Speciale editie Financial Focus

SPECIAL Mens Maatschappij Milieu

Beleggen met een schoon geweten

FEATURE

Vastgoedportefeuille

ABN AMRO Kantoren Energieneutraal

DOSSIER

MEMORABEL AANDEEL

Beleggen met een schoon geweten

Alles voor de wind?

Duurzaam beleggen

Sif Group

‘We willen meebouwen aan een betere toekomst.’

KEES VAN DIJKHUIZEN CEO ABN AMRO

16 DOSSIER

Beleggen met een schoon geweten

8

Sleutelmoment Mark van Rijt

26 Fondsen...................................................... 29 Candriam SRI Global High Yield

Infographic........................................... 46 ABN AMRO Foundation

Column......................................................... 48 ABN AMRO palmolie-industrie

Hulp...................................................................... 50 Financiële Zorgcoaches

6

FINANCIAL FOCUS

Markten

Duurzame ranking van 196 landen

30

Sif Group

Alles voor de wind?

INHOUD

SPECIALE EDITIE

FINANCIAL FOCUS // 03 // 2019 Financial Focus is een uitgave van ABN AMRO MeesPierson. De informatie in deze uitgave is informatie in algemene zin en is niet toegespitst op uw persoonlijke situatie. Meer informatie hierover leest u op pagina 52.

37

Portretten Changemakers

MEER MEDIA DAILY FOCUS DAGELIJKSE NIEUWSBRIEF Selectie nieuws en achtergronden uit de internationale media FINANCIALFOCUS.NL CONTENTPLATFORM Blogs van specialisten, artikelen, video’s & het magazine VIMEO VIDEOKANAAL FINANCIAL FOCUS Met reportages, achtergronden & interviews

32

Feature

Het verduurzamen van ABN AMRO filialen

FINANCIAL FOCUS ONLINE Veel artikelen uit deze uitgave kunt u ook online terugvinden en makkelijk delen.

Op de website van Financial Focus vindt u veel meer video’s, artikelen en verhalen uit de wereld van vermogenden, blogs en nieuwsberichten van de specialisten van ABN AMRO MeesPierson.

WWW.FINANCIALFOCUS.NL CONTACT MET ONS? Hebt u vragen naar aanleiding van artikelen in deze uitgave? Bij veel artikelen staan contactgegevens van de betrokken specialisten. Op pagina 53 vindt u algemene contactgegevens. En uiteraard ontvangt uw private banker graag uw vragen of verzoeken om meer informatie.

FINANCIAL FOCUS

7

8

FINANCIAL FOCUS

VOORWOORD

Meebouwen Voor u ligt een speciale editie van de Financial Focus.

Een editie waarmee we als bank onderstrepen dat de maatschappij ons na aan het hart ligt. De bank heeft vorig jaar een nieuwe purpose gelanceerd: Banking for better, for generations to come.

Als bank kunnen en willen we impact hebben op de levens van miljoenen mensen. Dus vergroenen we onze producten en diensten. Nemen we het voortouw in het verduurzamen van woningen en vastgoed. Zorgen we voor het financieel begeleiden van kwetsbare mensen in onze samenleving. En onze foundation zet zich bijvoorbeeld in voor kinderen met minder kansen. Daar doen duizenden medewerkers van de bank vrijwillig aan mee.

Ook persoonlijk lever ik graag een bijdrage aan de samenleving. Onlangs stond ik voor de klas, groep 8, in Utrecht tijdens de Week van het Geld. Daar ging ik met de kinderen in gesprek over hoe je met geld kunt omgaan. Dat je geld niet zomaar moet uitgeven en zorgvuldig moet nadenken over een aankoop.

Ook duurzaamheid speelde al in mijn tienerjaren een belangrijke rol. Ik werd bijzonder geraakt door het boek ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome uit 1972. Daarin werd de voorspelling gedaan dat de grondstoffen op aarde opraken en dus een achteruitgang van de levensstandaarden tot gevolg konden hebben. Dat heeft mij toen al aan het denken gezet. We zijn met elkaar op deze planeet. Er komen meer mensen bij, die willen allemaal meer welvaart, terwijl veel gebieden in de wereld zich nog moeten ontwikkelen. We moeten verantwoord omgaan met de wereld. En deze editie is slechts een klein stapje op weg naar dat streven.

PERSOONLIJK

KEES VAN DIJKHUIZEN CEO ABN AMRO KEES.VAN.DIJKHUIZEN@NL.ABNAMRO.COM

FINANCIAL FOCUS

9

SLEUTELMOMENT MARK VAN RIJT

‘We wilden een visitekaartje voor onze strategie’ IN CIRCL, HET CIRCULAIRE MULTIFUNCTIONELE GEBOUW NAAST HET HOOFDKANTOOR VAN ABN AMRO OP DE ZUIDAS, HEEFT MARK VAN RIJT OVER ELKE SCHROEF EN LAMP,

OVER ELK DETAIL, VAN DE VLOER TOT DE DRANKJES DIE GESERVEERD WORDEN, WEL

EEN VERHAAL TE VERTELLEN. VAN RIJT, MOMENTEEL DIRECTEUR BRAND, MARKETING EN COMMUNICATIONS ABN AMRO, STOND MEDE AAN DE BASIS VAN CIRCL.

ZONDER E, ‘WANT IN HET GEBOUW HEBBEN WE ALLES WEGGELATEN WAT KON WORDEN WEGGELATEN, DUS IN DE NAAM OOK.'

LEES MEER

SLEUTELMOMENTEN www.financialfocus.nl

10

FINANCIAL FOCUS

SLEUTELMOMENT

SLEUTEL

MOMENTEN

2015

EEN NIEUW PLAN VOOR CIRCL

SLEUTELMOMENT

Mark van Rijt, director Brand, Marketing en Communications ABN AMRO Circl is een uniek gebouw.

Vanaf de eerste dag dat er met de bouw werd gestart, is

zoveel mogelijk circulair gecreëerd.

Die extreem doorgevoerde circulariteit is ook doorgevoerd in de dagelijkse activiteiten van het gebouw. Van de horeca tot en met de meetings, tot de verdere vervolmaking van het gebouw.

Alles is en blijft duurzaam en er wordt volop geëxperimenteerd om nóg duurzamer te worden.

Het gebouw Circl geldt als uithangbord van ABN AMRO. Het is het visitekaartje van de bank. Per jaar vinden er 200 events plaats, deels in samen-

Foto: Erik van der Horst

werking met Pakhuis de Zwijger.

FINANCIAL FOCUS

11

RONDLEIDINGEN Elke maandag en woensdag zijn er rondleidingen in Circl.

Ambassadeurs delen hun ervaringen met circulair bouwen, de verhalen achter de hergebruikte materialen en de werkwijze van het restaurant.

Alle aspecten komen aan bod.

De tour wordt standaard gegeven in het Nederlands en is op open inschrijving voor iedereen.

Meer informatie: circl.nl

VOORDAT JE JOUW SLEUTELMOMENT BELEEFDE, HAD JE AL HEEL WAT ROLLEN VERVULD BINNEN ABN AMRO. Dat klopt. Ik werk al 23 jaar voor de bank in compleet verschillende rollen. Ik heb gewerkt voor de consumententak van de bank, maar ook voor de diamantendivisie en het facilitair bedrijf. Ik ben dus van de glimmende steentjes naar de bakstenen gegaan. Momenteel werk ik als directeur Brand, Marketing en Communications. Als er zaken spelen, zit dat vaak eerder in de cultuur en minder in de inhoud. Het is vooral mijn specialisme dat ik vanuit die cultuur kijk hoe ik zaken verder kan brengen.

WANNEER ONTSTOND HET IDEE VOOR CIRCL?

Het hoofdkantoor van ABN AMRO is opgeleverd rond het jaar 1999. Het is gemaakt om plaats te bieden aan 3.500 mensen, niet veel later waren er 5.000 mensen aan het werk.

Alle ruimtes die ooit waren uitgedacht om elkaar te ontmoeten of te vergaderen werden werkplekken. Al die tijd lag er een plan voor een soort bijgebouw op het plein voor de bank.

Dat plein was in de loop der jaren veranderd in een soort officieuze taxistandplaats. Dat zat niemand echt lekker. Het bijgebouw zou vooral voor vergader- en ontmoetingsfaciliteiten

12

FINANCIAL FOCUS

moeten zorgen. Er lagen plannen en ontwerpen.

Die waren op het gebied van duurzaamheid een dikke zeven, of wellicht een acht. Maar wat er aan ideeën lag, paste eigenlijk niet bij waar de bank heen wilde.

EN DAT WAS?

We waren bezig om onze strategie uit te tekenen. We willen anders zijn dan andere banken. We wilden heel duidelijk naar een veel duurzamere bank, waar mensen werken die mee willen bouwen aan een duurzamere samenleving. Onze huidige missie ‘Banking for better, for generations to come’ sluit daar perfect bij aan. De vraag die strategisch op tafel lag was: waarin willen we het verschil maken?

Wij hebben heel scherp gekozen voor een sterke verbinding tussen bank en maatschappij. Een bank die én deskundig is, én ondernemend en toekomstgericht. Met die visie hebben we opnieuw naar de plannen voor het gebouw gekeken. Als je écht vindt dat het anders moet, dat we anders moeten bouwen, duurzamer moeten bouwen, dan moeten we zelf het allerbeste voorbeeld neerzetten.

TOEN KWAM ER EEN COMPLEET ANDER PLAN?

Ja, en dat is mijn sleutelmoment. Op dat moment was ik directeur Facility Management.

Ik dacht: dít is het project waarmee je als bank kunt bewijzen dat het menens is. We wilden een visitekaartje voor onze maatschappelijke ambitie. Een gebouw dat volledig circulair wordt neergezet. En waar we niet een sticker van de bank op het raam plakken, maar een gebouw dat openstaat voor iedereen. Voor de hele stad. Een gebouw waar je klanten kunt uitnodigen en ze mee kunt nemen in het verhaal van de bank. We kunnen hier laten zien hoe wij de toekomst zien. De naam Circl werd bedacht. Waar we uiteindelijk de e van hebben weggelaten, net zoals we in het gebouw ook alles wat niet nodig is, hebben weggelaten.

Een nieuw gebouw moet mooi zijn. Én functioneel. Duurzaam. En liefst niet veel duurder. Waar het in mijn beleving altijd begint, is met design. Ze zeggen weleens: het venijn zit in de staart. Ik maak daar graag van: het venijn zit in de start. Het begint met het ontwerp.

Als dat goed is, ben je echt een heel eind.

HOE REAGEREN KLANTEN?

Elke maand loop ik hier rond met klanten.

Die zijn oprecht enthousiast en geïnspireerd.

Iedereen is op zijn of haar manier bezig met de duurzame transitie. Wij willen daarin helpen.

Je kunt er in een omgeving als Circl heel goed over praten. Ze zijn vaak verbaasd hoe ver we al zijn.

SLEUTELMOMENT

KEES VAN DIJKHUIZEN ‘Op Circl ben ik super trots.

Van de burgemeester van Amsterdam tot aan gerenommeerde architecten, allemaal zijn ze net zo enthousiast als ik. Niet alleen vanwege het mooie gebouw met een goed verhaal, maar het is ook nog eens een bank die een circulair gebouw heeft neergezet.

En die kennis deelt met klanten.

Het is een prachtig gezicht als je onze hoofdingang uitloopt, met rechts die grote kantoortoren, links dat circulaire pand en daartussen die schitterende tuin.

We wisten niet waar we aan begonnen toen we de keuzes maakten. Maar Circl is wel echt een mooi voorbeeld om aan te Foto: de Architekten Cie.

geven hoe het anders kan.’

CIRCL IS IN ZEKERE ZIN EEN VERGEZICHT. HIER KAN HET ALLEMAAL HEEN GAAN.

Absoluut. Overal worden stappen gemaakt.

Maar het is niet zo dat wij als bank denken dat er maar één weg is die naar Rome leidt.

Wij staan voor het eerlijke verhaal. Niet alles is makkelijk. We hebben het hier vaak over dilemmacommunicatie. Wel of niet zonnepanelen of een warmtepomp? Ja, hoe zit dat met de subsidies, de opbrengsten? Je weet niet altijd alles, als consument of als ondernemer. En wij weten het ook niet altijd. Het is niet een kwestie van zwart-wit. Als bank willen we met nieuwe producten en diensten laten zien dat we onze visie waarmaken. Klanten kunnen daar allemaal op hun eigen manier en in hun eigen tempo in mee.

HOE OMSCHRIJF JE CIRCL ZELF?

Ik noem het weleens een ontwikkelfabriek. Hier wordt zoveel uitgeprobeerd en uitgedacht. We zeggen ook weleens: op dit gebouw zit geen copyright, maar right to copy. Neem alles over.

Kom kijken, doe er je voordeel mee.

FINANCIAL FOCUS

13

Money makes the world goes round, wordt terecht in het Engels beweerd. Banken hebben niet voor niets veel invloed op wat er in een samenleving gebeurt. Richard Kooloos, Hoofd Duurzaam Bankieren bij ABN AMRO: ‘door de spelregels van kredietverstrekking te veranderen, kunnen we verandering in gang zetten.'

‘We zitten in de haarvaten van de samenleving’ Duurzaamheid wordt vaak geassocieerd met een beter klimaat of ‘vergroenen’. Maar het reikt veel verder dan dat. Het gaat eigenlijk over alles wat de wereld mooier maakt, eerlijker. Met een grote organisatie als ABN AMRO, kunnen we veel impact hebben.

We zitten als financiële dienstverlener in de haarvaten van de samenleving: zowel in het privéleven van miljoenen rekeninghouders als in die van bedrijven.

MENSENHANDEL OPSPOREN VIA BETALINGSDATA In maart dit jaar haalden we het nieuws vanwege onze samenwerking met politie, justitie en de Universiteit van Amsterdam.

Binnen de strenge regels van privacy, hebben we een methode ontwikkeld om mensenhandel op te sporen door middel van betalingsdata. Mensenhandel is na drugs de grootste illegale praktijk ter wereld. Een speciaal team binnen onze afdeling Security & Integrity Management doorzoekt de data van de bank op aanwijzingen voor mensenhandel. Bij een signaal van mogelijke mensenhandel, verrichten we aanvullend onderzoek en melden we ongebruikelijke transacties aan de Financial Intelligence Unit Nederland.

BIG DATA Analyse

RICHARD KOOLOOS Hoofd Duurzaam Bankieren ABN AMRO RICHARD.KOOLOOS@NL.ABNAMRO.COM

14

FINANCIAL FOCUS

In alle rollen die de bank speelt, willen we dezelfde standaarden hooghouden. Vinden we mensenrechten als werkgever belangrijk, dan moeten we dat als kredietverlener ook nastreven. Deze standaarden verzinnen we niet zelf. Alles wat we doen, is gebaseerd op internationale richtlijnen. De OESOrichtlijnen bieden ons handvatten om verantwoord om te gaan met kwesties zoals ketenverantwoordelijkheid, kinderarbeid, milieu, mensenrechten en corruptie. Verder werken we volgens de basisprincipes van de Verenigde Naties. Deze richtlijnen vormen ons handboek.

Inmiddels tonen banken uit binnen- en buitenland interesse. We delen onze ervaringen waar mogelijk om zo nog meer impact te maken.

In de manier waarop de samenleving is georganiseerd, zijn we als bank een belangrijke schakel omdat het over geldstromen gaat. Als we sleutelen aan de voorwaarden voor het uitlenen van geld of als we klanten aanbieden duurzaam te beleggen, sleutelen we aan de hele economie.

