Financial Focus 04 2016

INSPIRATIE, MENINGEN EN VERHALEN UIT DE WERELD VAN VERMOGENDEN

KLAAR VOOR VERTREK

IS UW BEDRIJF GEREED VOOR DE VERKOOP? COLUMN HAN DE JONG + FEATURE BRAZILIË + PORTRETTEN CIRCULAIR ONDERNEMEN

04 / 2016

‘Een familiebedrijf blijft alleen een familiebedrijf door een succesvolle overdracht.’

Jos ter Avest Algemeen directeur

37

Portretten

Heren van het hergebruik

15

Han de Jong

Leven we boven onze stand?

46

Column

Geld is dĂŠ manier om over waarden te praten

16

DOSSIER Klaar voor vertrek?

4

FINANCIAL FOCUS

28

Apple

Een beleggers-bestseller

INHOUD

FINANCIAL FOCUS // 04 // 2016 Financial Focus is een uitgave van ABN AMRO MeesPierson. De informatie in deze uitgave is informatie in algemene zin en is niet toegespitst op uw persoonlijke situatie. Meer informatie hierover leest u op pagina 52.

8

Sleutelmomenten Een landing in Afrika

MEER MEDIA DAILY FOCUS DAGELIJKSE NIEUWSBRIEF Selectie nieuws en achtergronden uit de internationale media FINANCIALFOCUS.NL CONTENTPLATFORM Blogs van specialisten, artikelen, video’s & het magazine

44

Infographic

Hoe vrij is de zzp’er?

32

Brazilië

Geteisterd, maar ook veerkrachtig?

YOUTUBE VIDEOKANAAL FINANCIAL FOCUS Met reportages, achtergronden & interviews

FINANCIAL FOCUS ONLINE Veel artikelen uit deze uitgave kunt u ook online terugvinden en makkelijk delen.

Op de website van Financial Focus vindt u veel meer video’s, artikelen en verhalen uit de wereld van vermogenden, blogs en nieuwsberichten van de specialisten van ABN AMRO MeesPierson.

WWW.FINANCIALFOCUS.NL CONTACT MET ONS? Hebt u vragen naar aanleiding van artikelen in deze uitgave? Bij veel artikelen staan contactgevens van de betrokken specialisten. Op pagina 53 vindt u algemene contactgegevens. En uiteraard ontvangt uw private banker graag uw vragen of verzoeken om meer informatie.

FINANCIAL FOCUS

5

6

FINANCIAL FOCUS Illustratie: Hanneke van der Meer

VOORWOORD

Als startende ondernemer ben je bezig om je bedrijf op te bouwen en winstgevend te maken. Een aantal jaren later staat uitbreiding en groei op het programma. Maar er komt ook een moment waarop je gaat nadenken over opvolging en de verkoop van het bedrijf. Dat is voor elk bedrijf al een hele uitdaging, maar bij een familiebedrijf kan dat proces nog gecompliceerder zijn.

Dat merk ik ook als ik met ondernemers praat bij bijvoorbeeld de Familiebedrijven Award. ABN AMRO ondersteunt de Stichting Familie Onderneming die deze award jaarlijks uitreikt. De Stichting Familie Onderneming werd opgericht in 2012 door ondernemer John Fentener van Vlissingen en heeft als doel het Nederlandse familiebedrijf te ondersteunen.

De netwerkfunctie van de Familiebedrijven Award is minstens zo belangrijk als de awarduitreiking zelf. Ik zie regelmatig dat bedrijven met een heel verschillende achtergrond toch met dezelfde problemen kunnen kampen wanneer het gaat om de overdracht van hun bedrijf. Dat juist dit thema veelvuldig terugkeert op deze bijeenkomsten is logisch. Een familiebedrijf blijft natuurlijk alleen een familiebedrijf als die overdracht naar een volgende generatie succesvol wordt afgerond.

Zo’n overdracht kan ingewikkeld zijn, hoor ik in gesprekken met deze ondernemers. Een bedrijf zit bijvoorbeeld soms vast aan regels die een aantal generaties eerder zijn opgesteld en misschien niet meer goed werken in de huidige tijd. Of de beoogde opvolger kiest voor een ander carrièrepad.

Vaak moeten er veel keuzes gemaakt worden voordat er van een overdracht sprake kan zijn. Wat gaat er precies over? En hoe groot blijft de invloed van de eerdere generatie? Wanneer is uw bedrijf eigenlijk klaar voor de overdracht?

PERSOONLIJK JOS TER AVEST Algemeen directeur JOS.TER.AVEST@NL.ABNAMRO.COM

U kunt vandaag niet beslissen dat het tijd wordt om het bedrijf te verkopen en morgen de overdracht beklinken.

Zo’n proces kost heel veel tijd. In deze Financial Focus vindt u onder meer een voorbeeld stappenplan dat u handvatten kan bieden. Hopelijk ervaart u het proces als zeer waardevol voor ondernemer en onderneming.

FINANCIAL FOCUS

7

SLEUTEL

MOMENTEN

1997 AFRIKA

SLEUTELMOMENT

Annet landt voor het eerst in Afrika.

Sindsdien gaat ze op een prettige manier gebukt onder wat ze zelf

‘het Afrika-virus’ noemt. ‘Het is moeilijk uit te leggen, maar toen ik voor het eerst op Afrikaanse bodem stond, op die rode aardkorst, ben ik een ander persoon geworden.’

licht ELEMENT

‘Ik heb sindsdien een andere verhouding gekregen met het element waarmee ik al

foto’s: Janus van den Eijnden

mijn hele leven werk: licht.’

8

FINANCIAL FOCUS

SLEUTELMOMENTEN

SLEUTELMOMENT ANNET VAN EGMOND (52)

‘Ik raakte meteen geïnspireerd door het Afrika-virus’ TOPONTWERPER ANNET VAN EGMOND MAAKTE EIND JAREN ’80 NAAM MET HET LABEL BRAND VAN EGMOND. DE VAAK DOOR DE NATUUR GEÏNSPIREERDE LAMPEN (LICHTSCULPTUREN)

VAN DIT LABEL ZIJN WERELDWIJD TE VINDEN IN ONDER MEER HOTELS, KONINGSHUIZEN,

CONGRESZALEN EN PARTICULIERE INTERIEURS. HET SLEUTELMOMENT VAN ANNET IS DE DAG, IN 1997, DAT ZE VOOR HET EERSTE LANDDE IN AFRIKA. ‘DOOR DE RODE AARDKORST EN DE

ONGELOFELIJKE LEVENSKRACHT EN WARMTE VAN DE MENSEN IN DE TOWNSHIPS, BEN IK EEN

ANDER PERSOON GEWORDEN. VEEL MEER DAN IN ESTHETIEK, RAAKTE IK GEÏNTERESSEERD IN

HOE JE CREATIEVE INNOVATIE KUNT OMZETTEN IN “SOCIAL IMPACT”, IN HET VERBETEREN VAN LEVENS. MET EEN HELDERE FOCUS OP AFRIKA.’

DIT ARTIKEL

DELEN?

www.financialfocus.nl

FINANCIAL FOCUS

9

Waarom vind jij dat landen in Afrika voor jou hét sleutelmoment van jouw leven is?

Simpel gezegd, omdat het alles voor mij veranderd heeft.

Wat heeft het allemaal veranderd?

Heb je een voorbeeld?

Het belangrijkste is dat ik sinds die landing, die eerste lijfelijke kennismaking met Afrika, anders ben gaan kijken. Anders naar de planeet aarde, het leven en mezelf en mijn bedrijf. Dat klinkt spiritueel, en dat ís het ook. Het is een combinatie van sfeer, geur en kleur waar ik onmiddellijk door overweldigd werd. En door de zon zélf niet te vergeten, die nog nooit zo loodrecht op me had afgestraald – alsof die letterlijk op mijn hoofd stond.

En de ongekende warmte van de mensen in Afrika, die ik onder meer in de ‘townships’ heb mogen ontmoeten.

Kun je, behalve dát je bent veranderd, een idee geven over hoe je bent veranderd?

Die verandering is veelomvattend. Maar ‘puurheid’ is wel een sleutelbegrip in de verandering die ik in Afrika heb doorgemaakt.

Puurheid?

Puurheid, ja. Er zijn tientallen momenten in je leven waarvan je denkt dat ze belangrijk

10

FINANCIAL FOCUS

SLEUTELMOMENTEN

zijn. Momenten waarop je goed nadenkt of je het ene of het andere moet doen. Linksaf of rechtsaf moet slaan. Dit of dat moet besluiten.

Maar op het moment dat ik in Afrika landde, werden al die zogenaamd belangrijke momenten weggevaagd. Dat kan ik nu niet beter kan omschrijven dan als ‘puurheid’. Het overschaduwde al het voorgaande.

En kun je uitleggen waarom het alles overschaduwde?

Voor het eerst drong het volledige besef bij me door dat de aarde, of nóg groter, het universum, de allesoverheersende oerkracht is. De mens kan alleen bestaan als die kracht aanwezig is. We moeten hem zo ruimhartig mogelijk toelaten in ons leven.

Door zo ‘puur’ mogelijk te zijn.

Ja, zo zou je het kunnen zeggen.

Wat heeft die ‘puurheid’, het streven daar naar, voor consequentie gehad in je werk als lichtdesigner?

Dat ik heel anders naar mijn materiaal, licht, ben gaan kijken.

Hóe anders?

Vroeger ontwierp ik bijna uitsluitend elektrisch aangedreven lampen. Voortaan wil

ik werken met wat er al is. Zoals het pure zonlicht. Ik wil de kracht daarvan, van de natuur zélf dus eigenlijk, via mijn producten zo helder en ongefilterd mogelijk doorgeven aan de mensen. Maar dat is niet het enige…

van Afrikaanse vrouwen te verbeteren en de Afrikaanse natuur te beschermen.

Wat is er nog meer?

Meer dan ooit moet ik bereid zijn uit mijn ‘comfortzone’ te treden. Dankzij mijn nieuwe missie krijg ik nu bijvoorbeeld ook puur economische zaken op mijn bordje. Als ik wil dat de SolarPuck© maximale impact heeft en dus betaalbaar is voor de doelgroep, moet ik bijvoorbeeld zwaar in onderhandeling met autoriteiten die importheffingen hanteren.

Sinds ik het ‘Afrika-virus’ onder de leden heb, bevredigt het ontwerpen van producten alléén me niet meer. Ik ben op zoek naar een nieuwe dimensie in mijn kunstenaarschap.

Waar zoek je naar?

Ik wil dat mijn werk een maatschappelijke impact heeft. Dat wil zeggen: bijdraagt aan het welzijn van de wereld, en dan vooral in Afrika. Dat is niet alleen een altruïstische doelstelling, maar ook een zakelijke. De entrepeneur in mij ziet zoveel mogelijkheden in Afrika om te groeien, en om echt het verschil te maken.

Hoe zorg je in jouw vak dat je de situatie in Afrika kunt verbeteren?

Wat is het grootste verschil tussen deze nieuwe fase en wat je voorheen deed?

Een avontuur?

Absoluut. Ik ben op het ogenblik met niks anders bezig dan met deze twee ontwerpen.

Dit móet slagen. Voordat deze projecten goed geland zijn, heb ik geen rust.

Meer informatie over beide producten vindt u op www.annetvanegmond.com

Ik heb twee lampen in voorbereiding, die ‘puur’ zijn en maatschappelijk enorme potentie hebben: de SolarPuck© en Miss Nightingale©. Deze producten maken gebruik van zonnecellen en zijn er achtereenvolgens op gericht om het leven

FINANCIAL FOCUS

11

In focus THUISKOMEN BIJ DE HELE WERELD Van alle ‘unicorns’ onder Sillicon Valley’s startups is Airbnb misschien wel de meest invloedrijke. In ieder geval de meest verspreide. De hele wereld lijkt zijn overnachtingen ermee aan te bieden en te boeken. Hoe ver reikt de arm van deze globetrotter?

AIRBNB IN EURO’S

AANTAL GEBRUIKERS

60.000.000

AANTAL AANBIEDERS

640.000

€22,4 MILJARD Waarde Airbnb

€2,1

MILJARD

Totale opbrengst Airbnb

POPULAIRSTE STAD OP AIRBNB:

VANCOUVER

4.728 AANBIEDERS

GEMIDDELDE PRIJS: €114 PER NACHT 77,5 % HOGE BESCHIKBAARHEID 67,2% VOLLEDIGE WONING

AIRBNB OVER THE WORLD Wereldwijd zijn er 2 miljoen Airbnb’s zijn te vinden, verdeeld over 57.000 steden.

In grote steden ligt het aanbod van Airbnb gemiddeld tussen de 10.000 en de 40.000.

LONDEN 24.100

= 1000

12

FINANCIAL FOCUS

NEW YORK 41.373

RIO DE JANEIRO 17.000

Bron: www.expandedramblings.com

INFOCUS

MARKTEN EN BELEGGEN

Smartphones zijn snelle route naar de consument Voor ondernemers, zeker in de dienstverlening, is de klant koning.

Belangrijk is dat ze in de gaten houden dat de koning tegenwoordig een smartphone heeft. Die smartphone is meer en meer het centrum van waaruit de consumenten zijn wensen gecentraliseerd vervult. Het is het nieuwe epicentrum van dienstverlening.

Begin 2016 waren er wereldwijd ruim viereneenhalf miljard mobiele telefoons en een miljard mobiele abonnementen. Dit aantal stijgt jaarlijks met vijf procent. Nu consumenten massaal mobiel zijn, moeten ondernemers volgen. Zij moeten daarom het mobiele kanaal, vooral dat van de smartphone met zijn vele functies, zien te veroveren.

Voorloper bij het inzetten van smartphones om consumenten te binden en te verleiden, is Starbucks. De koffieketen introduceerde in 2009 al een app waarmee klanten betalen door een barcode op hun smartphone langs een scanner te halen. Bij elke app-betaling voegt Starbucks loyaltypunten (‘sterren’) toe aan de digitale klantrekening.

Notificaties waarschuwen de klant als hij genoeg punten heeft voor een gratis consumptie, of wanneer zijn favoriete koffie in de aanbieding is. Volgens de koffieketen gebruiken inmiddels ruim dertien miljoen klanten de app.

Winnaars van de mobiele strijd plaatsen de smartphone in het centrum van hun dienstverlening. Het is belangrijk om daar een nieuwe trend in te ontwaren. Bedrijven brengen veelal speciale apps uit om hun diensten onder de aandacht te brengen, maar er is een kentering gaande. Consumenten willen niet langer al die verschillende apps, maar via één centrale app in contact staan met bedrijven. Daarom is het raadzaam voor ondernemers om de focus van hun mobiele aanwezigheid van hun eigen app te verplaatsen naar berichtendiensten, zoals Facebook Messenger of WhatsApp. In totaal gebruiken 2,5 miljard mensen wereldwijd momenteel een berichtjes-app. Onderzoekers verwachten dat dit aantal in 2018 nog ruim een miljard hoger ligt. Daarmee eroderen ze het gebruik van andere apps, die vaak sowieso maar matig worden gebruikt of zelfs worden verwijderd. Mensen zijn in zekere zin ‘app-moe’ geworden, maar willen wel via hun smartphone in contact staan met dienstverleners.

