των δύο Διοικητικών Συμβουλίων αποφασίσθηκε για φέτος ο αγώνας να διεξαχθεί το Σάββατο 6 Απριλίου 2013 (παραμονή της Γενικής Συνέλευσης του Μουσείου μας. Και την Κυριακή 7 Απριλίου και μετά την ετήσια Γ.Σ. θα γίνει η απονομή των κυπέλλων στους νικητές. Για τον σκοπό αυτό το Δ.Σ. του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος αποφάσισε να καθιερώσει επαμειβόμενο ιστορικό κύπελλο που θα δίδεται ετησίως στους νικητές και θα εκτίθεται σε ειδική βιτρίνα εντός του Μουσείου. Για όσα μέλη μας με τους φίλους του και τα παιδιά τους επιθυμούν να παρακολουθήσουν την αναμέτρηση του Σαββάτου 6 Απριλίου θα διατεθεί από τις 11:00-16:00 η άνω αίθουσα του Ναυτικού Ομίλου Ελλάδος για τον σκοπό αυτό. Θα προηγηθεί σύντομη διάλεξη για την ιστορία των σκαφών στα αγωνιστικά δρώμενα της Ελλάδος, καθώς και ενημέρωση για την εξέλιξη του αγώνα. Την ημέρα αυτή θα προσφερθεί καφές και το γεύμα θα διατίθεται με προνομιακή τιμή 15€ το άτομο. Η κίνηση αυτή θα μας φέρει όλους μας πιο κοντά και θα μπορέσουμε όλοι μας να πάρουμε θαλασσινή ανάσα και γνώση της ναυτικής τέχνης. Στην διοργάνωση του αγώνα, αρωγοί θα είναι ο Ναυτικός Όμιλος Ελλάδος και ο Ναυτικός Όμιλος Παλαιού Φαλήρου.

[ΗΜΑΡΤΗΜΕΝΑ τεύχους 80]

Το επιστημονικό άρθρο της κυρίας Μαριλένας Σταμούλη, με τίτλο τα «Θηλαστικά των Ελληνικών Θαλασσών», στο τεύχος 80, σελ. 60-63, συνοδεύονταν από Βιβλιογραφία, η οποία εκ παραδρομής δεν δημοσιεύθηκε μαζί με το υπόλοιπο άρθρο. Την παραθέτουμε κατωτέρω:

1. www.thalassa-project.gr 2. www.marenostrum.org 3. Panou A, J Jacobs and D Panos. 1993. The Endangered Mediterranean Monk Seal Monachus monachus in the Ionian Sea, Greece. Biological Conservation 64 (2): 129-140. 4. Salman A, M Bilecenoglu and H Guclusoy. 2001. Stomach contents of two Mediterranean monk seals (Monachus monachus) from the Aegean Sea, Turkey. Journal of the Marine Biological Association of the United Kingdom 81 (4): 719-720. 5. Samaranch R and L M Gonzalez. 2000. Changes in morphology with age in Mediterranean monk seals (Monachus monachus). Marine Mammal Science 16 (1): 141-157. 6. www.zeehondencreche.nl/wb/pages/actueel.php?lang=NL 7. Carlota Boada: La foca monje, un future incierto 8. Λεγάκις Α και Μαραγκού Π. 2009. Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία. Αθήνα. 10. ΜOm. 2009. Εθνική Στρατηγική και Σχέδιο Δράσης για την Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας στην Ελλάδα, 2009-2015. Αθήνα. 11. ΜΟm. ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΗΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΠΕΛΑΓΟΣ, TETHYS RESEARCH INSTITUTE, WWF ΕΛΛΑΣ. 2009. Εθνική Στρατηγική Προστασίας και Σχέδιο Δράσης για την Προστασία των Κητωδών στην Ελλάδα, 2010-2015. Αθήνα. 12. Φραντζής Α και Αλεξιάδου Π. 2003. Τα Κητώδη των Ελληνικών Θαλασσών. Μονογραφίες Θαλάσσιων Επιστημών, Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών. Αθήνα. 13. Φραντζής Α. 2009. Τα κητώδη της Ελλάδας: Γνώση της Παρούσας Κατάστασης. Τεχνική Έκθεση Πρωτοβουλίας για την Διατήρηση των Κητωδών στην Ελλάδα. Αθήνα. Ινστιτούτο Κητολογικών Ερευνών Πέλαγος, www.pelagosinstitute.gr 14. Antonioli C and Reveley MA 96Randomised controlled trial of animal facilitated therapy with dolphins in the treatment of depression. British Medical Journal 2005:331:1231-1234 15. Tethys Research Institute www.tethys.org 16. G. Bearzi ΤΑ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΘΑΛΑΣΣΩΝ (εγχειρίδιο στα πλαίσια του προγράμματος LIFE09 INF/GR/000320 “Θάλασσα: Μάθε, Δράσε, Προστάτεψε/Ενημερωτική, Εκπαιδευτική, Συμμετοχική Εκστρατεία για τα Θαλάσσια Θηλαστικά στην Ελλάδα». 17. Iνστιτούτο θαλάσσιας προστασίας Αρχιπέλαγος www.archipelago.gr 18. www.wikipedia.org

