Financial Focus 1 2019 by ABN AMRO

INSPIRATIE, MENINGEN EN VERHALEN UIT DE WERELD VAN VERMOGENDEN

Het familiebedrijf: een soepele overdracht?

FEATURE

Startup-landschap

Groeien Nederlandse startups wereldwijd door?

DOSSIER

MEMORABEL AANDEEL

Hoe regel je een soepele overdracht?

Groot geworden door de kleintjes

Familiebedrijf overdragen

Fiat

‘Met recht mag je familiebedrijven de ruggengraat van de Nederlandse economie noemen’ ANNEMARIE ROSEBEEK

Directeur Marketing & Directe kanalen ABN AMRO MeesPierson

16 DOSSIER

Het familiebedrijf: een soepele overdracht?

Sleutelmoment Prinses Laurentien

26 Aandelen.................................................. 25 Royal Dutch Shell

Fondsen...................................................... 29 Neuberger Berman Emergings Markets Debt Blend

Infographic........................................... 44 Luchtvervuiling: de stille crisis

Column......................................................... 48 Mijn stip was weg en mijn horizon ineens heel groot

Uitgelicht.................................................. 56 Pinnen met een horloge

FINANCIAL FOCUS

Markten

Onze schulden nemen toe, maar hoe erg is dat?

Fiat

Groot geworden door de kleintjes

INHOUD

FINANCIAL FOCUS // 01 // 2019 Financial Focus is een uitgave van ABN AMRO MeesPierson. De informatie in deze uitgave is informatie in algemene zin en is niet toegespitst op uw persoonlijke situatie. Meer informatie hierover leest u op pagina 52.

Portretten

Informal Investment

MEER MEDIA DAILY FOCUS DAGELIJKSE NIEUWSBRIEF Selectie nieuws en achtergronden uit de internationale media FINANCIALFOCUS.NL CONTENTPLATFORM Blogs van specialisten, artikelen, video’s & het magazine VIMEO VIDEOKANAAL FINANCIAL FOCUS Met reportages, achtergronden & interviews

Feature

Groeien Nederlandse startups wereldwijd door?

FINANCIAL FOCUS ONLINE Veel artikelen uit deze uitgave kunt u ook online terugvinden en makkelijk delen. Op de website van Financial Focus vindt u veel meer video’s, artikelen en verhalen uit de wereld van vermogenden, blogs en nieuwsberichten van de specialisten van ABN AMRO MeesPierson. WWW.FINANCIALFOCUS.NL CONTACT MET ONS? Hebt u vragen naar aanleiding van artikelen in deze uitgave? Bij veel artikelen staan contactgegevens van de betrokken specialisten. Op pagina 53 vindt u algemene contactgegevens. En uiteraard ontvangt uw private banker graag uw vragen of verzoeken om meer informatie.

FINANCIAL FOCUS

Opbouwen (Familiebed

rijf)

etten... z r o o d en Familiebedrijf) (

FINANCIAL FOCUS

VOORWOORD

Tussen emotie en ratio Het belang van het familiebedrijf kan niet beter worden geïllustreerd met de volgende cijfers van het CBS: Nederland telt 280.000 familiebedrijven, goed voor ruim 70 procent van alle bedrijven. Ze draaien gezamenlijk 343 miljard euro omzet. Familiebedrijven zijn goed voor de helft van het bruto binnenlands product. En last but not least: een derde van de werkgelegenheid in Nederland wordt ingevuld dankzij familiebedrijven. Met recht mag je familiebedrijven dus de ruggengraat van de Nederlandse economie noemen. Toch hebben dit soort bedrijven ook een achilleshiel. Er wordt vaak beweerd dat de eerste generatie het bedrijf opbouwt, de tweede uitbouwt en de derde het bedrijf afbreekt. Dat wordt onderstreept met cijfers van het Erasmus Centre for Family Business. Slechts 30 procent overleeft de eerste generatiewisseling, om over de tweede wissel (13 procent) en derde wissel (3 procent) maar te zwijgen. Daarom is het belangrijk om het gesprek met elkaar te blijven voeren en om u goed te laten adviseren hoe met de opvolgingskwestie om te gaan. In het dossier op pagina 16 is de overdracht van het familiebedrijf uitvoerig uiteengezet. Want de verkoop van uw ‘kindje’ aan uw telgen heeft nogal wat voeten in de aarde. Emotie en ratio gaan soms moeiteloos in elkaar over. We hopen dat het dossier de aanzet geeft om van de overdracht een soepel proces te maken.

PERSOONLIJK

ANNEMARIE ROSEBEEK Directeur Marketing & Directe kanalen ABN AMRO MeesPierson ANNEMARIE.ROSEBEEK@NL.ABNAMRO.COM

FINANCIAL FOCUS

SLEUTELMOMENT

PRINSES LAURENTIEN

‘De afwezigheid van de waaromvraag wekte mijn verbazing’ RUIMSCHOOTS VOOR HAAR SLEUTELMOMENT ZET PRINSES LAURENTIEN ZICH

AL INTENSIEF IN VOOR THEMA’S ALS NATUURBEHOUD EN DUURZAAMHEID. TOCH HERINNERT ZE ZICH HET BERICHT OVER DE PLOTSELINGE ANNEXATIE VAN DE

foto’s: Erik van der Horst

NOORDPOOL NOG ALS DE DAG VAN GISTEREN. ‘HET STOND WAT MIJ BETREFT SYMBOOL VOOR HET GEBREK AAN SENSITIVITEIT OMTRENT KLIMAATVERANDERING. HOE KUN JE MET TROTS EN VLAGVERTOON ZO’N BELANGRIJK EN KWETSBAAR GEBIED SCHENDEN?

MET HET OPENLIJKE DOEL OM ALLE BODEMSCHATTEN TE GAAN EXPLOITEREN, TERWIJL JE WEET DAT HET VEEL BETER VOOR DE PLANEET IS ALS OLIE EN GAS NETJES IN DE GROND BLIJVEN ZITTEN.’

LEES MEER

SLEUTELMOMENTEN www.financialfocus.nl

FINANCIAL FOCUS

SLEUTELMOMENT

SLEUTEL

MOMENTEN

2007 KRANTENBERICHT

SLEUTELMOMENT

Prinses Laurentien, special advisor Rewilding Europe Een krantenbericht van 3 augustus 2007, dat is wat prinses Laurentien zonder enige twijfel aanwijst als haar sleutelmoment. Vierduizend meter onder de Noordpool, tussen het slinkende ijs,

plant Rusland een vlag. Daarmee eigent het land de bodemschatten van die plek brutaalweg toe. Dat de pers het als slechts een strategische daad bracht zonder de waaromvraag te stellen, verontrustte de prinses zo mogelijk nóg meer.

2010 Prinses Laurentien wordt gevraagd door Frans Schepers om de startbijeenkomst van de dan nog in oprichting zijnde organisatie ‘Rewilding Europe’ te faciliteren, vanuit haar werk voor het Wereldnatuurfonds.

FINANCIAL FOCUS

WAAROM IS JUIST DIT BERICHT OVER DE NOORDPOOL VOOR U ZÓ ONOMSTREDEN HET SLEUTELMOMENT? Zoiets blijkt natuurlijk pas achteraf een sleutelmoment te zijn. Op het moment dat ik het bericht las, realiseerde ik me niet dat het voor mij zo’n scharnierpunt zou worden. Dat op zo’n moment alles samenkomt, is een besef wat later komt.

WAT KWAM ER TIJDENS HET LEZEN VAN DAT BERICHT ALLEMAAL SAMEN?

De inhoud van het bericht sloot aan op mijn werk rond klimaatverandering met de European Climate Foundation. We zaten destijds ruim een jaar voor de klimaatconferentie in Kopenhagen en iedereen maakte zich zorgen of dat een succes zou worden. Het raakte ook een snaar omdat mijn werk, op welk gebied dan ook, altijd draait om de rol die mensen zelf spelen. Stelden we wel de juiste vragen? En zo niet, hoe kon de daadwerkelijke ernst van het probleem dan de aandacht krijgen die het verdiende? Nog een ander aspect was het planten van die vlag. Deze is min of meer een eigen leven gaan leiden en als verhaalelement terechtgekomen in mijn eerste kinderboek ‘Mr Finney en de wereld op zijn kop’.

FINANCIAL FOCUS

SLEUTELMOMENT HET ONVERMOEIBAAR STELLEN VAN DE WAAROMVRAAG IS MEDE HIERDOOR EEN BELANGRIJK THEMA IN UW WERK GEWORDEN?

Het is inderdaad ‘mede’. Want in dezelfde periode sprak een beroemde pedagoog op een conferentie over voorlezen. Door zijn uitspraak dat een boek ‘een ankerpunt in het leven van een kind’ is, kwam alles samen. Als we kinderen een boek bieden dat gaat over de wereld om hen heen en dat ze stimuleert de waaromvraag te stellen, zo was mijn gedachte, zullen ze volwassenen extra aan het denken zetten. Vanuit dat idee ontstond ‘Mr Finney’. Van daaruit heb ik ook de Missing Chapter Foundation opgericht. Die draait om de kracht van kinderen bij het prikkelen en dieper laten nadenken van volwassenen over het waarom van hun beslissingen. Daarmee is Mr Finney de creatieve inspiratiebron geworden van de Raad van Kinderen.’

U PRAAT MET PASSIE OVER DE ONBEVANGENHEID EN DENKKRACHT VAN KINDEREN…

Omdat kinderen, in tegenstelling tot veel volwassenen, nog in contact staan met die zo wezenlijke waaromvraag. Zou niet iedere

leider zich die ogenschijnlijk simpele vraag regelmatig moeten stellen? Daarom zet ik me ervoor in dat volwassenen zoveel mogelijk hun denken en handelen op gelijkwaardige basis toetsen aan dat van kinderen. Dat ruim honderd Nederlandse bedrijven, meerdere gemeenten en het kabinet nu officieel een ‘Raad van Kinderen’ hebben geïnstalleerd, is een hoopvolle ontwikkeling. Wat natuurlijk niet wil zeggen dat het de verantwoordelijkheid is van kinderen om de problemen op te lossen die wij volwassenen hebben gecreëerd. Wel wijzen kinderen ons op de kern, op waar het écht om draait.

TOT SLOT: WAAROM BENT U BETROKKEN BIJ ‘REWILDING EUROPE’? ‘Rewilding Europe’ kijkt ook op een andere manier naar de natuur door fundamentele vragen te stellen. Hoe kunnen we de kracht van de natuur zijn werk laten doen zodat de oorspronkelijke diversiteit en ongereptheid van Europese natuurgebieden weer tot bloei komt? Rewilding laat zien dat we én goed voor de natuur kunnen zijn én goed voor de gemeenschap van mensen die daar wonen. Dat spreekt me naast de inclusieve manier van werken, professionaliteit en grote ambitie van deze organisatie aan.

MEER WETEN OVER ‘REWILDING EUROPE’?

Rewilding Europe is een organisatie die zich inzet voor natuurontwikkeling en de terugkomst van wilde diersoorten in Europa. Het werkt met lokale partnerorganisaties verspreid over Europa aan een netwerk van spectaculaire natuurgebieden, van elk minimaal 100.000 hectare. Ze dienen als voorbeeld voor een nieuwe natuurvisie in Europa, waarbij natuur meer op eigen benen staat en ook de economie profiteert van een natuurlijker landschap. Momenteel is het actief in acht gebieden in tien verschillende landen. Op www.rewildingeurope.com vindt u alles over doelstellingen, programma’s en het laatste nieuws van deze pan-Europese natuurorganisatie.

FINANCIAL FOCUS

50 JAAR BTW De start van het nieuwe jaar betekende ook de vijftigjarige verjaardag van de belasting op de toegevoegde waarde, oftewel btw. In deze periode zijn de inkomsten uit de btw gestegen van €2,6 miljard naar €53 miljard per jaar. In deze halve eeuw zijn er vijf jaren geweest waarin de inkomsten uit btw afnamen. De btw is inmiddels goed voor zo’n 18% van de totale inkomsten van de overheid.

€53 miljard

OPBRENGST BTW MLD EURO

60 4-12%

6-20%

17,5%

21%

Bij de introductie van de btw in 1969 lag het lage en hoge tarief op 4 en 12%. In 1986 was dat respectievelijk 6 en 20%. Daarna volgde een periode waarin het hoge tarief werd verlaagd naar 17,5% in 1992. Vanaf 2012 is het hoge tarief weer verhoogd naar 21%. Het lage tarief is tussen eind 1986 en 2018 constant 6% gebleven. Per 1 januari 2019 ligt het lage tarief op 9%.

FINANCIAL FOCUS

Bron: CBS

20 1 20 7 18

13 20

09 20

05 20

01 20

97 19

93 19

89 19

85 19

81 19

77 19

73 19

INFOCUS www ook écht wereldwijd

Internetverbinding voortaan overal beschikba r?