Geld op een betekenisvolle en effectieve manier inzetten, kan behoorlijk lastig zijn, stelt Jasmijn Melse, hoofd Filantropie Advies bij ABN AMRO MeesPierson. ‘We liggen ’s nachts wakker van hoe we de wereld willen achterlaten, maar weten vaak niet waar we moeten beginnen.’

Als we beleggen, zoeken we naar de beste rendementen en het beste advies. Geven we een groot geldbedrag uit aan een goed doel, dan doen we dat vaak zomaar. Dat heb ik altijd verwonderlijk gevonden. Veel mensen willen goed doen, maar vinden het lastig om betekenis te geven aan hun vermogen. Hoe vaak doneren we wel niet, simpelweg omdat we er op straat om zijn gevraagd? Soms hebben we niet eens inzicht in waar ons geld naartoe gaat. Dat is zonde, want geld geven kan zoveel betekenisvoller en effectiever.

Vergelijk het met een jungle. Die verken je ook met een gids: je wilt erdoorheen geloodst worden, maar ook nieuwe dingen leren en zien. Dat verrijkt zoveel meer. We vinden het belangrijk dat we mensen echt kunnen adviseren en gidsen door die jungle van goede doelen.

In Nederland zijn dat er meer dan 10.000. De vraag is dan terecht: waar begin ik? Wat vind ik belangrijk? En waar maak ik het grootste verschil? Voordat je het weet ben je meer kwaad dan goed aan het doen, omdat de mensen waaraan je schenkt niet krijgen wat ze écht nodig hebben. Daar komt bij dat schenkers en goede doelen een heel andere taal spreken.

Goede doelen hebben niet altijd duidelijk hoe ze schenkers het beste kunnen betrekken en welke ergernissen er bij donateurs zijn. Aan de andere kant vertellen we donateurs weer hoe ze naar het werk van een goed doel moeten kijken en dat je verder moet kijken dan alleen de strijkstok. Wij kennen beide werelden en buigen ons over de kwaliteit van goede doelen.

Toen ik vijftien jaar geleden begon, werd filantropie nog als hobby gezien. Nu staan we op een punt dat we met z’n allen op zoek zijn naar het beste. Er is een nieuwe generatie opgestaan die vanaf vandaag het verschil wil maken. Voor hen kent rijkdom niet enkel de betekenis van veel geld op de bankrekening, maar ook van zingeving.

Dat is een mooie ontwikkeling.

JASMIJN MELSE Hoofd Filantropie Advies ABN AMRO MeesPierson JASMIJN.MELSE@NL.ABNAMRO.COM

FINANCIAL FOCUS

15

INFOCUS

‘Leren en zien verrijkt zoveel meer dan alleen maar geld geven’

We helpen vermogende particulieren met het vinden van hun passie. Samen krijgen we duidelijk en helder wat vermogende particulieren willen veranderen, en hoe die verandering het beste tot stand komt. Neem de Voedselbank, een heel tastbaar doel waarmee je met een voedselpakket direct het verschil kunt maken. Tegelijkertijd kun je structureel iets betekenen door mensen die naar de voedselbank gaan te ondersteunen met een budgetcoach of begeleiding naar werk. Je kunt het ook als een politiek probleem zien en het geld inzetten voor lobby en onderzoek. Bijdragen aan een oplossing, kan dus op verschillende manieren.

Een duidelijke visie en onderbouwing helpt bij de keuze. Je kunt aan één groot doel schenken, of vele bloemen laten bloeien. Wij vinden het belangrijk dat mensen hun geld op zo’n manier schenken, dat ze er voor de maatschappij het meeste uit halen, én dat het voldoening geeft.

'Winst op alle fronten' 'ABN AMRO wil met haar dienstverlening winst maken, maar in de maatschappij ook een andere rol spelen', vertelt Ernst Boekhorst. De directeur van de ABN AMRO Foundation wil daarom zo veel mogelijk medewerkers van de bank maatschappelijk actief krijgen.

Alles wat we met onze foundation doen, moet aansluiten op de purpose van de bank: Banking for better, for generations to come.

Wij vinden dat kinderen en jongeren met een achterstand gelijke kansen horen te krijgen. In Nederland groeien zo’n 400.000 jongeren op in armoede. Dat is een gigantisch aantal. Met zoveel medewerkers en alle kennis die we in huis hebben, zijn wij als bank in staat om de horizon van deze kinderen te verbreden.

Conform cao mag iedereen die bij ABN AMRO werkt 36 uur per jaar aan maatschappelijke projecten besteden. Het is aan ons om medewerkers te enthousiasmeren en invulling te geven aan alle activiteiten.

Gelukkig leeft maatschappelijke betrokkenheid enorm binnen de bank. Wij staan natuurlijk bekend als een bank die op de wereld is om winst te maken, maar het woord winst is niet alleen gericht op geld. Het rendement dat we maken, is nog waardevoller als we een deel hiervan kunnen investeren in de maatschappij.

Zo maken we winst op alle fronten.

ERNST BOEKHORST Directeur ABN AMRO Foundation ERNST.BOEKHORST@NL.ABNAMRO.COM

16

FINANCIAL FOCUS

MET SAMENWERKEN BEREIKEN WE MEER ‘We werken altijd samen met stichtingen die veel in achterstandswijken zitten. De Krajicek Foundation en het Jeugdeducatiefonds bijvoorbeeld. Zij brengen ons in contact met scholen en jongeren. Samen bereiken we het meest. Soms maken we echt schrijnende situaties mee. Niet bij iedereen is er geld voor ontbijt of uitjes. Als je dan tijdens de Stadionspelen in de Johan Cruyff ArenA ontdekt dat er een voetballertje met passie en aanleg tussenzit, dan kunnen we zo’n talent via het netwerk van de ABN AMRO Foundation een lidmaatschap aanbieden. Soms krijg ik de vraag: wat heeft de foundation te maken met bankieren? Het is niet bancair, heeft niks te maken met onze core business, maar dit soort waarden dragen wel degelijk bij aan het imago van onze bank. En de betekenisvolle rol die we willen spelen in de maatschappij.’

Tot voor kort namen we jongeren een dagje mee naar de musical The Lion King. Ze waren waanzinnig onder de indruk. Wij creëren alleen veel meer impact als zo’n dag meer dan alleen leuk is.

Daarom geven onze medewerkers voor en na zo’n uitje ook gastlessen. Over duurzaamheid, sociale vaardigheden of financiën bijvoorbeeld.

Zoiets heeft een veel constructievere werking en geeft medewerkers van ABN AMRO ook veel meer voldoening. We kunnen nu heel nauwgezet meten of jongeren inzien dat ze ergens in uitblinken of nieuwe vaardigheden hebben opgedaan.

Bekijk de infographic voor meer informatie over de ABN AMRO Foundation

COLUMN Vrouwelijke beleggingsadviseurs, die werden vijfentwintig jaar geleden nog niet serieus genomen.

Inmiddels vragen mannelijke beleggers juist vaak om een vrouwelijke adviseur. Vrouwelijke beleggers daarentegen, die zijn er nog veel te weinig.

Waarom geven vrouwen de financiën uit handen?

Als vrouw in de financiële wereld heb ik altijd twee keer zo hard moeten werken om deuren te openen. Nu moeten wij twee keer zo hard werken om de financiële wereld toegankelijk te maken voor vrouwen. Dat zit hem in kleine dingen. Onbewust wordt de man vaker aangesproken als het om financiën gaat. Ik weet nog dat ik net bij de bank kwam werken. Op de webpagina over beleggen stond een foto van een man die zich aandachtig verdiept in de beurscijfers op de computer. Naast hem stond een vrouw, een beetje lief te lachen.

Dat komt vooral omdat wij – de financiële dienstverleners – ze niet op de juiste manier aanspreken.

Even heel gechargeerd: als mannen en vrouwen een autozaak binnenstappen, komen ze met andere intenties binnen. Een man kiest het liefste voor een auto met veel pk’s en een vrouw voor een duurzame auto die haar veilig van a naar b brengt. Een goede autoverkoper is zich daarvan bewust en speelt hierop in met het juiste advies. Hoe simpel het ook klinkt, daar kunnen wij in de financiële wereld nog een hoop van leren.

Als beleggingsadviseur had ik een doel: het mystieke jasje van het beleggen afhalen en het toegankelijk maken voor iedereen, man én vrouw. Er zijn veel stappen gemaakt. In de jaren ‘90 was beleggen alleen weggelegd voor de échte rijken. Dat is nu allang niet meer zo. Maar er valt ook nog veel te winnen. Vrouwen beheren in veel gezinnen de geldpotjes: het vakantiepotje, het potje voor een kapotte wasmachine en het potje voor onvoorziene uitgaven. Maar als het over grote bedragen gaat, oftewel de financiën, neemt de man het vaak over. Hij regelt de hypotheek, de pensioenopbouw en de beleggingen. Als de vrouw er alleen voor komt te staan, na overlijden of een scheiding, heeft ze vaak geen idee wat ze met de beleggingsportefeuilles of pensioenpotjes aan moet. En dat is behoorlijk zonde.

Als het om geld gaat, bouwen vrouwen het liefste zekerheid in.

Voor zichzelf en hun gezin. Ze denken bewust na over keuzes, schromen niet om hulp te vragen en nemen minder snelle beslissingen. Dat zijn juiste heel goede eigenschappen voor een belegger, zeker als er schommelingen zijn in de beurs. Mannen nemen meer risico en zien beleggen naast een middel om vermogen op te bouwen, ook als een spannend spel.

Waarom geven vrouwen dan toch de financiën uit handen?

PERSOONLIJK

Ze denken vaak dat ze het niet kunnen.

beter zijn met geld’ uit.

JUDITH SANDERS Beleggingsstrateeg ABN AMRO JUDITH.SANDERS@NL.ABNAMRO.COM Judith schreef diverse financiële blogs en columns en bracht in 2017 het boek ‘Zal ík het anders doen? Waarom vrouwen

FINANCIAL FOCUS

17

DOSSIER DUURZAAM BELEGGEN

Beleggen

met een schoon geweten 18

FINANCIAL FOCUS

DOSSIER 18

21

Kritische vragen, graag!

Impact van geïnvesteerde euro’s

22

24

Duurzaam beleggen in mandaten

Voor volgende generaties

Rekening houden met mens, milieu en maatschappij bij beleggingskeuzes.

Daar staan in deze tijd maar weinig beleggers negatief tegenover.

Niet eerder was duurzaam beleggen zo populair als nu. Beleggers die ‘duurzaam’ zagen als de zoveelste vluchtige beleggingstrend hebben ongelijk gekregen.

Misschien laat u al duurzame criteria meewegen bij uw beleggingskeuzes. Of heeft u juist vragen over duurzaam beleggen. Om meer inzicht te geven in de keuzes die bij duurzaam beleggen een rol spelen, delen Vincent Triesschijn, Director Sustainable Investment bij ABN AMRO en professor Amir Amel-Zadeh van Saïd Business School, Oxford University in dit dossier hun kennis. ‘Onder andere het duurzaam belegde vermogen van ABN AMRO steeg in de afgelopen jaren sterk’, weet Triesschijn. Van 5,4 miljard euro in 2014 naar 13,8 miljard euro in 2018. ‘Duurzaamheid houdt ons en onze klanten duidelijk bezig.’

ALLE BELANGEN MEEWEGEN

Ook wereldwijd stijgt het aantal beleggers dat vermogen wil beleggen op een manier die rekening houdt met de mens en maatschappij.

Dat was lang niet altijd zo. In de jaren '60 kreeg bijvoorbeeld de befaamde econoom en Nobelprijswinnaar Milton Friedman in 1962 nog veel bijval toen hij verhoging van de winst als het ‘belangrijkste maatschappelijke doel’ van het bedrijfsleven noemde. Friedman was van mening dat een onderneming alleen verantwoording hoefde af te leggen aan zijn aandeelhouders. De belangen van andere partijen zoals werknemers, klanten en de maatschappij waren ondergeschikt.

Inmiddels houden beleggers wereldwijd bij hun beleggingskeuzes rekening met financiële en niet-financiële criteria, in die laatste worden ook de belangen van alle stakeholders meegewogen.

op bij klanten, zo weet Triesschijn. ‘Het start met de vraag wat de belegger onder duurzaam verstaat.’ Dat verschilt per persoon.

Duurzaamheid nu is bovendien anders dan tien, vijftig of vierhonderd jaar geleden. De basis van duurzaam beleggen ligt in de zeventiende eeuw toen de leden van de Amerikaanse religieuze Quaker-gemeenschap niet langer wilden investeren in bedrijven die gebruik maakten van slavenarbeid. Religie bleek ook in de jaren daarna een leidraad voor duurzame keuzes.

Een voorbeeld hiervan is om niet te investeren in ondernemingen die geld verdienden met ‘zondige’ activiteiten, zoals bijvoorbeeld pornografie.

DUURZAAM VOLGENS DE QUAKERS Duurzaam beleggen is steeds meer vanzelfsprekend, maar roept ook vragen

FINANCIAL FOCUS

19

KRITISCHE VRAGEN, GRAAG!

RISICO VAN KLIMAATVERANDERING

Niet-religieuze gemeenschappen lieten vooral sociale overwegingen bij hun beleggingskeuzes meewegen. Zo droeg de boycot van ZuidAfrikaanse staatsobligaties door veel institutionele beleggers in Europa in de jaren tachtig bij aan het einde aan de apartheid.

Eind jaren zeventig krijgt ook het milieu een nadrukkelijker rol bij beleggingskeuzes, gestimuleerd door de publicatie van het rapport van de Club van Rome. Dit toekomstscenario over het effect van stijgende consumptie op onze planeet zette beleggers aan het denken.

Meer recent trekt de klimaatverandering de aandacht van beleggers. De risico’s van de klimaatverandering spelen een rol bij de beleggingskeuzes, ziet professor Amir AmelZadeh van Saïd Business School, Oxford University. Hij deed uitgebreid onderzoek naar het effect van klimaatverandering op de waardering van beleggingen. Daaruit blijkt dat 75 procent van de ondervraagde beleggers klimaatverandering ziet als een risico voor het bedrijfsleven.

BREDE DUURZAME MEETLAT

ABN AMRO maakt bij duurzaam beleggen gebruik van zogeheten ESG-criteria.

Deze laten zien hoe een onderneming scoort op de duurzaamheidsfactoren: Environmental (milieu), Social (sociaal beleid) en Governance (goed bestuur). Welke bedrijven binnen elke sector de beste duurzame prestaties laten zien, is daarmee goed inzichtelijk. Deze methode wordt ook wel de “best in class” genoemd. Bedrijven die zich bezighouden met wapenproductie, gokken, pornografie, tabaksproductie, bont en milieubelastende oliewinning zoals fracking of winning in het Arctisch gebied zijn dan al

20

FINANCIAL FOCUS

De duurzame ambities van ABN AMRO zijn groot. De bank wil haar maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen. We zien duurzaam beleggen niet langer als een optie, maar als de standaard voor alle diensten en producten. Waar mogelijk kiezen we voor een duurzame variant.

Om onze klanten daarin goed te adviseren is fors geïnvesteerd in aanvullende opleidingen voor onze beleggingsspecialisten en private bankers.

Zodat zij over voldoende bagage beschikken om vragen over duurzaam beleggen te beantwoorden.

Meer dan 900 ABN AMRO medewerkers volgen het Oxford Fundamentals of Sustainable Investing Programme met trainingen op ABN AMRO kantoren in Nederland, België, Duitsland en Frankrijk. Hierdoor kunnen we uw vragen over duurzaam beleggen goed beantwoorden.

afgevallen. Ook bedrijven die de principes van de UN Global Compact schenden door grove overtredingen op het gebied van bijvoorbeeld mensenrechten of het milieu, komen niet in aanmerking om in een duurzame beleggingsportefeuille terecht te komen.