Bron: ABN AMRO Insights

EEN DOORDACHTE ICT-STRATEGIE MAAKT ONDERWIJS BETER Ongeveer twintig jaar geleden was het een luxe als een basisschool kon beschikken over een computer per lokaal. Inmiddels is duidelijk dat digitalisering geen keuze is, maar een onomkeerbare verandering in het onderwijs. Dit is een verandering ten goede, want digitale leermiddelen stellen docenten in staat om ‘maatwerk’ te promoveren van holle frase tot een belofte die ze echt kunnen nakomen. Maar de kwaliteitssprong staat of valt met een goede strategie.

In 2015 was er voor maar liefst elke vier leerlingen een apparaat in het basis- en voortgezet onderwijs. In het middelbaar beroepsonderwijs was dat zelfs één op de drie. Steeds vaker gaat het dan om draagbare apparatuur, zoals laptops en tablets. Het is echter niet zo dat meer per se beter is. Belangrijk is welke strategie scholen volgen om digitale leermiddelen in te zetten. Dat is een urgente vraag omdat ICT het daadwerkelijk mogelijk maakt om leerlingen een gepersonaliseerde route door de stof aan te bieden.

ICT is geen doel op zich, maar een middel om tot goede resultaten te komen. Om dat te bereiken, moeten onderwijsinstellingen vier factoren goed doordacht hebben. In de eerste plaats zijn visie of inhoud van belang; hoe wordt ICT geïmplementeerd en hoe willen docenten haar gebruiken om leerlingen te begeleiden. In de tweede plaats is het belangrijk om te weten hoe deskundig de docenten zijn als het aankomt op ICT. In de derde plaats zijn de inhoud en toepassingen van belang.

De apparatuur moet van goede kwaliteit zijn en moet samenhangen met de lesmethode; kwantiteit is niet hetzelfde als kwaliteit. In de vierde en laatste plaats moet de infrastructuur op orde zijn. Dat wil zeggen dat er keuzes moeten worden gemaakt over bijvoorbeeld een wifi-netwerk, maar ook over de vraag of de onderwijsinstelling of de leerlingen zelf de tablets of laptops aanschaffen.

Dit zogenaamde Vier-in-balans-systeem is van groot belang om ICT en onderwijs met elkaar te verknopen. ICT moet altijd gekoppeld zijn aan de functies van het onderwijs: leren om te leren, leren om te leven en leren om te werken. Alleen als er zorgvuldig is nagedacht over hoe ICT geïntegreerd kan worden in onderwijs, kan zij echt een positief verschil maken om ons onderwijs verder te verbeteren.

Bron: ABN AMRO Insights

FINANCIAL FOCUS

13

In focus

MARKTEN EN BELEGGEN

Mensen zijn productiever in ‘Gezonde Gebouwen’ In een concurrerende wereld zijn productiviteit en efficiëntie meer en meer doorslaggevend. De werkomgeving speelt hierbij een belangrijke rol; zowel de locatie als het gebouw zelf. Het maakt niet alleen uit voor welk bedrijf je werkt, maar ook in welk gebouw én zelfs op welke plek in dat gebouw.

We stellen hier steeds hogere eisen aan.

Bedrijven werken tegenwoordig hard om zo duurzaam en groen mogelijk te zijn. Dat spaart het milieu, bespaart kosten en verbetert het bedrijfsimago. Echter, de ‘leefbaarheid van het gebouw’ moet niet ondergeschikt zijn aan duurzaamheid. Een goede balans in de verhouding People, Planet en Profit is leidend voor de leefbaarheid in een gezond gebouw.

Met verduurzaming sla je twee vliegen in een klap.

In een duurzame en gezonde omgeving voelen medewerkers zich veilig en goed en worden ze

productiever. De Happy Building Index is een sprekend initiatief voor het belang van een goed leefklimaat, ontstaan vanuit de Coalitie Gezonde Gebouwen.

Op dit platform beoordelen gebruikers utiliteitsgebouwen op factoren die van invloed zijn op leefbaarheid. Wat de exacte definitie van een gezond gebouw is, valt nog moeilijk te bepalen. In ieder geval is zeker dat duurzaamheid en leefbaarheid samenhangen. Dat wordt ook duidelijk uit een aantal variabelen die belangrijk worden geacht. Gebruikers hechten bijvoorbeeld waarde aan een aangenaam, individueel aan te sturen binnenklimaat, goede bereikbaarheid en een inspirerende omgeving. Groen draagt ook bij aan een positieve beoordeling van gebruikers.

Dit wil echter niet zeggen dat dit alleen te realiseren is in of rond nieuwe gebouwen. Door leegstand van relatief jonge gebouwen op betrekkelijk goede locaties en stijgende grondprijzen is het aantrekkelijk om (een deel van de) bestaande voorraad utiliteitsgebouwen te renoveren en te transformeren. Dat kunnen bedrijfsgebouwen zijn, maar ook winkelcentra, scholen en zorgvastgoed.

Ook voor deze partijen is het mogelijk om gezonde gebouwen te realiseren.

Of het nu om bedrijven gaat of om scholen, als de mensen in de gebouwen zich goed voelen, zijn ze productiever. Als die concurrentiekracht ook nog eens goed samen blijkt te gaan met duurzaamheid, is er sprake van een win-win-situatie.

14

FINANCIAL FOCUS

Bron: ABN AMRO Insights

COLUMN: HAN DE JONG

Ik word regelmatig geconfronteerd met de opmerking dat de wereld voor de crisis boven haar stand leefde en dat de crisis daarop de onvermijdelijke correctie is.

Het wankele evenwicht binnen de mondiale economie

Leven we boven onze stand?

Van rente en aandelenkoers tot opkomende markten.

Chief Economist van ABN AMRO Han de Jong geeft enthousiast commentaar op de ontwikkelingen op de financiële markten. Door zijn verrassende inzichten leert u de financiële wereld te doorgronden.

Hier halen mensen micro-economie en macro-economie door elkaar. Het is makkelijk vast te stellen of iemand boven z’n stand leeft. Als je meer uitgeeft dan je aan inkomen genereert, leef je boven je stand. Natuurlijk moet je een uitzondering maken voor lenen voor de aanschaf van duurzame goederen, zoals een huis.

Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat iemand boven z’n stand leeft als die persoon schulden aangaat om lopende uitgaven te doen.

Voor een land geldt hetzelfde. Als er in een land meer wordt verbruikt dan er wordt geproduceerd, leeft het boven z’n stand.

Daar hebben we een eenvoudige maatstaf voor: de lopende rekening van de betalingsbalans. Idealiter is die in evenwicht.

Kleine tekorten zijn te tolereren als er in een land veel wordt geïnvesteerd waardoor het toekomstig verdienvermogen van zo’n land omhoog gaat. Maar de ervaring leert dat omvangrijke tekorten op termijn problemen opleveren. Dergelijke tekorten moeten door buitenlands kapitaal gefinancierd worden en het risico bestaat dat die financiering een keer opdroogt wanneer buitenlanders het niet meer vertrouwen.

PERSOONLIJK HAN DE JONG Chief Economist bij ABN AMRO HAN.DE.JONG@NL.ABNAMRO.COM ONLINE TWITTER > @HANDEJONG14

Maar voor de wereld als geheel ligt het anders. De mondiale economie is een gesloten systeem. En in een gesloten systeem wordt er per definitie evenveel geproduceerd als er wordt verbruikt en dat is weer gelijk aan hoeveel inkomen er wordt gegenereerd. Wat mij betreft kun je dus niet zeggen dat de wereld boven haar staand leefde of dat nu nog steeds zou doen. Het kán gewoon niet.

Als sommigen boven hun stand leven, kan dat alleen maar als anderen ‘onder hun stand leven’. Als oplossing voor de problemen van het ‘boven je stand leven’ worden betrokkenen geadviseerd, of gedwongen, met dat gedrag op te houden. Van enige druk op degenen die onder hun stand leven is doorgaans geen sprake.

Dat maakt het oplossen van dit soort onevenwichtigheden veel moeilijker dan noodzakelijk.

FINANCIAL FOCUS

15

DOSSIER OVERDRACHT.

Klaar voor

vertrek?

HOE VERKOOPT U UW BEDRIJF OP SUCCESVOLLE WIJZE?

16

FINANCIAL FOCUS

OVERDRACHT

18

Het stappenplan bedrijfsovername

20

De bedrijfsopvolgingsregeling (BOR)

24

22

Bedrijfsopvolger gezocht

Informal Investment

Jarenlang heeft u uw bedrijf opgebouwd. Er waren voorspoedige tijden en mindere momenten. En nu is het tijd voor nieuwe ervaringen. Maar u wilt uw bedrijf natuurlijk wel in goede handen achterlaten. Uw hart en ziel zitten er tenslotte in. Is uw bedrijf inmiddels klaar voor uw vertrek?

Boven uw bureau hangt nog de eerste factuur die u ooit stuurde. Uw onderneming had nog geen logo en de rekening werd met een typemachine opgemaakt. Die goede oude tijd. Inmiddels zijn er jaren verstreken en is het bedrijf vele malen groter geworden.

Misschien heeft u in de loop van de jaren een nieuw pand moeten kopen en is het bedrijfsfeest van een borrel met een paar flesjes wijn uitgegroeid tot een professioneel feest met catering en dj’s.

En u wordt ook een dagje ouder. Misschien zijn er inmiddels kleinkinderen. Of u besteedt veel tijd op de boot of de golfbaan of zet u zich in voor een goed doel. U denkt erover om helemaal te gaan stoppen. Hopelijk heeft u nog vele jaren in goede gezondheid voor de boeg waarin u nieuwe ervaringen kunt opdoen. Maar dan moet u natuurlijk wel eerst uw bedrijf op succesvolle wijze verkopen.

Bij zo’n verkoop gaat u natuurlijk niet over één nacht ijs. U bent waarschijnlijk al een lange tijd bezig met de vraag of de

onderneming in de familie kan blijven of aan een derde verkocht moet worden. Maar er komt natuurlijk meer bij kijken. Hoe gaat u uw bedrijf overdragen? Misschien is het wel een slim idee om het pand in eigendom te houden en maandelijks huuropbrengsten te ontvangen. En wat gaat u zelf na de verkoop doen? Ziet u voor uzelf nog een taak in het bedrijf weggelegd en wat vindt de bedrijfsopvolger daarvan? Of is het verstandiger na de verkoop de deur achter u dicht te trekken?

aan te brengen’, legt Peter Pleijsant, fiscaal specialist van ABN AMRO MeesPierson uit.

Zorg dat uw bedrijf ‘op orde’ is wanneer u het wilt gaan verkopen. We bespreken enkele zaken die u eens nader tegen het licht aan kunt houden om uw bedrijf zo verkoopklaar mogelijk te maken. a) Bent u nog verwikkeld in juridische procedures? Bijvoorbeeld in een conflict met een afnemer over een rekening?

Daar wil een koper waarschijnlijk niet

HET STAPPENPLAN

Het hele proces van de overdracht van uw onderneming bestaat uit verschillende stappen. In dit dossier gaan we nader in op deze stappen.

1. Is uw bedrijf klaar om overgedragen te worden?

Misschien bent ú er wel klaar voor om uw bedrijf over te dragen, maar is uw bedrijf er ook klaar voor? ‘Om de overdracht van uw bedrijf niet nodeloos ingewikkeld te maken, is het soms nodig om een aantal wijzigingen

DIT ARTIKEL

DELEN?

www.financialfocus.nl

FINANCIAL FOCUS

17

1

KLAAR?

Is uw bedrijf klaar voor overname?

HET STAPPENPLAN

6 STAPPEN TOT OVERNAME

2

FAMILIE?

Overdracht aan familie of aan derden?

3

HOE?

4

5

WAARDE

ONDERHANDELEN

Wat is uw onderneming eigenlijk waard? zijn vingers aan branden.

Het is daarom misschien goed zo’n conflict eerst af te ronden voordat u uw onderneming aan een ander aanbiedt. b) Hoe zit het daarnaast met uw vergunningen? Zijn die allemaal op orde?

Als u voor sommige vergunningen met de gemeente nog verwikkeld bent in bezwaarprocedures, dan is het wellicht ook slim om die procedures eerst af te wikkelen. Hoewel u misschien van mening bent dat ‘het wel goed zal komen’ ziet een potentiële koper waarschijnlijk liever dat hij met het bedrijf en de juiste vergunningen meteen aan de slag kan. c) Bieden de arbeidscontracten van uw medewerkers voldoende garantie voor een nieuwe koper? Misschien gaat een aantal medewerkers ook op zoek naar een andere baan als u bent opgestapt.

Dat kan natuurlijk altijd gebeuren, maar het is wel zo fijn voor uw opvolger dat deze medewerkers bijvoorbeeld gehouden zijn aan een concurrentiebeding of een relatiebeding. Het geeft toch een prettig gevoel als u weet dat de uitvoerend directeur die al jaren lang in het bedrijf zit niet een dag later met de belangrijkste klanten een paar panden verderop zijn eigen bedrijf kan gaan starten. d) Denk daarnaast ook aan de intellectuele eigendom binnen uw bedrijf. Uw bedrijfsnaam of de merken van uw producten, zijn die op een juiste manier beschermd? Niet iedereen ziet daar vooraf de noodzaak van in. Maar uw opvolger zal het prettig vinden om de zekerheid te

18

FINANCIAL FOCUS

Hoe wilt u overdragen?

Van onderhandelen tot overdragen

6

EN?

En nu?

hebben dat een concurrent niet opeens met een vergelijkbaar product onder een zelfde merk op de markt komt. e) Kijkt u ook nog eens naar de juridische structuur van uw onderneming. Past die bij de manier waarop u uw onderneming wilt gaan overdragen (daarover later meer)? Het kan verstandig zijn met uw adviseurs te kijken naar de slimste manier om de structuur van uw onderneming vorm te geven. Waar heeft u bijvoorbeeld uw vastgoed een plek gegeven of uw octrooien? Binnen of buiten de risicosfeer?

Ook als u dit soort zaken bijvoorbeeld buiten een verkoop wilt houden, dan is het vaak handiger als ze nu al buiten de rest van de bedrijfsactiviteiten zijn geplaatst.

Laat u hierbij goed adviseren.

‘Sommige ondernemers hebben één BV waar alles in zit: de onderneming, het bedrijfspand, het pensioen. Dat is in het algemeen alleen al vanuit het oogpunt van risicobeperking niet verstandig. En het zorgt er vaak voor dat men eerder belasting moet betalen.

Bijvoorbeeld als het bedrijfspand kort vóór de bedrijfsoverdracht nog de BV uit moet. De BV moet dan meestal vennootschapsbelasting betalen over het

verschil tussen de werkelijke waarde en de fiscale boekwaarde van het pand op de balans’, aldus Pleijsant. Let ook op eventuele andere belastingen. f) Zijn er nog minderheidsaandeelhouders bij het bedrijf betrokken? Kijk dan ook nog eens naar hun positie bij een overname.