AFBEELDING

ALLE

VIDEO

MAPS

SHOPPING

De helft van de wereldbevolking heeft nog steeds geen toegang tot internet. Daar lijkt met het plan van het Amerikaanse OneWeb Satellite verandering in te komen. Goedkoop en eenvoudig toegang tot internet, voor iedereen, zelfs in de verste uithoek. De eerste satellieten die dat mogelijk maken zijn, rollen dit jaar nog van de band. OneWeb heeft er tien ontwikkeld die kleiner zijn dan de satellieten die nu in de ruimte zweven. Dat maakt het mogelijk om ze dichterbij de aarde te plaatsen – 2000 kilometer ten opzichte van de huidige 37,500 kilometer - waardoor ze sneller een baan rond de aarde draaien. Dat levert een extreem goede connectiviteit op. Bovendien moeten er tegen 2027 zo’n 900 satellieten van het bedrijf actief zijn, wat de dekkingsgraad van het netwerk een stuk beter maakt. ‘In 2022 willen we elke school van internet voorzien. Dat is nu nog lang niet altijd het geval, maar wel nodig om de kwaliteit van onderwijs te bevorderen’, aldus Greg Wyler. Grote uitdaging voor de Amerikaan die OneWeb oprichtte, is om naast satellieten een compleet werkend systeem te bouwen. Denk aan 39 antennes, die signalen uit de verste uithoeken door moeten geven. De eerste antenne van het bedrijf is onder constructie en staat op Spitsbergen. Hoe bruikbaar het systeem is, hangt af van of de antennes krachtig genoeg zijn om huishoudens op duizenden kilometers afstand te bereiken. Uiteraard is de verkoop van mini-antennes aan huishoudens zelf een optie, zij het dat een groot deel van de 3,5 miljard mensen zonder internet deze niet kan betalen. Een groot deel daarvan komt namelijk uit een ontwikkelingsland. Nog een vrees is dat één antenne die een immens gebied bedient, een gevaar kan vormen voor de staatsveiligheid: grote kans dat het internetverkeer van verschillende landen namelijk door elkaar loopt. Of dit het succes van OneWeb zal beïnvloeden, is nu nog niet bekend. Dat zal moeten blijken als de satellieten eenmaal in de ruimte hangen. Het idee om het web wereldwijd aan te bieden, is overigens niet nieuw. In de jaren ’90 probeerden drie techbedrijven het ook. Toen waren de kosten voor het bouwen en lanceren van honderden, kleine satellieten nog te duur. Tegenwoordig is de benodigde elektronica in zowel formaat als kosten geslonken. Tegen het einde van 2019 moeten de noordelijke gedeeltes van Alaska en Groot-Brittanië al van internet zijn voorzien.

Bron: The Economist

FINANCIAL FOCUS

Tijdsbesteding in Nederland

Nederlanders voelen zich vaker opgejaagd We pretenderen nogal eens ‘druk’ te zijn, maar is dat ook daadwerkelijk zo? Een rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) beweert, ondanks toegenomen tijdsdruk, het tegendeel.

13:45

Ook al ervaart het gros van de Nederlanders het leven als druk, aan de manier waarop we onze tijd indelen is in de afgelopen tien jaar niks veranderd. Er is geen sprake van een toename in het aantal uren dat we besteden aan werk, het huishouden of de zorg voor bijvoorbeeld kinderen. Zo vindt werk, in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, doorgaans niet in de avonduren of de weekenden plaats, maar nog gewoon tijdens kantooruren. Wel zorgt het nieuwe werken of thuiswerken ervoor dat we ook nog weleens iets in de avonduren of weekenden oppakken. Aan werken wordt gemiddeld 31 uur per week besteed, aan huishoudelijk werk 20 uur en aan vrije tijd zelfs 45 uur. Dat neemt niet weg dat Nederlanders zich tegenwoordig wel sneller opgejaagd voelen. Ruim één derde zegt dit gevoel tenminste één dag per week te hebben. Volgens het SCP komt dat omdat steeds meer taken in hetzelfde tijdsbestek door elkaar heen lopen: we werken, doen het huishouden en passen tegelijkertijd op de kinderen. Niet voor niets hebben vooral vrouwen het gevoel dat zij tijd tekort komen. Zij zijn in de afgelopen tien jaar het dubbele aantal uren per week gaan werken, terwijl tijd doorbrengen met de kinderen, wat zo’n 40 uur in de week kost, ook veel van ze vraagt.

FINANCIAL FOCUS

14:15 Sowieso is het voor mensen met thuiswonende kinderen altijd spitsuur. Ruim vier op de tien ouders voelt zich weleens opgejaagd en ongeveer zeven op de tien ouders heeft het naar eigen zeggen ‘te druk’. De verdeling vrije tijd en verplichte taken is hier met 35 uur tegenover 58 uur meer uit balans dan mensen die 45 uur per week overhouden voor ontspanning. Het combineren van verschillende rollen en taken is misschien druk en ingewikkeld, het wordt ook als positief ervaren. Naarmate ouders meer tijd besteden aan hun werk, zijn zij ook tevredener met hun leven.

Bron: SCP

COLUMN Sinds 2009 beleven we het grootste experiment met monetair beleid dat de mensheid ooit heeft meegemaakt. Nooit eerder voerden nagenoeg alle belangrijke centrale banken een beleid dat kwantitatieve verruiming (Quantitative Easing – QE) wordt genoemd. In de praktijk komt het erop neer dat centrale banken voor grote bedragen waardepapieren, meestal obligaties, hebben gekocht.

Liquiditeit creëren

QE – QT: niet symmetrisch Zodoende hebben ze een hoop liquiditeit gecreëerd. Over hoe effectief dit beleid is geweest, zal nog lang discussie worden gevoerd. Veelal wordt geredeneerd dat het massaal opkopen van obligaties de koersen van die obligaties heeft opgedreven en daardoor de rente naar beneden heeft gebracht. Dit zou de economie hebben gestimuleerd waardoor de dreiging van recessie en deflatie is afgewend.

We zitten middenin een groot monetair experiment. De vraag is: schaadt dat de economie? Ik denk van niet.

Inmiddels is de Amerikaanse centrale bank opgehouden met opkopen. Ze is zelfs bezig haar balans te verkorten door geld uit aflossingen van obligaties niet meer (volledig) te herbeleggen. Dit wordt ook wel Quantitative Tightening (QT) genoemd. Ook de ECB houdt binnenkort op met haar aankoopbeleid. De vraag is of QT zal leiden tot forse rentestijging, oftewel: werken QE en QT symmetrisch? Dat zou de economie kunnen schaden. Mij lijkt een behoorlijke rentestijging en schade aan de economie niet waarschijnlijk. Ik heb daar een paar redenen voor. Allereerst vraag ik mij af of het QE-beleid door de Amerikaanse centrale bank werkelijk heeft geleid tot een duurzaam behoorlijk lagere rente dan anders het geval zou zijn geweest. Ze heeft vooral Amerikaanse staatsleningen gekocht. Dat is één van de meest liquide markten ter wereld. Het is ook niet bepaald een gesloten geheel. Het valt niet mee om op die markt de prijs duurzaam te beïnvloeden. Daarnaast denk ik dat QE iets heel belangrijks heeft bereikt. Het heeft ‘fear’ uit de markt gehaald. Het verdwijnen van angst heeft de economie geholpen. Nu het beleid wordt omgedraaid, komt die angst niet terug. Was het niet de Amerikaanse president Roosevelt die zei “the only thing we need to fear is fear itself”? Hij had gelijk.

PERSOONLIJK HAN DE JONG Chief Economist bij ABN AMRO HAN.DE.JONG@NL.ABNAMRO.COM ONLINE

TWITTER > @HANDEJONG14

FINANCIAL FOCUS

DOSSIER BEDRIJFSOVERDRACHT

Het familiebedrijf:

een soepele overdracht?

FINANCIAL FOCUS

DOSSIER 18

Familiestatuut

‘Werk samen als generaties’

BOR

Huishoudelijk werk

De beslissing om een bedrijf over te dragen, blijkt in de praktijk één van de belangrijkste en vaak ook één van de moeilijkste beslissingen in het leven van een ondernemer. Hoe gaat het in zijn werk, waar moet u als ondernemer aan denken, hoe betrekt u uw familie bij de overdracht van een familiebedrijf en wanneer begint u?

U heeft een leven lang gebouwd aan uw onderneming. Misschien is het van oudsher een familiebedrijf geweest en wilt u nu het stokje overdragen. De jaren beginnen immers ook te tellen. Is de volgende generatie er klaar voor, hoe stoomt u ze klaar en wat zijn de fiscale aspecten van het overdragen van een familiebedrijf? ABN AMRO MeesPierson praat u bij met Peter Pleijsant, Specialist bij het Kenniscentrum van de bank.

TIMING

De overdracht van een bedrijf dat niet wordt geleid door één familie is vaak al lastig genoeg. Bij een familiebedrijf kan het nog een stukje ingewikkelder zijn. Dat komt op de eerste plaats omdat ratio en

emotie door elkaar kunnen lopen. Het is immers wel uw familie waarmee u nu zaken moet doen. U wilt iedereen fair behandelen en tegelijkertijd de continuïteit van de onderneming waarborgen. Met name bij een familiebedrijf, waar schenkingen kunnen voorkomen, of als de onderneming vererft, kan vaak een beroep worden gedaan op fiscale bedrijfsopvolgingsregels. Maar de voorwaarden en termijnen waaraan moet worden voldaan, zijn strikt. Dat luistert extra nauw. Het belangrijkste in de aanloopfase naar de overdracht van een familiebedrijf is op tijd beginnen. Timing is alles. Allereerst is het belangrijk om een beeld te krijgen

van de ambities van de volgende generatie; zij hebben immers ook hun eigen leven. Daarnaast kan het goed zijn om in de aanloopfase een beeld te krijgen van de geschiktheid van de kinderen voor het overnemen van de onderneming, zodat u hen eventueel kan opleiden en bijspijkeren waar nodig.

COMMUNICATIE

Naast timing is communicatie een belangrijke factor bij een voorgenomen bedrijfsoverdracht. Peter Pleijsant aan het woord: “Een goede communicatie tussen de terugtredende ondernemer, de beoogde bedrijfsopvolger(s) en de overige familieleden is heel belangrijk.

FINANCIAL FOCUS

FAMILIESTATUUT Wie familieruzies wil voorkomen en de continuïteit van de

onderneming wil waarborgen, heeft belang bij duidelijke regels.

Duidelijkheid is belangrijk. Zeker als er meer kinderen zijn, is het meestal verstandig om een familiestatuut op te stellen. Hierin

leggen familieleden afspraken vast met betrekking tot het bedrijf, voor nu en in de toekomst. Het proces daarbij is vaak nog net iets

belangrijker dan het eindresultaat. Topondernemer Peer Swinkels van Bavaria deelde zijn ervaringen met het familiestatuut eerder

met Financial Focus. Hij lichtte toe dat hun familiestatuut duidelijk is gecommuniceerd en strikt wordt nageleefd. Zo mogen

twee partners niet gezamenlijk werkzaam zijn bij Bavaria. Een duidelijke regel, die in de praktijk geleid heeft tot het vertrek

van een partner toen een familielid in de zaak kwam. Een ander

voorbeeld van zo’n harde regel is dat Bavaria familieleden die 62 jaar zijn geworden, met pensioen stuurt. Zo is de noodzakelijke doorstroming gegarandeerd. Duidelijkheid is het toverwoord; door helder te zijn, wordt zoveel mogelijk voorkomen dat zakelijke geschillen of beperkingen, invloed krijgen op de familiaire sfeer.

De afspraken die worden vastgelegd, kunnen variëren en per

familie verschillen. Zoals aangestipt, kan personeelsbeleid ten aanzien van familieleden worden vastgelegd, maar dat kan

ook op een andere manier gelden, bijvoorbeeld door wel te

eisen dat ook familieleden bij toetreding tot bijvoorbeeld het

bestuur een assessment ondergaan of dat bepaalde (specifieke) scholing wordt gevolgd. Zo wordt de kwaliteit van het bestuur

bevorderd. Voorts kunnen er afspraken worden gemaakt in het familiestatuut over beloningsbeleid en hoe wordt omgegaan

met de ‘koude kant’ van de familie. Het komt voor dat de koude

kant niet mag toetreden tot het bedrijf, noch als aandeelhouder

noch als werknemer. In een familiestatuut past ook een paragraaf die gaat over overlijden en calamiteiten. Zeker bij onverwachts overlijden is het belangrijk afspraken te hebben gemaakt over hoe dan te handelen. Niet op de laatste plaats omdat dit tot uitdagingen voor de continuïteit van de onderneming kan

leiden. Ook kan het voorkomen dat de ondernemer niet langer handelingsbekwaam is; onder andere voor dergelijke situaties kan een levenstestament uitkomst bieden.

FINANCIAL FOCUS

DOSSIER Dat zorgt namelijk voor duidelijkheid. Men kan dan betere beslissingen nemen. Maar in de praktijk blijkt dat veel ondernemers te weinig praten over bedrijfsoverdracht. Ook is hierover vaak te weinig overleg met hun adviseurs/sparringpartners/coaches. ‘Dat komt later wel’, hoor je dan vaak. Maar later is eerder dan je denkt. ‘Afstand doen van de troon’, dat is ook moeilijk. Dat geldt voor bijna alle ondernemers. Veel ondernemers vinden het emotioneel zwaar om terug te treden.” “Soms blijkt onverwacht toch een ander kind dan de beoogde opvolger belangstelling te hebben voor het bedrijf. Of een kind is ongeschikt als bedrijfsopvolger. Iedereen behalve dit kind weet dat, maar er is niemand

die dat bespreekbaar maakt. En ieder kind gelijk behandelen betekent niet ieder kind precies hetzelfde geven.” “In de praktijk komen we tegen dat potentiële bedrijfsopvolgers vaak wel eerst even ‘buiten de deur hebben gekeken’ om ervaring op te doen bij anderen voordat ze het bedrijf overnemen. Dat kan in de vorm van een stage, maar het kan ook zijn dat ze eerst elders in dienstbetrekking hebben gewerkt. Het verdient vaak de voorkeur om niet alleen buiten het familiebedrijf ervaring te hebben opgedaan, maar ook buiten de sector. Een zo breed mogelijke oriëntatie is een pré. Dat leidt tot meer weerbaarheid, meer incasseringsvermogen en ervaring met de dagelijkse taak van besturen.