We nemen niet alleen de bedrijfsvoering zelf onder de loep. De bijdrage aan het verduurzamen van de samenleving door middel van de producten en diensten van het bedrijf, is minstens zo belangrijk. Triesschijn: ‘Mooie leidraad hierbij zijn de duurzame

ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties (VN).’ Deze duurzame ontwikkelingsdoelen ofwel Sustainable Development Goals (SDG’s) zijn zeventien concrete doelen, opgesteld door de VN, die duidelijk maken wat er de komende vijftien jaar moet veranderen op gebied van armoede, ongelijkheid en klimaatverandering in 2030. Denk aan klimaatactie, schoon water, kwaliteitsonderwijs en duurzame energie. De doelen worden in toenemende mate gebruikt door bedrijven om hun duurzame impact te meten en verbeteren. Een goede ontwikkeling voor de maatschappij én voor beleggers, zegt

DOSSIER

75%

van traditioneel beleggen. ‘Positieve prestaties op de ESG-criteria hebben meestal zelfs een positief effect op de financiële prestaties van bedrijven,’ ziet professor Amir Amel-Zadeh.

Hij dook in de verzamelde data over de prestaties van duurzame beleggingen van de afgelopen veertig jaar en vond dat bedrijven die positief scoren op ESG-criteria betere financiële prestaties laten zien.

van de beleggers ziet klimaatverandering als een risico voor het bedrijfsleven

Triesschijn. ‘De doelen stimuleren innovatie en helpen bedrijven op een kritische manier naar hun activiteiten te kijken.’ De doelen vergemakkelijken bovendien de gesprekken met klanten over duurzaamheid, merkt hij.

‘Het kan lastig zijn om over ethische onderwerpen te spreken met klanten.

Dat is persoonlijk en wie zijn wij als bank om klanten daarop aan te spreken. Door de zeventien concrete doelen is nu voor iedereen duidelijk waar de duurzame verandering moet plaatsvinden.’ En omdat de VN betrokken is, worden ze wereldwijd overal erkend.

POSITIEVE IMPACT

Veel vragen van klanten over duurzaam beleggen gaan over het rendement. Een portefeuille die rekening houdt met mens, milieu en maatschappij bevat immers andere beleggingen dan een reguliere portefeuille.

Op korte termijn kunnen de rendementen van een duurzame beleggingsportefeuille daarom afwijken van die van de financiële markten als geheel. Uit diverse wetenschappelijke onderzoeken van onder andere de Oxford University blijkt dat het resultaat van duurzaam beleggen op de lange termijn echter niet afwijkt

Triesschijn merkt in de praktijk dat misverstanden ontstaan door de diverse manieren van duurzaam beleggen. Hij wijst op het verschil tussen duurzaam beleggen en bijvoorbeeld impact beleggen. ‘Bij duurzaam beleggen staat het financieel rendement voorop.

Daarbij beleggen we – zonder financieel rendement in te leveren – zo duurzaam mogelijk. Dat is anders bij bijvoorbeeld impact beleggen. Daarbij staat de duurzaamheid en positieve impact op de maatschappij voorop en komt financieel rendement soms op de tweede plaats. Dat kan afwijkende rendementen opleveren, meer of minder dan traditionele aandelenmarkten.’ (zie kader over impact beleggen) Historisch gezien presteert een duurzame beleggingsportefeuille op de lange termijn vergelijkbaar en soms beter dan een traditionele beleggingsportefeuille.

Ondanks het feit dat het toepassen van nietfinanciële criteria het aantal beleggingen in het beleggingsuniversum beperkt en daarmee de diversificatie. In de praktijk wordt dit verschil onder andere opgevangen door kwaliteit van beleggingen. Simpel gesteld: de bedrijven die rekening houden met hun omgeving zijn vaak innovatief en goed voorbereid op de toekomst.

De ideale combinatie volgens het internationale

FINANCIAL FOCUS

21

consultancybedrijf McKinsey, dat beleggers vorig jaar in een veelgelezen rapport adviseerde om niet-financiële factoren mee te laten wegen in alle beleggingsbeslissingen. ‘Bedrijven die verduurzaming hebben verankerd in hun strategie presteren op termijn beter’, zo benadrukt McKinsey in het rapport.

'Vraag niet “waarom”, maar “waarom niet”, want waarom zou je geen extra informatie (de ESG-informatie, red) meenemen in beleggingsbeslissingen?' aldus de consultants.

MINDER RISICOVOL

Bijkomend voordeel van duurzaam beleggen: bedrijven die hoog scoren op duurzame criteria zijn minder gevoelig voor toekomstige regelgeving op gebied van duurzaamheid.

Niet vreemd, zegt Triesschijn: ‘Ondernemingen

22

FINANCIAL FOCUS

die zorgvuldig omgaan met mens en maatschappij zijn immers vaak beter voorbereid op de toekomst.’ En dat spreekt steeds meer beleggers aan, zelfs beleggers die ogenschijnlijk weinig met duurzaamheid hebben. De in 2013 overleden Amerikaanse grondstoffenhandelaar Marc ‘King of Oil’ Rich zei in een interview dat hij graag investeerde in niet-fossiele grondstoffen. Hij zag klimaatverandering en CO2-emissies als belangrijke aandachtspunten voor de toekomst. De man die zijn fortuin in onder andere de oliehandel verdiende, gaf de voorkeur aan investeringen in wind- en kernenergie.

Hij vond dat beleggers verwachten dat de bedrijven waar ze in beleggen worden getroffen door strengere regelgeving, die samenhangt met de maatregelen rond de klimaatverandering.

Bijvoorbeeld door de afspraken van het klimaatakkoord in Parijs. Volgens de professor zijn beleggers zich bijvoorbeeld steeds meer bewust van de risico’s van stranded assets.

Jargon voor bezittingen van niet-duurzame bedrijven die snel in waarde dalen door duurzame ontwikkelingen. Denk aan de waardedalingen van onontgonnen oliereserves door bijvoorbeeld opgelegde beperkingen voor fossiele brandstoffen.

En de King of Oil is niet de enige, blijkt uit onderzoek van Amel-Zadeh naar de effecten van klimaatverandering op beleggingen.

Bedrijven die goed scoren op duurzame criteria hebben ook bewezen minder kans op reputatieschade en boetes van de overheid.

DOSSIER IMPACT VAN GEÏNVESTEERDE EURO’S Een specifieke vorm van duurzaam beleggen is impact beleggen.

Bij duurzaam beleggen ligt de nadruk op het proces van de

onderneming. Impact beleggers gaan een stapje verder, zij kijken

naar de maatschappelijke impact van het product of de dienst van die onderneming. Belegd wordt in bedrijven die zijn opgericht om in positieve zin bij te dragen aan een betere wereld. Omdat het hier gaat om vaak kleine en innovatieve bedrijven kan dit meer

risico voor de belegger betekenen. De resultaten kunnen positief en negatief afwijken van traditionele aandelenrendementen.

Triesschijn: ‘Dat is minder belangrijk voor impact beleggers, zij

richten zich eerst op het behalen van impact, en pas daarna op het behalen van een positief rendement.’ Het niet-financiële rendement krijgt dan ook veel aandacht. Uitgedrukt in

bijvoorbeeld een vermindering in tonnen van de uitgestootte CO2, of het aantal gecreëerde banen. Cijfers die tot de verbeelding

spreken. ABN AMRO MeesPierson is bij diverse initiatieven rond impact investing betrokken. Een daarvan investeerde samen

met de Nederlandse ontwikkelingsbank FMO in onder andere windmolenparken in landen in Latijns-Amerika. De impact

daarvan is groot: de regio kampte met veel stroomstoringen,

waardoor vaak vervuilende dieselaggregaten werden ingezet.

Een windmolenpark geeft duizenden huishoudens de beschikking over stabiele elektriciteit. Samen met klanten werd meer dan 16.000 ton CO2 vermeden door middel van investeringen in

impactfondsen.

De olieramp in de Golf van Mexico en dieselgate, waarbij autofabrikanten sjoemelden met het meten van de schadelijke uitstoot van automodellen, leidden niet alleen tot het uitkeren van grote schadevergoedingen door de betrokken bedrijven. Ook de aandelenkoersen van de betrokken bedrijven in de olie- en autosector daalden fors. Duurzaamheid speelt ook een steeds grotere rol in het overheidsbeleid. Zo leggen overheden steeds strengere regels op aan producenten van producten met grote gezondheidsrisico’s.

Denk aan tabak en – meer recent – producten met veel suiker. In het Verenigd Koninkrijk wordt op frisdranken die veel suiker bevatten al suger tax – extra omzetbelasting – geheven.

Dat maakt ze minder aantrekkelijk voor de consument. Producten die bijzonder slecht

TWEE WINDMOLENPARKEN IN NICARAGUA

FINANCIAL FOCUS

23

scoren op het gebied van duurzaamheid zijn door de strenger wordende overheidsregels vaak geen lang leven beschoren. Komende generaties kennen de benzine slurpende Hummer en de inefficiënte ouderwetse gloeilamp straks alleen uit de verhalen.

BELANG VAN GOEDE RESEARCH

Een goed duurzaam beleggingsbeleid begint met kwalitatieve research. Voor het duurzame beleggingsuniversum brengt ABN AMRO per kwartaal in kaart hoe ondernemingen scoren op gebied van milieu, maatschappij en goed bestuur. Hiervoor maakt de bank gebruik van de research van het onafhankelijke duurzame onderzoeksbureau Sustainalytics. Zo ontstaat een goed beeld van de ESG-prestaties van een onderneming, zoals bijvoorbeeld het gebruik van grondstoffen en arbeidsomstandigheden voor werknemers. Kennis van zaken is echter cruciaal om de data te duiden, benadrukt Triesschijn. Hij neemt de tabaksindustrie als

24

FINANCIAL FOCUS

voorbeeld. ‘Kijk je uitsluitend naar de ESGcriteria, dan scoren sommige bedrijven in de tabakssector goed. Tabaksproducenten voldoen aan alle (milieu)wetgeving. Op het hoofdkantoor worden koffiebekers gerecycled en er staan vast een paar elektrische auto’s op de parkeerplaats.’ Vanuit ethische criteria staan alle seinen echter op rood, weet hij.

De maatschappelijke kosten van roken zijn hoog. Ieder jaar sterven er in Nederland zo’n 20.000 mensen aan de gevolgen van roken en nog enkele duizenden aan de gevolgen van meeroken. ‘Recent onderzoek aan de Universiteit Maastricht laat zien dat het ook vanuit risicoperspectief niet logisch is om in tabaksondernemingen te beleggen. Beleggen in de tabaksector brengt grote financiële risico’s met zich mee. In bijna alle landen in de wereld wordt nagedacht over regelgeving om roken minder aantrekkelijk te maken, niet alleen vanwege de gezondheid van burgers maar ook vanwege de hoge kosten voor de maatschappij.’

DOSSIER KEES VAN DIJKHUIZEN ‘In onze nieuwe purpose, Banking for better, for generations to come, is duurzaamheid de belangrijkste pijler. Deze is gebaseerd op gesprekken met alle stakeholders, niet in de laatste plaats onze klanten. We zien dat ze in hoog tempo het thema duurzaamheid omarmen.

Nieuwe private bankingklanten bieden we altijd een duurzame beleggingsportefeuille aan. Willen ze toch iets anders, dan kan dat. Het merendeel van de nieuwe klanten kiest enthousiast voor de duurzame beleggingen. Onze duurzame portefeuille heeft het de afgelopen jaren ook nog eens goed gedaan. Dus het is niet alleen maar goed doen, je behaalt er ook nog rendement mee.’

Triesschijn: ‘Om de duurzaamheid van een onderneming te bepalen, kijken we niet alleen naar het beleid op het gebied van milieu, de maatschappij en het bestuur. Ook monitoren we eventuele incidenten.’ Hij wijst op de spagaat waarin de duurzame belegger zich daarbij soms bevindt. ‘Neem de farmasector die medicijnen ontwikkelt die mensen genezen. De sector scoort daardoor hoog op duurzame criteria. Het feit dat zieke mensen het verdienmodel vormen, kan sommige farmaceuten verleiden tot het ontwikkelen en promoten van medicijnen en behandelingen die feitelijk niet of niet lang nodig zijn. Pillen voor aandoeningen die door een verandering in levensstijl of door het zelfherstellend vermogen van het lichaam ook zouden genezen.’ Voor ABN AMRO kunnen deze controverses aanleiding zijn om met een bedrijf in gesprek te gaan. Vaak samen met andere financiële instellingen. In 2015 constateerde de bank bijvoorbeeld mensenrechtenschendingen bij

een internationaal farmaconcern. Reden voor een gesprek met de onderneming, samen met branchegenoot Robeco. Voor het omkopen van artsen om medicijnverkoop te stimuleren, kreeg het bedrijf onder andere een hoge boete van de Amerikaanse overheid. Maar Triesschijn en zijn collega’s wilden meer duidelijkheid.

‘De veroordelingen hadden voornamelijk betrekking op de activiteiten in China, maar het leek ook te wijzen op een cultuurprobleem in de organisatie. Van het management wilden we horen hoe het concern schendingen van de mensenrechten in de toekomst gaat voorkomen.’ Uit de gesprekken bleek dat de organisatie ingrijpende maatregelen heeft genomen. De managementstructuur is veranderd en werknemers worden nu beloond op basis van productkennis en communicatievaardigheden. Voor Triesschijn is deze dialoog of engagement met bedrijven een belangrijk instrument om bij te dragen aan verandering.

VOORZICHTIG MET UITSLUITEN

De bank is anders dan sommige andere vermogensbeheerders die niet in vervuilende sectoren willen beleggen, voorzichtig met het uitsluiten van volledige sectoren. De bank geeft bij duurzaam beleggen de voorkeur aan de best-in-class methode boven uitsluitingen.

Triesschijn: ‘We kiezen er bewust voor om bijvoorbeeld de energie- of autosector niet uit te sluiten. Daardoor ontneem je je als belegger namelijk ook direct de mogelijkheid om invloed uit te oefenen. Als aandeelhouder kan de belegger de onderneming immers aanspreken over de niet-duurzame bedrijfsvoering.’ Ook de continue voortschrijdende inzichten en innovatie zijn reden om meer traditionele bedrijven niet per definitie uit te sluiten. Juist deze bedrijven zien soms de noodzaak om te investeren in verduurzaming, weet Triesschijn.

Neem een Deens energiebedrijf dat in 2016 vrijwel alle fossiele belangen verkocht om zich volledig te richten op hernieuwbare energie.

FINANCIAL FOCUS

25

VOOR VOLGENDE GENERATIES Microsoft-oprichters Bill en Melinda Gates doen het. Evenals de familie van baggeronderneming Van Oord, kledingbedrijf C&A en de oprichters van navigatiebedrijf TomTom: duurzaam en impact investeren in familieverband. Steeds meer families kiezen ervoor om duurzaam te beleggen.

ABN AMRO ziet de belangstelling voor duurzaam beleggen bij vermogende klanten toenemen.

Belangrijkste wens: de wereld goed achterlaten voor komende generaties.

Vermogende families inspireren daarbij ook elkaar. Zo vertelde Frank van Beuningen – telg uit de ondernemersfamilie van handelsonderneming SHV – onlangs in het FD over de Nederlandse DivestInvest Pledge. Die startte hij op in navolging van de wereldwijde DivestInvest-beweging die al ruim 8 biljoen dollar aan vermogen aan beleggingen in fossiele brandstoffen wist om te zetten in meer duurzame investeringen. De ondertekenaars van de pledge, de belofte, beloven binnen drie tot vijf jaar al hun privébeleggingen in olie-, gas- en steenkoolbedrijven te verkopen.