Kunnen zij ook uittreden? En hoeveel zeggenschap houden ze over wanneer u uw aandelen heeft verkocht? Misschien is er in de loop der jaren een bepaalde verhouding gegroeid tussen u en de minderheidsaandeelhouders in het bedrijf waarbij zij meer te zeggen hadden dan waar ze juridisch gezien recht op hadden.

Zolang alle partijen daar goed mee konden leven, stond dat het ondernemen niet in de weg. Maar uw opvolger hoeft deze wijze natuurlijk niet voort te zetten en is alleen gebonden aan wat er contractueel afgesproken is.

2. Overdracht aan een familielid of aan derden?

Over deze vraag heeft u vermoedelijk al wel eerder nagedacht. Toch blijkt vaak dat dat nog niet is gebeurd of pas in een laat stadium. Blijft het bedrijf in de familie of zoekt u een opvolger van buiten? Als u het bedrijf graag in de familie wilt houden, is het antwoord op deze vraag uiteraard niet alleen aan u. Is uw kind wel geschikt om u in het bedrijf op te volgen? En heeft hij of zij er eigenlijk wel zin in? Mocht u de onderneming graag in de familie willen houden dan is het verstandig het gesprek hierover tijdig op gang te helpen, merkt Pleijsant op. Laat uw kinderen of het familielid dat u op het oog heeft om u op te volgen, ervaren hoe het is om in het bedrijf te werken. Wellicht kunnen ze een zomer meehelpen om de sfeer te proeven; soms is een langere ‘voorbereidingsperiode’ vereist.

Leg bovendien ook eerlijk de voor- en

nadelen op tafel van het hebben van een eigen bedrijf zodat uw kinderen weloverwogen kunnen kiezen om in te stappen.

Mocht een familielid het bedrijf graag willen overnemen, denk dan samen ook na over de manier waarop hij of zij het beste opgeleid kan worden. Is het verstandig eerst ervaring op te doen bij een concurrent zodat uw kind uiteindelijk met een frisse blik aan de slag kan gaan? Of leidt u hem of haar liever zelf op en komt hij of zij dus al jaren eerder in het bedrijf werken om de kneepjes van het vak te leren?

‘Met meerdere familieleden komt er nog een vraagstuk bij’, legt Pleijsant uit. ‘Nemen ze gezamenlijk het bedrijf over? Dat kan natuurlijk, er zijn bekende voorbeelden van bedrijven waar het ene kind de ceo, de ander cfo en de derde directeur marketing is geworden. Als het uw kinderen betreft, is het natuurlijk ook goed mogelijk dat het ene

kind wel interesse heeft in het bedrijf en het andere helemaal niet. Hoe gaat u daar dan vervolgens mee om? Er zijn verschillende manieren om uw kind het bedrijf over te laten nemen, met oog voor uw andere kind of kinderen. Dat is afhankelijk van de feiten en omstandigheden bij de familie. Het komt vaak voor dat alle kinderen aandelen krijgen, bijvoorbeeld omdat het bedrijf het hele vermogen is. Naast een familieband krijgen uw familieleden er dan plotseling ook een zakelijke relatie bij. Dan kan in bepaalde situaties tot fricties leiden. Wees daar dus alert op.’

U kunt natuurlijk ook uw familie een lening bieden onder reële voorwaarden zodat hij of zij het bedrijf kan overnemen, al dan niet met behulp van de bank. Lukt het om het bedrijf winstgevend te houden dan kan de lening netjes afbetaald worden. Mocht er bij uw overlijden nog een rekening openstaan

FINANCIAL FOCUS

19

DE BEDRIJFSOPVOLGINGSREGELING (BOR) De bedrijfsopvolgingsregeling (BOR) voor de erf- en schenkbelasting is een vrijstelling die onder bepaalde voorwaarden op verzoek toegepast kan worden bij het schenken (of vererven) van ondernemingsvermogen.

Het gaat bijvoorbeeld om een eenmanszaak of aanmerkelijkbelang­aandelen in een BV of NV. De BOR bestaat onder andere uit een vrijstelling van 100% voor de waarde van de onderneming van ₏ 1.060.298 (2016).

Daarboven is er een vrijstelling van 83% voor het meerdere aan ondernemingsvermogen.

Wel geldt een aantal eisen. Zo moet u onder andere de onderneming al ten minste 5 jaar drijven en de aandelen aanhouden. En uw zoon of dochter die de zaak overneemt, moet daarna ook het bedrijf voor ten minste 5 jaar voortzetten en de aandelen aanhouden. Gebeurt dat niet dan wordt de belasting alsnog ingevorderd. Daarnaast kan onder bepaalde voorwaarden op verzoek een beroep worden gedaan op de bedrijfsopvolgingsregelingen in de inkomstenbelasting.

20

FINANCIAL FOCUS

OVERDRACHT

onderhandeld en afgesloten moeten worden.

Wellicht tegen minder goede voorwaarden.

aandelen of b) een overdracht van de activa en de passiva. Aan beide manieren kleven voordelen en nadelen.

dan kan dat mogelijk met de verdeling van de erfenis onderling verrekend worden.

Gaat uw kind het bedrijf overnemen? Dan kunt u hem of haar het bedrag dat nodig is om de onderneming over te nemen mogelijk ook schenken. En aan uw andere kinderen eenzelfde bedrag als er voldoende liquide middelen zijn om dat te doen. U moet dan dus wel over een behoorlijk potje vermogen beschikken. Misschien kunnen u en de bedrijfsopvolgers dan ook gebruikmaken van de fiscale bedrijfsopvolgingsregels, waardoor u en uw bedrijfsopvolgers minder belasting moeten betalen. Het nadeel van (onherroepelijk) schenken is dat u het geschonken bedrag ook echt kwijt bent. En dat zou in verband met bijvoorbeeld stijgende zorglasten in de toekomst u wellicht zelf in de problemen kunnen brengen. Denk hier dus goed over na. U leest meer over de bedrijfsopvolgingsregels in het kader op p. 20.

3. Hoe wilt u overdragen?

In de meeste gevallen vindt de overdracht van een bedrijf plaats via a) een overdracht van de

Bij een overdracht van de aandelen gaat het hele bedrijf over. Inclusief alle bezittingen en schulden. Feitelijk verandert er dus niet zo veel aan het bedrijf. Alleen houdt iemand anders voortaan de aandelen. Alle rechten en verplichtingen gaan over op de nieuwe aandeelhouder. Dat is handig omdat bijvoorbeeld over licenties en huurcontracten niet opnieuw hoeft te worden onderhandeld.

Is de onderneming ook eigenaar van het bedrijfspand? Dan is in veel gevallen de boekwaarde lager dan de marktwaarde.

Dat betekent dat een koper ook hiervoor voldoende geld mee moet brengen.

Bij een overdracht van activa en passiva wordt een keuze gemaakt met betrekking tot de zaken die verkocht worden. Vaak worden dan de machines, voorraden, inventaris, het personeel en bijvoorbeeld leasecontracten overgenomen. De banktegoeden, debiteuren, crediteuren en bankschulden worden dan niet overgedragen. Of bijvoorbeeld het bedrijfspand. De verkopende onderneming draagt dan zorg voor de financiële afwikkeling van de achterblijvende bezittingen en schulden. De koper begint dus met een betrekkelijk schone lei. Het betekent echter ook dat bepaalde contracten opnieuw

Wie kiest voor een overdracht van activa en passiva moet goed laten vastleggen wat wel en niet meegaat. Het biedt echter meer kans op maatwerk. Zo kunt u als ondernemer uw bedrijf verkopen en zelf bijvoorbeeld als verhuurder van het bedrijfspand de vruchten daarvan blijven plukken. Dat kan een aardige aanvulling zijn op uw pensioen.

‘Laat u goed adviseren over de fiscale gevolgen van deze mogelijkheden en wat het meest passend is in uw situatie’ stelt Pleijsant.

4. Wat is uw onderneming eigenlijk waard?

Uw onderneming is klaar voor de overdracht.

Maar wat is uw bedrijf eigenlijk waard? Hoe gaat u dat bepalen?

Van belang is om te beseffen dat er niet zoiets bestaat als dé waarde van een onderneming.

Iedere deskundige die u in de arm neemt, kan in principe met een andere waardering komen. Dat komt omdat zo’n waardering ook deels bestaat uit subjectieve elementen.

‘Normaal gesproken wilt u waarschijnlijk zo veel mogelijk terugzien voor uw bedrijf als u het aan een derde overdraagt’, zegt Pleijsant.

‘Maar wordt de onderneming overgedragen binnen uw familie, dan bent u misschien geneigd om de waarde wat lager in te schatten zodat uw familie het financieel kan dragen om uw onderneming over te nemen.

Er kan dan sprake zijn van een schenking die, afgezien van de eventuele toepassing van de bedrijfsopvolgingsregels, (onvoorziene) fiscale gevolgen kan hebben.’

FINANCIAL FOCUS

21

Er bestaan verschillende waarderings­ methoden. We bespreken kort de meest gebruikte methoden.

Wanneer gekeken wordt naar de intrinsieke waarde van een bedrijf wordt de actuele waarde van alle activa verminderd door de waarde van de passiva die niet tot het eigen vermogen behoren. Het nadeel van deze methode is dat er geen rekening wordt gehouden met de toekomstige winstcapaciteit van het bedrijf of de waarde van de ‘knowhow’ in het bedrijf of het personeel.

Bij de rentabiliteitswaarde wordt gekeken naar het huidige winstniveau. Dat is de winst waarvan verwacht wordt dat de onderneming die voor langere tijd kan genereren. Vervolgens wordt dit gedeeld door het vereiste rendement op eigen vermogen.

Hoe hoog die rendementseis is, wordt mede bepaald door de marktrente vermeerderd met een opslag voor de specifieke branche.

De discounted cashflow methode kijkt naar de toekomstige kasstromen.

Wat komt er werkelijk binnen in de onderneming? Want met dat geld kunnen schulden worden afgelost en voorraden worden aangeschaft. Bij deze methode wordt er vaak voor een periode van 3 of 5 jaar gekeken naar de te verwachten kasstromen.

De inkomende kasstromen worden verrekend met de te verwachten uitgaande geldstromen.

Laat u hierover goed adviseren door deskundigen.

5. Van onderhandelen tot overdragen

Het is zover. De onderneming is er klaar voor, u heeft een kandidaat gevonden en u weet wat uw bedrijf ongeveer waard is. Nu is het alleen nog zaak er samen uit te komen en uw onderneming over te dragen.

Gaat het om een overdracht binnen uw familie? Dan zullen de partijen waarschijnlijk niet met geslepen messen aan tafel zitten.

In dat geval is het met name van belang om zakelijk en privé hier niet door elkaar te halen, al kan er wel ruimte zijn om niet de hoofdprijs te vragen. Ook als u zaken doet met uw kind is het verstandig alle afspraken goed door te nemen en op papier te zetten. Mocht er ooit

INFORMAL INVESTMENT Blijft het een beetje kriebelen na de verkoop van uw bedrijf? Of heeft u het idee dat u startende

ondernemers van slimme adviezen zou kunnen dienen? Dan is een rol als informal investor wellicht iets voor u.

Met informal investment kunt u actief een bijdrage leveren aan jong ondernemerschap. Het gaat om bedrijven die een volgende stap in hun groei willen maken. Zij kunnen veel baat hebben bij investeringen van kapitaal en kennis van gelouterde ondernemers. En het geeft u misschien voldoening om een nieuwe generatie bedrijven verder op weg te helpen.

Om vraag en aanbod bij elkaar te brengen, heeft ABN AMRO MeesPierson Informal Investment Services opgericht. ‘Investeren met betrokkenheid’ is de essentie van informal investment.

De dienstverlening van Informal Investment Services is erop gericht potentieel interessante

investeringsproposities te selecteren en aan u te presenteren. Ook brengt deze dienst informal investors met elkaar in contact om ervaringen te delen en wellicht samen te kunnen investeren.

Het netwerk bestaat uit (ex)-ondernemers en bestuurders.

Meer informatie is te vinden op

www.abnamromeespierson.nl/informalinvestment

22

FINANCIAL FOCUS

WONEN

ergens onduidelijkheid over bestaan, dan kunt u beiden terugvallen op wat er opgesteld is.

Gaat de onderhandeling in met een derde?

Bereid u dan ook goed voor. Misschien is het ook noodzakelijk de partij die u uitnodigt een geheimhoudingsovereenkomst te laten ondertekenen? Laat u hierover goed adviseren.

U bent uiteraard vol lof over uw bedrijf en vindt dat er een eerlijke prijs voor moet worden betaald. Maar aan de andere kant van de tafel is het streven uiteraard om een zo laag mogelijke prijs te bedingen. Dit kan leiden tot vervelende discussies. Zeker wanneer het gaat om de bepaling van de waarde van de goodwill. U meent dat uw bedrijf als beste in de markt bekendstaat, terwijl de potentiële koper zegt dat hij flink zijn best moet doen om het bedrijf de nieuwe tijd in te slepen. Het is het spel dat bij zo’n

verkoop hoort, maar niet iedereen voelt zich daarbij op zijn gemak.

Pleijsant merkt op dat het daarom ook slim kan zijn om de onderhandelingen niet alleen te doen maar ook een deskundig adviseur in de arm te nemen. Die kan op strategische momenten alleen aan tafel verschijnen tijdens de onderhandelingen om vervolgens aan te geven dat hij bepaalde zaken nog eens met u moet bespreken. ‘Zo wordt u tijdens de onderhandelingen niet in een hoek gedreven en heeft u tijd om een en ander nog eens te overdenken. En bovendien kunt u uw adviseur als sparringpartner gebruiken tijdens het proces.’

Een verkoopproces kan snel verlopen maar zal eerder een kwestie van maanden dan van weken zijn. Zeker als u met meerdere

FINANCIAL FOCUS

23

BEDRIJFSOPVOLGER GEZOCHT Heeft een familielid interesse in uw bedrijf en

ziet u hem of haar wel zitten als uw opvolger?

Dan kan dat alvast een zorg minder zijn. Maar als dat niet het geval is: waar vindt u dan zo’n

koper voor uw onderneming? Natuurlijk kunt u bij uw concurrent polsen of hij zin heeft in een overname van uw bedrijf, maar ook uw bank

kan u helpen bij de zoektocht naar een koper voor uw bedrijf. Vraag hiernaar bij uw private banker.

kandidaten verder wilt spreken.

Als u er samen uit bent gekomen, tekent u een intentieovereenkomst. In die overeenkomst staan de belangrijkste voorwaarden voor de verkoop van uw bedrijf. In veel gevallen zal de koper een financieringsvoorbehoud en het voorbehoud van een boekenonderzoek opnemen.

Hierna zal de koper op zoek gaan naar financiering voor de koop van uw bedrijf.

Tegelijkertijd zal hij meer willen weten over het bedrijf en zelf willen controleren of de cijfers die u op tafel heeft gelegd wel kloppen.

Dit boekenonderzoek wordt ook wel een ‘due dilligence’ genoemd. Komen er alsnog lijken uit de kast dan kan een koper alsnog een aanpassing van de prijs eisen of bepaalde garanties verlangen. In het ergste geval gaat een koop helemaal niet door.