74 Περιπλους

Θεόδωρος Μανωλόπουλος

μείς οι παλαιότεροι αναρωτιόμαστε αν το Ναυτικό, ας πούμε καλύτερα το «απόστρατο» Ναυτικό, είναι το ίδιο χωρίς τον Θεόδωρο Μανωλόπουλο τον γνωστό σε όλους «Τοτό» που έφυγε από κοντά μας στις 17 Δεκεμβρίου. Ένας πολύ αξιόλογος αξιωματικός του Ναυτικού που έγινε περισσότερο γνωστός για το αμίμητο πνεύμα του και το ζωντανό του χιούμορ, παρά για τις αναμφισβήτητες ικανότητές του. Βετεράνος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έζησε όλες τις φάσεις της τριπλής κατοχής της χώρας μέχρι τον Μάρτιο του ΄44, όταν μια από τις απόπειρες απόδρασης του πέτυχε και βρέθηκε στη Μέση Ανατολή. Συμπλήρωσε την εκπαίδευσή του στη Σχολή Δοκίμων της Αλεξανδρείας και ορκίσθηκε Σημαιοφόρος τον Ιούλιο του 1944. Εκτιμώ ότι η συμμετοχή του στο άγημα εμβολής τον Απρίλιο του 44, ενώ ήταν ακόμα Ναυτικός Δόκιμος, ίσως να ήταν μια από τις αποφασιστικότερες στιγμές που σημάδεψαν τη ζωή του. Επρόκειτο για το άγημα που ανακατέλαβε τα πλοία του ελληνικού Ναυτικού που ναυλοχούσαν στην Αλεξάνδρεια και στο Πόρτ Σάϊντ και είχαν καταληφθεί από τους στασιαστές του Κινήματος της Μέσης Ανατολής. Η πρώτη του υπηρεσία ως Αξ/κός ήταν στο Αντιτορπιλικό «Θεμιστοκλής» με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Ν. Σαρρή. Έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις απόβασης στη Νότια Γαλλία τον Αύγουστο του ΄44 και συμμετείχε προσωπικά στο άγημα του πλοίου που δέχθηκε την παράδοση της γερμανικής φρουράς των Κυθήρων τον Σεπτέμβριο του ΄44. Εκτός της πολεμικής του δράσης θα ήθελα να

Έφυγε ο «Τοτός» μας...

αναφέρω από την μετέπειτα υπηρεσιακή του ζωή, τη στάση του στη δίκη του κινήματος του Ναυτικού του 1948. Σε δύ σκολους καιρούς που χαρακτηρίσθηκαν από πολλούς ως σκολους καιρούς που χαρακτηρίσθηκαν από πολλούς ως «πέτρινα χρόνια» δεν δίστασε να παρουσιαστεί στο έκτακτο στρατοδικείο ως μάρτυρας υπεράσπισης των κατηγορουμένων ανδρών του Ναυτικού, Αξιωματικών και Υπαξιωματικών, γιατί πίστεψε ότι οι πράξεις τους δεν ήταν ανάλογες των ποινών που κινδύνευαν να επισύρουν. Σαφώς τοποθετημένος σ’ ένα στρατόπεδο, στάθηκε με αξιοπρέπεια υποστηρίζοντας συναδέλφους της αντίθετης πλευράς γιατί πίστεψε ότι αυτό υπαγόρευε το ανδρικό του καθήκον. Στην πολυσχιδή του σταδιοδρομία ίσως ξεχωρίζει η υπηρεσία του ως Διοικητής του Κ.Ε. ΠΟΡΟΣ και της Σχολής Ναυτοπαίδων (1963-1965). Άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στις σειρές των Υπαξιωματικών που φοίτησαν εκείνη την περίοδο, για το ειλικρινές ενδιαφέρον για τις ανάγκες τους, αλλά και για το στρατιωτικό πνεύμα που επέβαλε στη διοίκηση της Σχολής, χωρίς παρ’όλα ταύτα να απομακρύνεται από τη γραμμή της ζωής του που ήταν η αντιμετώπιση των δυσκολιών με ψυχραιμία και χιούμορ. Θα λέγαμε πως η τύχη δεν στάθηκε καλή μαζί του. Ο γιος του, ο Αλέξανδρος, αξιωματικός του Ναυτικού κι αυτός, προσβλήθηκε από σκλήρυνση κατά πλάκας και έφυγε το 2004. Αργότερα, έφυγε και η γυναίκα του, σύντροφος της ζωής του. Παρά τα χτυπήματα της μοίρας στάθηκε όρθιος μέχρι το τέλος. Δεν έλειψε ποτέ από τις εκδηλώσεις του Ναυτικού και του Μουσείου και έδινε σε όλες το χρώμα της ετοιμολογίας και της σοφίας του. Θα τον θυμόμαστε πάντα να στενάζει ν’ανεβεί τα σκαλιά υποβασταζόμενος και να μας λέει «Ύβρις το γήρας». Όλα τα στελέχη του Ναυτικού Μουσείου και του Πολεμικού Ναυτικού εύχονται Καλό τελευταίο ταξείδι στον αγαπημένο «Τοτό».