Uiteindelijk is flink wat vlieguren maken de beste leerschool.” “Een gebrek aan communicatie kan een gevaar opleveren voor een goede timing. Probeer het juiste moment te pakken, anders kan het natuurlijke moment van bedrijfsoverdracht worden gemist. Is de economische crisis voor het bedrijf voorbij en kunnen de bedrijfsopvolgers beter nu profiteren van de lage waarde van het bedrijf? Moeten de huidige gunstige fiscale regels bij schenking het moment van bedrijfsoverdracht bepalen? Ook als de familie er nog niet klaar voor is en/of als dit ten koste gaat van de familieharmonie? Dat zijn enkele vragen waarop met een goede communicatie goede antwoorden kunnen komen.

FINANCIAL FOCUS

Er is overigens geen standaardantwoord. Iedere situatie is immers anders.â&#x20AC;? Een aanloopfase van zes tot acht jaar is bij overdracht van een familiebedrijf vaak wel nodig, maar dit wordt vaak onderschat. Veel ondernemers denken dat ze er met twee jaar wel zijn; dat is vaak een misvatting. Sommige ondernemers gaan zich pas twee jaar van tevoren serieus bezighouden met de opvolging. De bedrijfsoverdracht kan sneller worden afgerond, maar in de praktijk blijkt dat vaak meer tijd nodig is voor een optimale bedrijfsoverdracht.

OVERDRACHT EN EERLIJK DELEN

Als generatie senior de onderneming wil overdragen aan generatie junior, speelt

FINANCIAL FOCUS

DOSSIER BOR

Door de bedrijfsopvolgings-

regeling kan het zijn dat er een

vrijstelling kan worden toegepast voor een bedrag van €1.084.851

bij schenken en erven. Daar komt nog een vrijstelling van 83%

bovenop voor wat uw bedrijf

meer waard is. De belastingdruk voor de schenken erfbelasting kan daardoor in Nederland voor fiscaal partners en kinderen

worden verlaagd van 20% tot

circa 3% (of nog lager) als aan de voorwaarden is voldaan. Dat is een regeling die voor

bedrijven zelf maar ook voor

Nederland van belang is, omdat de regeling de continuïteit van

ondernemingen zoveel mogelijk waarborgt. In Nederland is circa

70% van de ondernemingen een familiebedrijf en gezamenlijk

zorgen die bedrijven voor circa 4,2 miljoen banen.

eerlijkheid een rol. Maar wat is ‘gelijk behandelen’ bij bedrijfsopvolging? De voorbereiding van bedrijfsopvolgers op hun zakelijke toekomst is onder andere afhankelijk van de omvang van het gezin van de terugtredende ondernemer en diens partner. Hebben zij één kind? Zijn het er meer? Als er één kind is, verloopt de bedrijfsoverdracht meestal soepel. Maar dat is niet altijd zo. Het gaat vaak ook goed als er meer kinderen zijn. Meestal willen ouders hun kinderen gelijk behandelen, vooral als er vermogen te verdelen valt. Maar wat gelijk is, blijkt niet voor iedereen hetzelfde te zijn. Dat maakt het dan wat lastiger. Pleijsant: “Als al het vermogen in het bedrijf zit, is het lastig om de andere kinderen

ook iets te geven. Dan zie je wel dat alle kinderen aandelen krijgen. Soms zie je dat de uiteindelijke bedrijfsopvolgers hun broer(s) of zus(sen) proberen uit te kopen. Het is ook de vraag of er meer vermogen is dan alleen het vermogen in het bedrijf. Als dat wel het geval is, is het al iets eenvoudiger om niet-bedrijfsopvolgers bijvoorbeeld geld of beleggingsvermogen te schenken of na te laten dat min of meer vergelijkbaar is met de waarde van de onderneming die de bedrijfsopvolger krijgt.” “Maar kun je de waarde van de onderneming zo eenvoudig uitdrukken in geld? Zet bijvoorbeeld de waarde van de onderneming die de opvolger krijgt, af tegen de schenking die een ander familielid krijgt. Een

ondernemer loopt ondernemersrisico, hoe ga je daarmee om? Dezelfde vraag bij het gegeven dat een ondernemer onder bepaalde voorwaarden ook belastingvoordelen heeft. Het is niet eenvoudig om al deze factoren precies te berekenen en zo tot een zo eerlijk mogelijke verdeling te komen.” Een mogelijke oplossing in de kwestie van bedrijfsopvolging en eerlijk delen, maar niet zonder risico, bestaat uit een Stichting Administratiekantoor (STAK). De STAK houdt aandelen in het bedrijf; de kinderen krijgen certificaten van de aandelen. Daarmee zijn zij certificaathouders. Dat geeft hun recht op rendement van het bedrijf, maar de zeggenschap ligt bij het bestuur van de STAK.

FINANCIAL FOCUS

‘WERK SAMEN ALS GENERATIES’

Het begin van het jaar is vaak een prachtig moment voor de overdracht van de

onderneming aan de volgende generatie, zeker in fiscaal, financieel en juridisch

opzicht. Maar wat wordt nu precies overgedragen? De leiding, het eigendom of

beide? En aan wie eigenlijk? En hoe is die selectie van het daartoe deskundige en geschikte familielid (of leden) tot stand gekomen en op basis van welke criteria? Vanuit onze Mesa adviespraktijk deel ik graag de volgende best practice van succesvolle families met een florerend familiebedrijf.

De verscheidenheid van familiebedrijven is groot: naast de zogenaamde DGA-bedrijven kennen zowel broers en zussen als neven en nichten

samenwerkingsvormen. Soms werken zij allen in het bedrijf, maar meestal werkt een gedeelte van de familie in het bedrijf en een ander deel elders. Tegelijkertijd is men wel mede-eigenaar. Een belangrijk bindend element daarbij is dat allen

een groot deel van hun financieel vermogen maar ook hun emotioneel kapitaal ter beschikking stellen aan het bedrijf, in plaats van het vermogen bijvoorbeeld op hun bankrekening te zetten. Wat mag een eigenaar daar dan in ruil voor

verwachten naast een economisch aantrekkelijk rendement? Een bedrijf dat je aanspreekt, waar naar je wordt geluisterd en je positieve inbreng wordt gewaardeerd!

Reden genoeg voor familie en bedrijf om lang voordat de overdrachtsdatum

in zicht is, de koppen bij elkaar te steken en met elkaar in gesprek te gaan over

thema’s als: waar staan we voor? (waarden), waar gaan we voor? (visie) en hoe denken we daar te komen? (strategie).

Heb je dat als familie en eigenaren goed in beeld en is er overeenstemming? De systematiek van een familiestatuut kan daar als hulpmiddel dienstig aan

zijn. Je weet dan veel scherper wat je hebt over te dragen en hoe je wenst dat de volgende generatie daarmee omgaat (rentmeesterschap). Tegelijkertijd weet je waar de ruimte tot ondernemen voor de volgende generatie ligt

(ondernemerschap). Daarnaast maakt dit het gemakkelijker te onderzoeken of en zo ja welk lid van de familie zelf dan de meest geschikte opvolger is om die

strategie uit te voeren. Bijkomend voordeel is dat de hele familie zowel ruim voor de overdracht, als daarna betrokken is bij het bedrijf. Daarbij kan een familielid wellicht ook individueel goede diensten bewijzen in de rol van adviseur of commissaris.

Betrokkenheid creëer je door langdurige samenwerking gebaseerd op een solide vertrouwensrelatie. Vroegtijdig het gesprek met elkaar aangaan,

is de succesfactor voor een geslaagde bedrijfsoverdracht. Een betrokken

buitenstaander kan hierbij helpen om de geschikte onderwerpen op tafel te

krijgen en iedereen te enthousiasmeren om een gewenste bijdrage te leveren. Of dat nou vandaag of in de toekomst is, tussen bedrijf, familie of eigenaren.

Francois Carstens is partner en mede-eigenaar van Mesa family businessconsultants (sinds 2005). Francois is naast adviseur voor familiebedrijven, mediator, tweevoudig commissaris en docent voor (inkomende) commissarissen bij het NCD. Hij is gespecialiseerd in veranderingsprocessen bij families waarbij allerlei belangen vanuit verschillende invalshoeken in een goede balans en juiste samenhang worden gebracht.

FINANCIAL FOCUS

Dat zijn niet noodzakelijkerwijs alle certificaathouders. Hierdoor worden rendement en zeggenschap gescheiden. De operationele leiding ligt overigens nog steeds bij de directie van de onderneming. Dit betekent ook dat de certificaathouders, hoewel zij geen stemrecht hebben, wel delen in het risico van de onderneming.

WAT WIL DE ONDERNEMER ZELF HOUDEN?

De ondernemer moet zichzelf en zijn of haar partner niet vergeten bij de overdracht. Het is van belang dat na een werkzaam leven genoeg geld overblijft voor de oude dag. Het hele bedrijf schenken, is natuurlijk een mogelijkheid, maar dan moet er wel voldoende vermogen buiten de onderneming zijn.

DOSSIER Pleijsant: “Wellicht wil de ondernemer zijn bedrijfspand als appeltje voor de dorst bewaren. Dan ligt het voor de hand om dit pand te verhuren. De kinderen zijn dan vaak de huurders. Bij verhuur en het idee dat bij latere verkoop opbrengsten dienen als oudedagsvoorziening, is het goed om te doordenken wat de verwachte toekomstige waarde is. Niet alle vastgoed stijgt in waarde en de marktomstandigheden kunnen veranderen vooral in sommige sectoren. Voorbeelden van dergelijke sectoren zijn supermarkten en agrarische bedrijven. Ook duurzaamheid speelt een steeds belangrijkere rol, ook bij het bedrijfspand.” Vaak heeft ondernemer senior gekozen voor een holdingstructuur. Dan zijn er vaak twee of meer BV’s, waarvan er één wordt

gebruikt als holding, waarvan ondernemer senior in privé de aandelen bezit, en één als werkmaatschappij, waarin de onderneming wordt gedreven. Ondernemer senior kan bijvoorbeeld na splitsing van de holding een deel van het vermogen in de holding buiten de bedrijfsoverdracht houden en daarna de oude holding in afgeslankte vorm samen met de werkmaatschappij schenken aan de bedrijfsopvolgers. Deskundige fiscale begeleiding is daarbij wel vereist. Wat betreft schenken en verkopen: het is niet altijd gezegd dat de terugtredende ondernemer de onderneming schenkt aan zijn kinderen. Er kan ook worden verkocht. Het is relatief eenvoudig: bij verkoop komt er geld binnen, bij schenking niet. Een andere mogelijkheid is gefaseerd overdragen: dat geeft een zekere financiële zekerheid voor de

oudere generatie en kweekt op een eerder moment betrokkenheid bij de jongere generatie. Als zij immers tot hun vijftigste moeten wachten tot ze het stokje kunnen overnemen, is de kans groot dat zij al eigen levens en carrières hebben opgebouwd. Door gefaseerd over te dragen, doen ze eerder ervaring op als ondernemer c.q. aandeelhouder in het bedrijf.

BIJZONDERE VOORWAARDEN

“Juist omdat het vaak om een schenking gaat, geldt bij het overdragen van een familiebedrijf een aantal bijzondere voorwaarden. Pleijsant: “Het is voor bepaalde bedrijfsopvolgingsregels een voorwaarde dat de verkrijger van het familiebedrijf minstens 36 maanden onafgebroken in dienst is geweest bij het bedrijf. In bepaalde

FINANCIAL FOCUS

HUISHOUDELIJK WERK Een aantal aspecten van bedrijfsoverdracht en de

voorbereiding daarop mag niet onbenoemd blijven. Het kan goed zijn om de balans op te schonen voordat de onderneming van eigenaar wisselt. Het aflossen van

ondernemingsschulden kan belangrijk zijn. En natuurlijk ook het binnenhalen van openstaande bedragen kan zorgen voor een betere balans van het bedrijf. Vaak kunnen ondernemers overtollige liquiditeiten naar

een afzonderlijke holding-BV brengen, waardoor de

bedrijfsopvolger deze gelden niet hoeven te financieren. Ook over contracten valt één en ander te zeggen. Hoe goed de route naar bedrijfsoverdracht ook is

andere overeenkomsten, dan gaat veel van het goede

Dan hoeft ondernemer senior zo weinig mogelijk inkomstenbelasting te betalen ter zake van de overdracht van diens bedrijf. En voor de bedrijfsopvolger(s) kan de schenk- of erfbelasting zo laag mogelijk blijven als aan andere voorwaarden wordt voldaan.

op orde zijn en dat vraagt dikwijls een getraind en

NA HET ONDERNEMEN

gepland, er is ook een papierwinkel die aandacht verdient. Als de planning niet goed aansluit bij

juridische documenten zoals testamenten, huwelijkse voorwaarden, de aandeelhoudersovereenkomst en

voorbereidingswerk verloren. Deze documenten moeten professioneel oog.

situaties kan hiervan worden afgeweken. Het hoeft niet te gaan om een standaard werkweek van veertig uur, maar het moet wel gaan om een serieuze betrekking. Stem ook dit af met uw adviseur. Er gelden meer voorwaarden voor de toepassing van de bedrijfsopvolgingsregels. Het moet gaan om een reële bedrijfsoverdracht. Voor bepaalde bedrijfsopvolgingsregels moeten de kinderen die de onderneming overnemen, het bedrijf ten minste vijf jaar voortzetten.” Als aan de voorwaarden wordt voldaan, is het bijvoorbeeld mogelijk om de belastingclaim voor de inkomstenbelasting bij ondernemer senior door te schuiven naar de verkrijgers van het bedrijf.