Financiering geregeld, boekenonderzoek afgerond? Dan kan de koopovereenkomst opgesteld worden. Daarin wordt onder meer precies beschreven wat de koper overneemt, per wanneer en tegen welke prijs.

Na de ondertekening is de verkoop echter nog niet afgerond. Hierna volgt namelijk de overdracht. Wanneer er aandelen in bijvoorbeeld een bv of nv overgedragen

24

FINANCIAL FOCUS

worden, moet dit via een notariële akte plaatsvinden. Bij een eenmanszaak of vof kan de overdracht ook zonder tussenkomst van de notaris gebeuren door bijvoorbeeld de sleutels van het bedrijfspand te overhandigen.

6. En nu?

De handen zijn geschud, de handtekening geplaatst en het geld is overgemaakt. En nu?

Hoe gaat u zélf om met dit nieuwe leven?

Als u opeens geen bedrijf meer bezit, kan er veel veranderen. Voor uzelf maar ook bijvoorbeeld voor uw (eventuele) partner.

U krijgt meer tijd voor andere zaken.

Misschien kunt u nu al samen beginnen met een nieuwe hobby of plannen maken voor mooie reizen die u wilt maken.

En als u toch nog te veel onrust in uw lichaam voelt, is wellicht het investeren in startups iets voor u of in andere ondernemers. Het betekent wel dat u iets meer risico loopt met uw geld, maar u kunt er waarschijnlijk al uw kennis en kunde in kwijt. Lees meer in het kader op pagina 22.

Zorg in ieder geval dat u goed voorbereid bent voor dit moment. Want alleen dan kunt u er uiteindelijk optimaal van genieten.

Aandeel Tesla Motors

WACHTEN OP DE MASSA

KEUZE

Binnen de automobielsector gaat onze voorkeur uit naar Tesla.

Het is de enige autofabrikant die alleen auto’s maakt met elektrische aandrijving.

Alle andere spelers in de automobielindustrie zijn bezig met elektrische auto’s, maar zetten hun R&D-capaciteit ook in voor modellen met een verbrandingsmotor en hybride auto’s. Tesla heeft daardoor een belangrijke technologische voorsprong. Onze verwachting is dat Tesla profiteert als elektrische voertuigen op termijn steeds meer auto’s met een verbrandingsmotor zullen vervangen. De voordelen zijn

$

300

AANDELEN

ISIN-code:

TSLA

US88160R1014

Koers Tesla

250 200 150 100 50

duidelijk. Voor gebruikers is aantrekkelijk dat deze auto’s zuinig zijn in het gebruik.

Elektrische auto’s worden aangedreven door een accu.

Auto’s met een traditionele verbrandingsmotor verliezen een groot deel van de energie door warmte in de vorm van wrijving. Bovendien stoten de Tesla-modellen geen uitlaatgassen uit door de accu.

Ze dragen daardoor bij aan het beperken van luchtvervuiling en klimaatverandering als gevolg van CO2-uitstoot. Zeker als de energie die wordt gebruikt voor het opladen van de accu uit hernieuwbare bronnen komt. (Zie ook het artikel op pagina 27).

energie kan opslaan. Dat maakt een eind aan het probleem dat hernieuwbare energiebronnen (wind en zon) geen constante stroom aan energie produceren.

De efficiënte lithium-ion batterij slaat de overcapaciteit op, voor energiegebruik ’s avonds of natuurlijk om de elektrische auto op te laden.

In juni nam Tesla de Amerikaanse producent van zonnepanelen SolarCity over.

Critici waarschuwen voor de felle concurrentie in de sector en de relatief lage marges. Wij zien het echter als een logische overname die aansluit bij de focus van Tesla op hernieuwbare energie.

POWERWALL

Beleggers in Tesla moeten wel rekening houden met onzekerheden. Net als bij andere autofabrikanten is veel afhankelijk van het succes van de individuele modellen. Om meer consumenten aan te spreken moet de prijs van nieuwe modellen

Beleggers in Tesla profiteren van nóg een innovatief product.

Naast de elektrische auto heeft de onderneming ook de zogeheten Powerwall ontwikkeld. Een reuzebatterij voor thuisgebruik die door zonnepanelen opgewekte

PRIJS OMLAAG

16 20 7-0 02

15 20 7-0 02

14 20 7-0 02

13 20 7-0 02

12 02

-0

7-

20

11 20 7-0 02

7-

20

10

0 -0

Tesla Motors is een van de meest aansprekende beursgenoteerde ondernemingen. Het bedrijf trekt sinds enige jaren de aandacht van autoliefhebbers en beleggers door de ontwikkeling van geavanceerde elektrische auto’s.

De markt voor elektrische auto’s ontwikkelt zich snel. Bijna elke autoproducent heeft inmiddels hybride of elektrische modellen in het assortiment. Wij verwachten dat de vraag de komende jaren verder zal stijgen; aangejaagd door het stimuleringsbeleid van overheden. Door de schaalgrootte dalen de prijzen en wordt de elektrische auto voor een grotere groep consumenten bereikbaar.

Tesla Motors

02

De producten van Tesla Motors spreken wereldwijd tot de verbeelding. Is de producent van elektrische auto’s en accu’s voor thuisgebruik ook een goede belegging? Ja, maar alleen voor beleggers die wat onzekerheid aankunnen.

EXPERTISE

omlaag en de actieradius omhoog. Het nieuwe model dat Tesla volgend jaar presenteert (in Nederland in 2018) lijkt daaraan te voldoen, met een prijs van 35.000 dollar en actieradius van 345 kilometer op een opgeladen accu. Tegenvallende verkoop door bijvoorbeeld economische omstandigheden en de grote concurrentie zijn echter van directe invloed op de resultaten van de producent.

Omgekeerd is ook het opwaarts potentieel groot. Door het grote marktaandeel in de relatief kleine markt van elektrische auto’s profiteert Tesla direct als meer consumenten de overstap naar een elektrische auto maken.

MAURITS HELDRING Aandelen Analist MAURITS.HELDRING@NL.ABNAMRO.COM

FINANCIAL FOCUS

25

EXPERTISE

EXPERTISE FONDSEN

Robeco Smart Energy fonds

INVESTEREN IN SLIMME ENERGIETECHNOLOGIE Het Robeco Smart Energy fonds investeert in slimme innovatieve oplossingen die een eind kunnen maken aan het energieprobleem.

Een aantrekkelijke – maar soms onstuimige – sector.

De toenemende vraag naar energie in de wereld vraagt om creatieve oplossingen. Fossiele brandstoffen als olie en steenkool zijn immers eindig en het gebruik ervan heeft vele nadelen.

Wereldwijd wordt gebroed op innovatieve technologie om hernieuwbare energiebronnen als de zon en de wind efficiënt in te zetten. Technologie met veel opwaarts potentieel, de wereldwijde behoefte aan energie neemt immers toe. Reden voor fondsaanbieder RobecoSAM om al in 2003 het RobecoSAM Smart Energy fonds te starten. Het fonds belegt in bedrijven die zich bezighouden met opwekking en opslag van hernieuwbare energie.

Daarnaast wordt een belangrijk deel van de portefeuille belegd in technologie die bijdraagt aan het efficiënt gebruik van energie. Denk aan innovatieve LED-verlichting waarmee de straatverlichting automatisch dimt bij weinig verkeer.

STIMULEER GROEI

De beheerder heeft van een belangrijke omwenteling binnen de sector kunnen profiteren. Waar de groei in het begin vooral werd gedreven door overheidssteun zoals subsidies, zijn nu steeds meer ondernemingen winstgevend. Het fonds kan hier met de gekozen

26

FINANCIAL FOCUS

Fonds:

Robeco Smart Energy Fund

ISIN-code:

LU0805493003

Fondsmanager: Thiemo Lang

Benchmark: MSCI World (referentie-index)

160 140 120 100 80 60 40 RobecoSAM Smart Energy Fund MSCI World Index S&P Global Clean Energy Index

20 0

01-07-11

01-07-12

01-07-13

01-07-14

01-07-15

01-07-16

Index 1-7-2011 = 100 best in class-methode goed op inspelen. Binnen elke subsector wordt belegd in de onderneming die het beste presteert. Niet alleen op basis van winstgevendheid, maar ook in duurzaamheid en efficiëntie. Zo wordt groei gestimuleerd.

GECONCENTREERD

Beleggers moeten wel rekening mee houden met de volatiliteit van het RobecoSAM Smart Energy Fund. Het fonds kan grotere koersbewegingen laten zien dan de aandelenmarkt als geheel. Dat komt mede door de focus van het fonds op een beperkt aantal sectoren. 90 procent van het fonds is belegd in de industrie- en IT en utiliteiten. Om optimaal te kunnen profiteren van kansen heeft het fonds bovendien

een relatief geconcentreerde portefeuille met 50 tot 70 aandelen van veelal kleine en middelgrote beursgenoteerde ondernemingen.

SPREIDING

De fondsmanager put uit een universum dat volop in beweging is. Onder andere door overnames en fusies. Zo zorgde een bod op een Duitse robotmaker – gespecialiseerd in procesoptimalisatie - door een Chinese partij recent voor een flinke koersstijging van het aandeel. De te snelle groei van een Amerikaanse producent van zonnepanelen resulteerde juist in een koersdaling. Door de spreiding over diverse technologieën en subsectoren vormt het RobecoSAM Smart

Energy fund een aanvulling op een bestaande gespreide portefeuille. Beleggers met een langetermijnvisie kunnen zo meebewegen met de snelle technologische ontwikkelingen rond hernieuwbare energie.

MANUEL HERNANDEZ FERNANDEZ AA Advisors MANUEL.HERNANDEZ@NL.ABNAMRO.COM

EXPERTISE

Duurzaam dalende kosten

DUURZAME ENERGIE KRIJGT VOET AAN DE GROND Slimme innovaties maken hernieuwbare energiebronnen als zon- en windenergie steeds aantrekkelijker. Goed nieuws, ook voor beleggers.

Duurzame energie is een aantrekkelijk alternatief voor traditionele fossiele energiebronnen. De nadelen van die laatste zijn bekend.

Grondstoffen als olie en steenkool zijn eindig en het gebruik leidt tot de uitstoot van broeikasgassen, die klimaatverandering veroorzaken. De vraag naar meer duurzame energie is groot, maar de prijs was altijd een obstakel.

Zo kost door de wind of zon opgewekte energie meer dan energie uit bijvoorbeeld steenkool en olie. Dit komt onder andere door de beperkte schaalgrootte.

Daar lijkt nu verandering in te komen. Dat is een gevolg van onder andere overheidssteun en technologische innovaties. De kostenvergelijking valt daardoor steeds vaker in het voordeel van duurzame energie uit. Zo kan windenergie de concurrentie met fossiele brandstoffen al aan. De verwachting is dat zonne-energie snel volgt.

SECTOREN

fossiele grondstoffen. Dat is niet alleen goed nieuws voor het milieu, de stijgende populariteit van hernieuwbare energie biedt ook interessante kansen voor beleggers.

AUTO OPLADEN

Hernieuwbare energie wordt daarmee steeds meer een volwaardige concurrent van

Beleggers kunnen investeren in producenten van zonnepanelen en windmolens. Zoals de producent van windmolens Vestas Wind Systems. Veel bedrijven binnen de sector richten zich op het verbeteren van de opslag en distributie van duurzame energie.

Daar liggen grote uitdagingen.

Energie opgewekt door zon of wind laat zich minder makkelijk opslaan dan bijvoorbeeld olie of steenkool. Nieuwe krachtige batterijen kunnen de opgewekte energie snel en efficiënt opslaan.

De overdag opgewekte energie kan zo ’s nachts worden gebruikt om de auto op te laden of de vaatwasser te laten draaien (zie ook het artikel op pagina 25 over de Powerwall van autoproducent Tesla Motors).

Slimme infrastructuur van onder andere Schneider Electric en Siemens vermindert het verlies van energie bij transport. Zo wordt bijvoorbeeld het rendement van windturbines op volle zee sterk verbeterd. Een goed netwerk is cruciaal voor het aantrekken van

KEERPUNT

DUURZAAM BELEGGEN

Windenergie kan door onder andere technologische vooruitgang de concurrentie met energie uit fossiele brandstoffen al aan.

EXPERTISE

Door de volwaardige concurrentie met fossiele brandstoffen, biedt hernieuwbare energie interessante kansen voor beleggers.

nieuwe investeringen binnen de sector.

SENTIMENT

Beleggers in renewables moeten er rekening mee houden dat niet alle bedrijven zich even snel ontwikkelen. Daarom is een belegging in een goed gespreid beleggingsfonds aantrekkelijk (zie het artikel op pagina 28 over het Robeco Smart Energy Fund).

Veel bedrijven binnen de sector hebben nu nog overheidssteun nodig om te kunnen concurreren met traditionele energiebronnen en producten. Denk aan lage belastingtarieven voor energiezuinige auto’s of tariefafspraken voor duurzaam opgewerkte energie. Het bereiken

van de juiste schaalgrootte heeft echter een grote invloed op de winstgevendheid. Een niet te onderschatten aanjager is daarbij het sentiment. Door het toegenomen aantal stormen en overstromingen is het effect van klimaatverandering voor steeds meer consumenten merkbaar. Daardoor geven steeds meer mensen de voorkeur aan duurzame energie.

MAURITS HELDRING Aandelen Analist MAURITS.HELDRING@NL.ABNAMRO.COM

JAAP RIJNDERS Aandelen Analist JAAP.RIJNDERS@NL.ABNAMRO.COM

SNEL EN EFFICIËNT

Energie die overdag wordt opgewekt, kan ‘s nachts gebruikt worden. Op pagina 25 meer over de Powerwall van Tesla Motors.

FINANCIAL FOCUS

27

APPLETJE VOOR DE DORST?

De eerste computers van Apple werden enthousiast ontvangen, maar het echte succes kwam pas toen Apple in andere consumentenelektronica stapte.

Steve Jobs zorgde voor een stevige groei van de beurswaarde.

28

FINANCIAL FOCUS

MEMORABELE AANDELEN

Apple staat bekend als het computerbedrijf dat gestart werd in een garage en uitgroeide tot een iconisch elektronicaconcern en een van de bekendste merken ter wereld.

Binnenkort neemt het bedrijf intrek in een futuristisch duurzaam hoofdkantoor in de vorm van een ruimteschip. Het biedt plek voor meer dan 13.000 werknemers terwijl Apple in 1977 begon met drie man: Steve Jobs, Steve Wozniak en Ronald Wayne.

Hoewel het starten-vanuit-de-garage voor veel startups een inspirerend voorbeeld is geweest, Koers Apple

140 120 100 80 60 40 20

16 01 -0 1-

15 01 -0 1-

01 -0 1-

14

13 01 -0 1-

12 01 -0 1-

11 101 -0

10 101 -0

9 01 -0 01 -

08 -0 101

01 -0

7

0

01 -

$

blijkt het verhaal niet helemaal te kloppen, onthulde Wozniak een paar jaar geleden.