In plaats daarvan wordt het geld in bedrijven en initiatieven gestoken die de opwarming van de aarde tegengaan. Zoals hernieuwbare energie en duurzame landbouw. Van Beuningen hoopt nu ook Nederlandse families te inspireren om hun vermogen en hun invloed aan te wenden voor een betere wereld. Met succes: in maart van dit jaar stond de stand al op 22 ondertekenaars.

Benieuwd hoe ABN AMRO MeesPierson de transitie naar duurzame energie in beleggingsportefeuilles versnelt? Ga naar financialfocus.abnamro.nl/vermogen/de-transitie-naar-duurzame-energie-inbeleggingsportefeuilles/

‘Een bedrijf dat binnen een sector een duurzame verandering weten te bewerkstelligen, is een voorbeeld voor anderen en kan zo een positieve maatschappelijke impact hebben.’ Een ander voorbeeld is een grote autofabrikant die dankzij een bestaand productie- en distributienetwerk in staat bleek om diverse elektrische modellen naar de markt te brengen. Door de omvang van de productie kan de autobouwer een groter effect op vermindering van de CO2-uitstoot hebben dan de autofabrikant die uitsluitend op de productie van elektrische auto’s focust.

De bank ziet engagement ook als instrument voor duurzame verandering op lange termijn.

Zo blijkt het in praktijk onmogelijk om kinderarbeid uit te sluiten, het is voor beleggers namelijk moeilijk inzichtelijk waar dit binnen de keten plaatsvindt.

Een voorbeeld is de cacaoketen. Triesschijn: ‘Bedrijven zijn bijna nooit direct betrokken bij kinderarbeid terwijl zij wel indirect betrokken zijn. In plaats van kinderarbeid uit te sluiten kijken we hoe bedrijven omgaan met de constatering van kinderarbeid in de keten.

26

FINANCIAL FOCUS

Gaan zij bijvoorbeeld in gesprek met de leverancier om de arbeidsomstandigheden te verbeteren en kinderarbeid uit te bannen bij de toeleverancier? Dat wordt meegenomen bij de beoordeling van de duurzaamheid van een bedrijf.’ Dat vraagt soms wel om uitleg aan klanten, weet Triesschijn. ‘Juist die uitleg helpt klanten om de keuzes bij duurzaam beleggen beter te begrijpen. En te laten zien hoe we als bank met het beleggingsbeleid recht doen aan de voortschrijdende inzichten op het gebied van duurzaamheid. De inzichten in duurzaamheid zijn altijd in beweging door maatschappelijke ontwikkelingen, regelgeving, wetenschap en innovatie. ‘Door meer aspecten mee te laten wegen in ons beleggingsbeleid, kunnen we de duurzaamheid van de beleggingsportefeuilles verbeteren. En daarmee de positieve maatschappelijke impact vergroten.’

PERSOONLIJK VINCENT TRIESSCHIJN Director Sustainable Investment ABN AMRO VINCENT.TRIESSCHIJN@NL.ABNAMRO.COM

PERSOONLIJK AMIR AMEL-ZADEH Professor van de Saïd Business School aan Oxford University

Candriam SRI Emerging Markets Debt fund

PRILLE DUURZAAMHEID IN OPKOMENDE LANDEN Bij verduurzaming denken we niet direct aan opkomende markten.

Toch investeren veel opkomende economieën in duurzaamheid.

EXPERTISE FONDS 1

WILLEM BOUWMAN

Portfolio Manager Fixed Income WILLEM.BOUWMAN@NL.ABNAMRO.COM

Beleggers kunnen daarbij helpen.

Wereldwijd zien overheden het belang van verduurzaming in.

Ook steeds meer opkomende economieën willen hierin investeren. Ze hebben daarbij hun eigen prioriteiten. Denk aan de overgang naar hernieuwbare energie om luchtvervuiling in steden te verminderen, het versterken van de gezondheidszorg of het verbeteren van landbouwmethoden om mislukte oogsten te voorkomen.

Beschikt een land zelf niet over de benodigde middelen voor verduurzaming, dan kan het uitgeven van obligaties een uitkomst zijn. De obligaties van opkomende landen die zich op deze manier voorbereiden op de toekomst, bieden ook interessante kansen voor beleggers.

NIET BELEGGEN BIJ CONTROVERSES

Door te investeren in obligaties uit opkomende markten, kunnen beleggers de verduurzaming een duwtje in de rug geven. En op die manier de wereld een beetje beter maken. ABN AMRO heeft daarom het Candriam SRI Emerging Markets Debt fund in het beleggingsaanbod

ISIN-CODE LU1797946248

opgenomen. Het fondsteam belegt in obligaties uitgegeven door (semi-)overheden in landen in Latijns-Amerika, Azië, Oost-Europa, Afrika en het Midden-Oosten. Per land brengt het team uiteenlopende duurzame criteria in kaart.

Het fonds kiest obligaties van landen op basis van hun inspanningen om de welvaart, educatie en gezondheidszorg en leefomstandigheden op duurzame wijze te verbeteren.

In landen waar sprake is van controverses zoals sterke corruptie of het ontbreken van de democratische principes, wordt niet belegd.

DUURZAAMHEID VERBETERT GROEI

De obligaties in het fonds hebben een rendement dat gemiddeld hoger ligt dan dat op gewone staatsobligaties van westerse overheden. De relatief hoge rentevergoeding op de leningen past bij de lagere kredietwaardigheid van de uitgevende landen. De criteria om de duurzaamheid in kaart te brengen, helpen het team ook om goede financiële keuzes te maken.

Het is bijvoorbeeld bekend dat de staat van onderwijs en de toegang tot gezondheidszorg het groeipotentieel van een land positief beïnvloeden, en daarmee de kredietwaardigheid. Dus ook vanuit beleggersoogpunt

zijn de overheden die door hun visie op duurzaamheid goed zijn voorbereid op de toekomst aantrekkelijk. Dat kan een mooi rendement betekenen en helpt opkomende landen (sneller) te verduurzamen.

FINANCIËLE INFORMATIE

Candriam SRI Emerging Markets Debt fund FINANCIAL FOCUS

27

196 landen

Zoek de duurzame verschillen RANKING DUURZAAMHEID

De verschillende rankings van landen op duurzaamheid laten zien hoe het ene land voorop loopt in duurzaamheid, terwijl het andere land er ogenschijnlijk nauwelijks iets mee doet. Maar wie zich alleen focust op de winnaars, krijgt niet het juiste beeld en mist veel.

De meeste mensen zijn dol op lijstjes. Niet voor niets: een ranking van de beste naar de slechtste geeft helder overzicht en trekt één onverbiddelijke streep tussen winnaars en verliezers. Zo ook bij de duurzaamheid van landen. In een oogopslag zie je welk van de 196 landen in de wereld het best presteren op duurzaamheid. En welke landen de grootste vervuilers zijn.

Er zijn tientallen rankings die landen beoordelen op hun mate van duurzaamheid. De uitkomsten verschillen, maar de Westerse landen staan traditioneel bovenaan. De Noord-Europese landen scoren het hoogst. Met Finland vaak als grote winnaar.

Het land waarvan de bewoners door het koude klimaat grootverbruikers zijn van energie, haalt sinds dit jaar het grootste

28

FINANCIAL FOCUS

deel van de energiebehoefte uit hernieuwbare energiebronnen.

Vaak de laatste op de lijst van duurzame landen: Oost-Afrikaanse landen zoals Somalië en Burundi.

Deze landen hebben te maken met armoede en hongersnood door politieke conflicten en natuurrampen.

WELVAART MIST IN DE CRITERIA

Het verschil tussen Finland en Somalië toont de beperking van de lijstjes: in de weging van de duurzaamheid wordt geen rekening gehouden met de mate van welvaart. In welvarende landen hebben overheid en burgers middelen beschikbaar om naast de basisbehoeften te investeren in duurzaamheid. De economieën van veel ontwikkelingslanden hebben daar geen ruimte voor. In opkomende landen ligt de nadruk

bovendien vaak op snelle groei.

Om het welvaartsverschil in te halen, grijpen ze naar vervuilende oplossingen. Daarmee maken ze de klimaatproblematiek onbedoeld groter. Een voorbeeld is China, dat jarenlang de energie die nodig was voor de groei van de industrie, opwekte door de bouw van vele kolencentrales. Het is dus belangrijk om duurzaamheid in perspectief te plaatsen. Sommige landen hebben immers een voorsprong, anderen starten vanaf een achterstandspositie. Zo doen binnen Europa Zwitserland en Oostenrijk het goed, mede omdat ze door de hoogteverschillen in het landschap volop gebruik kunnen maken van hernieuwbare hydroenergie in waterkrachtcentrales.

OVERHEIDSBELEID

Ook het overheidsbeleid speelt een belangrijke rol in de mate van

duurzaamheid. Neem de Verenigde Staten, waar de huidige regering het bedrijfsleven zo weinig mogelijk beperkingen op wil leggen. President Trump draaide zelfs eerder opgelegde beperkingen voor de kolenindustrie (verantwoordelijk voor veel CO2uitstoot) terug. Omgekeerd kan ingrijpen van de overheid juist ook leiden tot verduurzaming.

Opvallendste voorbeeld is de koerswijziging van het autoritaire regime in China, dat nu honderden miljarden investeert in de opwekking van duurzame energie. Het land heeft de geplande bouw van 104 kolencentrales geschrapt. Het terugdringen van de CO2-uitstoot in het land is voor China een noodzaak: het land kampt in verschillende gebieden met chronische luchtvervuiling. Dat bemoeilijkt het leven in de snel groeiende steden.

Dat bedreigt de economische groei en

MARKTEN

GRENSOVERSCHRIJDENDE DUURZAME INNOVATIE Niet alleen overheden zelf bepalen de duurzaamheid van een land, maar ook de bedrijven die er gevestigd zijn.

Ze hebben de potentie om een voorbeeld te stellen voor andere bedrijven, met hun duurzame werkwijze,

producten en diensten. Bijkomend voordeel; innovatie laat zich niet beperken door landsgrenzen. Neem DSM,

dat onder andere lichte automaterialen en anti-reflecterende coating voor zonnepanelen ontwikkelde die door

producenten wereldwijd worden gebruikt. De duurzame lichtoplossingen van Signify (voormalig Philips), waarbij

de gebruiker de lampen leaset en alleen het daadwerkelijke gebruik betaalt, hangen nu in honderden luchthavens en openbare ruimtes zoals vliegvelden en bedrijfshallen wereldwijd. Maar niet alleen de duurzame bedrijvigheid

in ontwikkelde landen inspireert, zo blijkt uit de Morningstar Sustainability Index. Uit onderzoek naar ESG-criteria en op de controverses waarin bedrijven verwikkeld zijn, blijkt bijvoorbeeld Colombia het hoogst scorende niet-

Europese land te zijn. Dankzij duurzame financials, een cementbedrijf en een oliebedrijf die duurzamer werken dan

andere bedrijven binnen de sector. Opvallend zijn de tegenvallende prestaties van sommige ontwikkelde landen; met name de Verenigde Staten en Japan scoren laag op duurzaamheid. In de VS scoren bedrijven als Facebook en Alphabet ondermaats op het gebied van privacy en goed bestuur. In Japan wordt de score negatief beïnvloed door fraude, onder andere met emissies van auto’s bij Toyota.

politieke stabiliteit, weet de Chinese overheid, die verdere onrust onder de middenklasse in het 1,3 miljard inwoners tellende land wil beperken.

vlak (welvaart voor iedereen) en de rechtsstaat (sterke instituties).

We blijven achter op indicatoren die betrekking hebben op milieu, klimaat, energie en ongelijkheid.

WAT IS DE MEETLAT?

De SDG’s doen recht aan de verschillende duurzame factoren die samen de duurzaamheid van een land bepalen. Voor alle methoden geldt echter dat over duurzaamheid valt te twisten. Neem Finland dat wereldwijde lof krijgt voor het aandeel hernieuwbare energiebronnen. Kernenergie is daarin een belangrijke component.

Waar de Finnen en veel andere landen deze vorm van energie wel als duurzaam zien door de minimale CO2-uitstoot, denken veel Nederlanders daar heel anders over. In ons land wordt dit vaak als niet-duurzaam gezien door onder meer de impact van een ramp met een kerncentrale en het radioactieve afval dat kernenergie oplevert.

Het is ook de vraag langs welke duurzame meetlat de opstellers van de ranking de landen leggen. Wordt bijvoorbeeld alleen de milieuvriendelijkheid van een land gemeten, of de CO2-uitstoot? Of is de ranking gebaseerd op verschillende duurzaamheidsfactoren? De veelgebruikte ESG-criteria laten zien hoe een land scoort op de duurzaamheidsfactoren Environmental (milieu), Social (sociaal beleid) en Governance (goed ondernemingsbestuur).

In opkomst zijn de Social Development Goals (SDG’s) van de Verenigde Naties om duurzaamheid aan af te meten.

Dit zijn zeventien doelen die een eind moeten maken aan armoede, ongelijkheid en klimaatverandering in 2030. Een manier om de positieve impact te meten die activiteiten hebben op bijvoorbeeld welvaart, schoon water en educatie. Zo doet Nederland het vooral goed op economisch

KLEIN LANDJE

Grootste probleem is dat het wel een wedstrijd lijkt met al die vergelijkingslijstjes in duurzaamheid van landen. Zonde, want zo raakt het werkelijke doel – verduurzaming van de wereld – uit zicht.

FINANCIAL FOCUS

29

Ook kan het idee ontstaan dat Nederland als klein landje niets kan betekenen op duurzaam vlak, zolang vervuilende opkomende economieën als China en India ogenschijnlijk zo weinig doen.

De feiten zijn anders. China is het land met verreweg de meeste CO2-uitstoot, maar als je kijkt naar de emissie per inwoner dan staan landen in Europa en het MiddenOosten bovenaan. En een relatief jong land als de Verenigde Staten heeft als land de meeste CO2-uitstoot ooit gecreëerd.

GEZAMENLIJK PROBLEEM

Economisch zijn de ontwikkelde, duurzame landen kwetsbaarder dan gedacht. Toezichthouder de Nederlandsche Bank wees er onlangs op dat Nederlandse financiële instellingen zeker €97 mrd hebben geïnvesteerd in bedrijven die actief zijn in gebieden met extreme waterschaarste.

Als die schaarste omslaat in

30

FINANCIAL FOCUS

tekorten, kunnen die bedrijven in de problemen komen. Kortom, de problemen van arme landen zijn ook de problemen van rijke landen en omgekeerd. Arme landen zijn door hun ligging kwetsbaar voor de gevolgen van niet-duurzaam gedrag van Westerse economieën in de afgelopen eeuwen. Onder andere Milieudefensie wijst op de watersnood- en voedselrampen die Afrika en Azië hebben getroffen. Niet voor niets is in het klimaatakkoord van Parijs afgesproken dat de rijke landen de arme landen moeten helpen verduurzamen. Elk jaar moet er €91 mrd beschikbaar worden gesteld, onder andere om ontwikkelingslanden te helpen hun uitstoot te verminderen.

VERDUURZAMING VAN VERVUILERS

Wie alleen naar de best presterende landen kijkt, mist in meerdere opzichten dus veel. Juist de

verduurzaming van de ‘vervuilers’ biedt kansen. De snelheid waarmee opkomende landen een achterstand kunnen ombuigen naar vooruitgang is aansprekend.