φυγες στις 17-12-2012, ήσουν ένας από τους τελευταίους μπαρουτοκαπνισμένους αξιωματικούς του ένδοξου Πολεμικού μας Ναυτικού. Ήσουν αξιαγάπητος από τους συναδέλφους σου ανώτατους και ανώτερους αξιωματικούς ως τον τελευταίο ναύτη που σε γνώρισε και υπηρέτησε μαζί σου. Έβλεπα με πόση αγάπη σε αγκάλιαζαν όταν σε συναντούσαν. Στάθηκες παλικάρι στην απώλεια του αγαπημένου σου γυιού Αλέξανδρου και μετά δύο χρόνια της αγαπημένης σου συζύγου Πιπίτσας. Αλλά και στην μετέπειτα ιδιωτική σου καριέρα ήσουν επίσης επιτυχημένος αφού έβγαζες το ωραιότερο περιοδικό που εκδόθηκε ποτέ στην Ελλάδα το OIL. Μετά την απώλεια των δύο προσφιλών σου προσώπων, ήθελες να τα παρατήσεις, τότε ο αγαπημένος σου όμιλος Β.Β. σου είπε να το βγάζεις μέχρι που να σβήσεις, για ν’απασχολείσαι και να ξεχνάς. Τελευταία φορά σε είδα με αρκετά μειωμένη την όρασή σου, να προσπαθείς να διαβάσεις και να γράψεις για το OIL. Θα μας λείψεις πολύ, θα μας λείψει το OIL. Εμένα θα μου λείψουν οι πάντα επιτυχημένες και πολύτιμες συμβουλές σου. Ναύαρχέ μου καλό σου ταξίδι, θα σε θυμάμαι όσο υπάρχω.

Ιωάννης Παλούμπης

Νικόλαος Νικολαΐδης

Mάνος Xαριτάτος

τις 27 Δεκεμβρίου έφυγε από κοντά μας ένας ειλικρινής φίλος του Μουσείου ο Μάνος Χαριτάτος ιδρυτής και Πρόεδρος του Δ. Σ. του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ). Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και μικρός ακόμα ήλθε στην Ελλάδα όπου ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές και τις ανώτατες σπουδές του. Στο διάστημα 1980-89 διηύθυνε το Μουσείο της πόλεως των Αθηνών. Γύρω στα 1965 γίνεται συνιδρυτής του πολιτιστικού σωματείου ΕΛΙΑ. Σκοπός του ΕΛΙΑ ήταν η συγκέντρωση και διαφύλαξη παλαιών εκδόσεων, ιστορικών αρχείων, εντύπων που εκδόθηκαν τον 19ο και τον 20ο αιώνα, αρχείων λογοτεχνών, σπανίων φωτογραφιών κλπ. Είναι τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν τα τεκμήρια της ιστορικής και πνευματικής ανάπτυξης της Ελλάδας. Το ΕΛΙΑ με το χρόνο ανδρώθηκε και έχο-