Apple (en met name Steve Jobs) vond het een mooie mythe om in stand te houden. In werkelijkheid werd de garage alleen gebruikt om de eerste Apple-computers in op te slaan voordat ze werden verstuurd aan de winkels die ze wilden verkopen. Volgens Wozniak kun je daarom niet zeggen dat Apple werd gestart vanuit een garage. Het design en de productie van de computers vond er helemaal niet plaats namelijk. Bovendien werd er slechts heel kort vanuit de desbetreffende garage

gewerkt omdat de plek al snel te klein werd voor de opslag van de producten.

Op 12 december 1980 ging Apple naar de beurs. De beurswaarde van het bedrijf vertelt eigenlijk het verhaal van één man: Steve Jobs. Jobs krijgt in 1985 van de raad van bestuur van het bedrijf dat hij zelf heeft opgericht te horen dat hij niet langer een leidinggevende functie uit mag voeren. In reactie daarop vertrekt hij. In 1997 wordt hij echter weer binnengehaald. Vanaf dat moment begint de koers van Apple met grote stappen te stijgen. Jobs lanceert de iBook, vervolgens de iPod, de iPhone en de iPad. De marktkapitalisatie van Apple was in 1997 2,3 miljard dollar. Inmiddels is de 490 miljard dollar ruim gepasseerd.

Beleggers mokken de laatste tijd dat het al weer een tijd geleden is dat Apple echt een killerproduct op de markt heeft gezet. Waar blijft de televisie van Apple of de zelfrijdende auto? Ceo Tim Cook beloofde in mei echter dat de volgende versie van de iPhone zoveel beter zal zijn dat consumenten zich zullen afvragen hoe ze jaren zonder het apparaat hebben gekund. Of dat grootspraak is, zullen we moeten afwachten.

774.000.000

… DAT IS HET AANTAL IPHONES DAT APPLE SINDS 2007 HEEFT VERKOCHT (STAND: OKTOBER 2015)

1997

2011

Overlijden Steve Jobs.

Tim Cook volgt hem op als ceo.

Terugkeer Steve Jobs, start opmars van Apple.

1977

Steve Jobs, Steve Wozniak en Ronald Wayne starten Apple.

1985

Steve Jobs vertrekt bij Apple.

2007

Eerste iPhone wordt aangekondigd.

DIT ARTIKEL

DELEN?

www.financialfocus.nl

FINANCIAL FOCUS

29

Hoewel de schade op de Europese aandelenmarkten na het Britse referendum is meegevallen, zijn de onzekerheden – en dus de risico’s – vooral op geopolitiek terrein nog steeds groot. De onzekerheid over de uitkomst van het Britse referendum is naadloos overgegaan in onrust over de slechte staat van het Italiaanse bankwezen (zie kader).

Beleggingsvisie

Goed voorbereid op een verhitte herfst De onrust op de financiële markten vraagt om een defensieve positionering van de beleggingsportefeuille.

Door het aanscherpen van de aandelen- en sectorvoorkeuren en een bredere spreiding binnen de obligatieportefeuille zijn we beter voorbereid op de

Andere onzekerheden zijn de Amerikaanse presidentsverkiezingen, deelstaatverkiezingen in Duitsland en de komende onderhandelingen tussen de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk. Het zou dus wel eens een verhitte herfst op de financiële markten kunnen worden. Een meer defensieve positionering in de beleggingsportefeuille is dan ook gewenst.

AANDELEN EN SECTORVOORKEUREN AANGESCHERPT

Binnen de aandelenportefeuille brengen we het gematigd overwogen belang terug naar neutraal. Dit ten gunste van liquide middelen.

Ook de sectorvoorkeuren zijn aangepast. Het aandelensectorbeleid van ABN AMRO wordt gekenmerkt door een voorkeur voor defensieve groei. Daarom hebben we een overwogen belang in de sectoren gezondheidszorg en informatietechnologie. In het licht van de toegenomen risico’s is deze positionering aangescherpt door het belang in de als cyclisch bekendstaande sector industrie te verlagen van neutraal naar onderwogen. Tegelijkertijd hebben we de positie in de meer defensieve sector consumptiegoederen vergroot van neutraal naar overwogen.

komende onzekerheden.

CYCLISCHE SECTOR INDUSTRIE

De neutrale positionering van de sector industrie bestond sinds december 2013. De huidige onderwogen positie is onder andere ingegeven door de lagere verwachte groei van de wereldeconomie.

Ook de bedrijfsinvesteringen blijven vermoedelijk wat achter.

Een cyclische sector als de industrie wordt meestal sterker dan gemiddeld geraakt door lagere economische groei. Bedrijven in deze sector hebben bovendien weinig ruimte voor margeverbetering.

Inmiddels zijn de verwachtingen voor de groei van de winst per aandeel neerwaarts bijgesteld en is de sector dus ook gevoeliger voor winstnemingen door beleggers.

PERSOONLIJK

BEN STEINEBACH

Hoofd Beleggingsstrategie BEN.STEINEBACH@NL.ABNAMRO.COM ONLINE FINANCIALFOCUS.NL > SPECIALISTEN > BEN STEINEBACH

TWITTER > @BENSTEINEBACH

30

FINANCIAL FOCUS

SECTOR CONSUMPTIEGOEDEREN AANTREKKELIJK

Onze positie in de sector consumptiegoederen is vergroot. Deze aandelen hebben dit jaar beter gerendeerd dan de meeste andere sectoren. Enerzijds het gevolg van de lage en verder gedaalde rente op de kapitaalmarkt, anderzijds zien beleggers de sector ook als een veilige haven in verder zeer onrustige financiële markten. Hoewel de waardering betrekkelijk hoog is, blijft de sector aantrekkelijk gezien het dividendrendement van bijna 3 procent en de hoge betrouwbaarheid van de dividenduitkeringen. De vooruitzichten voor de sector zijn vooralsnog uitstekend. De activiteiten van de sector hebben een brede geografische spreiding (ook naar opkomende

BELEGGINGSVISIE

110

Aandelenindices in 2016

Index: 1 jan. 2016 = 100

105 100 95 90

S&P-500

FTSE-100

85

-1 6 -0 7 01

01

-0 6

-1 6 -0 5 01

-1 6 -0 4 01

-1 6 -0 3 01

-1 6 -0 2 01

01

-0 1

-1 6

80

-1 6

Eurostoxx-600

De snelle installatie van de nieuwe Britse regering had een positief effect op de aandelenmarkten, maar de wereldwijde onzekerheden blijven groot.

ONRUST ITALIAANS BANKWEZEN De situatie in Italië heeft de aandacht van beleggers wereldwijd. De financiële sector in het land heeft na de financiële crisis nagelaten om de balans – met relatief veel slechte leningen – te saneren.

Onder de nieuwe Europese regelgeving is herkapitalisatie door de staat niet meer toegestaan. Obligatiehouders draaien daardoor voor de verliezen op. Dit zijn hoofdzakelijk Italiaanse particulieren, die zich begin oktober in een referendum kunnen uitspreken over diverse grondwettelijke veranderingen die zijn voorgesteld door premier Matteo Renzi. De vrees is dat het ongenoegen leidt tot een stem tégen de premier. Ook wordt gevreesd dat er vanuit het Italiaanse bankwezen besmetting optreedt naar het Europese bankwezen.

Dat risico achten wij niet groot, maar in een wereld van onzekerheden draagt het wel bij aan de onrust op de financiële markten.

markten) waardoor het risico wordt gereduceerd. Na bovenstaande veranderingen hebben we een overwogen belang in de sectoren gezondheidszorg, informatietechnologie en consumptiegoederen. Een onderwogen positie hebben we in de sectoren, financiële diensten, industrie en nutsbedrijven.

Zo zijn we naar onze mening voldoende voorbereid op de komende onzekerheden. In onze regionale voorkeuren hebben we geen wijzigingen aangebracht. We blijven gespreid belegd voor alle hoofdregio’s: Noord-Amerika, Europa, ontwikkeld Azië en opkomende markten. Binnen de laatste regio houden we een voorkeur voor opkomend Azië en daarbinnen voor Zuid-Korea.

RISICOSPREIDING BINNEN DE OBLIGATIEPORTEFEUILLE

Ook in de obligatieportefeuille is een wat defensievere insteek gewenst. Dat bereiken wij door meer risicospreiding aan te brengen via de opname van schuld van opkomende markten in de obligatieportefeuille, ten laste van liquide middelen.

Hierdoor vermindert het onderwogen belang van obligaties in de totale beleggingsportefeuille

enigszins. Daarbinnen blijven we fors onderwogen in overheidsobligaties. Deze laatste belegging gebruiken we bovendien als buffer door middel van een actief duratiebeleid waarbij we de looptijden verkorten als de rente stijgt en verlengen bij een rentedaling. Behalve een extra verwacht rendement op schuld van opkomende markten, trachten we ook extra rendement te genereren via een overwogen belang in bedrijfsobligaties. Het betreft daarbij zowel obligaties van zeer kredietwaardige bedrijven (die ook onderdeel uitmaken van het opkoopprogramma van de ECB) als (Europees) highyield. Deze laatste categorie is risicovoller, maar biedt ook een hoger rendement. Het hogere risico is gerechtvaardigd in het licht van de door ons verwachte gunstige economische vooruitzichten waarin de risico’s van faillissementen relatief gering zijn.

HEDGEFUNDS, VASTGOED EN GRONDSTOFFEN

Voor hedgefunds handhaven we een strategische en daarmee neutrale weging in alle

profielen. Daarmee behouden hedgefunds hun functie van risicospreider. Voor tactische invulling van portefeuilles achten we hedgefunds minder geschikt. We verhogen de weging van vastgoed van neutraal naar overwogen. Vastgoed heeft de afgelopen tijd beter gerendeerd dan de meeste andere beleggingscategorieën.

De vooruitzichten blijven gunstig in de latere fase van de cyclus en door de voorlopig laagblijvende rente. Bovendien profiteert vastgoed van stabiele huuropbrengsten en biedt het een aantrekkelijk dividendrendement. Omdat het economisch beeld na de Brexit wat verslechtert, verlagen we het belang in grondstoffen, maar we blijven nog steeds overwogen. Deze beleggingscategorie is minder aantrekkelijk in een situatie van toenemende economische en politieke onzekerheid, waarin de prijsfluctuaties ook nog eens sterker toenemen. De combinatie van de verhoging van vastgoed en de verlaging van grondstoffen geeft de beleggingsportefeuille eveneens een wat defensiever karakter.

FINANCIAL FOCUS

31

Brazilië: van economische vrije val naar hopen op betere tijden HOEVEEL VEERKRACHT HEEFT DE ZUID-AMERIKAANSE GROOTMACHT?

Enige jaren geleden werd Brazilië als onderdeel van de BRICS op het schild gehesen. De situatie is inmiddels sterk verslechterd en er zijn weinig aanwijzingen voor een snelle herleving. In de Braziliaanse economie lopen afhankelijkheid van mondiale economische factoren, binnenlandse ontwikkeling en politieke schandalen sterk door elkaar.

32

FINANCIAL FOCUS

FEATURE

HET OOG VAN DE STORM FACTS WAT /

IBIRAPUERA PARK WAAR /

SÃO PAULO

BETEKENIS /

HET BEKENDSTE PARK VAN HET LAND

LIGT IN HET HART VAN DE ECONOMISCHE

HOOFDSTAD VAN BRAZILIË. DE BETEKENIS VAN IBIRAPUERA PARK IS VOOR DE

BEWONERS VAN DE STAD VERGELIJKBAAR MET DAT VAN CENTRAL PARK VOOR NEW

YORK. EEN SEREEN TOEVLUCHTSOORD IN ALLE STEDELIJKE HECTIEK.

ARTIKEL

ONLINE LEZEN? www.financialfocus.nl FINANCIAL FOCUS

33

Mannen vullen gaten in de snelweg op voor geld.

De gemiddelde nieuwsconsument moet toch enigszins verbaasd zijn als hij de financiële secties van krant en internet anno 2016 vergelijkt met wat hij enkele jaren geleden las. Tien jaar geleden kwamen de ‘BRICS’, Brazilië, Rusland, India, China en ZuidAfrika, voor het eerst bij elkaar. In de marge van een belangrijke VN-vergadering werd de kiem gelegd voor intensievere samenwerking.

De afkorting ‘BRICs’ (nog zonder ZuidAfrika) is overigens al ouder en werd voor het eerst in 2001 gebruikt door een analist van Goldman Sachs die een enorm groeipotentieel in deze economieën zag.

MOET HET NIET ‘RIC’ ZIJN?

Naar het schijnt werd de analist zelfs al in 2001 gevraagd of hij Brazilië er

34

FINANCIAL FOCUS

niet gewoon bij had genomen, omdat de afkorting met een B net wat beter klonk.

Geen van de BRICS maakt momenteel de torenhoge verwachtingen waar die velen ervan hadden. Ook in Brazilië is het beeld de laatste jaren niet al te best. ‘Wie Brazilië volgt, ziet al een tijd dat er volop structurele problemen zijn’, zegt Marijke Zewuster, hoofd Opkomende Markten bij ABN AMRO. Daarnaast speelt er ook een politiek drama dat verstrengeld is met economie. President Dilma Rousseff van de Arbeiderspartij (PT) is praktisch afgezet op basis van corruptiebeschuldigingen en een crisis die deels is voortgekomen uit haar veel te ruime fiscale en protectionistische beleid.

De voornaamste hoop, een herleving van de export, is onvoldoende om hiervoor te compenseren.

ZIJN POLITICI DE SCHULDIGEN?

In 2015, het eerste jaar van president Dilma Rousseffs tweede ambtstermijn, kwamen massale anti-overheidsprotesten op gang. Er speelde een aantal schandalen waarbij Braziliaanse (top)politici betrokken waren en ondertussen was ook de economie in het slop geraakt. De gehele politiek, met Rousseff als ultieme kop van jut, werd verantwoordelijk gehouden. De economie is er inderdaad niet best aan toe.

De inflatie is hoog, (9,3% in mei 2016), de Braziliaanse real is sterk verzwakt en de infrastructuur is behoorlijk verouderd.

FEATURE

DE BRAZILIAANSE JOJO-ECONOMIE

Suikerrietvelden en een productiefaciliteit voor ethanol.

Landbouw is een belangrijke pijler onder de Braziliaanse economie.

Het is maar de vraag of dat alles op het conto van Rousseff kan worden geschreven.

‘Rousseff heeft een veel te ruim fiscaal beleid gevoerd, waardoor de tekorten opliepen, dat is waar. Tegelijkertijd waren er ook factoren in het spel waarop zij weinig grip heeft. De grondstofprijzen daalden bijvoorbeeld sterk en Brazilië krijgt daar als grote exporteur van landbouwproducten een extra grote klap door’, aldus Zewuster.

Ze gaat verder: ‘Je kan het ook omdraaien, zolang de grondstofprijzen hoog waren, kon de Arbeiderspartij (PT) zijn ruime fiscale beleid zonder pijn voortzetten. Nu de grondstoffenprijzen dalen, is dat niet meer mogelijk en is snijden in de uitgaven onvermijdelijk.’

CONCURRENTIEVERVALSING

De tegenvallende Braziliaanse groei gaat ook gepaard met geringe besparingen.

Besparingen zijn nodig om investeringen in de economie mee te financieren. Daardoor moet kapitaal voor investeringen van buitenlandse bronnen komen. Dat maakt Brazilië sterk afhankelijk van buitenlands kapitaal, wat een risico is.

Dat hangt samen met het protectionistische beleid dat Brazilië al enige jaren voert. Dat heeft het land minder aantrekkelijk gemaakt voor buitenlandse investeerders. Zewuster: ‘De regering probeerde de Braziliaanse economie te beschermen door bijvoorbeeld van buitenlandse investeerders te eisen dat zij samenwerkten met Braziliaanse bedrijven.’

De Braziliaanse economie heeft een rijke historie, met vele hoogte- en dieptepunten. Na de Tweede Wereldoorlog wisselden stormachtige groei en achteruitgang elkaar af. Dat ging doorgaans hand in hand met politieke (in)stabiliteit.

Op de kwakkeljaren tussen 1955 en 1964 volgde een periode met economische groei van 10 procent (1968-1974). Deze periode zou het ‘Braziliaanse wonder’ gaan heten. Daarop volgde een steile weg naar beneden, culminerend in een zware recessie in de jaren ’80. In 1981 bedroeg de inflatie 228 procent.

Vanaf 1994 krabbelde het land geleidelijk op door een monetaire hervorming en een vrijhandelsverdrag met verschillende Zuid-Amerikaanse landen. In vergelijking met de rest van het continent is Brazilië het meest geïndustrialiseerd. 60 procent van de export komt van industriële producten.

Andere belangrijke pijlers onder de economie zijn landbouw (met name cacao, suiker en sojabonen), bosbouw, mijnbouw (ijzer) en energie (olie).

FINANCIAL FOCUS

35

Werknemers verdienen 26 reals (€5,28) voor elke drie ton suikerriet die ze per dag oogsten in Rio Famoso.

Deze plantage behoort toe aan Usina Trapiche sugar company, leverancier van Coca-Cola en Pepsi. Brazilië is de grootste suikerproducent ter wereld.

DE INVLOED VAN CHINA EN DE VS

Niet alleen de grondstoffenprijzen zijn voor een landbouwexporteur als Brazilië belangrijk. Het is ook van belang hoe het met de handelspartners gaat. Laat China nu nét de belangrijkste handelspartner van Brazilië zijn. De Chinese economie verkeert zeker niet in crisis, maar de zeer snelle groei van een aantal jaren geleden is wel degelijk afgenomen. Dat heeft zijn weerslag op de groei in Brazilië en wel op twee manieren.

In de eerste plaats is er natuurlijk de directe handel met China, maar in de tweede plaats heeft China invloed op de prijs van grondstoffen. Daarnaast is Latijns-Amerika, meer nog dan andere opkomende markten, gevoelig voor het monetaire beleid in de VS. Een renteverhoging door de centrale bank, de Federal Reserve, wordt er zeker gevoeld.

HOE ZIET DE KORTE TERMIJN ER UIT? Zewuster: ‘Het BR-gedeelte van de BRICS doet het slecht. Rusland heeft last van

36

FINANCIAL FOCUS

sancties die door de EU en de VS zijn opgelegd en van de lage olieprijs. Het aandeel van Brazilië in de wereldeconomie is tussen 1990 en nu nauwelijks toegenomen. Er zijn ook geen indicaties voor een boom op korte termijn.’

‘De Braziliaanse economie kromp in 2015 met 4%. Voor 2016 hielden wij eerst rekening met een krimp van 3%, maar hebben de prognose verlaagd naar opnieuw een krimp van 4%. Vooralsnog zien wij voor 2017 een voorzichtig herstel van 0,5%.’

De huidige situatie in Brazilië moet volgens Zewuster ook ten dele bekeken worden als onderdeel van de boom-bust-cyclus.

Het zijn niet alleen structurele, maar ook conjuncturele factoren die verantwoordelijk zijn voor de economische malaise. Bovendien is het niet alleen slecht: ‘Brazilië is een stuk sterker dan tijdens de laatste grote crisis rond 2000. De buitenlandse reserves zijn toegenomen en hoewel de overheidsschuld

wel gestegen is, staat die niet op crisisniveau. Het risico dat de Braziliaanse overheid in betalingsproblemen komt is gering.’

HET KAN WEER BETER WORDEN

Het is belangrijk voor Brazilië dat het buitenlandse investeerders blijft aantrekken.

Daarom zegt de huidige regering de economie ook meer open te gooien voor die partijen. Er moet een eind komen aan het protectionisme. Als dat slaagt, kan het land aantrekkelijker worden. Ook het herstel van de grondstofprijzen is gunstig voor Brazilië. Bovendien is de kans dat de Chinese economie een diepe val maakt kleiner geworden. Wat dat betreft zijn de tekenen goed.

PORTRETTEN

3X Circulair ondernemen VERNIEUWEN MET OUDE MATERIALEN

Heren van het hergebruik DRIE PORTRETTEN VAN ONDERNEMERS DIE VERNIEUWEN MET OUDE MATERIALEN. EXCLUSIEVE NOTEBOOKS VAN AFVALPAPIER, HIPPE JEANS VAN VERSLETEN

SPIJKERBROEKEN EN GOUD UIT OUDE TELEFOONS. HOE KWAMEN ZE TOT HUN CONCEPT EN WAT DRIJFT ZE?

FINANCIAL FOCUS

37

PORTRET Gebruikte enveloppen

Papier hier!

‘Van afgedankt briefpapier tot mooie notitieblokken en enveloppen’ ‘Tijdens mijn studie heb ik een tijdje in Japan gewoond. Daar zag ik zakenlui die oud papier uit de printer gebruikten om hun notities op te maken. Thuis gebruikte ik meestal ook een oude envelop als ik iets op moest schrijven. Dat zette me aan het denken.’

‘In eerste instantie ben ik in 2010 begonnen met het inzamelen van gebruikte enveloppen. Daar maakte ik vervolgens exclusieve notitieblokken van. Dat waren echte ambachtelijke producten. Pas een jaar of drie geleden is daarnaast een nieuwe dienst ontstaan die zich richt op afvalpapier van bedrijven.’

‘Wanneer bedrijven een nieuw logo of een rebranding krijgen, gaan er normaal gesproken volle pallets met ongebruikt briefpapier en enveloppen de container in. Dat is natuurlijk zonde. EnvelopeBook gebruikt het papier om er iets nieuws van te maken; een notitieboekje, kladblok of Memoblocs. We snijden het oude logo uit het product en bewerken het tot iets nieuws. De maten van de producten die we maken zijn precies afgestemd op wat er overblijft van het oude briefpapier of de enveloppen. Zo krijg je uit een afvalproduct weer een nieuw en mooi gebruiksvoorwerp.’

‘Deze manier van hergebruik is veel milieuvriendelijker dan de recycling van papier waarbij het oude papier tot pulp wordt vermalen om er dan nieuw papier van te maken. Dat kost veel water en energie. Voor het snijafval – de oude logo’s – is recycling overigens wél een goede optie. Dat willen we binnenkort gaan introduceren. Van dat gerecyclede product willen we dan bijvoorbeeld ons verpakkingsmateriaal maken.’

‘Inmiddels maken bedrijven als Google en Nationale Nederlanden gebruik van deze dienst. En we komen bij steeds meer bedrijven aan tafel. Was het vroeger misschien niet zo’n probleem om pallets goed papier weg te gooien, inmiddels zijn de tijden veranderd. Bedrijven willen graag het goede voorbeeld geven ‘zowel richting de werknemers als richting de klanten.’

‘Omdat er vaak veel meer papier voorhanden is dan er behoefte is aan notitieblokken hebben we inmiddels veel ongebruikt papier in de opslag liggen. Daar willen we binnenkort mee aan de slag om een lijn van duurzame kantoorartikelen mee te maken voor bedrijven die toevallig niet met een rebranding te maken hebben, maar wel graag gebruik maken van duurzaam papier.’

38

FINANCIAL FOCUS

FEITEN WIE /

JEROEN TIMMER WAT /

ENVELOPEBOOK GESTART IN / 2010

Foto: Maurice Heesen

PORTRET: CIRCULAIR

FINANCIAL FOCUS

39

PORTRET Vermalen jeans

Jeans te huur ‘Van vermalen spijkerbroek tot hippe jeans’ ‘MUD Jeans maakt spijkerbroeken van biologisch katoen en verkoopt en verhuurt die. Als wij de broeken na gebruik terug krijgen, lappen we ze weer op of vermalen we ze zodat ze kunnen dienen als grondstof voor nieuwe spijkerbroeken. Dat is uiteraard een stuk vriendelijker voor de wereld dan wanneer zo’n broek op de afvalberg terecht komt of wordt verbrand.’

‘Ik ben 30 jaar geleden begonnen in de kledingindustrie. Ik heb een tijdje in China gewoond en ben uiteindelijk een kledingbedrijf gestart in Frankrijk. Nadat ik dat had verkocht en een tijdje vrijaf had genomen, wilde ik weer opnieuw aan de slag. Maar dan wel anders, met meer visie. Mijn generatie heeft een lineaire economie neergezet die niet houdbaar is. Daar wil ik wat aan doen. De circulaire economie is een betere variant met een beter toekomstbeeld en eentje die ik beter kan uitleggen aan mijn kinderen.’

‘We proberen klanten een reden te geven om een broek terug te sturen na gebruik, zodat wij de grondstof kunnen hergebruiken. Hiervoor hebben we ook het Lease a Jeans concept bedacht. Dat doen inmiddels ruim 2000 klanten.

Voor een maandbedrag van 7,50 euro huren zij de jeans. Na een jaar stopt het maandelijkse bedrag en, indien ze dat willen, kunnen ze de broek terugsturen en inruilen voor een nieuwe. Ongeveer 80% van de klanten wil graag na een jaar “guilt free” een nieuwe broek uitzoeken. Je kunt er ook voor kiezen om gewoon een spijkerbroek te kopen. Je krijgt dan korting op een nieuw model als je jouw MUD Jeans weer inlevert.’

‘Een tijdje geleden zijn we voor het eerst met 3000 spijkerbroeken naar Spanje gereden om ze te laten vermalen. Helaas kun je met het product dat uit de shredder komt niet meteen nieuwe broeken maken. Daar moet nog wat nieuwe katoen bij. En dat product is weer gestuurd naar de fabrikant van onze spijkerbroeken in Tunesië om er nieuwe jeans van te maken. De metalen onderdelen van de broek worden ook weer opnieuw gebruikt.’

‘Duitsland is nu onze grootste markt, maar daar willen we nog veel meer groeien. Scandinavië loopt ook goed. Ook in Amerika en Australië zijn we aan het kijken of we aan de slag kunnen.

Dat zijn natuurlijk heel mooie markten waar consumenten ook open staan voor dit soort alternatieve businessmodellen. En uiteraard zou het mooi zijn om dit uiteindelijk ook te doen met andere kleding, maar voorlopig concentreer ik me nog op de jeans. In deze sector is nog voldoende werk te verzetten.’

40

FINANCIAL FOCUS

FEITEN WIE /

BERT VAN SON WAT /

MUD JEANS

GESTART IN / 2013

Foto: Maurice Heesen

PORTRET: CIRCULAIR

FINANCIAL FOCUS

41

PORTRET Van chemisch afval naar inkomstenbron

Een gouden idee ‘Waardevolle metalen uit oude mobieltjes halen’ ‘In ontwikkelingslanden wordt veel gebruik gemaakt van mobiele telefoons. Ze zijn van belang voor communicatie, het inwinnen van informatie maar ook bijvoorbeeld voor bancaire zaken. Het probleem is echter dat de afgedankte mobieltjes op de afvalberg terecht komen of verbrand worden. Daar werd ik mee geconfronteerd toen ik in mijn vorige baan tweedehands mobieltjes van Europa voor hergebruik naar Afrika bracht. Dat vond ik erg frustrerend om te zien.

Van een waardevol product werd zo’n mobieltje opeens chemisch afval. Dat is slecht voor het milieu maar ook erg zonde want er zitten waardevolle metalen in een mobiele telefoon die nog te gebruiken zijn.’

‘Wij kopen daarom defecte mobiele telefoons op in ontwikkelingslanden en brengen die naar Europa om te recyclen. Zo wordt een afvalstroom veranderd in een inkomstenbron voor de mensen daar, terwijl er ook een zinvolle businesscase voor ons in zit. Het liefste zouden we het recyclen in Afrika zelf doen, maar er is daar geen fabriek die dat kan.’

‘Zo’n 80% tot 85% van de waarde van een telefoon bestaat uit het goud dat erin verwerkt zit. Het recyclingproces is dus ook met name daar op gericht. Daarnaast worden er nog andere metalen gewonnen zoals aluminium en koper. Maar de plastics in een telefoon zijn bijvoorbeeld vaak vervuild doordat er metalen in verwerkt zitten. Die kunnen niet gerecycled worden.’

‘Onze core business is het opkopen van afvaltelefoons in ontwikkelingslanden. Daarnaast voeren wij dit proces ook uit namens organisaties die hun telefoonbeleid afvalvrij willen maken, zoals bijvoorbeeld IBM of Accenture. Voor iedere telefoon die zo’n organisatie aanschaft, zorgen wij dat er een wordt ingezameld en gerecycled. We noemen dat One for One.’ ‘Alleen al in Afrika worden er honderden miljoenen telefoons per jaar afgedankt. Inmiddels heeft Closing the Loop ruim 1 miljoen telefoons opgekocht en gerecycled. Dat zijn een heleboel telefoons, maar er is dus nog heel wat te doen.’

‘De komende tijd willen we uitbreiden richting Azië. Maar als ik verder in de toekomst kijk, hoop ik vooral dat One for One stevig verankerd raakt in de IT-wereld. Dit is namelijk de meest zinnige vorm van ontwikkelingssamenwerking. De inzameling gebeurt lokaal en we betalen de mensen daar voor hun telefoon. Dat levert een eerlijkere en schonere samenleving op.’

42

FINANCIAL FOCUS

FEITEN WIE /

JOOST DE KLUIJVER WAT /

CLOSING THE LOOP GESTART IN /

2012 (STICHTING) / 2014 (BV)

Foto: Maurice Heesen

PORTRET: CIRCULAIR

FINANCIAL FOCUS

43

Hoe (vogel)vrij is de zzp’er?

Ruim 95 procent van de startende ondernemers is zelfstandige zonder personeel.

Lang werd die zzp’er geïdealiseerd als een flexibele vrijbuiter, die ook nog eens goed verdiende. Voor velen lijkt de werkelijkheid er ook écht zo uit te zien.

Bron: ABNAMRO Insights

Maar de cijfers vertellen óók een ander verhaal.