FINANCIAL FOCUS

De jongere generatie heeft de onderneming overgenomen, maar voor de oudere generatie kruipt het bloed vaak waar het niet gaan kan. Sommigen gaan weer ondernemen, zij starten iets nieuws. Anderen leggen zich toe op filantropie. Stilzitten kunnen ze veelal toch niet, werken en innoveren zit in hun bloed. Er is ook een groep die langs de zijlijn actief blijft bij het bedrijf waar nu de kinderen de scepter zwaaien. Als daar goede afspraken over zijn gemaakt, kan dat een prima mogelijkheid zijn en een mooie manier om betrokken te blijven. In alle gevallen, wat u na het overdragen van uw bedrijf ook gaat doen: zorg dat de overdracht goed is afgestemd en voorbereid. De oude dag is toch een stuk aangenamer als de verhoudingen in en met de familie goed blijven, terwijl u weet dat ‘uw’ bedrijf in goede handen is.

Royal Dutch Shell

OLIEREUS SHELL VERANDERT

Royal Dutch Shell haalt nog steeds een belangrijk deel van de omzet uit oliewinning. Maar de onderneming bereidt zich voor op de

EXPERTISE AANDEEL

JAN WIRKEN Aandelen Analist JAN.WIRKEN@NL.ABNAMRO.COM

energietransitie. Bijkomend voordeel: het maakt Shell minder gevoelig voor veranderingen in de olieprijs.

De olieprijs houdt de gemoederen bezig. Analisten verwachten dat de prijs op lange termijn zal stijgen. Dit als gevolg van de toenemende schaarste van de grondstof en de stijgende vraag naar energie. De richting van de olieprijs op middellange termijn ligt voor een belangrijk deel in handen van de olieproducerende landen binnen de OPEC. De ontwikkelingen zijn van grote invloed op Big Oil, de grootste oliemaatschappijen van de wereld. Het Brits-Nederlandse Shell is daar één van, maar de onderneming zelf is allang geen traditionele oliemaatschappij meer.

ENERGIETRANSITIE

Shell bereidt zich sinds een aantal jaren voor op de energietransitie. Het bedrijf wil zich minder kwetsbaar maken voor de overgang van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energiebronnen door spreiding van de activiteiten. Denk daarbij aan investeringen in wind- en zonne-energie, maar ook aan overnames op de gasmarkt. Gas wordt gezien als alternatief voor olie en steenkool zolang hernieuwbare energiebronnen nog niet aan de vraag kunnen voldoen.

ISIN-CODE GB00B03MLX29

Het gebruik ervan levert minder uitstoot op dan olie en steenkool. In 2016 nam Shell de BG Group over: één van de grootste spelers op het gebied van vloeibaar gemaakt aardgas (LNG) ter wereld. Het bedrijf heeft sterke posities in onder meer Brazilië en Australië en kan zo profiteren van de toenemende vraag uit opkomende landen.

FLUCTUATIES IN DE OLIEPRIJS

Shell is goed gepositioneerd om als aanbieder van verschillende soorten energie te profiteren van de ontwikkelingen rond de energietransitie in de toekomst. Ook intern vinden grote veranderingen plaats. Zo is de beloning van de topmensen sinds kort verbonden aan doelen rond de vermindering van de CO2-uitstoot. De onderneming – die het overgrote deel van de omzet nog uit olie haalt – is in de tussentijd net als de andere bedrijven in de sector gevoelig voor fluctuaties in de olieprijs. Beleggers moeten in de komende tijd rekening houden met volatiliteit.

FINANCIËLE INFORMATIE Royal Dutch Shell (RDSA)

FINANCIAL FOCUS

Mondiale schuldberg

Onze schulden nemen toe, maar hoe erg is dat? DE BALANS

De kredietcrisis zette de wereld op zijn kop. Een decennium later zijn de schulden overal ter wereld echter alleen maar gestegen. Overheden, bedrijven en consumenten lenen meer dan ooit. Hoe komt dit en moeten we ons zorgen maken of niet?

Huiseigenaren in Nederland hebben samen ongeveer 670,8 miljard euro aan hypotheekschulden uitstaan. Een immens bedrag, maar het is slechts een fractie van de totale schuldberg. Overheden, bedrijven en consumenten hebben wereldwijd in totaal zo’n 247.000 miljard dollar aan schuld, aldus het Institute of International Finance (IIF), de denktank van grote internationale banken. Opmerkelijk, want dat is veel meer dan vóór de kredietcrisis die ontstond door te hoge schulden op onder andere de huizenmarkt. In totaal is zo’n 74.000 miljard dollar aan éxtra schulden opgebouwd sinds 2008.

FINANCIAL FOCUS

Zowel overheden, banken als consumenten zijn in de jaren na de crisis meer gaan lenen dan ooit. Toch moeten we dit wel in perspectief zien door naast de schulden ook de bezittingen mee te nemen. Die zijn sinds de financiële crisis ook toegenomen met een herstel in de huizenmarkt en op de beurs.

MET DE SCHULD NEEMT OOK HET RISICO TOE

Geld lenen was lange tijd aantrekkelijker dan ooit. Met dank aan de centrale banken: hun beleid, bedoeld om de economie uit het slop te trekken, zorgde onder andere voor lage rentes. Door de wereldwijde economische

groei hebben bedrijven en overheden bovendien voldoende belastinginkomsten en winst om aan de renteverplichtingen te voldoen. Alles draait immers om de ratio bij schulden: de verhouding tussen de schuld aan de ene kant en bezittingen en inkomsten aan de andere kant. Die ratio is ook belangrijk om de risico’s van die grote schulden in perspectief te plaatsen. Bij economische tegenwind wordt de waarde van de bezittingen gecorrigeerd en dalen de inkomsten. De schuldenberg blijft vaak intact en wordt een blok aan het been. Bedrijven als telecomonderneming Altice, die in de afgelopen jaren explosief

zijn gegroeid door vele met vreemd vermogen gefinancierde overnames, voelen dan de druk van de enorme schuldenlast. Zeker als net zoals bij Altice de omzet achterblijft. De schulden die eerst groei mogelijk maakten, schrikken beleggers onder andere economische omstandigheden af. Dat zagen we ook tijdens de kredietcrisis. Alle bedrijven met een slechte balans werden flink afgestraft.

OPLOPENDE OVERHEIDSSCHULD

Ook bij schulden van overheden draait alles om de balans. De oplopende schuldenklok op Times Square in New York

MARKTEN SCHADUWBANKIEREN IN CHINA De hoge overheidsschulden zijn niet het enige kredietprobleem dat China bezighoudt.

De overheid probeert al langer het toezicht op het zogeheten schaduwbankieren te vergroten.

Schaduwbankieren is kredietverlening door instellingen buiten het gereguleerde bankwezen.

Een voorbeeld hiervan in ons land zijn beleggingsfondsen die beleggen in woninghypotheken. Hoewel de naam wat schimmig klinkt, noemt De Nederlandsche Bank het een â&#x20AC;&#x2DC;welkome bron van financiering voor de economieâ&#x20AC;&#x2122; naast bancair krediet. Dit geldt zeker in Europa, waar het toezicht op deze vormen van krediet veelal goed geregeld is. In China is de situatie anders,

in het land hebben met name lokale overheden als gemeenten en provincies grote leningen

uitstaan. In oktober waarschuwde kredietbeoordelaar S&P nog voor de enorme schuldenberg van naar schatting 40 biljoen yuan (5 biljoen euro) die lokale overheden in China in de loop

van jaren hebben opgebouwd. Dit zijn leningen die niet op de balans staan. Economen vrezen dat die leningen in combinatie met de afzwakkende Chinese economie kunnen leiden tot een schuldencrisis in China. Iets dat ook effect zal hebben op de rest van de wereld

kan dan ook niet los worden gezien van de groei van de Amerikaanse economie in de afgelopen jaren. Zo lang de schuld meegroeit met de economie en de belastinginkomsten, is er in theorie niet zoveel aan de hand. Dat de klok op Times Square, New York, in 2008 moest worden vervangen, lijkt dan niet meer dan een nieuwsfeitje. Het kwam een cijfer tekort om het getal hoger dan 10 biljoen dollar aan te geven. In de praktijk kunnen overheidsschulden door economische ontwikkelingen snel problematisch worden. Bijvoorbeeld toen tijdens de Europese schuldencrisis de overheden uit de noordelijke landen niet langer de tekorten in de zuidelijke periferie wilden dekken. In de huidige situatie in de Verenigde Staten maken analisten zich zorgen over de belastingplannen van Trump. De door hem doorgevoerde belastingverlagingen hebben op korte termijn winst opgeleverd in de vorm van toegenomen investeringen en consumptie.

Op lange termijn nemen de belastinginkomsten echter af. Dat effect wordt versterkt door de renteverhogingen van de Federal Reserve. De rentegevoelige onderdelen van de Amerikaanse economie zoals de auto-industrie, waarin aankopen vaak met geleend geld worden gedaan, en de huizenmarkt laten nu al tekenen zien van verzwakking van de groei.

CHINA

De aandacht voor de schuld van de VS neemt dus toe, maar het zijn de opkomende landen en met name China die het meest bijdragen aan de groei van de schulden sinds de financiĂŤle crisis. De Chinese staatsschuld bedroeg medio 2017 omgerekend circa 28 biljoen dollar, volgens Bank for International Settlements (BIS). Dit is ongeveer 270 procent van het bruto nationaal product. De Chinese regering trapte sinds 2017 behoorlijk op de rem, waardoor de schuldratio stabiel bleef. Dat ging ten koste van de groei op de korte termijn, maar het zou de economie

FINANCIAL FOCUS

op lange termijn verstevigen. Ook keek de overheid kritisch naar de omvang van het zogeheten schaduwbankieren. Een deel van de Chinese kredietmarkt bestaat uit leningen van lokale overheden die minder streng gereguleerd zijn. Met name dit deel van de Chinese kredietmarkt kan volgens analisten leiden tot een wereldwijde schuldencrisis (zie ook kader). Voorlopig heeft de structurele aanpak van de schuldenlast minder prioriteit voor China. Door het huidige handelsconflict met onder andere de VS richt de regering zich nu vooral op het opvangen van de negatieve economische effecten van de afnemende export. Bijvoorbeeld door overheidsbedrijven te verplichten om te investeren met geleend geld. Achterliggend doel is het voorkomen van sociale onrust in het land. Door afnemende groei van de welvaart kan sociale onrust ontstaan in het 1,3 miljard inwoners tellende land. Dat bedreigt de politieke stabiliteit.

FINANCIAL FOCUS

MEER LENEN VOOR STUDIE

De schulden van consumenten zijn relatief beperkt tegenover die van overheden, maar niet minder zorgwekkend. Na de crisis hebben alleen consumenten in de landen die het hardst werden getroffen â&#x20AC;&#x201C; zoals de VS, Ierland en Spanje hun schulden afgebouwd. In veel andere landen is de schuld alleen maar gestegen. In 2010 stonden Nederlandse huishoudens voor 729 miljard euro in het krijt, blijkt uit gegevens van het CBS. In 2017 was dat opgelopen tot 760 miljard euro. Daar staan natuurlijk grote pensioen- en spaartegoeden tegenover. Slechts een deel daarvan is vrij opneembaar. De schuldenlast wordt bovendien versterkt door de toegenomen studentenleningen. Een probleem dat al langer speelt in de VS, maar nu ook in Nederland zichtbaar wordt. Bijna alle studiebeurzen zijn vervangen door studieleningen. Met de leningen nemen studenten als het ware een voorschot op hun consumptie in

de toekomst. Met een remmend effect op de economie: de benodigde aflossingen hebben direct invloed op de koopkracht van deze generaties. Wie zijn studieschuld moet aflossen, koopt een kleinere auto en stelt een vakantie uit. Door de veranderingen op de arbeidsmarkt en de afgenomen baanzekerheid, kost het studenten bovendien meer moeite om aan het eind van hun studie de lening af te lossen.