76 Περιπλους

ντας για ψυχή και κινητήρια δύναμη τον Μάνο απέκτησε δικό του χώρο, συμμετείχε σε προγράμματα εθνικά και ευρωπαϊκά, πραγματοποίησε εκδόσεις και γενικά εξελίχθηκε σε ένα πολύ σοβαρό ίδρυμα του συγκεκριμένου χώρου. Χιλιάδες είναι οι ερευνητές που επισκέπτονται τα αρχεία και τη βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ και στη συνείδηση όλων, το ίδρυμα ταυτίζεται με τον αξέχαστο Μάνο Χαριτάτο. Διατήρησε μια μεγάλη και ειλικρινή φιλία με τον επίσης αείμνηστο Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος Ναύαρχο Κωνσταντίνο Παΐζη και τους δύο άνδρες συνέδεε η αλληλοεκτίμηση και η αγάπη τους για τη διάσωση ιστορικών κειμηλίων και την ανάδειξη των πτυχών της ελληνικής ιστορίας και πνευματικής διαδρομής της χώρας. Προσωπικά θεωρούσα το Μάνο έναν εκλεκτό φίλο στον οποίο όποτε προσέφευγα έβρισκα αμέριστη υποστήριξη."

Τα μέλη και οι φίλοι του Μουσείου θα θυμούνται πάντα τον Μάνο σαν τον ευπατρίδη των γραμμάτων και των αρχείων, τον άδολο φίλο του Μουσείου και τον συνοδοιπόρο σε ό,τι το Μουσείο αντιπροσωπεύει. Αναστασία Αναγνωστοπούλου - Παλούμπη

Γιώργος Λέρτας

ο να προσπαθείς να γράψεις κάτι για τον θάνατο ενός πολύ αγαπημένου φίλου, προξενεί πόνο. Και γίνεται ο πόνος πολύ οδυνηρότερος από το ξαφνικό και απροσδόκητο τέλος που ήλθε στις 8 Νοεμβρίου, σε μια περίοδο στην οποία πολλά σχεδιάζαμε και σε πολλά προσβλέπαμε. Τον «καπετάν Γιώργη» δεν τον γνώριζα από παλιά. Τον συνάντησα κατά την ένταξή μας στο τμήμα Πειραιά της οργάνωσης AHEPA. Είμαστε περίπου συνομήλικοι. Είχαμε γεννηθεί προπολεμικά και μεγαλώσαμε στα δύσκολα χρόνια της κατοχής. Ο Γιώργος ήταν αρχηγός της πρώτης τάξης που φοίτησε και αποφοίτησε από τη Σχολή Εμποροπλοιάρχων της Κύμης. Είχαν μπει το 1956 με την ίδρυση της Σχολής και αποφοίτησαν το 1958. Πιστεύω πως η παράθεση βιογραφικών στοιχείων αδικεί τα συναισθήματα αγάπης και εκτίμησης που έτρεφα για τον Γιώργο. Απλά η κραυγή οδύνης για το χαμό που ανεβαίνει βαθιά από τα σωθικά σου δεν εκφράζεται στο χαρτί. Είναι αυτή η οδύνη που με κάνει να γίνομαι λίγο περισσότερο προσωπικός. Γιώργο έφυγες κι αφήσαμε μισοτελειωμένες τις κουβέντες μας, για το πώς θα φτιάχναμε καλλίτερη την AHEPA, πως θα φτιάχναμε καλλίτερο τον κόσμο. Φαίνεται πως δεν υπάρχουν λύσεις στα προβλήματα που ταλανίζουν αιώνες τώρα τους ανθρώπους όπου γης. Τώρα που βρίσκεσαι στη γειτονιά των αγγέλων, ίσως θα’ πρεπε να τους πεις πως λύσεις δεν υπάρχουν εδώ στη γη, ας κάμουν ό,τι μπορούν αυτοί από τον ουρανό. Στην αρχαιοελληνική μας παράδοση, Γιώργο, το ταξείδι για τη χώρα του Άδη είναι θαλασσινό. Είναι το πέρασμα από τη μια όχθη στην άλλη της Αχερουσίας λίμνης. Εάν ο βαρκάρης Χάροντας έχει προβλήματα στη ναυσιπλοΐα, δεν έχει παρά να απευθυνθεί στον επιβάτη του, σε σένα κι ο πολύπειρος καπετάνιος θα οδηγήσει με ασφάλεια την άκατο σε ήρεμα νερά. Στην Οδύσσεια, Γιώργο, ο Άδης βρισκόταν στην άλλη όχθη του ωκεανού. Εκεί ήταν η χώρα των Κιμμερίων, που ήταν πάντα σκεπασμένη με νέφη και καταχνιά, ήταν η χώρα της λήθης, της τόσο παρήγορης λησμονιάς για τους νεκρούς, που άφηναν πίσω τους την ύπαρξή τους στη γη. Εμείς όμως που μένουμε πίσω, θα σε θυμόμαστε όσο θα ζούμε. Καλό σου ταξίδι φίλε κι αδελφέ Γιώργο. Γιάννης Παλούμπης

