150915 blikt vooruit 2015 v3

Economische vooruitzichten Is het herstel nu al in gevaar?

Han de Jong Chief Economist 16 & 17 september 2015

Agenda • Divergentie in de mondiale economie • Eurozone in herstel • Nederlandse economie loopt voorop • Miljoenennota loopt vooruit op verkiezingen

2

De presentatie begint met korte analyse van de mondiale economie, waarna wordt ingezoomd op de economie van achtereenvolgens de eurozone en Nederland.

Aan het eind wordt ingegaan op de op 16 september gepresenteerde Miljoenennota.

3

Divergentie in de mondiale economie Inkoopmanagersindex industrie

60 55 50 45 40 35 30 04

05

06

07

08

09

Ge誰ndustrialiseerd

10

11

12

13

14

15

Opkomend 4

Bron: Thomson Reuters Datastream

De Inkoopmanagersindex geeft het vertrouwen van bedrijven weer. Het is daarmee een vrij betrouwbare index die aangeeft hoe de economie er voor staat.

De lijnen in de grafiek bewegen zich over het algemeen vrij parallel aan elkaar. Dit is logisch, want we leven in een geïntegreerde wereld. De laatste jaren zien we echter dat de (groene) lijn van de geïndustrialiseerde landen zich boven die van de opkomende landen beweegt. Terwijl de geïndustrialiseerde landen stabiliseren, zakken de opkomende landen terug. De index van het vertrouwen van ondernemers is in opkomende landen zelfs onder 50 gezakt, een indicatie dat veel van deze landen in een recessie zijn geraakt.

Een dergelijke divergentie duurt over het algemeen niet zo lang. Het kan daarna twee kanten op: óf de teleurstellende zaken in de opkomende landen trekken ons naar beneden, óf positieve gang van zaken in de geïndustrialiseerde landen stuwen de opkomende landen omhoog.

5

Problemen in opkomende economieën • Vertraging in China • Daling grondstoffenprijzen • Politieke onrust • Slecht macro-economisch management • Verkrapping financiële condities

Maar: Positieve impuls vanuit ‘ons soort landen’

6

China: afkoeling zet door, maar wordt gemanaged % jaar-op-jaar

% jaar-op-jaar

25

30

20

25

15

20

10

15

5

10 11

12

13

IndustriĂŤle productie (l.a.)

Investeringen (r.a.)

14

15

Detailhandelsomzet (l.a.)

7 Bron: Thomson Reuters Datastream

China is een belangrijke speler in dit geheel. De Chinese economie is behoorlijk afgekoeld. De vraag is dan ook: hoe gaat dit verder?

Hoewel we geen gedetailleerd beeld hebben van de Chinese economie, kunnen we wel een paar conclusies trekken.

De regering werd bij haar aantreden een aantal jaren geleden geconfronteerd met een fors groeiende economie, maar ook met tal van onzekerheden: een huizenmarkt-bubble, corruptie, onhoudbare situaties in de financiële sector, milieuproblemen, etc. De Chinese regering besloot om al deze problemen tegelijk aan te pakken. Dat is goed. Het nadeel hiervan is evenwel dat door alle genomen – noodzakelijke - maatregelen de groei op korte termijn wordt gedrukt.

Dit is wel een bron van zorg, maar we hoeven niet in paniek te raken. De afgelopen decennia hebben namelijk geleerd dat als de Chinese economie al te zeer vertraagt, men wat tegengas geeft. Daar heeft China zeker de financiële middelen voor. Bovendien is onze afhankelijkheid van de Chinese groei niet zo groot dat wij sterk worden geraakt.

De omringende landen in Azië zijn erg afhankelijk van de industriële bedrijvigheid in China. Die landen ondervinden dus wél de nadelige gevolgen van de teruggelopen Chinese economie.

8

Eurozone duidelijk in herstelfase index

% k-o-k

1.5 1.0 0.5 0.0 -0.5 -1.0 -1.5 -2.0 -2.5 -3.0

60 55 50 45 40 35 30 04

05

06

07

08

BBP (% k-o-k, r.a.)

09

10

11

12

13

14

15

Inkoopmanagersindex (PMI, l.a.)

9

Bron: Thomson Reuters Datastream

De Eurozone-economie draait heel verdienstelijk. De grafiek laat zien dat de economie nu al een paar kwartalen groeit met ongeveer 2% op jaarbasis.

10

Waarom groeien wij juist lekker?

• Lage rente • Gedaalde euro • Gedaalde grondstoffenprijzen • Begrotingsbeleid niet meer restrictief • Huizenprijsdaling omgeslagen in stijging • Kredietkanaal herstelt zich

Maar: Opkomende economieën zetten een rem op onze groei

11

De economische groei in de eurozone lijkt houdbaar. We hebben de wind mee.

12

Olieprijzen blijven langer laag Brent olie, USD per vat

130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 10

11

12

13

14

15 13

Bron: Thomson Reuters Datastream

Eurozone: lage rente Rente op leningen aan niet-financiĂŤle bedrijven

7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 Looptijd tot 1 jaar

Looptijd 1-5 jaar 14

Bron: Thomson Reuters Datastream

Deze meewind komt door een aantal factoren.

Ten aanzien van grondstoffen: er wordt meer olie geproduceerd dan er wordt verbruikt.

Dat zet de prijs onder een neerwaartse druk. Daarnaast is de rente ongekend laag.

15

Eurozone: kredietvoorwaarden soepeler Netto verandering t.o.v. vorig kwartaal

80

gemiddelde 03‐14 12,9

60 40

krapper

20 0 -20

soepeler

-40 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 Grote bedrijven

MKB 16

Bron: Thomson Reuters Datastream, ECB Bank Lending Survey

Ook versoepelen de banken hun kredietvoorwaarden.

Deze slide is gebaseerd op een enquĂŞte van de Europese Centrale Bank (ECB). Per kwartaal wordt commerciĂŤle banken gevraagd hoe het is gesteld met de kredietvoorwaarden.

Zijn er meer banken die aangeven dat zij deze voorwaarden verkrappen dan dat er banken zijn die zeggen dat zij de voorwaarden versoepelen, dan komt de waarneming uit boven de '0'. De grafiek laat zien dat banken in de eurozone per saldo momenteel zeggen de kredietvoorwaarden te versoepelen. Dat steunt het economisch herstel.

17

Nederlandse economie groeit weer % j-o-j

6 4 2 0 -2 -4 -6 05

06

07

08

09

10

11

12

13

14

15

BBP-groei 18 Bron: Thomson Reuters Datastream

Voor Nederland zien we – ongeveer - hetzelfde beeld als voor de eurozone als geheel. De Nederlandse economie groeit momenteel met zo'n 2%.

Goed te zien is de diepe recessie van 2009-2010, gevolgd door een licht herstel dat voornamelijk internationaal werd gegenereerd. Daarvan heeft dus met name het grootbedrijf geprofiteerd en niet, of in veel mindere mate, het MKB. Dat MKB kreeg daarna – in de jaren 2012-2013 - ook nog eens te maken met twee jaar negatieve groei. Het is dus goed te begrijpen dat het MKB er nog zwak voorstaat.

19

Vergelijking groeiprestaties 2009-2013 Nederland

-2,9

BelgiĂŤ

+1,8

Frankrijk

+2,0

Duitsland

+2,5

20 Bron: OECD

We moeten wel constateren dat Nederland het de afgelopen jaren qua groei veel slechter heeft gedaan dan de ons omringende landen.

Daarvoor is een aantal oorzaken te noemen:

• Nederland heeft te maken gehad met een enorme daling op de huizenmarkt; gemiddeld genomen daalden de huizenprijzen met zo'n 20%. Dit is van grote invloed geweest op de economie. Landen om ons heen hadden dat probleem niet of nauwelijks.

• De dekkingsgraad van de pensioenfondsen daalde. Gevolg: de pensioenpremie werd verhoogd en de uitkeringen verlaagd. Het resultaat: de consument had minder geld te besteden en het vertrouwen nam af.

• Nederland heeft anders/meer bezuinigd dan de landen om ons heen en wel op een manier die niet altijd even bevorderlijk is voor de economie. Bijvoorbeeld: de verhoging van de BTW met 2%.

21

Oorzaken van achterblijvende prestaties • Meer cyclische economie • Malaise huizenmarkt • Bezettingsgraad pensioenfondsen • Bezuinigingen

22

Vergelijking groeiprestaties 2005-2008

2009-2013

13,1

-2,9

4,3

BelgiĂŤ

8,7

+1,8

3,1

Frankrijk

6,7

+2,0

2,8

Duitsland

9,2

+2,5

3,9

Nederland

2015-2016*

23 Bron: OECD, * = ramingen

Kijken we echter naar de jaren v贸贸r 2009 en vervolgens naar 2015 en de verwachtingen voor 2016, dan zien we een heel ander beeld.

V贸贸r de crisis deed Nederland het een stuk beter dan de ons omringende landen en de verwachting is dat onze economie de komende periode ook weer wat harder zal groeien.

24

Nederland: Herstel van het vertrouwen indices

15

30

0

0

-15

-30

-30

-60 05

06

07

08

09

10

Producentenvertrouwen

11

12

13

14

15

Consumentenvertrouwen 25

Bron: Thomson Reuters Datastream

Huizenprijzen stijgen weer en verkopen nemen toe

10

250

5

200

0

150

-5

100

-10

50

-15

0 05

06

07

08

09

10

Huizenprijzen (% joj, l.a.)

11

12

13

14

15

Transacties (*1000, r.a.)

26

Bron: Thomson Reuters Datastream

Er is een breed herstel van vertrouwen in de economie; zowel bij producenten als bij consumenten.

Ook de huizenmarkt trekt weer aan. Het aantal transacties neemt toe en ook de prijzen van de huizen stijgen weer. Misschien niet spectaculair, maar wel gestaag en dat alles zorgt voor een positieve dynamiek.

27

Nederland: bezettingsgraad en bedrijfsinvesteringen

20

85 83

10 81 0

79 77

-10 75 -20

73 05

06

07

08

09

Bezettingsgraad (%, l.a.)

10

11

12

13

14

15

Bedrijfsinvesteringen (% j-o-j, r.a.)

28

Bron: Thomson Reuters Datastream

Ook bij de bedrijven constateren we een herstel van vertrouwen.

De bezettingsgraad vertoont al sinds 2013 een stijgende lijn. En stijgt de bezettingsgraad, dan verbeteren ook de investeringen.

Deze bedrijfsinvesteringen groeien met 5 Ă 7%. Ook dit is misschien geen spectaculair percentage, maar het kan wel worden aangemerkt als 'heel verdienstelijk'.

29

Nederland bank lending survey - kredietvraag Netto verandering t.o.v. vorig kwartaal

200

5.0

100

2.5

0

0.0

-100

-2.5

-200

-5.0 03

04

05

06

07

08

10

11

12

13

14

Ondernemingen (l.a.)

Hypotheken (l.a.)

Consumentenkrediet (l.a.)

BBP-groei (% j-o-j, r.a.)

30

Bron: Thomson Reuters Datastream

De Nederlandsche Bank doet eens per kwartaal onderzoek naar de kredietvoorwaarden van banken ĂŠn naar de kredietvraag.

Als de kolommen in de grafiek omhoog wijzen, dan zeggen banken dat ze meer kredietaanvragen krijgen. De ontwikkeling van de kredietaanvragen llopt mooi in de pas met de BBP-groei. Te zien is dat de kredietvraag al enkele kwartalen verbetert, al bestaat die verbetering wel grotendeels uit aanvragen voor woninghypotheken. Ook bij bedrijfskredieten beginnen we een verbetering te zien. Al met al duidt dit wel op een verbetering van de economische situatie.

31

Economische groei breder gedragen Aandeel in BBP-groei in % BBP

2.5 1.5 Uitvoer Bedrijfsinvesteringen

0.5

Part. consumptie

-0.5

Woninginvesteringen Overheidsbestedingen

-1.5

BBP

-2.5 11

12

13

14

15

16

32 Bron: Thomson Reuters Datastream, ABN AMRO Economisch Bureau (voor ramingen 2015 en 2016)

De verwachting is dat we in 2016-2017 een groei zullen hebben van tussen de 2 en 2,5%.

Het is verheugend te constateren dat รกlle bestedingscomponenten positief bijdragen aan de groei; er staat niets meer onder de streep.

33

Ramingen Nederlandse economie

34 Bron: ABN AMRO Economisch Bureau

Productie‐groei 2016 (%)

Ramingen voor de verschillende sectoren 4 Manufacturing

Zakelijke Dienstverlening Bouw

3 TMT Transport

BBP

2 Retail

Food 1

Leisure

Agrarisch

0 0

1

2

3

4

5

Productie‐groei 2015 (%) 35 Bron: ABN AMRO Economisch Bureau

Het is voor het eerst in jaren dat alle waarnemingen in het eerste kwadrant van de grafiek staan. Al deze sectoren kennen dus productiegroei en deze plussen verwachten we ook voor 2016.

36

Pensioenvermogen (als % BBP per eind 2013) Nederland IJsland Zwitserland Australië VK VS Canada Chili Duitsland België Frankrijk Japan

166,3 148,7 119,0 103,3 100,7 83,0 71,3 62,2 6,2 5,2 0,4 29,3 37

Bron: OECD

Pensioenambitie (uitkering als % laatst verdiende loon) Nederland

103,3

BelgiĂŤ Frankrijk Duitsland

63,9 72,3 57,8

Zwitserland

77,8

VK VS

48,0 49,9

38 Bron: OECD

Nederland heeft een ongekend pensioensysteem en heeft ook enorme pensioenpotten.

De slide laat het pensioenvermogen van de verschillende landen zien, als percentage van de omvang van de economie (BBP).

Hieruit blijkt dat de Nederlandse pensioenpotten verreweg de grootste zijn van de hele wereld. Nu zijn de pensioensystemen per land wel wat anders georganiseerd en zijn de problemen van sommige landen dus wat minder groot dan deze cijfers suggereren.

Toch maakt men zich in Nederland zorgen over onze pensioenen.

Redenen: in de balans staan tegenover die grote pensioenpotten, de verplichtingen. Om te weten hoe groot die verplichtingen zijn, moeten die 'contant' worden gemaakt en daarvoor gebruikt men de rente. En die rente is momenteel bijzonder laag. Daardoor zijn de verplichtingen sterk gegroeid en zijn dekkingsgraden van de fondsen gedaald.

Daarnaast: de pensioenambitie van Nederland is erg hoog. Hier gaat men bij pensionering (meestal) iets in inkomen vooruit, terwijl in andere landen het besteedbaar inkomen flink daalt en soms zelf wordt gehalveerd.

39

Hoogtepunten begroting 2016 • Lastenverlichting EUR 5 miljard, inkomstenbelasting • Koopkracht +1,4%, voor werkenden +2,5% • Maar lasten voor het bedrijfsleven stijgen juist wat • Begrotingstekort naar 1,5% BBP • Vaderschapsverlof van 2 naar 5 dagen • Schenkingsregeling in 2017 verruimd • Er wordt zo’n EUR 700 miljoen extra geld vrijgemaakt voor zorg, defensie en vluchtelingen Dit is echt een begroting in anticipatie op verkiezingen 40

Hoe kunnen we de begroting 2016 taxeren?

Het is opvallend – en wellicht ook jammer – dat op het moment het niet goed ging met de economie, de overheid ging bezuinigen. Dat heeft de bedrijvigheid zeker geen goed gedaan. En nu we er weer wat beter voorstaan, neemt de overheid juist stimulerende maatregelen.

Er zou wellicht iets voor te zeggen zijn als de overheid een wat meer anti-cyclisch beleid zou voeren.

41

Sociale zekerheidsuitgaven en premies Miljard euro

150 130 110 90 70 50 05

06

07

08

09

10

11

12

13

14

Uitgaven sociale zekerheid Wettelijk sociale verzekeringspremies 42 Bron: CBS

Rentelasten zijn gedaald Miljard euro

14 13 12 11 10 05

06

07

08

09

10

11

12

13

14

Rentelasten 43 Bron: CBS

Verder zijn ambtenaren op de nullijn gezet Miljard euro

65 60 55 50 45 40 05

06

07

08

09

10

11

12

13

14

Beloning van werknemers 44 Bron: CBS

Maar aardgasbaten vallen terug Miljard euro

17 15 13 11 9 7 5 05

06

07

08

09

10

11

12

13

14

Aardgasbaten 45 Bron: CBS

En de overheidsinvesteringen teruggeschroefd Miljard euro

30

25

20

15 05

06

07

08

09

10

11

12

13

14

Bruto investeringen in vaste activa 46

Een aantal onderdelen nader bekeken.

Mede onder invloed van crisis stijgen de zorgkosten al een aantal jaren.

Doordat de rente is gedaald, zijn ook de rentelasten naar beneden gegaan. Het ligt niet in de verwachting dat de rente snel weer gaat stijgen.

De ambtenaren – al een aantal jaren op de nullijn – krijgen een loonsverhoging. Deze wordt in hoge mate gefinancierd uit een vermindering van de pensioenopbouw.

Door vermindering van de productie, zullen de aardgasbaten in 2015 – nog niet zichtbaar op de slide – verder teruglopen.

De overheidsinvesteringen zijn de laatste jaren aanzienlijk teruggeschroefd.

In feite geen positief nieuws, want onze infrastructuur en de groeipotentie van ons land hangt af van deze investeringen.

Het is wellicht een 'makkelijke' bezuiniging, omdat het mensen meer indirect treft. Dit geldt uiteraard niet voor de bedrijven.

Het zou goed zijn als deze neerwaartse trend de komende jaren zou worden omgebogen.

47

Gunstige scores op diverse ranglijsten Ease of Doing Business 2015 (Wereldbank)

27

Global Competitiveness Index 2014 (WEF)

8

Global Corruption Perceptions Index 2014

8

Global Happiness Report 2015 (UN)

7

Global Innovation Index 2015

5

DHL Global Connectedness Index

1

48

Alles bij elkaar genomen kun je zeggen dat het met onze economie na zware jaren weer duidelijk beter daait. De groei is terug, de werkloosheid daalt. En de overheidsfinanciën verbeteren, zelfs bij een behoorlijke lastenverlichting in 2016. Buiten ‘ons soort landen’ is de situatie minder gunstig en dat vormt voor ons een bedreiging. Toch denken we niet dat ons herstel nu al weer serieus in gevaar komt. We gaan ervan uit dat de Chinese leiders een harde landing van hun economie weten te voorkomen. Bovendien moeten we onze afhankelijkheid van de Chinese groei ook weer niet overdrijven en heeft ons economisch herstel in de breedte duidelijk aan kracht gewonnen. Dat heeft onze kwetsbaarheid beperkt. Ten slotte dient gezegd dat de Nederlandse economie er op internationale vergelijkingslijstjes meestal behoorlijk goed afkomt. Er wordt nogal eens geklaagd in dit land, maar we zijn ondertussen wel gewoon lekker bezig met z’n allen.

49

Ontdek Insights: een website waar u al onze macroeconomische en sectorkennis terugvindt Bezoek nu abnamro.nl/insights