OPIUM VOOR DE MARKT

Het is de vraag of het ruime monetaire beleid met lage rentes geen opium voor de markt is geweest. De voordelen van vreemd vermogen zijn evident, maar het afbouwen van een te hoge schuldenlast vraagt om een weloverwogen strategie. Het afbouwen van schulden heeft hoe dan ook effect op de economische groei. Een oplopende inflatie kan het leed eventueel wat verzachten. Maar daardoor belanden centrale banken in een

spagaat. Hun belangrijkste taak is te zorgen voor prijsstabiliteit. De Amerikaanse centrale bank, de FED, heeft ook als taak te zorgen voor een sterke economie. Een deel van de schuld laten weginflationeren zou wenselijk zijn, maar is in tegenspraak met prijsstabiliteit. Duidelijk is dat het afbouwen van schuld niet pijnloos is. De pijn moet een keer worden gevoeld. De minst pijnlijke oplossing lijkt een langzame afbouw van problematische schulden nu het economisch goed gaat. Het alternatief, namelijk snelle gedwongen afbouw van schulden in economisch slechte tijden, is weinig aanlokkelijk, zo laat de kredietcrisis zien.

RALPH WESSELS Hoofd Beleggingsstrategie RALPH.WESSELS@NL.ABNAMRO.COM

Neuberger Berman Emergings Markets Debt Blend

EEN BONTE MIX OBLIGATIES

EXPERTISE FONDS

Veel obligatiebeleggers kijken naar alternatieven voor traditionele obligatiemarkten. Het rendement daar is immers al jarenlang

Meer informatie over de kenmerken, werking, kosten en de risico’s van

laag. Een alternatief is leningen van bedrijven en overheden uit

dit beleggingsfonds vindt u in de Essentiele Beleggersinformatie (EBI)

opkomende landen, ofwel emerging markets debt (EMD).

op de website van het betreffende fondshuis en/of op onze website abnamro.nl/beleggingsfondsen

Het Neuberger Berman EMD Blend fonds belegt in een mix van obligaties, uitgegeven door bedrijven en overheden in opkomende markten. Zowel in zogeheten harde valuta (vooral dollars), als in de lokale munt van opkomende landen. De kredietkwaliteit van de leningen in portefeuille loopt bovendien uiteen. In dit breed gespreide universum zoekt het fondsteam naar een optimale mix tussen rendement en risico. Obligaties uit opkomende landen kennen een hoger risico dan die van ontwikkelde landen. De belegger wordt daarvoor gecompenseerd door een relatief hoge coupon.

faillissementsrisico dat ze lopen. Dat kan extra rendement opleveren ten opzichte van een meer traditionele obligatiebelegging. De economische groei zorgt ervoor dat veel overheden en bedrijven beter in staat zijn om aan hun betalingsverplichtingen te voldoen. Door de lokale valuta in de portefeuille en de uiteenlopende kredietwaardigheid moeten beleggers wel rekening houden met tussentijdse koersuitslagen van het fonds.

DUURZAAMHEID

Bijzonder aan de obligatieportefeuilles van Neuberger Berman, is dat het team in het beleggingsproces VOLATILITEIT ESG-criteria meeneemt. Dat Het vanuit Den Haag opererende gebeurt ook in de opkomende team van de Amerikaanse markten, waar maatschappelijk vermogensbeheerder Neuberger verantwoord ondernemen Berman staat bekend om de nog minder gebruikelijk is. grondige analyse van markten. Deze criteria laten zien hoe de Zo ontstaat inzicht in het werkelijke uitgevende partij scoort op het risico van een lening ten opzichte gebied van mens, milieu en goed van de onzekerheidspremie. bestuur. Het Neuberger Berman Neuberger Berman belegt in EMD Blend fonds is ‘lichtgroen’. de obligaties waarbij beleggers Het team gebruikt de score op de naar verwachting goed worden ESG-criteria als onderdeel van de beloond voor het werkelijke analyse om de meest aantrekkelijke

FONDS

leningen te kiezen. Daarnaast hanteert het fonds een beperkt aantal uitsluitingen: het belegt niet in bedrijven die tabak of controversiële wapens produceren of zich schuldig maken aan kinderarbeid.

BENCHMARK

Neuberger Berman Emergings

JPMorgan GBI-EMI, JPMorgan EMBI, JPMorgan CEMBI

Markets Debt Blend

(gecombineerde benchmark)

Door de spreiding naar bedrijfsobligaties en obligaties in lokale valuta, biedt deze blendvariant een mooie aanvulling op overheidsleningen uit opkomende markten die doorgaans in harde valuta luiden. JAN-WILLEM MEULENKAMP ABN AMRO Advisors

JAN.WILLEM.MEULENKAMP@NL.ABNAMRO.COM

ISIN-CODE IE00BY7S2G49

FINANCIAL FOCUS

FIAT

GROOT GEWORDEN DOOR DE KLEINTJES Het Italiaanse autobedrijf Fiat is meer dan alleen de Fiat 500. Toch is het dankzij dit kleine wagentje een wereldberoemd merk geworden.

Onder de bezielende leiding van Giovanni Agnelli wordt door een groepje ondernemers in 1899 het bedrijf Societa Anonima Fabbrica Italiana Automobili Torino opgericht. Het had direct 150 werknemers in dienst die in 1900 al 24 auto’s produceerden. Fiat bestaat inmiddels al 119 jaar en heeft veel modellen uitgebracht. De eyecatcher uit het pallet aan auto’s van Fiat is de 500. Het bedrijf heeft hoogtepunten en diepe dalen gekend. Terwijl Fiat internationaal aan de weg timmerde, kwam Mussolini aan de macht in Italië en werd het bedrijf opgedragen zich enkel op de nationale markt te richten. Daarna werden door de Tweede Wereldoorlog veel fabrieken verwoest. Toch overleefde Fiat de oorlog en nam de autoproductie dankzij de economische groei enorm toe. In de jaren ’60 nam het aantal auto’s per inwoner toe van 1 op 96 naar 1 op 28. Fiat kent vanaf de jaren ’70 een enorme expansiedrang. In 1979 werd een nieuwe holding opgericht: Fiat Auto SpA, bestaande uit de merken Fiat, Lancia, Autobianchi, Abart en Ferrari. In 1984 werd daar Alfa Romeo aan toegevoegd en in 1993 het merk Maserati.

FINANCIAL FOCUS

Ondanks het succes van de nieuwe versie van de Fiat 500 in 2007, hebben de Italianen het bijzonder moeilijk. Het bedrijf moet stevig concurreren met de opkomende massaproductie van de Aziatische markt. Daarom wordt het zieltogende Chrysler ingelijfd. Krantenkoppen van toen spreken boekdelen: ‘Platzak Fiat stapt in zwak Chrysler’ kopte de Volkskrant in 2009. Maar toenmalig bestuursvoorzitter Sergio Marchionne blijkt een daadkrachtige leider voor Fiat. Hij herstructureert de onderneming en op 1 augustus 2014 keuren de aandeelhouders de fusieplannen met Chrysler goed. Fiat gaat onder de naam Fiat Chrysler Automobiles(FCA) verder en krijgt beursnoteringen in Milaan en New York. Wat blijkt: fusie-architect Marchionne (overleden in 2018 doordat er complicaties waren opgetreden na een operatie om een kwaadaardige tumor te verwijderen) zorgt ervoor dat Fiat voor beleggers erg interessant wordt. Aanvankelijk moet hij niets hebben van elektrische auto’s, maar hij neemt elektrificatie later toch zeer serieus. Er wordt gefluisterd dat zelfs Ferrari werkt aan een elektrische supersportwagen.

En Marchionne stapt in de zelfrijdende autotrend door een partnerschap aan te gaan met Waymo, de startup binnen Google die zicht richt op deze technologie. Begin 2018 stijgt de koers naar een all time high van 25 euro. Inmiddels schommelt de koers rond de 15 euro.

MEMORABEL AANDEEL

€25.00 €20.00 €15.00 €10.00 €5.00

16 20

€0

//500 De bekendste auto van Fiat is en blijft de Fiat 500. Als in 1975 de

productie stopt, zijn er 3,5 miljoen

exemplaren van verkocht. Van het

nieuwe model uit 2007 rollen in tien jaar tijd zo’n 2 miljoen exemplaren van de productieband.

1899

1976

Oprichting Società Anonima Fabbrica Italiana Automobili Torino

2008

Libië koopt 10% van Fiat voor ruim 400 miljoen dollar

1966

Topman Valletta wordt opgevolgd door Giovanni Agnelli jr., de kleinzoon van de oprichter

De nieuwe Fiat 500 wordt ‘Auto van het Jaar’

1999

Ter ere van 100-jarig bestaan wordt bedrijfslogo gemoderniseerd

DIT ARTIKEL

DELEN?

www.financialfocus.nl FINANCIAL FOCUS

Startup-landschap

Groeien Nederlandse startups wereldwijd door? Nederlandse successen

Superdruk, supercreatief en superwinstgevend. Dat is het populaire beeld van de startups die het halen en de wereld veroveren. Bekende voorbeelden zijn Uber en Airbnb. Maar wat is een startup precies, zijn ze altijd zo succesvol en hoe staat het met het Nederlandse startup-landschap?

FINANCIAL FOCUS

FEATURE ARTIKEL

ONLINE LEZEN? www.financialfocus.nl FINANCIAL FOCUS

Startups lijken een heel nieuwe categorie bedrijven, maar dat is niet per se het geval. Strikt genomen is een startup een bedrijf in de eerste stadia van zijn ontwikkeling. Wat startups onderscheidt, is dat ze vanaf het begin af aan zijn gericht op een enorme groei en doorgaans pionieren met een bepaalde dienst of een bepaald businessmodel. Een eenmanszaak in de bouw heeft lang niet altijd de potentie of de intentie om door te groeien tot een groot en waardevol bedrijf. Daar komt nog eens bij dat startups vaak bedoeld zijn om pijlsnel te laten groeien om het bijltje erbij neer te gooien als dat mislukt: op naar een volgend succesvol idee voor een onderneming.

BOOMING OF BARSTEN

De meeste startups beginnen met investeringen van oprichters, doorgaans met als doel om munt te slaan uit een nieuw product, een innovatieve dienst of een

FINANCIAL FOCUS

nieuwe manier om die te leveren. Ook is een combinatie van die factoren mogelijk: Amazon, Uber en Airbnb leveren producten en diensten op een nieuwe manier. Omdat startups hoge kosten maken, nauwelijks inkomsten genereren en niet bepaald het voordeel van schaalgrootte hebben, zijn ze al snel afhankelijk van extern kapitaal. Banken zijn niet altijd happig op dergelijke riskante investeringen en dat geldt voor de meeste traditionele financieringspartijen. Daarom zijn startups, als ze willen doorgroeien, vaak afhankelijk van durfkapitaal of crowdfunding. Een startup die succesvol doorgroeit oftewel ‘upscaling’ en de moeilijkste fase voor het bedrijf - kan een ‘unicorn’ worden. Dit Engelse woord voor ‘eenhoorn’ verwijst naar een startup die in zeer korte tijd gewaardeerd wordt op 1 miljard dollar of meer. In het voorjaar van 2018 waren er

FEATURE wereldwijd iets minder dan 300 unicorns. De meeste daarvan waren Chinees, gevolgd door Amerikaanse startups. Jaarlijks beginnen in ons land 200 startups. Daarvan groeit slechts één tiende uit tot een succesvol bedrijf. Tussen de 35 en 55 procent van deze startups blijft klein, 40 tot 60 procent staakt zelfs binnen een jaar. Startups worden voor het grote publiek bekend in de late jaren negentig. Zoals bekend groeiden de bomen destijds tot in de hemel, totdat ook internet een plafond bleek te hebben. Uit dat tijdperk stammen de vele dotcom-startups. De bekendste overlevende van die periode is Amazon. Hieruit zijn tenminste twee lessen te trekken. In de eerste plaats is Amazon nu met afstand het waardevolste bedrijf ter wereld. Startups hoeven dus allerminst kansloze eendagsvliegen te zijn. De potentie van een goed geleide startup die

daadwerkelijk aanvoelt waar de vraag in de markt zit, is groot. In de tweede plaats wist maar een klein aantal startups, waaronder veilingsite eBay, het barsten van de dotcombubbel te overleven. Veelvoorkomende oorzaken voor het ten onder gaan van een startup zijn een onvoldoende solide bedrijfsplan, een verkeerde inschatting van de markt, een overmaat aan zelfvertrouwen en het opdrogen van de geldstroom.

STARTUPS IN DE DELTA

Creatieve en ambitieuze ondernemers zijn niet de enigen met interesse in startups. Ook overheden willen een graantje meepikken en faciliteren startups zo goed als zij kunnen. De gedachte is dat startups namelijk sterk bijdragen aan de innovatiekracht en concurrentiepositie van een land of regio. Ook de werkgelegenheid kan een flinke boost krijgen als een startup succesvol ‘upscaled’. De rest van de wereld keek

(en kijkt) jaloers naar Silicon Valley. In de jaren zeventig begon bedrijvigheid in de nu wereldberoemde vallei. Dit was een reactie op afnemende budgetten voor Research & Development (R&D) bij Amerikaanse bedrijven. De R&D centreerde zich in het zuiden van Californië, waar een heel eigen innovatie-klimaat ontstond. Vaak hebben we in Europa en in Nederland de indruk dat we achterlopen op die innovatieve Amerikanen en de grote namen die Silicon Valley heeft voortgebracht. Hoewel meer ambitie geen verkeerd idee is, moet ook worden verhelderd dat de budgetten voor R&D in Europa en Nederland pas na de jaren zeventig werden afgeknepen. Hoe dan ook, de startup-scene in Nederland kon wel een boost gebruiken. Om ervoor te zorgen dat Nederland mondiaal een grotere rol speelt op het gebied van startups, is in 2015 StartupDelta opgezet. StartupDelta is een meerjarig project van de overheid,

FINANCIAL FOCUS

DE MOEILIJKSTE FASE DOORKOMEN De meeste kenners zijn het erover eens dat de moeilijkste fase in het leven van

de startup de fase van ‘upscaling’ is. Niet

alleen is het ingewikkeld om de financiering te vinden, het is ook lastig om precies

op het juiste moment te investeren en

daarmee aansluiting te vinden bij de markt.