Αθανάσιος Κατσάνος

φυγε την 8η Φεβρουαρίου ε.ε απο τη ζωή ο απόστρατος του Πολεμικού Ναυτικού Αθανάσιος Κατσάνος. Ας πάρω πίσω τον μακρινό δρόμο να με πάει στην εποχή του 1945 τότε που έδιναν εισαγωγικές εξετάσεις 1200 έφηβοι, παιδιά της κατοχής για 10 θέσεις Μαχίμων και 5 Μηχανικών στην Σχολή Ναυτικών Δοκίμων. Εκείνος ήταν ένας που πέτυχε στους πέντε μηχανικούς, εγώ ένας στους δέκα μάχιμους. Το 1951 υπηρετούσαμε Σημαιοφόροι στο Α/Τ ΝΑΥΑΡΙΝΟ, όταν πριν απο τον απόπλου εξεδηλώθη φωτιά στο λεβητοστάσιο. Εκείνος κατέβηκε με μάσκα κάτω εκεί στην κόλαση έκλεισε τα πετρέλαια άνοιξε τον ατμό και σβήστηκε η φωτιά. Το 1953 ως ανθυποπλοίαρχοι στο Α/Τ ΝΙΚΗ, υπηρετούσαμε πάλι μαζί. Το πλοίο έπλευσε δια της Μεσογείου και Ατλαντικού και προσώρμισε στα Ναυπηγεία της Φιλαδέλφειας των ΗΠΑ για Γενική Επισκευή, εκείνος στις μηχανές εγώ στη γέφυρα. Θυμάμαι πως τα Χριστούγεννα του 1953 τον βοηθούσα να βρει τους σταθμούς του τραίνου που θα άλλαζε για να πάει να συναντήσει την Τζούλια που σπούδαζε στο Tennessee και που αργότερα την παντρεύτηκε και έκανε μια θαυμάσια οικογένεια με δυο κόρες κι εγγόνια. Το 1967 το καθεστώς των Συνταγματαρχών τον αποστράτευσε άνευ αιτίας όλως αδίκως. Τότε έβαλε την φόρμα και δούλεψε σκληρά επι έξι χρόνια στα Ναυπηγεία της Ελευσίνας. Επανήλθε με την μεταπολίτευση. Ηταν ένας άνθρωπος μειλίχιος χαμηλών τόνων αλλά με δύναμη ψυχής και καλοσύνη, ένας εξαίρετος μηχανικός και εις όλους προσηνής και πολύ αγαπητός.

Τώρα εμείς θα φύγουμε απο δω απο τη μοναξιά σου απο το σκήνωμά σου και την κραυγή της σιωπής σου. Μα εγώ μια μέρα θαρθω μυστικά και θα φυτέψω εκεί σιμά σου μιαν ιτιά. Καθώς θ’απλώνει το στεναχτικό τ’ωχρό το φύλλωμά της στον ύπνο σου η σκιά της θα πέφτει αλαφριά. Καλό ταξείδι πολυαγαπητέ Νάκη μου. Βασίλειος Χαρλαύτης Απόστρ. Αξιωμ. Π.Ν.