EEN VRIJE KEUZE? Met name na de crisis zwol het legioen zzp’ers aan. Een aanzienlijk aantal koos uit nood voor de vrijheid van het ondernemerschap. Bijna een kwart van de zzp’ers zei in een recent onderzoek van ZZP Enquête dat er geen

andere keuze was overgebleven. Opvallend

is dat 36 procent van hen ook sprak van een uitdaging, en 22 procent van een droom. % groei tussen 2003 en 2015 OPROEPKRACHT ZZP’ER FLEXIBELE ARBEIDSRELATIE UITZENDKRACHT ZELFSTANDIG ONDERNEMER

VAST DIENSTVERBAND

-10%

30%

60%

flexibele voordelen De zzp’er betaalt minder belasting over winst door de regelingen zelfstandigenaftrek en MKB winstvrijstelling

44

FINANCIAL FOCUS

Door de digitalisering kan de zzp’er werken vanuit elke plek, dus geen kosten voor kantoorhuisvesting

Het is goedkoper voor de werkgever om een zzp’er in te huren (minder premie/belasting)

ZZP’ERS

Vast vs. flexibel FLEXIBEL DIENSTVERBAND

FLEXIBEL DIENSTVERBAND

3,15 MILJOEN

2,14 MILJOEN

ZP’ER: NIET GEBONDEN, WEL VÉRBONDEN Hoogopgeleide professionals onder de zzp’ers hebben hun eigen

VAST DIENSTVERBAND

VAST DIENSTVERBAND

5,66 MILJOEN

5,15 MILJOEN

verzamelnaam: zelfstandig professionals, afgekort zp’ers. De

komende jaren groeit deze groep enorm. Uit onderzoek naar deze specifieke groep zzp’ers blijkt dat deze professional zich steeds

minder gebonden voelt aan de opdrachtgever. De vérbondenheid

met goede opdrachtgevers neemt echter wel toe. Toch zal de zp’er

samenwerking met anderen niet weigeren. De band is dus nooit zó WERKENDE BEVOLKING

sterk dat hij andere opdrachtgevers voorgoed weigert. Wel is de kans

WERKENDE BEVOLKING

7,8 MILJOEN

groot dat hij bij goede opdrachtgevers opnieuw aan de slag gaat.

8,3 MILJOEN

2003

2015

AN

IJK KEL

AFH

VAN

RA EXT

O

E

IJK

L KE

N

HA

F NA

AANTAL ZZP’ERS IN BEROEPSGROEP

N STE

M INKO

S ’ER

P ZZ

50.431

AFHANKELIJKHEID VAN INKOMEN

Het beeld van de volledig vrije zzp’er komt in de praktijk

steeds minder vaak voor. Ruim tweederde van de zzp’ers

ZZP’ERS WERKZAAM IN ICT EN MEDIA

is volgens het CBS al dan niet afhankelijk van andere

inkomsten. Vaak is dat een inkomen uit een baan, maar ook pensioen en uitkering worden regelmatig genoemd.

1.000.000 900.000 800.000 700.000

1996

2016

40.000 35.000

600.000

30.000

500.000

25.000

400.000

20.000

300.000

15.000

200.000

10.000

0

0

100.000

ZZP’ERS WERKZAAM IN (ZAKELIJKE) DIENSTVERLENING

inkomen zzp’ers

5.000

zzp’ers die producten verkopen zzp’ers die eigen arbeid verkopen

Bron: ikwordzzper.nl

groei aantal zzp’ers

251.872

120%

90%

78.171

ZZP’ERS WERKZAAM IN GEZONDHEIDSZORG

FINANCIAL FOCUS

45

Een gesprek over geld gaat eigenlijk nooit over geld. Het gaat over waarden. Neem een erfenis, of een bedrijfsoverdracht. De verdeling van een geldbedrag of de zaak lokt in de regel heftige emoties uit. En niet zelden voltrekken zich kleine persoonlijke rampen, voortkomend uit emotionele vragen. Waarom is het bedrag zo laag? Waarom krijgt de een meer dan de ander? De vragen die erachter liggen, dáár gaat het om. Ben ik niet geliefd? Is mijn levenswerk zo weinig waard? Met het materiele wordt het immateriële verdeeld.

Geld is dé manier om over waarden te praten Waarde gaat in feite over waarden: met de waarde van geld kunnen we een ‘gesprek’ voeren over wat we echt belangrijk vinden. Maar het gesprek kan ook ontaarden in een spraakverwarring, als we ons niet bewust zijn van onze houding tegenover geld.

PERSOONLIJK

KARIM BENAMMAR Filosoof gespecialiseerd in transformatief denken

46

FINANCIAL FOCUS

Wanneer we van elkaar niet weten hoe we denken over geld, kan dat ernstige verwarring zaaien. Misschien kreeg de een meer dan de ander omdat hij het méér nodig heeft. Misschien was het lagere bedrag een indirecte erkenning van onafhankelijkheid. Je komt er alleen achter wanneer je met elkaar praat over geld. De eerste stap is dus om voor jezelf helder te krijgen wat je eigen opvatting is over geld. Het bepaalt je interpretatie van veel dingen in het leven.

Voor The School of Life, de organisatie die Alain de Botton in het leven riep om te leren denken over de belangrijke zaken in het leven, geef ik de class ‘Jij en je geld’. Vanaf dit jaar is deze ook onderdeel van de Generation Next Academy van ABN AMRO MeesPierson. Het is nadrukkelijk een ‘class’, geen lezing. Samen met de deelnemers – zonen en dochters van vermogenden – ga ik op zoek naar hun houdingen ten opzichte van geld. We kijken vanuit drie fundamentele perspectieven.

Welke betekenis geven we aan geld? Wat is de invloed van de maatschappij waarin wij leven? En misschien wel de meest vormende: wat is ons meegegeven in onze jeugd? Hoe werd er thuis over geld gedacht en gesproken?

Ik ben steeds meer van geld gaan houden. Geld betekent voor mij vrijheid om vorm te geven aan de wereld, maar dat was niet altijd zo. Mijn moeder is arts, mijn vader ingenieur. We hadden het goed en het draaide bij ons thuis niet om geld. We vertoonden zelfs een soort achteloosheid wanneer het om geld ging. Ik ben opgegroeid met dat gedrag. Toen ik op de universiteit les gaf, kon ik prima met die houding doorgaan. Pas toen ik als filosoof zelfstandig ondernemer werd, veranderde dat. Ik ben gaan begrijpen dat wanneer je geen respect hebt voor geld, het ook geen respect heeft voor jou. Ik begon te beseffen hoe bijzonder – en hoe belangrijk – geld is. Als je iets op wilt bouwen, heb je vermogen nodig. Als je de wereld op een wat grotere schaal vorm wilt geven, gebruik je geld. Je draagt elke dag je waarden uit door de manier waarop je je geld verdient en uitgeeft. Dit is voor mij een diepe, eigen overtuiging geworden. Ik geloof dat het voor iedereen belangrijk is, om bewust te zijn van de betekenis die we geven aan geld. Om over onze diepe waarden te praten, door gesprekken over te geld te hebben. En om vorm te geven aan de wereld die we graag willen zien door onze vermogens in te zetten.

COLUMN

DIT ARTIKEL

DELEN?

www.financialfocus.nl

FINANCIAL FOCUS

47

De menselijke kanten van de beurs

EMOTIONELE VALKUILEN VAN BELEGGERS Als het over beleggen gaat is de mens veel minder rationeel dan gedacht. Menig belegger wordt belemmerd door zijn eigen onbewuste gedrag. Wie rekening houdt met de valkuilen van zijn brein, voorkomt nadelige gevolgen.

Behavioral finance, de wetenschap op het grensvlak van de economie en psychologie is populair. Niet vreemd; inzicht in de eigen drijfveren en gedragingen is verhelderend.

In het geval van beleggers kan het zelfs extra rendement opleveren. De meeste beleggers

denken namelijk rationeel te handelen. Maar dat valt tegen in de praktijk, zo blijkt uit breed academisch onderzoek. We laten ons ongemerkt leiden door onze emoties. De gedragswetenschap heeft diverse van deze irrationele patronen inmiddels ontdekt en beschreven. De bank maakt bij het formuleren van het beleggingsbeleid en beleggingsadvies gebruik van deze waardevolle inzichten. Vier belangrijke valkuilen op een rij.

OVER-OPTIMISME

Een belangrijke valkuil bij beleggen is over-optimisme.

LEESTIPS

Krijg meer inzicht in behavioral finance, de werking van ons brein bij het nemen van beslissingen.

Ons feilbare denken - Daniel Kahneman

Het slimme onbewuste - Ap Dijksterhuis

Mensen zijn geneigd de kans op succes te overschatten. De risico’s worden daarentegen onderschat. Dat leidt tot suboptimale beslissingen. Zo worden verlieslijdende beleggingen soms te lang in portefeuille gehouden.

Beleggers gaan ervan uit “Dat het wel goed zal komen”. Ook wordt vaak te weinig aandacht aan de beleggingsportefeuille besteed. Zo doet het merendeel van beleggers in het bedieningsconcept ‘Zelf Beleggen’ minder dan één effectentransactie per kwartaal.

Periodiek onderhoud van de portefeuille is echter van grote invloed op het rendement. Dit is noodzakelijk om bijvoorbeeld de verhouding tussen de verschillende asset categorieën weer in de gewenste balans te brengen in sterk wisselende omstandigheden op financiële markten.

ANGST

De mens reageert sterker op negatieve dan op positieve signalen. Beleggers hebben de neiging om te veel gewicht

48

FINANCIAL FOCUS

toe te kennen aan recente gebeurtenissen en te weinig aan belangrijke informatie die al langer bekend is. Tijdens heftige marktbewegingen is er sprake van duidelijk waarneembare stress onder beleggers die – feitelijk gezien – gemakkelijk overdreven wordt. Dit effect wordt nog verder versterkt door wat de gedragswetenschap kuddegedrag noemt. Sommige beleggingstrends hebben weinig te maken met fundamentele gegevens van een onderneming of sector, maar komen voort uit kuddegedrag. Een fonds of aandeel waarover veel wordt gepraat stijgt snel in populariteit.

Als een markt stijgt (of daalt) vrezen beleggers dat anderen meer informatie hebben dan zij.

Dit zorgt voor een sterke impuls om mee te doen met de horde.

Zowel angst als kuddegedrag kunnen de financiële doelstellingen van beleggers ondermijnen. Zo beleggen sinds de kredietcrisis van 2008 veel beleggers nog

EXPERTISE

EXPERTISE BELEGGEN

TIPS OM BETER TE BELEGGEN

men. Wie van zichzelf weet niet altijd weloverwogen te handelen, kan

altijd te defensief en worden relatief veel liquiditeiten in portefeuille aangehouden, terwijl internationale aandelenmarkten inmiddels het niveau van vóór de crisis ruimschoots zijn gepasseerd.

in te schakelen.

VERLIESAVERSIE

LAAT U ADVISEREN

Het onderkennen van gedragsneigingen voorkomt schadelijke finan­

ciële gevolgen. Zo helpt een gedisciplineerde benadering van financiële beslissingen om grote missers – ingegeven door emoties – te voorko-

daar rekening mee houden. Bijvoorbeeld door een beleggingsadviseur

MAAK EEN FINANCIEEL PLAN VOOR DE TOEKOMST

Een financieel plan helpt om emotionele beslissingen terug te dringen

en de beleggingsportefeuille weloverwogen in langetermijnperspectief te blijven zien.

VERDIEP UW KENNIS

Niet-rationeel gedrag van beleggers is vaak gebaseerd op framing,

ofwel kadering. Daarbij worden vuistregels gebruikt om beslissingen

te nemen over complexe zaken. Bijvoorbeeld bij aandelenselectie. Zo zijn beleggers wereldwijd geneigd om vooral te beleggen in aandelen

van ondernemingen uit eigen land. Dit komt door het menselijk brein

dat veel gewicht geeft aan zaken die herkenbaar en dichtbij zijn. Daarbij wordt onvoldoende rekening gehouden met feiten, bijvoorbeeld winsten omzetcijfers en de prestaties van vergelijkbare ondernemingen in

andere landen.

KIJK NAAR DE BELEGGINGEN OP PORTEFEUILLENIVEAU

Emoties bij beleggen spelen een grote rol in onzekere tijden, bijvoorbeeld tijdens een financiële crisis. Of als de belegger een verkeerde

beslissing heeft genomen. Gedragswetenschappers noemen dit de

spijttheorie. Beleggers houden in dat geval vast aan de aankoopkoers van een aandeel of fonds. Staat het aandeel lager dan dit emotio-

nele ijkpunt, dan hebben beleggers grote moeite om het aandeel te

verkopen. Echter spijt omtrent een onfortuinlijke individuele belegging doet afbreuk aan de aandacht voor het toekomstperspectief van de belegging en het totaalresultaat van de portefeuille.

Iedere belegger heeft een hekel aan verliezen. De wetenschap laat zien dat onze negatieve emotionele reactie op verlies van een geldbedrag zelfs sterker is dan de euforie bij de winst van een vergelijkbaar bedrag. Niet voor niets vinden de meeste beleggers het zwaarder een aandeel te verkopen dat op verlies staat, dan een aandeel dat winstgevend is.

Uw adviseur houdt hier rekening mee door verkoopadviezen aan de hand van feiten toe te lichten.

Als een aandeel is gedaald is er mogelijk iets structureel mis met de onderneming. Daarnaast is het belangrijk om uit te gaan van het rendement van de totale portefeuille, en niet alleen te focussen op afzonderlijke verlieslatende beleggingen.

inflatie en eventuele belastingen op het vermogen vaak verkeerd inschatten. Deze irrationele perceptie van geld beïnvloedt beleggingsbeslissingen. Zo wordt het effect van de inflatie op lange termijn op het vermogen onderschat. Het rendement op spaargeld en andere liquiditeiten is – zeker in het huidige renteklimaat – te laag om inflatie te compenseren. Beleggers met een groot belang in liquiditeiten lopen het risico de beoogde financiële doelen op lange termijn niet te halen.

JUISTE REGIE

De valkuilen die de behavioral finance beschrijft doen zich onder alle marktomstandigheden voor.

Zijn de financiële markten grillig, dan laten beleggers zich nog sterker leiden door hun emoties.

Een goed doordacht financieel plan kan helpen om emotionele beslissingen terug te dringen en uw beleggingsportefeuille in langetermijnperspectief te blijven zien.

IRRATIONELE PERCEPTIE VAN GELD

Ook de wijze waarop mensen tegen de ontwikkeling van hun vermogen aankijken wordt beïnvloed door emoties. Onze focus op het hier en nu, maakt dat we de nadelige effecten van

GERBEN JORRITSMA Global Head of Investment Strategy & Portfolio Expertise GERBEN.JORRITSMA@NL.ABNAMRO.COM

FINANCIAL FOCUS

49

EXPERTISE

EXPERTISE BETALEN

Nieuwe vorm van pinnen groeit als kool

CONTACTLOOS BETALEN VEILIGER DAN GEDACHT Sinds de invoering in 2013 is contactloos betalen soepel ingeburgerd geraakt in Nederland. Het is een handige en snelle manier om kleine bedragen te betalen. Bij de veiligheid werden echter vraagtekens gezet.

Onterecht, zo blijkt Elk jaar betalen Nederlanders een groter deel van hun aankopen met hun betaalpas. In 2015 was het aantal pinbetalingen voor het eerst zelfs hoger dan het aantal transacties met contant geld, zo blijkt uit cijfers van De Nederlandsche Bank. Sinds de introductie van contactloos betalen in 2013 in Nederland, neemt ook het aantal transacties met deze nieuwe manier van pinnen snel toe. Eén op de vijf ABN AMRO klanten heeft bijvoorbeeld al eens een contactloze betaling gedaan. En de verwachting is dat de nieuwe pinvorm snel zal blijven groeien.

Wat ook niet verwonderlijk is, omdat betalen er sneller en gemakkelijker door wordt. Voor bedragen tot en met 25 euro hoeft de betaler namelijk alleen zijn pinpas tegen de betaalautomaat

ONVERMINDERDE GROEI Het aantal pinbetalingen blijft onverminderd doorgroeien in Nederland. In 2015 ruim 3 miljard keer.

50

FINANCIAL FOCUS

te houden. Het intoetsen van een pincode is niet nodig.

VEILIG

De enige horde die snelle acceptatie van contactloos betalen nog in de weg leek te staan, was veiligheid. Daar werden vraagtekens bij gezet.

Vooral door de consument. Uit een in juni door ABN AMRO gehouden Klantonderzoek Veiligheidsbeleving blijkt bijvoorbeeld dat klanten contactloos betalen als de betaalmethode met het hoogste frauderisico zien. Dat blijkt echter niet uit de feiten. Er zijn namelijk geen fraudegevallen bekend sinds de introductie van contactloos betalen. Dat komt mogelijk door de natuurlijke begrenzing in de pas. Het maximale pinbedrag kan per aankoop niet hoger zijn dan 25 euro met een dagtotaal van 50 euro. Als de aankoopbedragen toch daarboven liggen, wordt er altijd om een pincode gevraagd.

voor criminelen, maar is dat helemaal niet. De dief van een pas kan namelijk slechts kleine aankopen doen. Wil hij het groter aanpakken, door fraude te plegen, dan wordt het een ingewikkeld verhaal. Hij moet zich dan inschrijven bij de Kamer van Koophandel, en voor een rekening en contract voor een betaalautomaat zorgen. Een betaalautomaat wordt namelijk alleen onder strikte voorwaarden verstrekt. De fraudeur moet zijn automaat bovendien laten registreren voordat er bedragen kunnen worden geïncasseerd. Betalingen worden pas na één werkdag op de bankrekening van de fraudeur bijgeschreven. Vaak voldoende tijd voor de bank om de fraude op te merken en de rekening te blokkeren. Voor criminelen is dat nogal veel risico en moeite voor een onzekere opbrengst.

GEEN EIGEN RISICO

Contactloos betalen lijkt misschien aantrekkelijk

Toch is fraude natuurlijk nooit helemaal uit te sluiten. Stel dat uw betaalpas na verlies of diefstal toch is gebruikt voor contactloze betalingen. Wat gebeurt er dan?

MINDER CONTACT

MINDER CONTANT

CRIMINELEN

In 2015 nam het aantal contactloze betalingen in Nederland met de pinpas toe met 25 procent per maand.

De recente toename van contactloos betalen heeft tot ongeveer 50 miljoen minder contante betalingen geleid.

De bank staat dan garant voor het bedrag dat is afgeboekt.

Hiervoor geldt geen eigen risico, op een aantal bijzondere gevallen na. Bijvoorbeeld als u weet dat u de betaalpas kwijt bent, maar deze niet direct laat blokkeren.

Of als u kon weten dat uw betaalpas voor frauduleuze handelingen gebruikt zou worden.

Voor vragen kunt u altijd terecht bij uw private banker. U kunt ook het recente online seminar ‘Valse e-mails’ terugkijken op abnamromeespierson.nl/ veiligbankieren.

GUUS STEEGMANS Productmanager Veilig Bankieren GUUS.STEEGMANS@NL.ABNAMRO.COM

DENNIS WOONING Sr. productmanager Betaalpassen DENNIS.WOONING@NL.ABNAMRO.COM

MOBIEL CONTACTLOOS De volgende stap is contactloos betalen met mobiele telefoon: die wordt net als de pas naast de automaat gehouden.

UITGELICHT

GROENTE UIT DE ZEE DE DUTCH WEED BURGER

NAAM PRODUCT /

DUTCH WEEDBURGER WAT IS HET /

EEN HAMBURGER DIE NIET VAN VLEES IS GEMAAKT, MAAR VAN ZEEWIER EN ALGEN

VOOR WIE IS HET BEDOELD /

VOOR MENSEN DIE VERANTWOORD EN LEKKER WILLEN ETEN

WAT ZIJN DE VOORDELEN /

DE WERELDWIJDE VEESTAPEL STOOT MEER CO₂ UIT DAN AUTO’S EN DE INDUSTRIE. DAAR IS DE DUTCH WEED BURGER EEN

ANTWOORD OP: ER IS GEEN ZOETWATER OF LANDBOUWGROND NODIG EN ER IS GEEN UITSTOOT. WAT MAAKT HET UNIEK? DE

BURGER SMAAKT MISSCHIEN WEL BETER DAN EEN ECHTE BURGER. MEER INFORMATIE OVER DE DUTCH WEED

BURGER EN WAAR U DEZE KUNT ETEN VINDT U OP WWW.DUTCHWEEDBURGER.COM

UITGELICHT BURGER

MEER

UITGELICHT www.financialfocus.nl FINANCIAL FOCUS

51

SERVICE

Waar vind ik meer informatie over beleggen?

Financial Focus is sinds begin 2015 van opzet veranderd. We proberen u met dit magazine en op financialfocus.nl te inspireren en te helpen met bijzondere verhalen en interessante artikelen.

In print Als u meer wilt weten over beleggen kunt u natuurlijk ook bij ons terecht. of digitaal?

U vindt onder meer onze actuele beleggingsvisie, Het magazine Financial Focus koersen en informatie over onze producten op is zowel in print als digitaal te lezen. abnamromeespierson.nl/beleggen.

Ontvangt u het magazine nu per post en wilt u Financial Focus liever digitaal lezen?

Laat u dat dan weten aan uw private banker of stuur een mailtje naar de redactie.

Nieuw:

dagelijkse inspiratie via Daily Focus Daily Focus is de nieuwe dagelijkse nieuwsbrief van Financial Focus. Daily Focus scant voor u wereldwijde zakelijke media en biedt u een compacte selectie met een samenvatting van deze artikelen. U ontvangt deze nieuwsbrief elke werkdag om 8:00 uur. U kunt zich aanmelden via financialfocus.nl/dailyfocus.

OVER ABN AMRO MEESPIERSON ABN AMRO MeesPierson is een handelsnaam van ABN AMRO Bank N.V. ABN AMRO Bank N.V. is gevestigd aan de Gustav Mahlerlaan 10 (1082 PP) te Amsterdam (Nederland). Het internetadres van ABN AMRO MeesPierson is abnamromeespierson.nl. ABN AMRO Bank N.V. heeft een bankvergunning van De Nederlandsche Bank N.V. en is opgenomen in het register van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) onder nummer 12000004. ABN AMRO Bank N.V. kan optreden als: ◆ aanbieder van betaal-, spaar- en kredietproducten; ◆ bemiddelaar en adviseur van betaal-, spaar-, krediet- en verzekeringsproducten; ◆ beleggingsonderneming voor alle beleggingsdiensten, beleggingsactiviteiten en nevendiensten.

Informatie over de klachtenregeling van ABN AMRO Bank N.V. en de geschilleninstantie waarbij ABN AMRO Bank N.V. is aangesloten kunt u vinden op abnamro. nl/klachtenregeling of opvragen via telefoonnummer 0900-0024 (€ 0,10 per minuut). Op ABN AMRO Bank N.V. zijn het beleggers-compensatiestelsel en het depositogarantiestelsel van toepassing. Meer informatiedaarover kunt u vinden op: abnamro.nl/garantieregeling of opvragen via telefoonnummer 0900-0024.

ABN AMRO Bank N.V. is ingeschreven in het Handelsregister K.v.K. Amsterdam onder nummer 34334259. Het BTW-identificatienummer van ABN AMRO Bank N.V. is NL820646660B01.

ALGEMENE DISCLAIMER De in dit document aangeboden informatie is opgesteld door ABN AMRO Bank N.V. en is bedoeld als informatie in algemene zin en is niet toegespitst op uw persoonlijke situatie. De informatie mag daarom nadrukkelijk niet beschouwd

52

FINANCIAL FOCUS

worden als een advies of als een voorstel of aanbod tot 1) het aankopen of verhandelen van financiële instrumenten en/of 2) het afnemen van beleggingsdiensten noch als een beleggingsadvies. Beslissingen op basis van de informatie uit dit document zijn voor uw eigen rekening en risico. De informatie en de voorwaarden die van toepassing zijn op door ABN AMRO Bank N.V. aangeboden financiële instrumenten en beleggingsdiensten verleend door ABN AMRO Bank N.V. kunt u vinden in de Voorwaarden Effectendienstverlening ABN AMRO N.V. en het Informatieblad Effectendienstverlening ABN AMRO Bank N.V. die verkrijgbaar zijn via abnamro.nl/beleggen. Hoewel ABN AMRO Bank N.V. tracht juiste, volledige en actuele informatie uit betrouwbaar geachte bronnen aan te bieden, verstrekt ABN AMRO Bank N.V. expliciet noch impliciet enige garantie dat de aangeboden informatie in dit document juist, volledig of actueel is. ABN AMRO Bank N.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor druk- en zetfouten.

De in dit document opgenomen informatie kan worden gewijzigd zonder voorafgaand bericht. ABN AMRO Bank N.V. is niet verplicht de hierin opgenomen informatie te actualiseren of te wijzigen. ABN AMRO Bank N.V. en/of haar agenten of onderaannemers aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid ten aanzien van enige schade (met inbegrip van gederfde winst), die op enigerlei wijze voortvloeit uit de informatie die u in dit document wordt aangeboden of het gebruik daarvan. ABN AMRO Bank N.V. , of de rechthebbende, behoudt alle rechten (waaronder auteursrechten, merkrechten, octrooien en andere intellectuele eigendomsrechten) met betrekking tot alle in dit document aangeboden informatie (waaronder alle teksten, grafisch materiaal en logo’s).

Het is niet toegestaan de informatie uit dit document te kopiëren of op enigerlei wijze openbaar te maken, te verspreiden of te ver-menigvuldigen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ABN AMRO Bank N.V. of rechtmatige toestemming van de rechthebbende. U mag de informatie in dit document wel afdrukken voor uw eigen persoonlijk gebruik.

US PERSON DISCLAIMER ABN AMRO Bank N.V. (“ABN AMRO”) is niet geregistreerd als broker-dealer en investment adviser zoals bedoeld in respectievelijk de Amerikaanse Securities Exchange Act van 1934 en de Amerikaanse Investment Advisers Act van 1940, zoals van tijd tot tijd gewijzigd, noch in de zin van andere toepasselijke wet- en regelgeving van de afzonderlijke staten van de Verenigde Staten van Amerika. Tenzij zich op grond van de hiervoor genoemde wetten een uitzondering voordoet, is de beleggingsdienstverlening van ABN AMRO inclusief (maar niet beperkt tot) de hierin omschreven beleggingsproducten en beleggingsdiensten, alsmede de advisering daaromtrent niet bestemd voor Amerikaanse ingezetenen [“US Persons” in de zin van vorenbedoelde wet- en regelgeving]. Dit document of kopieën daarvan mogen niet worden verzonden of meegebracht naar de Verenigde Staten van Amerika of worden verstrekt aan Amerikaanse ingezetenen.

Onverminderd het voorgaande is het niet de intentie de in dit document beschreven beleggingsdiensten en/of beleggingsproducten te verkopen of te distribueren of aan te bieden aan personen in landen waar dat ABN AMRO op grond van enig wettelijk voorschrift niet is toegestaan. Een ieder die beschikt over dit document of kopieën daarvan dient zelf na te gaan of er wettelijke beperkingen bestaan tegen de openbaarmaking en verspreiding van dit document en/of het afnemen van de in dit document beschreven beleggingsdiensten en/of beleggingsproducten en zodanige beperkingen in acht te nemen. ABN AMRO is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van beleggingdiensten en/of beleggingsproducten die in strijd met de hiervoor bedoelde beperkingen zijn afgenomen.

COLOFON

04 // 2016 FINANCIAL FOCUS

is een uitgave van ABN AMRO MeesPierson. De informatie in deze uitgave is informatie in algemene zin en is niet toegespitst op uw persoonlijke situatie. Meer informatie hierover leest u in de disclaimer op pagina 52.

AFMELDEN

U kunt het abonnement opzeggen via uw private banker.

In de volgende editie Sociaal maatschappelijk ondernemen DE VOLGENDE EDITIE VAN FINANCIAL FOCUS VERSCHIJNT IN OKTOBER

Uitgever

ABN AMRO MeesPierson

Concept & Realisatie LVB Networks

Drukwerkcoördinatie

Sumis Printmanagement

Hebt u vragen voor onze experts uit dit magazine? Zij helpen u graag!

U kunt altijd bellen met uw eigen private banker. Of met de private banking assistenten van ons Private Banking Advies & Service Team.

Bereikbaar op maandag t/m vrijdag van 7.00 – 23.00 uur en zaterdag van 8.00 – 20.00 uur.

0800 024 07 34

(Vanuit het buitenland: 0031 20 5176356)

Redactieadres ABN AMRO

Redactie Financial Focus Postbus 283 (AA1040) 1000 EZ Amsterdam

Een vraag voor de redactie?

financial.focus@nl.abnamro.com

Omslagillustratie Ella Nitters

JOS TER AVEST Algemeen directeur JOS.TER.AVEST@NL.ABNAMRO.COM HAN DE JONG Chief Economist HAN.DE.JONG@NL.ABNAMRO.COM PETER PLEIJSANT Fiscaal specialist PETER.PLEIJSANT@NL.ABNAMRO.COM

(Met nieuws na 20 juli 2016

kon in deze uitgave geen rekening meer worden gehouden.)

Financial Focus online

Op www.financialfocus.nl leest u

meer artikelen over en uit de wereld van vermogenden.

ABN AMRO MeesPierson online Informatie over producten

en diensten van ABN AMRO MeesPierson vindt u op

www.abnamromeespierson.nl

FINANCIAL FOCUS

53

JOHN FENTENER VAN VLISSINGEN BCD GROUP

JOHN FENTENER VAN VLISSINGEN MAAKTE GEEN CARRIÈRE BIJ FAMILIEBEDRIJF SHV. HIJ BESLOOT ZIJN EIGEN ONDERNEMING OP TE RICHTEN. MET BCD GROUP INVESTEERT HIJ MET NAME IN DE REISINDUSTRIE. ZIJN ONDERNEMING IS ACTIEF IN 110 LANDEN EN HEEFT 13.000 MEDEWERKERS.

‘Noem mij een familiebedrijf waarin het is misgelopen met de bonuscultuur’

MEER

INTERVIEWS

www.financialfocus.nl