China is natuurlijk een voorbeeld, maar ook het Zuid-Amerikaanse Uruguay. Aan het eind van het vorige millennium was olie met 27 procent de grootste importpost voor het land. Nu zijn dat windturbines. Uruguay draait inmiddels voor 55 procent op hernieuwbare energie. Het wereldwijde gemiddelde staat op 12 procent. Ter vergelijking; Nederland haalt net 7 procent.

meer beleggers ervoor te investeren in landen die het op duurzaam vlak nog niet zo goed of zelfs slecht doen, maar wel de intentie hebben dit te willen veranderen. Dat kan niet alleen een aantrekkelijk rendement opleveren, maar heeft ook duurzame impact. Zo draagt een investering in een windmolenpark in Nicaragua, dat de energietoevoer van miljoen huishoudens zeker stelt, meer bij aan economische ontwikkeling en verduurzaming in de regio dan een investering in een Zweeds windmolenpark.

TOEGANG TOT INNOVATIE

Niet alleen overheden stimuleren de verduurzaming van opkomende markten, ook steeds meer beleggers zien hier interessante kansen.

De grootste uitdaging voor de opkomende markten, is toegang tot kapitaal voor innovatieve ontwikkelingen. Daarom kiezen

JUDITH SANDERS Beleggingsstrateeg ABN AMRO JUDITH.SANDERS@NL.ABNAMRO.COM

EXPERTISE

Candriam SRI Global High Yield

RISICOVOL DOCH DUURZAAM

FONDS 2

High yield-obligaties kunnen een aantrekkelijke aanvulling vormen binnen de obligatieportefeuille van beleggers die wat meer risico Meer informatie over de kenmerken,

aandurven. Anders dan vaak gedacht, hoeven beleggers daarbij geen

werking, kosten en de risico’s van dit beleggingsfonds vindt u in de

concessies te doen aan de duurzaamheid.

Essentiele Beleggersinformatie (EBI) op de website van het betreffende fondshuis en/of op onze website abnamro.nl/beleggingsfondsen

Tesla deed het, evenals Microsoft.

Veel jonge, innovatieve bedrijven gebruiken geld van investeerders om te starten en te groeien. De high yield markt biedt bedrijven de kans om innovatieve ideeën op de markt te brengen en op die manier een duurzame verandering in gang te zetten. Deze high yield, ofwel hoogrenderende, obligaties kunnen aantrekkelijke kansen bieden voor beleggers. Die worden meestal beloond voor het genomen risico in de vorm van een hoger rendement.

Want risico’s zijn er ook, het gaat om nog jonge bedrijven met een vaak nieuw concept en een nog lage kredietwaardigheid. Daarnaast bestaat de high yield-markt ook uit bedrijven aan het einde van hun levenscyclus. Deze bedrijven staan er vaak voor open om hun bedrijfsmodel te verduurzamen.

GESPREID BELEGGEN IN HIGH YIELD

ABN AMRO voegde recent het Candriam SRI Global High Yield obligatiefonds toe aan het aanbod.

Daarmee kunnen beleggers gebruik maken van de kansen in dit deel van de obligatiemarkt. Binnen een goed gespreide portefeuille en

FONDS

Candriam SRI Global High Yield

zonder concessies te doen aan de duurzaamheid van de beleggingen.

Het team spreidt de investeringen over obligaties met verschillende risico’s, sectoren en looptijden.

Ze selecteren niet alleen de meest aantrekkelijke obligaties uit een brede high yield-index, maar laten hier ook een strenge duurzame selectie op los. Binnen elke sector kiest het de bedrijven die het beste presteren op het gebied van duurzame criteria. Bedrijven die lager scoren dan gemiddeld worden uitgesloten. Dat geldt ook voor ondernemingen die zich bezighouden met niet-duurzame activiteiten zoals tabak, wapens, alcohol en kernenergie.

researchbedrijven die zich vooral richten op beursgenoteerde bedrijven. Zo ontsluit het fonds een moeilijk toegankelijk deel van de markt voor beleggers. Door de combinatie van financiële en duurzame criteria weet het fonds een breed gespreide portefeuille

samen te stellen die obligatiebeleggers de kans geeft in aantrekkelijke, hoogrenderend leningen te beleggen zonder concessies aan de duurzaamheid te doen.

TOEGANG TOT MARKT

Door het gerichte beleggingsbeleid, ontstaat een portefeuille met daarin de meest aantrekkelijke hoogrenderende obligaties per sector. Het fondsteam benut de jarenlange ervaring op het gebied van duurzame research.

Bijvoorbeeld door kansrijke obligaties te selecteren van bedrijven die niet beursgenoteerd zijn. Deze leningen blijven vaak onder de radar van reguliere

BENCHMARK

Barclays Global High Yield

WILLEM BOUWMAN Portfolio Manager Fixed Income ABN AMRO WILLEM.BOUWMAN@NL.ABNAMRO.COM

ISIN-CODE LU1644441716

FINANCIAL FOCUS

31

SIF GROUP Alles voor de wind?

De Sif Group bestaat al sinds 1948, maar is een relatief jong bedrijf aan Beursplein 5. Het bedrijf profiteert jarenlang van de gigantische groei van windmolenparken, maar sluit eind 2018 toch af in het rood….

De fabriek, die van Sittard naar Roermond is verhuisd, wordt in 2015 door de groei van steeds meer windmolenparken te klein.

Sif Group breidt uit met een fabriek op de Maasvlakte. Een strategische keuze, zodat installatieschepen dichterbij kunnen komen en het bedrijf nog efficiënter kan werken. Ondertussen stijgt de omzet van 321 miljoen in 2015 naar 400 miljoen euro in 2016 door investeringen in de productiecapaciteit. Inmiddels behoort de Sif Group met bijna een kwart van alle offshore windparken die in Europa zijn gebouwd, tot de top van Europa.

KOERS | Sif Group | euro’s 30 20 10

‘1 9 n Ja

8

l ‘1 Ju

8 ‘1 Ja n

7

l ‘1 Ju

‘1 7 n Ja

6

0

l ‘1

Het bedrijf werkt na de fusie vooral als leverancier voor de steenkolenmijnen. Als deze één voor één sluiten, moet Sif zich noodgedwongen specialiseren in het walsen, persen en lassen van plaatmateriaal. Begin jaren ’80 komt daar ook de fabricage van buizen voor de sluizen van de Oosterscheldekering bij. Voor het eerst zit de Sif Group in de offshore industrie: niet aan land, maar in het water. Het levert de fundaties voor de brug naar Neeltje Jans.

Veel projecten voor offshore olie- en gasplatforms volgen. Als olie en gas minder in trek raken en de vraag naar windturbines rond de eeuwwisseling toeneemt, maakt Sif steeds meer palen voor windmolens op zee.

Andere bedrijven kijken afwachtend toe, maar Sif Group is al sinds haar oprichting gewend om met verandering om te gaan.

Ju

De Sif Group wordt in 1948 opgericht in Sittard, dan nog onder de naam Silemetal.

In een loods produceert Jan Jacob Schmeitz ongeveer alles waar zo vlak na het einde van de oorlog vraag naar is: van beugels om regenpijpen mee te bevestigen tot bloempotten. Om deze producten in hun vorm te persen, zijn mallen nodig. Jan Jacob Schmeitz gaat daarvoor een samenwerking aan met de Sondag Instrumenten Fabriek.

Een fusie tussen de twee betekent het begin van de Sif Group.

Bron: euronext.com | mt.nl | iex.nl

32

FINANCIAL FOCUS

MEMORABEL AANDEEL 1 19 20

€24,29

RSKOER EU S-

-B

FEBRUARI

17 MAART 20 18

ALLTIME HIGH

ALLTIME LOW €9,01

2016 is het jaar van een beursnotering aan de Euronext. Niet met als doel om kapitaal op te halen, maar omdat grootaandeelhouder Egeria een deel van haar belang wilde afstoten. ‘We waren een maatje te groot geworden en daardoor een te groot deel van hun portefeuille’, aldus toenmalig CEO Jan Bruggenthijs. ‘Zij wilden de risico’s spreiden.

Met de opbrengst konden zij dan weer nieuwe

investeringen doen. Een beursnotering was daarvoor de beste oplossing.’

In 2018 wordt Sif Group voor het eerst sinds tijden geconfronteerd met rode cijfers. Het bedrijf sluit het jaar af met een tekort van 2,1 miljoen euro, tegen een winst van 31 miljoen euro in het jaar daarvoor. Sif kampt met technische problemen en uitstel van enkele

grote windmolenparken. Ook de prijs van een aandeel keldert. Ondanks de lagere omzet in 2018, zegt het Nederlandse bedrijf nog steeds van een fl inke groeimarkt te profiteren: steeds meer landen nemen de transitie naar schone energie serieus, ook in het Verre Oosten en in de Verenigde Staten.

Zal het aandeel Sif dan toch weer een toch weer een nieuwe alltime high bereiken?

2000

2015

2018

Strategiewijziging: van productie drukvaten naar fundatiepalen op zee

Start bouw van de tweede fabriek op de Maasvlakte 2 bij Rotterdam

Fred van Beers benoemd tot nieuwe CEO en een flinke beursval na zwakke omzetcijfers

1948

2001

2016

Oprichting Sif Group

Sif maakt eerste offshore windfundatie

Een beursnotering aan de Euronext

DIT ARTIKEL

DELEN?

www.financialfocus.nl FINANCIAL FOCUS

33

Missie 2030

Het nieuwe vastgoed Koplopen in duurzaamheid

Je kunt tegenwoordig geen krant openslaan zonder dat het over duurzaamheid gaat. Ook praatprogramma’s op radio en televisie besteden er aandacht aan.

Maar er wordt wel erg veel gepraat. Wat nu als we wat meer aan duurzaamheid doen? Bijvoorbeeld op het gebied van vastgoed. Maak kennis met ‘Missie 2030’, het nieuwe huisvestingsconcept ‘GREENE’ en ‘Paris Proof’ van ABN AMRO.

34

FINANCIAL FOCUS

FEATURE

DUURZAME HOOGBOUW

FACTS WAT /

IN 2019 VERRIJST AAN DE AMSTERDAMSE RIVIER DE AMSTEL HET APPARTEMENTENCOMPLEX

HAUT: EEN 73 METER HOOG GEBOUW MET VIJFTIG RUIME APPARTEMENTEN. WIE /

LINGOTTO IS INITIATIEFNEMER VAN HET

PROJECT HAUT EN HEEFT SAMEN MET HAAR ONTWERPTEAM, BESTAAND UIT TEAM V

ARCHITECTUUR EN ARUP, IN 2016 EEN PRIJSVRAAG GEWONNEN OM DE BIJZONDERE KAVEL AAN DE

AMSTEL TE MOGEN ONTWIKKELEN. ABN AMRO IS PARTNER IN HET PROJECT. HET PAVILJOEN CIRCL IS EEN INSPIRATIEBRON VAN HAUT. HOE /

BELANGRIJKSTE GRONDSTOF VAN DIT GEBOUW: DUURZAAM HOUT. TOEN ER EEN KAVEL AAN DE AMSTERDAMSE AMSTEL BESCHIKBAAR KWAM VOOR DE BOUW VAN EEN WOONCOMPLEX MET EEN DUURZAAM KARAKTER, ZOCHT

PROJECTONTWIKKELAAR LINGOTTO NAAR ALTERNATIEVEN OM EEN ORGANISCH

MATERIAAL TE GEBRUIKEN. HET WERD HOUT.

PROJECTONTWIKKELAAR LINGOTTO BEDACHT EN ONTWIKKELDE HET GEBOUW SAMEN MET ARCHITECT TEAM V. SAMEN WERKTEN ZE AL EERDER AAN DUURZAME WOONTORENS IN

AMSTERDAM. HET ONTWERP IN HOUT MAAKTE HET PROJECT DIRECT EEN VAN DE MEEST

DUURZAME WOONTORENS VAN EUROPA. DOOR

BEWONERS TE LATEN ZIEN WAT EEN GEWELDIGE Beeld: Zwartlicht

KWALITEIT EEN HOUTEN CONSTRUCTIE

OPLEVERT, DEELT DE BANK ONDER ANDERE DE

KENNIS DIE WERD OPGEDAAN BIJ DE BOUW VAN HET CIRCULAIRE PAVILJOEN CIRCL DAT RECENT IS AFGEROND.

ARTIKEL

ONLINE LEZEN? www.financialfocus.nl FINANCIAL FOCUS

35

Haut Met een hoogte van 73 meter wordt HAUT het hoogste houten woongebouw van de wereld

3

2

4

1

|11 Het eerste woongebouw dat het hoogst haalbare duurzaamheidslabel krijgt: BREAAM Outstanding. | 2 Hout heeft een veel lagere CO2-footprint dan beton en staal. En het slaat juist CO2 op. | 3 HAUT krijgt energie-opwekkende gevels en triple glas. | 4 De toegepaste materialen zijn zoveel mogelijk herbruikbaar. | 5 Er is slechts 2 uur nodig om de 3000m3 hout van Haut weer aan te laten groeien in de Oostenrijkse bossen.

Het is hoog tijd om de handen uit de mouwen te steken en samen te werken aan duurzamer vastgoed. Veertig procent van de totale CO2-uitstoot in Nederland is afkomstig uit bebouwde omgeving. We stoten met z’n allen teveel CO2 uit. Die enorme CO2-uitstoot draagt bij aan de opwarming van de aarde.

Om de opwarming te beperken, moeten we die CO2-uitstoot dus drastisch verminderen.

MISSIE 2030

ABN AMRO werkt mee aan het verduurzamen van de bebouwde omgeving en heeft daarvoor verschillende initiatieven lopen. Missie 2030 speelt daarin een belangrijke rol. Een onderdeel daarvan is dat alle woningen en kantoren die de bank helpt te financieren, in 2030 gemiddeld een energielabel A scoren.

ABN AMRO loopt daarmee vooruit op de troepen. Niet alleen als het gaat om de verduurzaming van vastgoed dat de bank financiert, maar ook wat betreft de eigen kantoorpanden. ABN AMRO zorgt namelijk

36

FINANCIAL FOCUS

dat al het vastgoed dat de bank in eigen gebruik heeft, in 2023 ten minste energielabel A scoort. Dit geldt voor zowel de eigen panden als voor de panden die worden gehuurd.

Energielabel A is natuurlijk mooi, maar de eisen kunnen bij ABN AMRO nog scherper.

BREEAM is een afkorting voor Building Research Establishment Environmental Assessment Method, een onafhankelijk duurzaamheidskeurmerk voor vastgoed waar ABN AMRO inmiddels ook al een tijd mee werkt. Net als andere Nederlandse grootbanken, gemeentes, ziekenhuizen, ministeries en grote bedrijven als Nuon, Strukton en Unica. Een BREEAM-score wordt vastgesteld middels een puntensysteem.

Punten verdienen kan met LED-verlichting, energiezuinige CV-ketels en uiteraard een gasloos gebouw met een warmtepomp.

GREENE

Een ander zichtbaar initiatief waarmee de bank zijn steentje bijdraagt, is

door de introductie van het nieuwe huisvestingsconcept GREENE. Christa Beaufort, manager Strategy, Innovation & Organisation bij Facility Management, legt uit: ‘GREENE is ons nieuwe en uniforme huisvestingsconcept voor de klantomgeving, ofwel voor onze bankkantoren. Het heeft zowel betrekking op de duurzame inrichting van ons vastgoed, de binnenkant van de gebouwen, als op het efficiënter omgaan met de bezetting van onze bankkantoren. Private Banking, Commercial Banking en Retail Banking kunnen straks hun klanten in deze nieuwe, uniforme omgeving ontvangen. Dat betekent dat alle expertise onder één dak komt, dat we door de samenwerking beter en sneller kunnen inspelen op kansen. En tot slot, dat we simpelweg minder vierkante meters nodig hebben. Op dit moment gaat het om de inrichting van 63 locaties.’