78 Περιπλους

BAPOMETPO Γράφει ο Σκάπουλος

Αγαπητοί αναγνώστες

Θα το ‘χετε παρατηρήσει πιστεύω, πως ακόμα κι οι άνθρωποι που δεν έχουν σχέση με τη θάλασσα χρησιμοποιούν στο λόγο τους θαλασσινές παρομοιώσεις, για να περιγράψουν καταστάσεις, που επίσης δεν έχουν καμία σχέση με τις θαλασσινές δραστηριότητες. Φράσεις όπως: "το καράβι πάει στα βράχια", "είναι ώρα να στρίψουμε το πηδάλιο", "ναυάγιο", "Τιτανικός", "καταποντιζόμαστε", "ο καπετάνιος πήγε το καράβι στις ξέρες", "αυτός είναι ο τελευταίος κάβος που έχουμε μπροστά μας", ή παροιμίες όπως : "ή στραβός είν’ ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε" και άλλες πολλές είναι στην ημερησία διάταξη από πολιτικούς, δημοσιογράφους, οικονομολόγους, απλούς πολίτες χωρίς διάκριση επαγγέλματος και κοντεύουν πια να ενταχθούν στο καθημερινό ειδικό λεξιλόγιο του Οικονομικού Πανεπιστημίου, με σκοπό να περιγράφουν με τρόπο κατανοητό στο λαό την οικονομική κατάσταση της χώρας μας, εδώ και τρία και πλέον χρόνια. Καμιά φορά αναρωτιέμαι εάν οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν τέτοιες εκφράσεις έχουν κάποια προσληφθείσα παράσταση έστω κι απ’ τον κινηματογράφο για το τι σημαίνει "κάβος" φερ’ ειπείν και πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι να τον περάσεις. Εκείνο που επίσης δεν ξέρω είναι αν η χρήση όλων αυτών των αλμυρών περιγραφικών εκφράσεων είναι θέμα γλώσσας ή ναυτικής παράδοσης του λαού ή τίποτα απ’ αυτά. Παραδείγματος χάριν χρησιμοποιούνται ανάλογες περιγραφές στα Ρωσικά, στα Γερμανικά, στα Σουαχίλι;;; Τις χρησιμοποιούν λαοί με ναυτική παράδοση όπως π.χ Ισπανοί, Πορτογάλοι, Άγγλοι, Ολλανδοί, ή τις λένε ακόμα και Ελβετοί, Ούγγροι και Αυστριακοί που δεν έχουν πρόσβαση στη θάλασσα;;; Κι έχουν την ίδια περιγραφική έννοια όταν χρησιμοποιούνται από άλλους, όπως αυτή που τους προσδίδουμε εμείς εδώ στην Ελλάδα;;; Να ένα καλό θέμα για έρευνα από ανθρώπους που όχι μόνο δεν έχουν πρόβλημα χρόνου, αλλά στην κυριολεξία δεν ξέρουν πώς να τον σπαταλήσουν και τέτοιοι ασφαλώς δεν είναι οι παλαίμαχοι ναυτικοί. Φίλες και φίλοι. Τα γλωσσικά ζητήματα δεν ήταν ποτέ το δυνατό μου σημείο και παρόλον ό,τι αισθάνομαι πως πιθανόν καβατζάρω τον τελευταίο κάβο της ζωής μου, λόγω ηλικίας πλέον, δεν έχω χρόνο να διαθέσω στην έρευνα για ικανοποίηση της παραπάνω απορίας μου. Καταλαβαίνω όμως πολύ καλά τι εννοεί κάποιος που αναφέρει τη λέξη "ναυάγιο" για να περιγράψει την κατάσταση της οικονομίας μας. Είναι εκείνη η κατάσταση που "βούλιαξε" από διάφορες αιτίες το ΝΑΤ "καταπόντισε" την ούτως ή άλλως πενιχρή μου σύνταξη και μ’ έκανε να λαχταρώ να ξανάπαιρνα στα χέρια μου το ναυτικό μου φυλλάδιο και να ξαναβρισκόμουνα μέσα στις λαμαρίνες γιατί έξω απ’ αυτές δεν μπορώ πια να ζήσω σαν άνθρωπος. Είμαι οργισμένος;;; Μα φυσικά είμαι οργισμένος όπως άλλωστε όλοι οι έλληνες. Αλλά τις σημασία έχει;;; Άμα χυθεί το γάλα απ’ την καρδάρα όλα τα δάκρυα του κόσμου δεν την ξαναγεμίζουν. Θα μπορούσε να μην ήταν έτσι τα πράγματα;;; Βεβαίως θα μπορούσε, αρκεί εκείνοι που έπρεπε, τρεις δεκαετίες τώρα να κάνανε τη δουλειά για την οποία τους εξέλεγε ο λαός. Είναι σαν να εκλέγεις με ψηφοφορία τον καπετάνιο του βαποριού κι εκείνος αντί να κοιτά μπροστά, να κοιμάται ή να κάνει οτιδήποτε άλλο, αφήνοντας το βαπόρι στον αυτόματο να πηγαίνει χωρίς επιτήρηση, χωρίς κουμάντο, χωρίς βιγλάτορα. Να λοιπόν κι εγώ να χρησιμοποιήσω θαλασσινές παρομοιώσεις για να περιγράψω την κατάσταση όπως την καταλαβαίνω.