Tegelijkertijd moet de startup in de scalingfase ook het juiste personeel weten aan te

trekken en de kwaliteit van het team in het

oog houden. Om van upscaling een succes

te maken, is één ding duidelijk: werk samen,

Neelie Kroes en Apple-topman Tim Cook tijdens Startup Fest Europe, in april 2017 in Amsterdam.

want alleen lukt het niet. Voor de aspirant-

startup-ondernemer is het daarom zaak om zich te vestigen in een netwerk van andere startups, bijvoorbeeld op een gedeelde werkplek. Gelijkgestemden zijn fijn als

klankbord en als bron van kennis. Bovendien geven ze ook mentale steun als het even tegenzit en beschikken ze gezamenlijk

over een groter netwerk dan een enkele

ondernemer. Tot slot is het raadzaam om te kijken hoe andere start-ups aan upscaling hebben gedaan; in binnen- en buitenland zijn er tal van succesvolle en leerzame voorbeelden.

het bedrijfsleven en universiteiten om het startup-klimaat in Nederland te verbeteren. Het doel is om startups in staat te stellen om zo snel mogelijk door te groeien. Er komen juiste randvoorwaarden voor een gezond ecosysteem, zoals het regelen van visa en het toegankelijk maken van financiering. Veel (grote) bedrijven willen ‘iets’ met startups, maar ze weten niet precies hoe ze moeten beginnen. Daar probeert StartupDelta een brug te bouwen. Niet voor niets is Neelie Kroes, met haar uitgebreide netwerk en kennis van zowel politiek als bedrijfsleven, het boegbeeld van StartupDelta geweest. Zij werd later opgevolgd door de huidige startupambassadeur: prins Constantijn van Oranje.

NEDERLANDSE SUCCESSEN

De resultaten liegen er niet om. Mede door de inspanningen van StartupDelta staat Nederland op de vierde plaats in Europa als het gaat om de beste startup-ecosystemen.

FINANCIAL FOCUS

Ons land hoeft alleen (steden!) Londen, Berlijn en Parijs voor te laten gaan. Niet verwonderlijk dat ons land, gekeken naar nationale prestaties, op de eerste plaats in Europa staat. Vanwege de aard van startups en de acceptatie van falen, halen lang niet alle startups het. Dat is in Nederland niet anders, zoals we net al aanstipten. In Nederland groeit ongeveer één tiende succesvol door. Dat neemt niet weg dat uit ons startup-land inmiddels een aantal grote namen is voortgekomen. Adyen, de online betaalservice, is een voorbeeld. Hetzelfde geldt voor Booking.com en WeTransfer. Startups zijn populair, zowel in Nederland als daarbuiten. Vooral studenten zien een startup beginnen als een droom. En met de groei in unicorns is dat ook niet verwonderlijk: eenhoorns bestaan toch alleen in sprookjes? Ja, maar startups die uiteindelijk miljardenbedrijven worden, zijn wel degelijk realiteit.

PORTRET PORTRET

3x Informal Investment EEN INVESTEERDER VINDEN

‘Een gesprek voeren over 2 ton op je twintigste, dat doe je niet elke dag’ ALS STARTUP HEB JE GELD NODIG, MAAR GELD ALLEEN IS NIET GENOEG. HOE VIND JE DE IDEALE INVESTEERDER? DRIE ONDERNEMERS AAN HET WOORD DIE HUN MATCH VONDEN VIA ONS INFORMAL INVESTMENT NETWERK: INFORMALINVESTMENT.NL.

FINANCIAL FOCUS

PORTRET Informal Investment

Solliciteren zonder vooroordelen ‘Wij dachten: dat kan een student wel voor 10K’ ‘Ik had een eigen recruitmentbureau met mijn tweelingzusje. Daar kwamen wij de gekste dingen tegen: vrouwen die buiten de boot vallen tijdens salarisonderhandelingen en bedrijven die geen mensen aannemen met een buitenlandse achternaam. Daarnaast moest alles altijd handmatig, dat kost enorm veel tijd. Op donderdagochtend popte er ineens een idee op: een matchingtool! Voor wij het wisten, lagen er dertig A4’tjes om ons heen met plannen.’ ‘De tool moest vooroordelen uit het systeem halen, namen zijn onbelangrijk. Elke sollicitant speelt een aantal serious games. Op basis van de scores en een Linkedin-profiel worden de beste kandidaten geselecteerd. Wij waren enorm naïef, dachten dat wij de tool wel konden laten bouwen door een student voor 10.000 euro. Gaandeweg bleek dat wij minimaal 2 ton nodig hadden. Er waren enorm veel partijen met mooie beloftes, maar vaak maken ze hun beloftes niet waar. Wij hebben ooit 50.000 euro betaald aan een partij die ons zou helpen met investeerders en een pitchdek, dat bleek weggegooid geld.’ ‘Een gesprek voeren over 2 ton op je twintigste, dat doe je niet elke dag. Wij zijn échte gevoelsmensen, sommige investeerders pasten gewoon niet bij ons. Dan kan je toch “ja” zeggen, omdat je op zoek bent naar geld, maar dat werkt niet. Dan moet je je bedrijf altijd verdedigen. Gelukkig zitten wij zelf altijd op één lijn. Qua uiterlijk lijken mijn zus en ik behoorlijk op elkaar, maar inhoudelijk vullen we elkaar ook goed aan. Ik ben de creatieve van ons twee, maar ook heel chaotisch. Mijn zus zorgt voor structuur en is verantwoordelijk voor de sales. Wij zochten een investeerder die ons vrij zou laten. Iemand die zegt: hier heb je het geld, ga maar vliegen en klop maar aan als je iets nodig hebt. Dat is gelukt via een informal investment netwerk van ABN AMRO.’ ‘Met de investering hebben drie developers binnen een halfjaar fulltime ons product ontwikkeld. Sinds mei zijn we live. Binnenkort willen wij bij grote corporates aan de slag. In 2020 zoeken wij een investering van een paar miljoen, waarschijnlijk via fondsen. Zo kunnen wij opschalen naar het buitenland. Het feit dat veel ervaren mensen uit de markt bij ons werken, is een bevestiging dat wij goed bezig zijn. Onze CTO komt van Young Capital. Ook onze eigen medewerkers hebben wij allemaal gevonden via onze eigen matchingtool.’

FINANCIAL FOCUS

FEITEN WIE /

CHARLOTTE MELKERT WAT /

CO-FOUNDER EN CEO EQUALTURE WWW /

EQUALTURE.COM

FINANCIAL FOCUS

Foto: Maurice Heesen

PORTRET

PORTRET Informal Investment

Printen zonder inkt ‘Alleen als het klikt stap je samen op één schip’ ‘De meeste jongens spelen in hun kindertijd weleens met vuur. Zelf stookte ik regelmatig een fikkie met een vergrootglas en papier. Eerst wordt het papier zwart, daarna vliegt het in brand. Nooit gedacht dat die preverbrandingsfase nu het concept voor onze inktloze printer zou zijn. Het idee van printen zonder inkt of toners komt van mijn compagnon. Hij is het technische brein, ik het commerciële. Wij hebben elkaar gevonden op een matchingdag van de TU Delft voor startende ondernemers. Hij pitchte het idee, ik nodigde hem uit voor een biertje. Drie dagen later waren wij partners.’ ‘Het was relatief eenvoudig om investeerders te vinden. Iedereen herkent de problemen die wij oplossen met de inktloze printer. De prijzen van de cartridges zijn hoog, ze zijn altijd leeg als het niet uitkomt en je hoopt maar dat de vervuilende toners goed gerecycled worden. Die herkenning maakt de gesprekken met investeerders een stuk makkelijker.’ ‘Als ondernemers stoppen wij onze tijd, ziel en zaligheid in het product. Een investeerder stopt er zijn geld en kennis in. Samen ga je een aan avontuur aan. Je stapt op een schip, dat doe je alleen als het klikt. Onze ideale investeerders zijn succesvolle ondernemers. Wij doen toch alles voor de eerste keer, op sommige fronten kunnen wij wel wat hulp gebruiken. Bijvoorbeeld bij het indelen van tijd, maar ook bij het managen van een team. Het is fijn als iemand met ervaring je kan adviseren. Ik heb geleerd dat het geen voorwaarde voor succes is om overal tot in detail bovenop te zitten. Soms is het juist beter om afstand te nemen.’ ‘Als kleine spin-off van de TU Delft kunnen wij de meeste impact maken samen met de gevestigde spelers. Daarom liggen partnerships met de grote jongens voor de hand. Onze technologie kan de printindustrie op zijn kop zetten, net zoals digitale camera’s de foto-industrie hebben veranderd. Kodak zou destijds één van de eersten zijn met digitale camera’s. Vlak voor de lancering trokken ze de stekker eruit, bang dat fotorolletjes slecht zouden verkopen. Hierdoor zijn ze veel markt verloren. Als grote producenten slim zijn, haken ze dus snel aan. Sommige ontwikkelingen houd je nou eenmaal niet tegen.’

FINANCIAL FOCUS

FEITEN WIE /

ARNAUD VAN DER VEEN WAT /

FOUNDER EN CEO INKLESS WWW /

INKLESS.INK

FINANCIAL FOCUS

Foto: Maurice Heesen

PORTRET

PORTRET Informal Investment

Verliefd op zeewier ‘Onze investeerders zijn echte pioniers’ ‘Zeventien jaar geleden ben ik voor het eerst vader geworden. Ik zat in de directie van Pepsi Cola en was volop bezig met marketingplannen om kinderen zoveel mogelijk cola te laten drinken. Ik dacht: is dit wat ik wil doen? Ik nam ontslag om bedrijven te adviseren over duurzaamheid. Maar bestaande bedrijfsstructuren verander je niet zo makkelijk. Je kunt beter zelf nieuwe modellen ontwikkelen, zodat grote organisaties kunnen afkijken. Twee jaar geleden vertelde een ondernemer mij over zeewier, ik was op slag verliefd.’ ‘Zeewier is de snelst groeiende biomassa op de planeet en er is geen effectievere manier om CO2 op te nemen. Je kunt er energie mee opwekken en het is voeding voor mens en dier. Dat betekent dat wij geen aanspraak hoeven te doen op fossiele brandstoffen, er geen bossen gekapt hoeven te worden voor sojaplantages en vee CO2-neutraal gehouden kan worden. Anderhalf jaar heb ik aan het project gewerkt zonder mezelf salaris uit te keren. Hoe kunnen wij zeewier verbouwen? Wie zijn de belangrijkste spelers? Je weet niet wat je niet weet tot je het weet.’ ‘Investeerders vragen naar een plan. De oneindige werking van zeewier is niet algemeen bekend, dat maakte het lastig. Via Informal Investment Services kon ik meedoen met een aantal pitches. Dan komen alleen de mensen op je af die een klik hebben met je verhaal en iets goeds willen doen met hun vermogen. Voor een investeerder is het spannend; zij begeven zich ook op onontgonnen terrein. Samen ben je pionier, ga je een avontuur aan. In de eerste investeringsronde hebben wij 1,3 miljoen euro opgehaald. Dat is genoeg om op één hectare zee zeewier te verbouwen.’ ‘Over een paar jaar hebben wij minstens vijftig hectare zeewier, liggen er zeewierproducten bij de Albert Heijn, tanken wij met zeewiergas, verwarmen wij onze huizen door middel van zeewier en zijn koeien CO2-neutraal. Zeewier is het nieuwe soja. Daar gaan wij voor zorgen, maar dat kunnen wij niet alleen. Het is ons doel om een community op te zetten en onderzoekers, ondernemers en bestaande partijen aan te trekken. Noem een veevoerleverancier, maar ook een Unilever. Uiteindelijk moeten wij toe naar een wereld waarin de consument niet hoeft te kiezen, omdat de juiste keuze al gemaakt is.’

FINANCIAL FOCUS

FEITEN WIE /

JOOST WOUTERS WAT /

THE SEAWEED COMPANY WWW /

THESEAWEEDCOMPANY.COM

PORTRET Foto: Maurice Heesen

MEER WETEN?

INFORMAL INVESTMENT NETWERK

www.informalinvestment.nl FINANCIAL FOCUS

Luchtvervuiling

DE STILLE CRISIS

Wereldwijd ademen 9 op de 10 mensen vervuilde lucht in, met jaarlijks 7 miljoen doden tot gevolg. Een crisis die het sterkst zichtbaar is in India en China, maar ook eentje die ons stilletjes allemaal treft.

WERELDWIJD

7 .0 0 0.0 0 0 DODEN PER JAAR

WANNEER IS DE LUCHT VERVUILD? Fijnstof is kleiner dan 2,5 microgram. De lucht is vervuild als er meer dan 10 microgram fijnstof per m3 in de lucht hangt.

GROOTSTE OORZAKEN VAN LUCHTVERVUILING

Zoek de fijnstof in deze cirkel Niet gevonden? Dat klopt, we kunnen fijnstof niet met ons blote oog zien.