‘We gaan met GREENE dus weer een stap verder dan alleen duurzaam vastgoed en

FEATURE

5 KEES VAN DIJKHUIZEN ‘Toen ik zes jaar geleden begon bij ABN AMRO, sprak ik geregeld met mensen uit de commerciële onroerendgoedsector. Als het gaat om verduurzamen, merkte ik dat deze sector al flinke stappen had gezet.

Dat zette ons aan het denken. Met die tientallen miljarden op onze balans, moeten wij toch een commercieel plaatje kunnen maken? Als het vanuit commercieel vastgoed kan, dan kan het ook bij consumenten. Daaruit is Missie 2030 ontstaan: we willen onze hypotheekportefeuille in 12 jaar tijd naar een gemiddeld A-label brengen. In elk hypotheekgesprek vertellen wij dat klanten een Beeld: CIIID

financiering kunnen krijgen voor het verduurzamen van hun woning.’

zetten alles op alles om bij het interieur en de verbouwingen zelf zo circulair mogelijk te werk te gaan. Zo passen we bijvoorbeeld materialen toe die al een leven achter de rug hebben of nog een tweede leven kunnen krijgen. Denk aan houten pallets die als fraaie wandafwerking dienen of akoestische panelen van vervezelde PETflessen. Of de inzet van oude meubels, die door middel van refurbishment weer een nieuwe look en functie krijgen. Zelfs het betonafval van de verbouwing is weer tot cement teruggebracht, zodat het voor nieuwe projecten in te zetten is.’

‘Onze insteek is: gebruik niet wat je niet nodig hebt en gebruik materialen op zo’n manier dat je ze later (het liefst zonder bewerking) in dezelfde staat opnieuw kunt gebruiken. Door GREENE verminderen we niet alleen de CO2-uitstoot, we minimaliseren ook de uitputting van de aarde door zo weinig mogelijk nieuwe materialen te gebruiken.

Dit was ook de gedachte waarmee we ons

paviljoen Circl (zie Sleutelmoment op pagina 8) hebben ontwikkeld.

Een groot verschil met Circl is dat dit nieuwe concept schaalbaar moet zijn.

Omdat we het op meerdere locaties moesten kunnen repeteren, maar ook omdat we hopen dat andere partijen deze manier van werken overnemen. Dat is een behoorlijke uitdaging geweest. Bij elk item en bij elke ingreep moet je vragen stellen.

Over de herkomst van de grondstoffen, over het ontwerp van de producten en over de herinzetbaarheid van de materialen.

Maar ook over de uitrolbaarheid en beschikbaarheid van die materialen en de wijze van contracteren. We zien nu al dat leveranciers naar aanleiding van deze circulaire uitvraag hun eigen productieketen nog eens kritisch tegen het licht houden. Of met nieuwe innovaties komen, die ze ook bij andere klanten gaan toepassen. En dat is precies wat we hopen te bereiken; dat we de zogenaamde ‘shift to sustainability’ versnellen. Als bank willen we – samen met onze klanten en leveranciers – het goede

voorbeeld geven en de markt inspireren.

De komende tijd gaan we al deze verhalen, de antwoorden op deze vragen en onze ervaringen, dan ook met de buitenwereld delen.’

PARIS PROOF

Naast Missie 2030, BREEAM en GREENE, heeft ABN AMRO inmiddels ook de ambitie uitgesproken om voor 2030 haar twee hoofdkantoren (Gustav Mahlerlaan en Foppingadreef in Amsterdam) en de 62 meest toekomstvaste vestigingen ‘Paris Proof’ te maken. De ABN AMRO vestiging in Alkmaar was het eerste gerenoveerde kantoor in Nederland dat volgens Paris Proof is gerenoveerd. Paris Proof verwijst naar de eisen van het Klimaatakkoord van Parijs. Volgens het Akkoord moet de uitstoot van CO2 door menselijke activiteit drastisch worden verminderd om opwarming van de aarde te beperken tot maximaal twee graden boven de gemiddelde temperatuur in het pre-industriële tijdperk.

FINANCIAL FOCUS

37

ENERGIELABELS Een groot deel van de CO2-

uitstoot bestaat uit het verbruik

van aardgas voor de verwarming

van woningen en kantoren en door het gebruik van elektriciteit. Het

energielabel geeft met klassen A (zeer zuinig) tot en met G (zeer

onzuinig) aan hoe energiezuinig een pand is in vergelijking

met soortgelijke panden. Hoe

energiezuiniger het pand, des te lager de CO2-uitstoot.

Beeld: CIIID

Een Paris Proof kantoorpand heeft een energieverbruik van maximaal 50 kWh per vierkante meter per jaar. Dat is fors minder dan het huidige gemiddelde energieverbruik in kantoorpanden, dat momenteel (ondanks de diverse energielabels) op circa 150 kWh per vierkante meter zit. ABN AMRO wil haar verantwoordelijkheid nemen in de transitie naar duurzamer vastgoed. De kennis die de bank opdoet bij het verduurzamen van de eigen gebouwen, wordt gedeeld met klanten.

De draai naar verduurzaming en het voldoen aan het Parijse Klimaatakkoord, vragen om brede maatschappelijke

38

FINANCIAL FOCUS

samenwerking: we moeten het met zijn allen rooien. Duurzaamheid, circulariteit en vergroening zijn integraal onderdeel van de strategie van ABN AMRO. Dit zijn goed meetbare maatstaven. Het belang van meten is erin gelegen dat daarmee afrekenbare doelstellingen kunnen worden gehaald. In plaats van alleen praten, wordt er zo ook echt iets gedaan. Daarnaast zijn de maatstaven een hulpmiddel om voortdurend te blijven innoveren en verbeteren. Een betere wereld vergt immers voortdurende inspanningen. Samen moeten en gaan we het doen.

PORTRET PORTRET

3x changemaker INSTITUTEN & CHARITAS

‘Als Airbnb het kan, kunnen wij het ook’ TECHNOLOGIE INZETTEN OM JE IMPACT TE VERGROTEN. OOK GOEDE DOELEN

DOEN ER AAN MEE. WANT DONEREN GAAT NIET ALLEEN MAAR OVER SCHENKEN. HET GAAT OOK OVER KENNIS UITWISSELEN EN KRACHTEN BUNDELEN.

ABN AMRO MeesPierson is de enige private bank van Nederland die werkt met gespecialiseerde teams, zoals Instituten & Charitas dat zich exclusief richt op de segmenten vermogensfondsen, religieuze instellingen, fondsenwervende instellingen en branche- of belangenorganisaties.

FINANCIAL FOCUS

39

PORTRET Changemaker

De kracht van de community ‘In je eentje krijg je het niet voor elkaar’ Het Longfonds wil longziekten voorkomen.Wij streven samen met veel andere partijen naar een rookvrije generatie. Dat betekent: enorm veel werk aan de winkel. ABN AMRO geeft ons de mogelijkheid om impact te maken via inzet van lokale kracht. Als mensen er zelf baat bij hebben, zijn ze tot veel bereid en in staat. Samen met partners wil het Longfonds alle speeltuinen in Nederland rookvrij maken, dat is nogal wat. Dat krijgen we alleen niet voor elkaar vanuit ons hoofdkantoor in Amersfoort, maar wel met behulp van mensen lokaal. Veel ouders hebben hetzelfde doel en willen zich graag inzetten voor meer rookvrije plekken in hun eigen woonplaats of buurt.

De vraag is alleen: hoe vinden deze mensen elkaar en hoe kunnen wij ze ondersteunen om dit zelf voor elkaar te krijgen?

Tijdens een ‘hackaton’ van ABN AMRO hebben digitale wizards zich over deze vraag gebogen. Uiteindelijk hebben wij samen een online tool bedacht en gebouwd. De basis is gelegd, nu kan het testen en verbeteren beginnen. Via die online tool kunnen mensen uit de buurt zien welke speeltuinen nog niet rookvrij zijn en hoe zij hiervoor kunnen zorgen. Als mensen zich aanmelden worden ze aan elkaar gekoppeld en krijgen ze hulp met de vervolgstappen. Zo wordt er eigenhandig een beweging in gang gezet die veel kracht en impact heeft. Eigenlijk is het een heel logisch ontwikkeling om mensen op deze manier samen te brengen. Er zijn veel succescases, denk bijvoorbeeld aan Airbnb dat ook mensen wereldwijd in contact brengt.

Het is de bedoeling dat de basis van ons platform ook gebruikt kan worden door andere goede doelen. De Maag Lever Darm Stichting zet zich bijvoorbeeld via de landelijke Toiletalliantie in om meer toiletten in winkels en horeca toegankelijk te maken voor onder andere buikpatiënten. NSGK heeft de ambitie om alle speeltuinen geschikt te maken voor kinderen met een handicap. Dat soort acties beginnen lokaal, door krachten te bundelen.

Gemeenschapszin maakt iets los.

Mensen met dezelfde doelen en ambities aan elkaar koppelen, zorgt voor extra motivatie en impact. Je moet elkaar alleen weten te vinden, daar kunnen wij nu bij helpen.

40

FINANCIAL FOCUS

FEITEN WIE /

MICHAEL RUTGERS WAAR /

DIRECTEUR LONGFONDS WWW /

ROOKVRIJEGENERATIE.NL/SPELEN

FINANCIAL FOCUS

41

Foto: Maurice Heesen

PORTRET

PORTRET Changemaker

Barrières wegnemen met Tikkie ‘Om te weten of iets werkt, moet je het proberen’ Giro555 wil zoveel mogelijk geld inzamelen, bij zoveel mogelijk mensen, met zoveel mogelijk middelen. Wij betalen niet voor campagnes of advertenties. RTV-spotjes krijgen wij gedoneerd. Als er een ramp heeft plaatsgevonden en wij zenden een spotje uit na het journaal, zien wij een grote piek in donaties. Dat is natuurlijk fantastisch. Maar het wordt wel steeds moeilijker om mensen te bereiken met massamedia, vooral de jonge doelgroep.

De betaalmogelijkheden zijn tegenwoordig oneindig. Wij zijn altijd bezig met vernieuwing en innovatie. Om te weten of iets werkt, moet je het proberen. Toen Tikkie net op de markt was, dachten wij meteen: hier zit wat in.

Zo zitten wij als organisatie echt in elkaar. Ik heb nog nooit ergens gewerkt waar deuren zo makkelijk opengaan.

Na de vreselijke ramp in Sulawesi hebben wij binnen no time Tikkie ingezet om geld op te halen. Ik ben niet technisch onderlegd, maar ik weet wel dat er echt een technisch hoogstandje is uitgevoerd door de bank.

Met Tikkie kan een actie makkelijk ‘doorgetikt’ worden naar een vriend. Uiteindelijk hebben wij via deze weg €225.000 opgehaald. Mensen vroegen: “Waarom zijn jullie zo enthousiast, zoveel geld is dat helemaal niet?”. Dat klopt, met onze andere kanalen halen wij vaak miljoenen op. Maar wij verwachten dat dit allemaal mensen zijn die ‘normaal’ niet doneren. Daarnaast zijn de resultaten voor ons heel belangrijk. Wij hebben getest met verschillende bedragen.

Gemiddeld is er €12 overgemaakt tegenover een gemiddelde van €54. Dat betekent dat er veel kleine donaties zijn gedaan, waarschijnlijk door veel jonge mensen die normaal niet doneren. Dan is €225.000 ineens heel veel.

Momenteel kijken wij samen met ABN AMRO hoe wij de samenwerking verder kunnen uitrollen. Tikkie heeft ruim 5 miljoen gebruikers waaronder veel jonge mensen. De vraag is hoe wij deze gebruikers kunnen motiveren om een betaling te doen met zo min mogelijk barrières. Moet er een pushbericht komen of speciale advertenties? Wij zien in ieder geval een heleboel nieuwe kansen om de jonge doelgroep te bereiken met Tikkie. Als je het mij vraagt, is dit nog maar het begin.

42

FINANCIAL FOCUS

FEITEN WIE /

LYDIA JUMELET WAAR /

MANAGER BUREAU GIRO555 WWW /

GIRO555.NL

FINANCIAL FOCUS

43

Foto: Maurice Heesen en Muhammad Aditya Setyawan

PORTRET

PORTRET Changemaker

Tour de France in Tanzania ‘Doneren gaat niet alleen om geld schenken’ Amref Flying Doctors richt zich op een gezond en sterk Afrika. Wij werken samen met de lokale bevolking om de community van binnenuit te veranderen. Daar hebben wij niet alleen geld voor nodig. Doneren gaat ook om kennis uitwisselen en krachten bundelen. Zo werken wij samen met Philips aan een nieuw zorgmodel. Via onze mobiele tool Leap kunnen wij de lokale zorgverleners op afstand trainen, zodat ze weten hoe ze moeten handelen bijvoorbeeld als er Ebola uitbreekt. Tijdens de ABN AMRO Beyond Banking Days hebben technici en programmeurs nagedacht over hoe wij deze tool verder kunnen optimaliseren.

Soms is het mogelijk om ons werk met eigen ogen te zien. We organiseren binnenkort een reis voor grote en potentiële gevers – onder andere van ABN AMRO. Daarnaast vindt er dit jaar een speciale Schiphol Africa Classic plaats. Dit is een zesdaagse mountainbiketocht van 400 kilometer rond Mount Kilimanjaro, een soort Tour de France in Tanzania. Partners van Schiphol bezoeken de projecten van Amref op de fiets. Iedereen haalt minimaal 5000 euro op via het eigen netwerk.

Vorig jaar heb ik de tocht vanaf de zijlijn meegemaakt, dit jaar maak ik deze voor het eerst zelf.

Het is een heel bijzondere ervaring. Aan de ene kant fiets je langs de mooiste plekken tussen de olifanten en giraffen. Aan de andere kant bezoek je onze projecten en hoor je ingrijpende verhalen. Vorig jaar hebben wij gesproken met Cynthia. Zij is één van de 3 miljoen meisjes die jaarlijks wordt besneden.

Veel meisjes in Afrika worden besneden als ze 9-14 jaar zijn. Op dat moment zijn ze officieel vrouw. Dat betekent dat ze doorgaans stoppen met school en uitgehuwelijkt worden. Cynthia is ontvoerd en tegen haar wil in besneden. Nu zet ze zich met Amref in tegen meisjesbesnijdenis.

Samen met de lokale gemeenschap hebben wij een alternatief ritueel ontwikkeld. De besnijdenis is vervangen door educatie.

Inmiddels zijn er zo al 17.000 meisjes ontsnapt aan deze schadelijke traditie. Ik was met de stoerste kerels op reis, maar niemand hield het droog bij Cynthia’s verhaal. Inmiddels weet ik: als je ons werk ooit met eigen ogen hebt gezien, ben je ambassadeur voor het leven, in welke vorm dan ook.

44

FINANCIAL FOCUS

FEITEN WIE /

STIJN WOPEREIS WAT /

HEAD OF FUNDRAISING & PARTNERSHIPS

AMREF FLYING DOCTORS WWW /

AMREF.NL

FINANCIAL FOCUS

45

Foto: Maurice Heesen

PORTRET

Human Rights Report

MENSENRECHTEN VERBETEREN DOOR HET DELEN VAN KENNIS In het tweede mensenrechtenrapport brengt ABN AMRO in kaart hoe de bank omgaat met belangrijke mensenrechtenrisico’s zoals discriminatie, privacy, arbeidsrechten en landgerelateerde rechten.

RUBEN ZANDVLIET Advisor Environmental, Social, Ethical Risk & Policies ABN AMRO RUBEN.ZANDVLIET@NL.ABNAMRO.COM

En waar kansen liggen om samen met andere partijen mensenrechten te verbeteren.