Τη σημασία τώρα έχει αν εγώ οργίζομαι με τον α ή τον β και ο διπλανός μου με τον γ ή τον δ;;; Η ζημιά έχει γίνει και εκείνο που θα πρέπει να συζητήσουμε και να αντιληφθούμε είναι τι ακριβώς θα σημαίνει ότι "θα βγούμε" από την κρίση ή για να το πούμε πάλι ναυτικά όταν "το βαπόρι θα πιάσει πάλι λιμάνι". Χρειάζεται δηλαδή να ορίσουμε ποια θα είναι η έξοδος από το τούνελ, όταν και αν βγούμε και για την οποία μας λένε τώρα τελευταία ότι όλο και κάποιο φως διακρίνουν. Ασφαλώς δεν θα είναι η προηγούμενη κατάσταση που μας έφερε ως εδώ. Δε θα είναι "το άθλιο κράτος που εμείς τους ψηφίζαμε κι αυτοί μας διόριζαν" όπως μας είπαν πολύ καθαρά. Θα πρέπει να είναι μια οργανωμένη και ευνομούμενη κοινωνία στην οποία η διοίκηση θα εξασκείται με αρετή και οι πολίτες θα σέβονται τους νόμους, τους γραπτούς του κράτους και τους άγραφους της συνείδησης και της ελληνικής παράδοσης. Μια κοινωνία στην οποία θα υπάρχει χώρος να αναδειχθεί η αριστεία, που δεν θα κυβερνά η μετριοκρατία, θα αμείβεται ο κόπος και δεν θα υπάρχουν "αεριτζήδες" και "λαμόγια". Την έξοδο πρέπει να την φτιάξουμε εμείς, τη νέα κατάσταση εμείς θα πρέπει να τη διαμορφώσουμε. Μόνο με την ψήφο μας, δεν έχουμε άλλη επιλογή. Πολλοί πιστεύουν ότι με διαφορετικό τρόπο θα είχαμε ταχύτερα και ίσως καλύτερα αποτελέσματα, εν τούτοις δεν είναι εποχές για "άλλα" πειράματα, δεν υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες, δεν υπάρχουν τα άτομα. Την ψήφο μας μόνο κι αυτή με περίσκεψη και με την πεποίθηση ότι εμείς, οι μεγάλοι, δεν θα προλάβουμε ίσως να δούμε τις καλύτερες μέρες, την ˝έξοδο˝. Μακάρι να τη δουν οι νεώτερες γενιές, τα παιδιά και τα εγγόνια μας. Θα μπορούσε κανείς να γράφει επί ώρες κομματιαστές και ασύνδετες φράσεις όπως οργισμένες έρχονται στο νου, για να περιγράψει την ευθύνη των κυβερνήσεων που μας έφεραν στο σήμερα. Η συμπεριφορά τους και ο τρόπος διοίκησης του τόπου, κινείται μεταξύ της βαρύτατης αμέλειας και ανευθυνότητας στην καλλίτερη περίπτωση, μέχρι την εγκληματική υπεξαίρεση πόρων που στην ουσία στερούσαν από το λαό και τις μελλοντικές γενιές των ελλήνων. Θα ήθελα να τελειώσω ετούτο το σημείωμα με την περιπλάνηση στις θαλασσινές φράσεις και κουβέντες όπως ξεκίνησα. Είναι γεγονός πως το σκάφος μας κατευθύνθηκε νύχτα στις ξέρες γιατί ο καπετάνιος κοιμόταν. Είναι επίσης αλήθεια πως κάποια στιγμή ξύπνησε, (μας ξύπνησαν;;;) και οι προσπάθειες να μην καβαλήσουμε, να αποφύγουμε τις ξέρες μάτωσαν το πλήρωμα. Κι αν το σκάφος ήταν βαπόρι, το απότομο αναπόδισμα της μηχανής, χωρίς να ‘χεις σβήσει υπέρθερμο, κόντεψε να κάψει τους θερμαστές του καζανιού (ίσως και να έκαψε κάποιους) ενώ η άγρια δόνηση από την αναστροφή της προπέλας δεν άφησε τίποτα όρθιο στο κομοδέσιο. Κι αν το σκάφος ήταν ˝ξύλο˝, το τσούρμο μάτωσε να μαζώξει "τους παπαφίγκους, τις γάμπιες, τους φλόκους" και να κρατήσει μοναχά τη "μπούμα" και τη "μαΐστρα", να βάλει το "διάκι αλά μπάντα" να "τραβερσάρει" όσο μπορεί. Το μόνο που μένει είναι, να δούμε, να αισθανθούμε την καλυτέρεψη του καιρού και τότε κάποιο απάνεμο λιμάνι θα μας περιμένει, να "πιάσουμε ντόκο ή αρόδου" και να δέσουμε τις πληγές μας, με τη βεβαιότητα ότι δεν θα ξαναφήσουμε το σκάφος μας στα χέρια των όποιων ανεπάγγελτων κι ανίκανων, ακυβέρνητο κι ανεπιτήρητο. Περιπλους 79

ÊÁÔÁËÏÃÏÓ ÖÏÑÅÙÍ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ Ναυτικά ΜουσείαÐÏËÉÔÉÓÔÉÊÙÍ και Πολιτιστικοί Φορείς της Ναυτικής Παράδοσης ONOMA ΑΛΣΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ & ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΜΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΘΩΡΗΚΤΟ Γ. ΑΒΕΡΩΦ Α/Τ ΒΕΛΟΣ Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ - ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΑΣ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ & ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΜΙΛΑΝΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΟ & ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞΕΙΔΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ & ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΑΚΥΝΘΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΔΡΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΡΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

ΝΟΜΙΚΗ ΜΟΡΦΗ

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

Δ.