Industrieën die aardolie, cement, kunststof, metalen of chemicaliën verwerken

Voertuigen en fabrieken die op fossiele brandstoffen functioneren

Landbouwchemicaliën, huis-tuin- en keukenmiddelen

Bron: EPA/gov

Koken op kool of verbranding van afval

Natuurlijke bronnen, zoals een vulkaanuitbarsting of een bosbrand

Bron: EPA/gov

FINANCIAL FOCUS

INFOGRAPHIC

Meest vervuilde stad De luchtkwaliteit van de stad Kanpur is het slechtst. Daar zit in 1m3 lucht meer dan 170 microgram fijnstof.

GEZONDHEIDSRISICO’S

Wereldwijde luchtverontreiniging veroorzaakt:

24% beroerte

25% hartaandoeningen

140 miljoen Zoveel mensen in India worden blootgesteld aan lucht die 10x zo vervuild is als in Nederland.

43% Longziekte 29% Longkanker 24% Infectie luchtwegen

INDIA

HET MEEST VERVUILDE LAND TER WERELD

Een sterfgeval wordt hier gedefinieerd

economie draait op fossiele brandstoffen en zowel huishoudens als

geen sprake is van luchtvervuiling. Vaak

Himalaya toppen houden de frisse luchttoevoer tegen, de sterk opkomende fabrieken stoken veelvoudig op kool.

als iemand eerder sterft dan wanneer er verergert luchtvervuiling een al bestaande ziekte. Mensen die bijvoorbeeld astma hebben, zijn extra kwetsbaar. Bron: WHO

Bron: Financial Times

GESCHATTE GEZONDHEIDSEFFECTEN

De luchtkwaliteit in Nederland is in vergelijking met India behoorlijk goed. Toch zijn de gezondheidseffecten groot als er 5 microgram minder fijnstof in de lucht hangt dan nu het geval.

1700 minder ziekenhuisopnames

800 minder baby’s met

175.000 dagen

vanwege luchtweg-, hart- en

een laag geboortegewicht

minder astmaklachten

vaataandoeningen

(< 2500 gram)

bij kinderen

! MANIEREN OM LUCHTVERVUILING ZELF TE BESTRIJDEN

1.500.000 dagen minder ziekteverzuim

• Lopen, fietsen of het OV als alternatief voor woon-werkverkeer • Elektrisch rijden

• Afval composteren, recyclen en op de juiste manier scheiden • Duurzame energie afnemen

• Lichten en apparaten wanneer mogelijk meteen uitschakelen • Vaatwassers/wasmachines tot het maximale vullen

Bron: WHO

800 minder

3 maanden

sterfgevallen

langer leven

Bron: RIVM

FINANCIAL FOCUS

Fast fashion

DUURZAAM IS IN DE MODE De kledingindustrie is één van de meest vervuilende

industrieën ter wereld, blijkt uit meerdere onderzoeken.

Sector Banker Retail HENK.HOFSTEDE@NL.ABNAMRO.COM

Innovatie en veranderingen in ons consumptiegedrag moeten de sector in de komende jaren veel duurzamer maken.

Mensen dragen een kledingstuk gemiddeld tien keer voor het bij het afval belandt. Elk jaar komen er circa 100 miljard nieuwe kledingstukken bij. En in diezelfde periode gooit de industrie wereldwijd ook nog eens ruim 90 miljard kilogram aan textielafval weg. Kleding is een heus wegwerpproduct geworden. De maatschappelijke impact van deze fast fashion is groot. Niet alleen het gemak waarmee consumenten goedkope kleding kopen en weer weggooien, ook de productie van kleding zorgt voor een flinke milieubelasting.

DRUK VAN OVERHEDEN

Kleding maken gaat samen met energie, water, pesticiden en chemicaliën. Alleen al voor de productie van één kilo katoen is 10.000 liter water nodig, vaak in landen waar al een tekort aan schoon water is. Eén T-shirt produceren kost zo’n 2.700 liter water. Chemicaliën en verf om kleding te kleuren komen veelvuldig via het afvalwater

FINANCIAL FOCUS

in het milieu terecht. En dan is er nog het sociale aspect: de arbeidsomstandigheden in de fabrieken in lagelonenlanden zijn vaak slecht. Het loon voor de werknemers is te laag om in het levensonderhoud te voorzien, het zogenaamde leefbaar loon. Al deze factoren zorgen ervoor dat bedrijven en beleggers naar oplossingen zoeken om de sector duurzamer te maken. Zeker nu NGO’s en consumenten meer duidelijkheid willen over hoe producten worden gemaakt. Daarnaast voeren overheden de druk op om de werkwijze in de kledingindustrie te veranderen. Daarbij moet onder andere nieuwe kleding worden gemaakt van hergebruikte grondstoffen om de negatieve impact te minimaliseren.

WELVAART

ABN AMRO gaat met haar klanten in de kledingsector in gesprek over hun verantwoordelijkheden en duurzame mogelijkheden. Bij het beleggen in de sector

HENK HOFSTEDE

worden ook milieu-aspecten en arbeidsvoorwaarden van de ondernemingen meegewogen. Op die manier wil de bank bijdragen aan de verduurzaming in de kledingindustrie. Want die transitie is nodig. Door de toenemende welvaart in de wereld, neemt de vraag naar kleding de komende jaren alleen nog maar meer toe. En daarmee ook de belasting voor het milieu. Kleding produceren kan duurzamer als er materialen zoals biokatoen worden gebruikt, waaraan geen bestrijdingsmiddelen te pas komen. Naast start-ups nemen grote partijen zoals C&A en H&M hierin het voortouw. C&A is één van de grootste inkopers van biokatoen ter wereld. Het concern deelt de kennis die het opdoet bij bijvoorbeeld de duurzame productie van een betaalbare spijkerbroek actief met sectorgenoten. Tommy Hilfiger – onderdeel van het beursgenoteerde PVH – probeert de milieu-impact te verminderen door in 2020 alleen nog duurzaam

EXPERTISE DUURZAAM

of gerecycled katoen te gebruiken in haar producten. Ook H&M wil in 2030 dat haar gehele collectie bestaat uit duurzame en gerecyclede materialen.

NIEUWE KLEDING VERNIETIGD

Minder en gerichter produceren met een hogere kwaliteit die langer meegaat, is de grootste uitdaging voor de sector. Bijvoorbeeld door kleinere, minder modegevoelige collecties te ontwerpen. Dat voorkomt overproductie waardoor onverkochte kleding voor zeer lage prijzen in de uitverkoop belandt of wordt vernietigd door de producent. Eén van de voorlopers is outdoormerk Patagonia, dat met opzet een kleinere, kwalitatieve collectie aanbiedt met kledingstukken die een lange levensduur hebben. Technologische innovatie draagt bij aan deze ontwikkeling. Zo worden innovatieve stoffen ontwikkeld die minder snel vuil worden of die een betere pasvorm mogelijk maken.

Jeans die anders bij het vuilnis waren beland, doen nu dienst als tapijt.

VERANTWOORDELIJKHEID CONSUMENT

Kledingmerken en de overheid dragen niet als enige verantwoordelijkheid voor het het verduurzamen van de kledingindustrie. Ook de consument kan bijdragen door bij de aankoop van kleding te letten op duurzaamheid. Prijs speelt daarin nog een belangrijke rol, zo blijkt uit een recent onderzoek van ABN AMRO. De consument is hooguit bereid om gemiddeld 12 procent meer te betalen voor een duurzaam kledingstuk. Voor de sector de uitdaging om – onder andere door technologie en schaalgrootte – betaalbare,

duurzame producten aan te bieden. Deze ontwikkelingen zijn ook voor beleggers interessant. Op lange termijn laten duurzame, innovatieve bedrijven namelijk betere resultaten laten zien. Onder andere omdat ze goed zijn voorbereid op de duurzame toekomst.

FINANCIAL FOCUS

COLUMN

Als je iets unieks doet in de markt volgen andere bedrijven. Dat was ook het geval bij Connexys, de eerste recruitmenttool in Europa. Op een zeker moment wist Jan van Goch: er komt een dag dat ik mijn bedrijf moet verkopen. Dat gebeurde, na twintig jaar aan de grootste concurrent. Maar van het bekende ‘zwarte gat’ heeft hij geen last.

Mijn stip was weg en mijn horizon weer oneindig groot De eerste keer wakker worden en weten dat je je bedrijf hebt verkocht, dat voelt onwennig. Voorheen had ik altijd een stip op de horizon. Mijn stip was weg en mijn horizon ineens heel groot. Dan moet je opnieuw keuzes maken, jezelf herontdekken. Dat betekent: uit je comfortzone stappen. Als ondernemer heb je één hele duidelijke focus, die was weg. Ik dwong mijzelf het eerste halfjaar geen carrièrekeuzes te maken. Eerst moest ik loskomen uit mijn oude werkelijkheid. Na een paar maanden ben ik geland. Ineens had ik tijd om te reizen zonder commitment in Nederland. Ik heb een reis gemaakt door de woestijn in Israël met andere ondernemers en een tijdje in de bush gezeten in Noorwegen. Als ik voorheen mensen leerde kennen, was ik toch altijd bezig met mijn eigen bedrijf. Soms bewust, maar vaak ook onbewust. Als je altijd druk bent met je eigen product, mis je soms de dingen eromheen. Tijdens mijn reizen sprak ik veel ondernemers. Dat waren hele andere gesprekken zonder enkel belang van mijn kant. Dan krijg je ook andere reacties terug. Ik hoorde vaak: ‘Je stelt de goede vragen, ik ben weer tot nieuwe inzichten gekomen’. Ik heb altijd de drive gehad om andere mensen verder te helpen. Als ondernemer had ik nooit de ruimte om dat deel bij mijzelf te ontwikkelen. Natuurlijk geef je iemand weleens een advies, maar je kunt nooit met grote vragen aan de slag. Nu heb ik daar eindelijk tijd voor. Juist door de gesprekken met anderen kan ik steeds meer terugkijken op mijn eigen tijd als ondernemer. Ik heb zoveel geleerd de afgelopen jaren; over het ondernemerschap en het opbouwen van een bedrijf, maar ook over mijzelf en anderen. De ervaring en kennis die ik heb opgedaan, zet ik nu in voor anderen.

Natuurlijk kun je kijken naar cijfers of de voortgang, maar ik vind de ondernemer of professional achter het bedrijf interessanter. Hoe pak je zaken aan? Waar loop je tegenaan en waarom? Dat gaat verder dan winst, groei en omzet. Zelf heb ik altijd mensen om mij heen gehad die mij hebben geïnspireerd; zowel op persoonlijk- als op bedrijfsvlak. Dat zorgt er echt voor dat je verder komt. Veel mensen komen zichzelf tegen als ze hard werken, zelf was ik geen uitzondering. Niemand komt met de vraag: ‘Help mij eens even reflecteren’. Maar vaak ligt daar wel de behoefte. Als je jezelf even stil zet, levert dat altijd iets op. Misschien ben ikzelf nog wel het beste bewijs.

PERSOONLIJK

JAN VAN GOCH

Voormalig mede-eigenaar en oprichter van Connexys. Hij verkocht zijn bedrijf in 2018 en wil zijn ervaring van deze overdracht graag delen.

FINANCIAL FOCUS

EXPERTISE HULP

Nalatenschap certificeren

VERMOGEN OVERDRAGEN MET BELEID Het certificeren van vermogen is een aantrekkelijke

mogelijkheid om vermogen over te dragen, zonder de touwtjes

TJARKO DENEKAMP

Specialist Schenken en Erven TJARKO.DENEKAMP@NL.ABNAMRO.COM

uit handen te geven. Zorg alleen wel dat de afspraken ook op lange termijn aansluiten bij de wensen van uw naasten.

Na het onverwachte overlijden van haar man bleef een klant achter met haar twee jongvolwassen zonen. Zijn nalatenschap van ruim tien miljoen euro wil ze op een goede manier beheren, zonder dat de kinderen op korte termijn over het hele bedrag kunnen beschikken. Ze wil hen eerst leren omgaan met het vermogen. Het certificeren van het vermogen bleek een uitkomst. Daarbij kregen de zoons op papier het eigendom, maar werd het vermogen beheerd door hun moeder samen met een vermogensbeheerder van de bank. Jaarlijks krijgen de zoons als certificaathouder een bedrag uitgekeerd. Certificeren zorgt voor een scheiding tussen het juridisch eigendom - de zeggenschap - en het economisch belang - onder andere het recht op dividend - van het vermogen.

CONTINUÏTEIT VAN HET FAMILIEBEDRIJF

Certificeren wordt van oorsprong door (familie)bedrijven gebruikt om de continuïteit van een onderneming te garanderen. Bijvoorbeeld wanneer de

FINANCIAL FOCUS

aandelen van het bedrijf over veel familieleden zijn verspreid. Bij certificering worden de aandelen opgenomen in een voor dit doel opgerichte stichting. De oprichter bepaalt het beleid en de voorwaarden. Bijvoorbeeld de hoogte van de dividenduitkeringen en de regels bij opvolging. De certificaathouders krijgen dividend en profiteren van een papieren waardestijging, maar hebben geen zeggenschap over de bedrijfsvoering. Dezelfde vorm kan ook interessant zijn voor particulieren als het de wens is vermogen over te dragen, zonder de touwtjes uit handen te geven. Dat kan een uitkomst zijn als de kinderen nog klein zijn, of als één van de familieleden nog niet goed met geld om kan gaan. Ook wordt het nogal eens gebruikt om over een lange periode certificaten te schenken, bijvoorbeeld aan kinderen en kleinkinderen.

GEBRUIKEN OM TE SCHENKEN

De oprichter bepaalt de voorwaarden en kiest er bijvoorbeeld voor om de stichting jaarlijkse of maandelijkse

uitkeringen aan certificaathouders te laten doen. Zo kiezen veel oprichters ervoor alleen dividend uit te keren. Daarbij kan het vermogen over een lange periode ongestoord verder groeien, ook als de oprichter er zelf niet meer is. Er kan ook een bestedingsdoel worden gekoppeld aan de certificaten. De certificaathouder heeft dan bijvoorbeeld de mogelijkheid een deel van zijn certificaten om te zetten in geld. Voor een kostbare studie of de aankoop van een woning bijvoorbeeld. Certificering kan zo worden gebruikt om een familievermogen bij elkaar te houden, afgestemd op de wensen van de oprichter en de familie. Denk aan een aandelenportefeuille of een portefeuille met beleggingspanden.

WENSEN VERANDEREN

Wie overweegt het vermogen te certificeren moet er wel rekening mee houden dat de wensen op termijn kunnen veranderen. Bijvoorbeeld als de certificaathouders volwassen worden en zelf willen beslissen over het vermogen.

Zo kunnen de zonen uit het voorbeeld op termijn zelf hun vermogen gaan beheren. Door ook de afspraken over het opheffen van de stichting goed vast te leggen, kan de oprichter zelf kleur geven aan de verdeling van het vermogen. Ruzie in de familie wordt daarmee voorkomen.

BEWINDVOERING ALS ALTERNATIEF Ook bewindvoering is een optie voor het overdragen van vermogen aan een kind dat niet goed met geld om kan

gaan. Bij certificering gaat het vaak om grote belangen,

waarbij meerdere personen betrokken zijn. Bij bewind gaat het meestal over één persoon. Bewind kan eenvoudiger

tot stand gebracht worden dan certificering. Anders dan

bij certificering komt het geld bij bewind ‘op naam’ van het

kind te staan. Het wordt vaak toegepast voor minderjarige kinderen tot een bepaalde leeftijd, meestal 25 jaar. Tot die

tijd kunnen ze alleen in overleg met de bewindvoerder over

hun vermogen beschikken. Ook voor meerderjarige kinderen kan een bewind in een testament een oplossing zijn. Denk daarbij aan gehandicapte of autistische kinderen, of aan kinderen die nog niet goed met geld om kunnen gaan.

FINANCIAL FOCUS

ETC.

dagelijkse inspiratie via

Daily Focus

Daily Focus is een dagelijkse nieuwsbrief van Financial Focus. Daily Focus scant voor u de wereldwijde zakelijke media en biedt u een compacte selectie van het belangrijkste financiële nieuws. U ontvangt deze nieuwsbrief dagelijks om 8.00 uur. U kunt zich aanmelden via financialfocus.nl/dailyfocus.

OVER ABN AMRO MEESPIERSON ABN AMRO MeesPierson is een handelsnaam van ABN AMRO Bank N.V. ABN AMRO Bank N.V. is gevestigd aan de Gustav Mahlerlaan 10 (1082 PP) te Amsterdam (Nederland). Het internetadres van ABN AMRO MeesPierson is abnamromeespierson.nl. ABN AMRO Bank N.V. heeft een bankvergunning van De Nederlandsche Bank N.V. en is opgenomen in het register van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) onder nummer 12000004. ABN AMRO Bank N.V. kan optreden als: ◆ aanbieder van betaal-, spaar- en kredietproducten; ◆ bemiddelaar en adviseur van betaal-, spaar-, krediet- en verzekeringsproducten; ◆ beleggingsonderneming voor alle beleggingsdiensten, beleggingsactiviteiten en nevendiensten. Informatie over de klachtenregeling van ABN AMRO Bank N.V. en de geschilleninstantie waarbij ABN AMRO Bank N.V. is aangesloten kunt u vinden op abnamro. nl/klachtenregeling of opvragen via telefoonnummer 0900-0024 (€0,10 per minuut). Op ABN AMRO Bank N.V. zijn het beleggers-compensatiestelsel en het depositogarantiestelsel van toepassing. Meer informatiedaarover kunt u vinden op: abnamro.nl/garantieregeling of opvragen via telefoonnummer 0900-0024. ABN AMRO Bank N.V. is ingeschreven in het Handelsregister K.v.K. Amsterdam onder nummer 34334259. Het BTW-identificatienummer van ABN AMRO Bank N.V. is NL820646660B01. ALGEMENE DISCLAIMER De in dit document aangeboden informatie is opgesteld door ABN AMRO Bank N.V. en is bedoeld als informatie in algemene zin en is niet toegespitst op uw persoonlijke situatie. De informatie mag daarom nadrukkelijk niet beschouwd

FINANCIAL FOCUS

worden als een advies of als een voorstel of aanbod tot 1) het aankopen of verhandelen van financiële instrumenten en/of 2) het afnemen van beleggingsdiensten noch als een beleggingsadvies. Beslissingen op basis van de informatie uit dit document zijn voor uw eigen rekening en risico. De informatie en de voorwaarden die van toepassing zijn op door ABN AMRO Bank N.V. aangeboden financiële instrumenten en beleggingsdiensten verleend door ABN AMRO Bank N.V. kunt u vinden in de Voorwaarden Effectendienstverlening ABN AMRO N.V. en het Informatieblad Effectendienstverlening ABN AMRO Bank N.V. die verkrijgbaar zijn via abnamro.nl/beleggen. Hoewel ABN AMRO Bank N.V. tracht juiste, volledige en actuele informatie uit betrouwbaar geachte bronnen aan te bieden, verstrekt ABN AMRO Bank N.V. expliciet noch impliciet enige garantie dat de aangeboden informatie in dit document juist, volledig of actueel is. ABN AMRO Bank N.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor druk- en zetfouten. De in dit document opgenomen informatie kan worden gewijzigd zonder voorafgaand bericht. ABN AMRO Bank N.V. is niet verplicht de hierin opgenomen informatie te actualiseren of te wijzigen. ABN AMRO Bank N.V. en/of haar agenten of onderaannemers aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid ten aanzien van enige schade (met inbegrip van gederfde winst), die op enigerlei wijze voortvloeit uit de informatie die u in dit document wordt aangeboden of het gebruik daarvan. ABN AMRO Bank N.V. , of de rechthebbende, behoudt alle rechten (waaronder auteursrechten, merkrechten, octrooien en andere intellectuele eigendomsrechten) met betrekking tot alle in dit document aangeboden informatie (waaronder alle teksten, grafisch materiaal en logo’s). Het is niet toegestaan de informatie uit dit document te kopiëren of op enigerlei wijze openbaar te maken, te verspreiden of te ver-menigvuldigen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ABN AMRO Bank N.V. of rechtmatige toestemming van de rechthebbende. U mag de informatie in dit document wel afdrukken voor uw eigen persoonlijk gebruik.

US PERSON DISCLAIMER ABN AMRO Bank N.V. (“ABN AMRO”) is niet geregistreerd als broker-dealer en investment adviser zoals bedoeld in respectievelijk de Amerikaanse Securities Exchange Act van 1934 en de Amerikaanse Investment Advisers Act van 1940, zoals van tijd tot tijd gewijzigd, noch in de zin van andere toepasselijke weten regelgeving van de afzonderlijke staten van de Verenigde Staten van Amerika. Tenzij zich op grond van de hiervoor genoemde wetten een uitzondering voordoet, is de beleggingsdienstverlening van ABN AMRO inclusief (maar niet beperkt tot) de hierin omschreven beleggingsproducten en beleggingsdiensten, alsmede de advisering daaromtrent niet bestemd voor Amerikaanse ingezetenen [“US Persons” in de zin van vorenbedoelde weten regelgeving]. Dit document of kopieën daarvan mogen niet worden verzonden of meegebracht naar de Verenigde Staten van Amerika of worden verstrekt aan Amerikaanse ingezetenen. Onverminderd het voorgaande is het niet de intentie de in dit document beschreven beleggingsdiensten en/of beleggingsproducten te verkopen of te distribueren of aan te bieden aan personen in landen waar dat ABN AMRO op grond van enig wettelijk voorschrift niet is toegestaan. Een ieder die beschikt over dit document of kopieën daarvan dient zelf na te gaan of er wettelijke beperkingen bestaan tegen de openbaarmaking en verspreiding van dit document en/of het afnemen van de in dit document beschreven beleggingsdiensten en/of beleggingsproducten en zodanige beperkingen in acht te nemen. ABN AMRO is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van beleggingdiensten en/of beleggingsproducten die in strijd met de hiervoor bedoelde beperkingen zijn afgenomen.

COLOFON

01 // 2019 FINANCIAL FOCUS

is een uitgave van ABN AMRO MeesPierson. De informatie in deze uitgave is informatie in algemene zin en is niet toegespitst op uw persoonlijke situatie. Meer informatie hierover leest u in de disclaimer op pagina 52. AFMELDEN

Kunst Liefde voor de hobby of beleggen in luxe?

U kunt het abonnement opzeggen via uw private banker.

Uitgever:

ABN AMRO MeesPierson DE VOLGENDE EDITIE VAN FINANCIAL FOCUS VERSCHIJNT IN APRIL

Concept & Realisatie: LVB

Drukwerkcoรถrdinatie

Hebt u vragen voor onze experts uit dit magazine? Zij helpen u graag! U kunt altijd bellen met uw eigen private banker. Of met de assistenten van Private Assistance. Zij zijn bereikbaar van maandag tot en met vrijdag van 8.00 uur tot 22.00 uur en op zaterdag van 9.00 uur tot 17.30 uur.

020 - 343 43 43

Altavia Sumis

Redactieadres ABN AMRO

Redactie Financial Focus Postbus 283 (AA1040) 1000 EZ Amsterdam

Voor vragen of adreswijzigingen

Neem contact op met uw private banker.

HAN DE JONG Chief Economist bij ABN AMRO HAN.DE.JONG@NL.ABNAMRO.COM PETER PLEIJSANT Specialist Kenniscentrum PETER.PLEIJSANT@NL.ABNAMRO.COM JAN WIRKEN Aandelen Analist JAN.WIRKEN@NL.ABNAMRO.COM ANNEMARIE ROSEBEEK Director Commercial Marketing & Sales Europe ABN AMRO Private Banking ANNEMARIE.ROSEBEEK@NL.ABNAMRO.COM

RALPH WESSELS

Omslagillustratie

Ella Nitters

Hoofd Beleggingsstrateeg RALPH.WESSELS@NL.ABNAMRO.COM

Met nieuws na 11 januari 2019

JAN-WILLEM MEULENKAMP

meer worden gehouden.

kon in deze uitgave geen rekening

ABN AMRO Advisors JAN.WILLEM.MEULENKAMP@NL.ABNAMRO.COM

Financial Focus online

HENK HOFSTEDE

artikelen over en uit de wereld van

Sector Banker Retail HENK.HOFSTEDE@NL.ABNAMRO.COM TJARKO DENEKAMP Specialist Schenken en Erven TJARKO.DENEKAMP@NL.ABNAMRO.COM

Op www.financialfocus.nl leest u meer vermogenden.

ABN AMRO MeesPierson online

Informatie over producten en diensten

van ABN AMRO MeesPierson vindt u op www.abnamromeespierson.nl

FINANCIAL FOCUS

PINNEN MET EEN HORLOGE

WIE /

ABN AMRO klanten betalen voortaan via een wearable WAT /

Zonder een pinpas of portemonnee naar de bar, om vervolgens toch alle drankjes te kunnen betalen?

Dat is nu realiteit dankzij een wearable. Ook handig op het strand bijvoorbeeld, als u het tijdens het

zwemmen riskant vindt om uw portemonnee achter

te laten. Een horloge, ring, armband of sleutelhanger kan namelijk altijd mee in het water. De chip die

in deze accessoires zit, wordt gekoppeld aan een

betaalrekening. Daarmee rekent u letterlijk in een

handomdraai af, met een maximum van € 250 per dag. Alleen voor bedragen boven de € 25 is het

invoeren van een pincode nodig. In een pilot met

500 deelnemers, die ABN AMRO begin 2018 draaide, gaf 78 procent al aan enthousiast te zijn over deze eenvoudige manier van betalen. HOE /

Via de website van ABN AMRO ziet u welke

wearables u aan uw betaalrekening kunt koppelen.

De bank zelf verkoopt geen wearables, maar werkt samen met partners die aan alle veiligheidseisen

voldoen, zoals Olympic, Mondaine en LAKS Watch. Een chip plaatsen in iets dat u nu al bij u draagt, is

niet mogelijk. U activeert en koppelt de wearable

uiteindelijk door via Internet- of Mobiel bankieren

op uw persoonlijke account in te loggen. De digitale

betaalpas kost € 0,50 per maand. Dit gaat in zodra u de wearable activeert. U kunt meerdere wearables aan één betaalrekening koppelen.

MEER INFORMATIE IS TE VINDEN OP

ABNAMRO.NL/NL/PRIVE/BETALEN/WEARABLES

UITGELICHT WEARABLE

MEER

UITGELICHT www.financialfocus.nl