De activiteiten van ABN AMRO raken wereldwijd meer dan 5 miljoen klanten en indirect nog eens miljoenen mensen meer.

ABN AMRO is niet alleen een aanbieder van bancaire diensten, maar ook werkgever. Verder verstrekt de bank kredieten aan de zakelijke markt en belegt voor klanten in bedrijven wereldwijd.

De bank wil mensenrechten bij al deze activiteiten respecteren.

Twee jaar geleden waren we de eerste bank ter wereld met een mensenrechtenrapport. Hierin namen we ons beleid onder de loep, deelden dilemma’s, en legden we verantwoording af over onze prestaties. In het in februari verschenen tweede mensenrechtenrapport, maakt de bank opnieuw de balans op. En brengen we in kaart waar kansen liggen om mensenrechten te verbeteren.

DICHTBIJ HUIS

Het recente rapport gaat in op het effect op mensenrechten van

46

FINANCIAL FOCUS

de verschillende activiteiten van de bank. Dat biedt interessante inzichten. Bij schending van mensenrechten denken de meeste mensen in de eerste instantie aan verre buitenlanden. Zoals de slechte arbeidsomstandigheden in kledingateliers in Bangladesh.

Maar ook dichter bij huis kunnen mensenrechten in het geding komen. Zo is het recht op privacy actueel voor Nederlandse klanten en medewerkers. De bank heeft informatie over onder andere het inkomen en uitgavenpatroon van klanten.

Dat vraagt om weloverwogen beleid. De locatiegegevens van de mobiel bankieren app worden bijvoorbeeld alleen gebruikt om een klant snel te wijzen op mogelijk misbruik.

BEMOEILIJKEN HULP

Soms hebben regels een onbedoeld negatieve impact. Zo spant de bank zich in om het betalingsverkeer van kleine goede doelen in hoogrisico-landen te vergemakkelijken.

Bij het overmaken van hulpgeld naar bijvoorbeeld Zuid-Soedan lopen deze organisaties soms aan tegen bankregels. Die zijn er om financiering van terrorisme te voorkomen, maar kunnen noodhulp bemoeilijken. De bank deelt haar kennis over het betalingsverkeer met goede doelen om obstakels te voorkomen.

ALERT OP MENSENRECHTENRISICO’S

Als kredietverlener heeft ABN AMRO te maken met klanten in sectoren waar grote mensenrechtenrisico’s spelen. Zoals arbeidsuitbuiting of mensenhandel.

Denk aan de mijnbouw, maar ook de transport- en logistieksector, de bouw en de uitzendbranche.

Binnen elke sector weten medewerkers van de bank op welke signalen ze moeten letten.

Waar nodig spreken we klanten aan op hun verantwoordelijkheden en helpen klanten die hun zaken nog niet helemaal op orde hebben, vooruit.

EXPERTISE DUURZAAM

INNOVATIE IN STRIJD TEGEN MENSENHANDEL ABN AMRO zet zich actief in om de wereldwijde mensenhandel te

bestrijden. Door alert te zijn op signalen, óók digitale signalen. Om

mensenhandel op te sporen analyseert de bank grote hoeveelheden

transacties met behulp van geavanceerde software. De speciale afdeling Security & Integrity Management (SIM) combineert voor de analyse data uit diverse bronnen en signaleert afwijkingen van de normale patronen.

Denk aan transacties met landen waar mensenhandel veel voorkomt of aan bedrijven die in een korte periode diverse rekeningen openen voor jonge rekeninghouders. De bank deelt deze kennis, zodat ook andere

financiële instellingen zich tegen mensenhandel kunnen inzetten. Met succes: bijna alle Nederlandse banken gaan de indicatoren die zijn

SCHEPEN FINANCIEREN

Hoe uitdagend het bewaken van de mensenrechten kan zijn, bewijst de financiering van zeeschepen.

De bank financiert de aankoop van jonge zeeschepen, maar we weten dat deze aan het einde van de levensduur vaak uit elkaar worden gehaald onder zeer slechte omstandigheden. Op de stranden van Bangladesh, India en Pakistan slopen laagbetaalde arbeiders de schepen zonder enige vorm van bescherming tegen bijvoorbeeld de gevaarlijke stoffen. Veel van hen raken gewond of overlijden.

Samen met onder andere ING en NIBC willen we hier verandering in brengen. Dat resulteerde in de Responsible Ship Recycling Standards. Hierin zijn eisen voor verantwoorde ontmanteling van de schepen opgenomen.

De schipeigenaar moet hieraan voldoen om voor financiering in aanmerking te komen. Gebruik van de standaard biedt geen honderd procent garantie, maar is wel een stap in de goede richting.

ontwikkeld door ABN AMRO, de Inspectie SWZ en de Universiteit van

Amsterdam gebruiken om de eigen data te doorzoeken. De kennis van de bank wordt ook buiten Nederland ingezet. Bijvoorbeeld binnen het zogeheten Liechtenstein Initiative, een samenwerkingsverband

waarin financiële instellingen en onder andere de Verenigde Naties

nauw samenwerken tegen mensenhandel door het delen van kennis.

ABN AMRO’s Chief Risk Officer, Tanja Cuppen, heeft zitting in de

stuurgroep, zodat de bank gericht kan bijdragen aan het ontdekken en voorkomen van mensenhandel.

SAMENWERKING CRUCIAAL

Samenwerking om mensenrechten te verbeteren is cruciaal. Zo maakt de bank samen met beleggers als ASN en MN deel uit van het Platform Living Wage Financials.

Dat platform stimuleert bedrijven hun werknemers een loon te betalen dat voldoende is om in de basisbehoeften te voorzien.

Dit voorkomt dat mensen voor genoeg inkomen twee of drie zeer laagbetaalde banen moeten aannemen, zoals bijvoorbeeld in de VS veel voorkomt. Door samen met klanten, vakbonden, inspecties, overheden, ngo’s, collega-banken

en toezichthouders invloed uit te oefenen, kan verandering in gang worden gezet en kan een negatieve impact op mensenrechten worden voorkomen.

Het mensenrechtenrapport 2018 is te downloaden op: abnamro.com/mensenrechtenrapport

FINANCIAL FOCUS

47

ABN AMRO Foundation

WAAR KANSARME KINDEREN OPBLOEIEN Arm of rijk: elk kind heeft iets waar hij of zij goed in is of kan worden.

Met de ABN AMRO Foundation zetten medewerkers van de bank zich in voor de ontplooiing van kinderen uit achterstandssituaties. Wat heeft de bank allemaal gedaan in 2018? De cijfers!

400.000

JONGEREN

meegedaan

JONGEREN IN NEDERLAND GROEIEN OP IN ARMOEDE

15.343

In 2018

Met de ABN AMRO Foundation verzorgen medewerkers van de bank gastlessen en bijbehorende activiteiten op scholen in achterstandswijken. Dit gebeurt altijd in samenwerking met partners die zich hardmaken voor deze jongeren en al contacten binnen een school hebben. Het doel is om jongeren in te laten zien waar ze goed in zijn of om hun algemene kennis te verbreden.

PARTNERS WAARMEE ABN AMRO FOUNDATION SAMENWERKT

Medewerkers Betrokken

Jeugdeducatiefonds

5.432

Ajax Foundation Sportclub Only Friends Krajicek Foundation JINC Hermitage voor Kinderen Combiwel

PROJECTEN

UREN

hebben allemaal hetzelde doel;

geïnitieerd

geïnvesteerd

het toekomstperspectief van

218

25.726

ABN AMRO vrijwilligers

kinderen in Nederland Bron: abnamro.com

48

FINANCIAL FOCUS

vergroten

WAT LEREN DE JONGEREN?

gegeven, kunnen de jongeren deelnemen?

hebben bijgewoond?

Workshop fotografie

Ondernemen doe je zo

Hermitage voor Kinderen

Rolmodellen voor de klas

Kunst maken met Boxie

100% 90% 80% 70%

KUNST & CULTUUR

Leren programmeren

Welke inzichten en vaardigheden doen jongeren op nadat ze een activiteit of gastles

ONDERNEMEN

Aan welke activiteiten en gastlessen die rondom dit thema worden

60% 50% 40%

Tennis Tournament

SPORT

ABN AMRO Stadionspelen

30% 20%

Word een held met je geld

FINANCIËN

10%

Zelf inzicht

Zelfvertrouwen

Kennis vergroting

CapaciteitenSociale ontwikkeling Vaardigheden

Horizon verbreding

HORIZONVERBREDING

Jongeren geven aan dat zij hun horizon dankzij de ABN AMRO Foundation op de volgende manieren hebben verbreed:

26%

Buiten vertrouwde omgeving geweest

48% 26%

Iets ondernomen dat van huis uit niet wordt gedaan

Inspirerende ontmoeting gehad

KEES VAN DIJKHUIZEN

‘‘De leerlingen gaan nadenken over hun toekomst en hun wensen daarbij’’ Ernst Boekhorst Directeur ABN AMRO Foundation.

‘De foundation zet zich in voor jongeren met minder gelijke kansen dan hun leeftijdsgenoten. We helpen hun bijvoorbeeld met financiële educatie. Maar we nodigen ze ook uit voor een wedstrijd van Ajax. En we hebben 1500 kinderen uit achterstandsgezinnen meegenomen naar de musical The Lion King. Of we organiseren gehandicapten tennistoernooien met Esther Vergeer. Evenementen waar ze anders nooit komen.

Duizenden medewerkers van de bank zetten zich hiervoor in. Fantastisch! Ik ben daar echt trots op en vind het erg belangrijk dat we ons inzetten voor de maatschappij.’

FINANCIAL FOCUS

49

INFOGRAPHIC

ACTIVITEITEN

Foto: Privéfoto van Wijbrand Fabius

50

FINANCIAL FOCUS

COLUMN

Wijbrand Fabius maakte in maart namens de bank een palmolie ‘fieldtrip’. Tijdens de trip zoekt hij samen met andere leden van het *IMVO banken convenant naar een manier om de palmolieproductie te veranderen. Wijbrands conclusie: de misstanden verdwijnen niet als Nederlandse banken zich terugtrekken. Integendeel zelfs.

‘Betrokken blijven is de enige manier om iets te verbeteren’ Iedereen is het erover eens: er moet iets veranderen in de huidige palmolie-industrie. De productie gaat gepaard met arbeids- en mensenrechtenschendingen en heeft negatieve impact op het milieu en klimaat. Bedreigde diersoorten zijn in gevaar en er heeft enorme ontbossing plaats gevonden. Met deze kennis begon ik mijn reis naar hét land van de palmolie: Indonesië.

Toch was het alsnog een shock om de enorme palmolieplantages te zien. Die reiken letterlijk tot aan de horizon. Iedereen dacht hetzelfde: hoe heeft dit zover kunnen komen? De productie is de afgelopen 20 jaar verviervoudigd – van 15 miljoen ton naar 60 miljoen ton.

In de jaren '90 leek palmolie de perfecte grondstof voor verschillende industrieën, maar vooral voor de voedingsindustrie.

Palmolie werd gezien als een uitstekende vervanger voor de minder gezonde verzadigde en transvetten in voedsel. Ineens was palmolie dé heilige graal. Indonesië en Maleisië zagen palmolie als motor voor de werkgelegenheid en als kans om grote bevolkingsgroepen uit extreme armoede te halen. De productie werd daarom ook gestimuleerd door o.a. het IMF. Als de welvaart groeit, groeit ook de vraag naar vetten. Al snel werd het grootste deel van de productie gebruikt voor de consumptie in Azië.

De rode draad in de gesprekken tijdens onze reis, was de recente aankondiging van het uitfaseren van palmolie in de biofuels in de EU vanaf 2030. In eerste instantie zag ik dit als een positieve ontwikkeling. Tijdens de trip heb ik mijn mening bijgesteld.

Eigenlijk is het een flinke stap terug. De bewustwording van de negatieve effecten leeft namelijk vooral in de EU en de US. Hier vindt slechts 15 procent van de consumptie plaats en slechts 6 procent is voor de biofuels in de EU bestemd. Dat deel wordt moeiteloos opgeslokt door Aziatische landen, zoals India, Indonesië en China. Hier zien ze vooral de positieve effecten, zoals de lage kosten en meer werkgelegenheid.

Als wij palmolie afnemen, mogen wij eisen stellen. Zo simpel is het. Wij eisen van alle klanten die wij financieren in deze sector een actief beleid op duurzaamheid en een lidmaatschap van de Roundtable of Sustainable Palm Oil (RSPO) – een belangrijk instrument om palmolie te verduurzamen. Binnen de RSPO is steeds meer aandacht voor de sociale misstanden in de sector.

Daarnaast gaat innovatie een belangrijke rol spelen. Met satellieten kan bijvoorbeeld aangetoond worden op welke plantages het beleid wordt gehandhaafd, waar er wordt ontbost en waar brand is.

Als Nederlandse banken zich terugtrekken, nemen andere banken de financiering over. De kans is groot dat die banken niet of nauwelijks een duurzaamheidsagenda hebben. Zo raken wij onze invloed kwijt. Vergelijk de palmolie-industrie met alcohol drinken onder de 18 jaar. Het is verboden. Maar als het dan toch gebeurt, hebben veel ouders liever dat het aan de keukentafel gebeurt. Dan kunnen ze er invloed op uitoefenen, de boel in de gaten houden, bijsturen waar nodig. Natuurlijk willen wij dat de ontbossing stopt, de werkomstandigheden verbeteren en er alleen nog maar duurzame palmolie geproduceerd wordt. Maar: alleen als wij in de industrie zitten, kunnen wij iets verbeteren.

PERSOONLIJK WIJBRAND FABIUS Stakeholder & Engagement Manager bij ABN AMRO WIJBRAND.FABIUS@NL.ABNAMRO.COM

*Een coalitie van Nederlandse banken, de Nederlandse Vereniging van Banken, vakbonden, maatschappelijke organisaties en de overheid.

Samen zetten zij zich in voor een betere naleving van de mensenrechten.

FINANCIAL FOCUS

51

EXPERTISE HULP

Financiële Zorgcoaches

HULP VOOR SENIOREN BIJ DAGELIJKSE BANKZAKEN Maatschappelijke betrokken zijn, betekent óók dat bankieren bij

ABN AMRO toegankelijk moet zijn voor iedereen. Zo willen veel senioren zelfstandig hun bankzaken regelen, maar zijn niet alle ouderen even

GUDY VAN DER WAL-VERBRUGGEN Directeur Dagelijkse Bankzaken Noordwest Nederland & Directeur Financiële Zorgcoaches GUDY.VAN.DER.WAL-VERBRUGGEN@ NL.ABNAMRO.COM

mobiel om naar een bankfiliaal te gaan. De Financiële Zorgcoaches zorgen ervoor dat mensen de baas blijven over hun eigen financiën.

Het aantal senioren groeit, volgens het CBS telt Nederland ruim 3,2 miljoen 65-plussers.

Zij worden niet alleen steeds ouder, maar blijven ook tot op steeds hogere leeftijd thuis wonen. Voor een aantal van hen is het moeilijk om de dagelijkse bankzaken te regelen. De bank ziet het als haar maatschappelijke taak om bankieren voor hen toch toegankelijk te houden.

Daarom zijn er Financiële Zorgcoaches. Deze speciaal opgeleide, empathische bankmedewerkers bieden ondersteuning bij het regelen van bankzaken. Deze senioren of bijvoorbeeld hun volwassen kinderen maken gemakkelijk een afspraak met een Financiële Zorgcoach.

ZELFREDZAAMHEID

De Financiële Zorgcoach is een gratis service. Met de dienstverlening wil de bank de zelfredzaamheid van senioren versterken. Zodat bijvoorbeeld minder validen en klanten die slecht ter been zijn zo lang

52

FINANCIAL FOCUS

mogelijk zelf alles kunnen blijven regelen. Daarnaast zijn de Financiële Zorgcoaches getraind om niet alleen financiële hulp te regelen, maar ook om bijvoorbeeld tijdig dementie en fraude te signaleren. Zodat ze waar nodig de juiste hulp kunnen inschakelen.

De zorgcoaches zijn bedoeld voor ABN AMRO-klanten die geen private banker hebben en dus ook geen vast contactpersoon bij de bank.

HULP OP ALLE FRONTEN

De hulp die de Financiële Zorgcoaches bieden, is heel divers.

Sommige klanten vragen om informatie bij het aanvragen van een nieuwe bankpas, of bij het gebruik van Mobiel Bankieren of Internet Bankieren.

Ook hebben klanten vragen over hun beleggingen of hypotheek.

Financiële Zorgcoaches bieden ook ondersteuning aan bij het regelen van bankzaken van klanten waarvan de partner recent is overleden. Een emotionele tijd waarin vaak in korte tijd veel

financiële zaken moeten worden geregeld. Zeker als de overleden partner altijd de geldzaken regelde en de achterblijvende partner dit opeens moet overnemen.

De Financiële Zorgcoach staat klanten in die periode op een praktische manier bij. Denk aan hulp bij het opheffen van de en/ of-rekening, het afwikkelen van de nalatenschap of het regelen van een machtiging voor een kind.

BEELDBANKIEREN

De zorgcoach kan bij de klant thuis langskomen, maar dat is niet altijd nodig. Vragen kunnen vaak ook telefonisch of door middel van Beeldbankieren worden beantwoord. Zeker Beeldbankieren blijkt voor senioren een handig hulpmiddel. De klant legt via zijn eigen tablet, smartphone of computer snel contact met de bank of Financiële Zorgcoach met vragen over bankzaken. Voordeel: ook een familielid kan, als de klant dat wil, direct deelnemen aan het gesprek. Denk aan een volwassen kind dat ver weg of in het buitenland woont.

SNEL CONTACT MET ADVISEUR

De Financiële Zorgcoach geeft zelf advies op het gebieden van dagelijkse bankzaken en is tevens de schakel tussen de klant en de adviseurs van de bank. Heeft een klant vragen over de hypotheek dan neemt de Financiële Zorgcoach contact op met een Wonen-adviseur.

Deze beantwoordt momenteel bijvoorbeeld veel vragen over de mogelijkheden om een deel van de overwaarde in de woning te benutten. Bij senioren leven ook veel vragen over schenken en erven. De Financiële Zorgcoach maakt dan waar nodig een afspraak met een financiële planner bij de klant thuis of legt direct contact via Beeldbankieren. Er zijn altijd adviseurs direct beschikbaar binnen de bank. Alle Financiële Zorgcoaches beschikken over een tablet waarmee ze vanuit het huis van de klant via Beeldbankieren snel contact kunnen leggen met de adviseur.

ANDERE SLIMME OPLOSSINGEN De bank onderzoekt constant waar de dienstverlening nog kan worden

verbeterd. En voor iedereen beschikbaar is en blijft. Zo geeft ABN AMRO

regelmatig workshops waarbij klanten kunnen leren hoe ze hun bankzaken

veilig en digitaal kunnen regelen. Deze workshops worden gegeven door

medewerkers in de kantoren, maar ook

door voormalig ABN AMRO medewerkers.

De bank luistert goed naar de wensen van senioren. Daarbij wordt ook nauw samengewerkt met bijvoorbeeld de

ouderenbonden. Momenteel onderzoekt de bank de mogelijkheden om een derde – de buurman, thuishulp, familielid etc.

– betalingen tot een maximumbedrag te

laten doen zonder dat ze toegang krijgen tot de rekening van de klant. Handig,

want daardoor is er minder noodzaak

voor senioren om contante bedragen op te nemen bij een bankfiliaal. Met

deze en andere initiatieven wil de bank de zelfredzaamheid en veiligheid van ouderen bevorderen.

FINANCIAL FOCUS

53

ONLINE

Duurzaam tot de laatste letter

A TOT Z Elke editie van Financial Focus wordt duurzaam geproduceerd. Het papier is afkomstig van duurzame bosbouw, de inkt bestaat uit plantaardige stoffen en zowel het drukproces als het transport van de magazines zijn CO2-neutraal. Het kan overigens nog duurzamer. Wilt u dit magazine niet meer op papier ontvangen, maar digitaal? Zeg dan uw abonnement op via uw private banker en lees dit magazine voortaan op financialfocus.nl/magazines.

OVER ABN AMRO MEESPIERSON ABN AMRO MeesPierson is een handelsnaam van ABN AMRO Bank N.V. ABN AMRO Bank N.V. is gevestigd aan de Gustav Mahlerlaan 10 (1082 PP) te Amsterdam (Nederland). Het internetadres van ABN AMRO MeesPierson is abnamromeespierson.nl. ABN AMRO Bank N.V. heeft een bankvergunning van De Nederlandsche Bank N.V. en is opgenomen in het register van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) onder nummer 12000004. ABN AMRO Bank N.V. kan optreden als: ◆ aanbieder van betaal-, spaar- en kredietproducten; ◆ bemiddelaar en adviseur van betaal-, spaar-, krediet- en verzekeringsproducten; ◆ beleggingsonderneming voor alle beleggingsdiensten, beleggingsactiviteiten en nevendiensten.

Informatie over de klachtenregeling van ABN AMRO Bank N.V. en de geschilleninstantie waarbij ABN AMRO Bank N.V. is aangesloten kunt u vinden op abnamro. nl/klachtenregeling of opvragen via telefoonnummer 0900-0024 (€0,10 per minuut). Op ABN AMRO Bank N.V. zijn het beleggers-compensatiestelsel en het depositogarantiestelsel van toepassing. Meer informatiedaarover kunt u vinden op: abnamro.nl/garantieregeling of opvragen via telefoonnummer 0900-0024.

ABN AMRO Bank N.V. is ingeschreven in het Handelsregister K.v.K. Amsterdam onder nummer 34334259. Het BTW-identificatienummer van ABN AMRO Bank N.V. is NL820646660B01.

ALGEMENE DISCLAIMER De in dit document aangeboden informatie is opgesteld door ABN AMRO Bank N.V. en is bedoeld als informatie in algemene zin en is niet toegespitst op uw persoonlijke situatie. De informatie mag daarom nadrukkelijk niet beschouwd

54

FINANCIAL FOCUS

worden als een advies of als een voorstel of aanbod tot 1) het aankopen of verhandelen van financiële instrumenten en/of 2) het afnemen van beleggingsdiensten noch als een beleggingsadvies. Beslissingen op basis van de informatie uit dit document zijn voor uw eigen rekening en risico. De informatie en de voorwaarden die van toepassing zijn op door ABN AMRO Bank N.V. aangeboden financiële instrumenten en beleggingsdiensten verleend door ABN AMRO Bank N.V. kunt u vinden in de Voorwaarden Effectendienstverlening ABN AMRO N.V. en het Informatieblad Effectendienstverlening ABN AMRO Bank N.V. die verkrijgbaar zijn via abnamro.nl/beleggen. Hoewel ABN AMRO Bank N.V. tracht juiste, volledige en actuele informatie uit betrouwbaar geachte bronnen aan te bieden, verstrekt ABN AMRO Bank N.V. expliciet noch impliciet enige garantie dat de aangeboden informatie in dit document juist, volledig of actueel is. ABN AMRO Bank N.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor druk- en zetfouten.

De in dit document opgenomen informatie kan worden gewijzigd zonder voorafgaand bericht. ABN AMRO Bank N.V. is niet verplicht de hierin opgenomen informatie te actualiseren of te wijzigen. ABN AMRO Bank N.V. en/of haar agenten of onderaannemers aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid ten aanzien van enige schade (met inbegrip van gederfde winst), die op enigerlei wijze voortvloeit uit de informatie die u in dit document wordt aangeboden of het gebruik daarvan. ABN AMRO Bank N.V. , of de rechthebbende, behoudt alle rechten (waaronder auteursrechten, merkrechten, octrooien en andere intellectuele eigendomsrechten) met betrekking tot alle in dit document aangeboden informatie (waaronder alle teksten, grafisch materiaal en logo’s).

Het is niet toegestaan de informatie uit dit document te kopiëren of op enigerlei wijze openbaar te maken, te verspreiden of te ver-menigvuldigen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ABN AMRO Bank N.V. of rechtmatige toestemming van de rechthebbende. U mag de informatie in dit document wel afdrukken voor uw eigen persoonlijk gebruik.

US PERSON DISCLAIMER ABN AMRO Bank N.V. (“ABN AMRO”) is niet geregistreerd als broker-dealer en investment adviser zoals bedoeld in respectievelijk de Amerikaanse Securities Exchange Act van 1934 en de Amerikaanse Investment Advisers Act van 1940, zoals van tijd tot tijd gewijzigd, noch in de zin van andere toepasselijke wet- en regelgeving van de afzonderlijke staten van de Verenigde Staten van Amerika. Tenzij zich op grond van de hiervoor genoemde wetten een uitzondering voordoet, is de beleggingsdienstverlening van ABN AMRO inclusief (maar niet beperkt tot) de hierin omschreven beleggingsproducten en beleggingsdiensten, alsmede de advisering daaromtrent niet bestemd voor Amerikaanse ingezetenen [“US Persons” in de zin van vorenbedoelde wet- en regelgeving]. Dit document of kopieën daarvan mogen niet worden verzonden of meegebracht naar de Verenigde Staten van Amerika of worden verstrekt aan Amerikaanse ingezetenen.

Onverminderd het voorgaande is het niet de intentie de in dit document beschreven beleggingsdiensten en/of beleggingsproducten te verkopen of te distribueren of aan te bieden aan personen in landen waar dat ABN AMRO op grond van enig wettelijk voorschrift niet is toegestaan. Een ieder die beschikt over dit document of kopieën daarvan dient zelf na te gaan of er wettelijke beperkingen bestaan tegen de openbaarmaking en verspreiding van dit document en/of het afnemen van de in dit document beschreven beleggingsdiensten en/of beleggingsproducten en zodanige beperkingen in acht te nemen. ABN AMRO is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van beleggingdiensten en/of beleggingsproducten die in strijd met de hiervoor bedoelde beperkingen zijn afgenomen.

COLOFON

03 // 2019 FINANCIAL FOCUS

is een uitgave van ABN AMRO MeesPierson. De informatie in deze uitgave is informatie in algemene zin en is niet toegespitst op uw persoonlijke situatie. Meer informatie hierover leest u in de disclaimer op pagina 52.

Een tweede huis, een plekje onder de zon DE VOLGENDE EDITIE VAN FINANCIAL FOCUS VERSCHIJNT IN AUGUSTUS

AFMELDEN

U kunt het abonnement opzeggen via uw private banker.

Uitgever:

ABN AMRO MeesPierson

Concept & Realisatie: LVB

Hebt u vragen voor onze experts uit dit magazine? Zij helpen u graag!

U kunt altijd bellen met uw eigen private banker. Of met de assistenten van Private Assistance. Zij zijn bereikbaar van maandag tot en met vrijdag van 8.00 uur tot 22.00 uur en op zaterdag van 9.00 uur tot 17.30 uur.

020 - 343 43 43

Drukwerkcoördinatie Altavia Sumis

Redactieadres ABN AMRO

Redactie Financial Focus Postbus 283 (AA1040)

KEES VAN DIJKHUIZEN

RICHARD KOOLOOS

CEO ABN AMRO

Hoofd Duurzaam Bankieren ABN AMRO

KEES.VAN.DIJKHUIZEN@NL.ABNAMRO.COM

RICHARD.KOOLOOS@NL.ABNAMRO.COM

MARK VAN RIJT

VINCENT TRIESSCHIJN

Director Branding & Communications ABN AMRO

Director Sustainable Investing ABN AMRO

MARK.VAN.RIJT@NL.ABNAMRO.COM

VINCENT.TRIESSCHIJN@NL.ABNAMRO.COM

JUDITH SANDERS Beleggingsstrateeg ABN AMRO JUDITH.SANDERS@NL.ABNAMRO.COM JASMIJN MELSE Hoofd Filantropie Advies ABN AMRO MeesPierson JASMIJN.MELSE@NL.ABNAMRO.COM ERNST BOEKHORST Directeur ABN AMRO Foundation ERNST.BOEKHORST@NL.ABNAMRO.COM WILLEM BOUWMAN Sustainable Portfolio Manager Fixed Income ABN AMRO WILLEM.BOUWMAN@NL.ABNAMRO.COM

WIJBRAND FABIUS Stakeholder & Engagement Manager ABN AMRO WIJBRAND.FABIUS@NL.ABNAMRO.COM GUDY VAN DER WAL – VERBRUGGEN Directeur Financiële Zorgcoaches ABN AMRO GUDY.VAN.DER.WAL-VERBRUGGEN@NL.ABNAMRO.COM RUBEN ZANDVLIET Advisor Environmental, Social, Ethical Risk & Policies ABN AMRO RUBEN.ZANDVLIET@NL.ABNAMRO.COM OTTO BEELAERTS VAN EMMICHOVEN

1000 EZ Amsterdam

Voor vragen of adreswijzigingen

Neem contact op met uw private banker.

Omslagillustratie

Ella Nitters

Met nieuws na 1 15mei november 2019 2018 kon in deze uitgave geen rekening meer worden gehouden.

Financial Focus online

Op www.financialfocus.nl leest u meer artikelen over en uit de wereld van vermogenden.

ABN AMRO MeesPierson online

Informatie over producten en diensten

van ABN AMRO MeesPierson vindt u op www.abnamromeespierson.nl

Directeur Instituten & Charitas ABN AMRO MeesPierson OTTO.BEELAERTS@NL.ABNAMRO.COM

FINANCIAL FOCUS

55

CIRCULAIR ZEILJACHT

WAT /

VAAN YACHTS HOE /

Bizar eigenlijk, dat één van de meest duurzame

vervoermiddelen ter wereld niet uit duurzaam materiaal bestaat. Dat is wat Igor Kluin, oprichter van Vaan

Yachts, dacht toen hij het ontwerp voor zijn circulaire catamaran maakte. Nu nog bestaan zeiljachten uit

carbon: nauwelijks afbreekbaar en slecht voor het milieu.

Met Vaan komt er een luxe zeiljacht op de markt dat

volledig van gerecyclede materialen is gemaakt. ‘Met

Vaan willen we echt een nieuw perspectief neerzetten.

We introduceren een sportieve, sexy zeilboot, gemaakt van oud aluminium. Denk aan oude nummerplaten van auto’s, maar we gebruiken ook ananasbladen en oude raamkozijnen’, aldus Igor Kluin. In het najaar van 2019 gaat de eerste catamaran te water.

WAAROM /

Volgens Kluin worden jaarlijks alleen al in Europa 80.000

boten naar de sloop gebracht. Daarvan worden er slechts 2.000 op de juiste manier ontmanteld. De resterende 78.000 worden verbrand in verbrandingsovens en

veroorzaken enorme CO2-emissies. ‘We willen pionieren, het duurzaamheidsdenken introduceren in een industrie waar dat nu nog ver weg is’, vertelt Kluin. Raakt een

Vaan jacht ooit rijp voor de sloop, dan zal elk onderdeel herbruikbaar zijn.

Meer weten of een pre-order plaatsen?

Ga naar vaanyachts.nl.

UITGELIGHT MARKET

MEER

UITGELICHT

www.financialfocus.nl