Ειδικό

210 89 57 234

Ν.Π.Ι.Δ.

210 98 36 539 210 98 52 578

Κρατικό

210 98 88 457

Κρατικό

Ειδικό

22980 52355

Ν.Π.Δ.Δ.

Τοπικό

23730 26166

Δ.

Ειδικό

Τσιλιβή

180 40 Ύδρα 632 00, Ν. Μουδανιά Χαλκιδικής 291 00 Ζάκυνθος

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Οδός Μουσείου 3

330 52 Γαλαξίδι

26950 42436 22650 41558 22650 41795

Δ.

Τοπικό

Μπόχαλη, Σταυρός

291 00 Ζάκυνθος

26950 28249

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ

Τ.Κ.

Παπαρρηγοπούλου 2

105 61 Αθήνα

Γιαλός Σύμης

856 00 Δωδεκάνησα

Τηλ.: 210 33 68 518 Fax: 210 32 53 680 22460 72363 22460 72569

Σκρα 94

176 63 Καλλιθέα

Όρμος Παλαιού Φαλήρου -Τροκαντερό Όρμος Παλαιού Φαλήρου -Τροκαντερό Ύδρα Βιθυνίας 2

ΤΗΛΕΦΩΝΑ

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

845 00 Άνδρος

210 81 25 547 210 98 11 581 22820 22264

Ν.Π.Δ.Δ.

Τοπικό

Μπουμπουλίνας 31-33

185 35 Πειραιάς

210 42 96 815

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Δήμος Καλύμνου

852 00 Κάλυμνος 731 31 Χανιά 602 00 Λιτόχωρο Πιερίας

22430 51361 Τηλ.: 28210 91875 Fax: 28210 74484

Δ.

Ειδικό

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

23520 81402

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Παρνασσού 2 & Λεωφ. Κηφισίας Δήμος Άνδρου

Ακτή Κουντουριώτη

151 24 Μαρούσι

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ

Αγ. Αποστόλων 35

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΙΝΟΥΣΣΩΝ ΟΙΝΟΥΣΣΕΣ ΧΙΟΥ

Οινούσσες

821 01 Οινούσσες

22720 51582

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

Στέφανου Τσούρη 20

821 00 Χίος

22710 44139

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Καραολή & Δημητρίου 28

188 63 Πέραμα

210 44 19 083

Δ.

Ειδικό

Δ.

Ειδικό

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΙΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΙΑΣ & ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΣΤΟ ΠΕΡΑΜΑ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΒΑΛΑΣ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ & ΣΠΟΓΓΑΛΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ

814 00 Λήμνος

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΟΝΙΟΥ

Φάρσα Αργοστόλι Κεφαλλονιά

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΡΔΑΜΥΛΩΝ

Καρδάμυλα, Χίος

Κρυονερίου 14

ΜΟΥΣΕΙΟ “ΘΑΛΑΣΣΑ” ΚΥΠΡΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ & ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ «ΑΕΙΝΑΥΤΕΣ» ΝΑΥΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ Μ. ΜΕΘΕΝΙΤΗ ΙΔΡΥΜΑ “ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΚΟΣ”. ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΕΝΤΡΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ NAYTIKH ΣΥΛΛΟΓΗ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ “ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ”

80 Περιπλους

Τηλ.: 2510 835826 Fax: 2510 226850

info@nmkav.gr, www.nmkav.gr

Τηλ.: 22540 51790/51362, Fax: 22540 51763 Τηλ.: 26710 87260 Fax: 26710 25656 Τηλ.: 2510 835287 Κιν: 6936 136 145

Δ.

Ειδικό

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Αγ. Νάπα, Κύπρος

00357 23816366

Δ.

Γενικό

Πούντα Ζέζα

Λαύριο

210 4133709

Γενικό

166 74 Γλυφάδα

Ι.

Γενικό

Μιχαήλη Λιβανού 51

821 00 Χίος

Τηλ.: 22710 82777, Fax: 22710 81979 Email: contact@mariatsakosfoundation.gr

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου

185 35 Πειραιάς

210 4297540-1-2 Emai: info@laskaridou.gr

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό