Focus op Prinsjesdag 2016
Economisch Bureau Nederland
20 september 2016
Philip Bokeloh
Macro Economische Verkenning 2017
Tel: +31 (0)20 383 2657
• De economie groeit in 2016 en 2017 met 1,7%
philip.bokeloh@nl.abnamro.com
• Het CPB verwacht daarmee iets meer groei dan ABN AMRO Nico Klene Tel: +31 (0)20 628 4204
• De groei van de wereldhandel vertraagt heel licht in 2017
nico.klene@nl.abnamro.com
• Bijdrage aan de groei van de uitvoer neemt af in 2017 • De consumptiegroei loopt in 2017 weer op - door een stijging van de reële lonen en het herstel van de woningmarkt • De inflatie gaat oplopen door stijgende invoerprijzen • De werkloosheid daalt niet verder
Miljoenennota 2017 • EMU-tekort daalt naar 0,5% van BBP dankzij eerdere ombuigingen en economische groei - ondanks lagere gasbaten • Overheidsschuld daalt naar 62% van het BBP in 2017 • Door extra maatregelen neemt de koopkracht voor vrijwel iedereen toe • EUR 1,5 mld extra vrijgemaakt voor veiligheid en justitie, zorg, defensie, onderwijs, armoede kinderen • Opnieuw is het beleid van het kabinet procyclisch • Ten aanzien van het verstevigen van het groeivermogen van de economie is het kabinet minder ‘activistisch’
Insights.abnamro.nl/
2
Focus op Prinsjesdag 2016 – 20 september 2016
MEV 2017: onderliggende herstel zet door Het Centraal Planbureau (CPB) stelt dat het onderliggende herstel van de Nederlandse economie doorzet. De Nederlandse economie kan in 2017 met 1,7% even hard groeien als in 2016. Opnieuw wordt de groei geremd door de verdere verlaging van de gaswinning - met 0,2%-punt. Ook de uitslag van het Brexit-referendum drukt de groei. Economisch beeld Het CPB voorziet dat de wereldhandel langzaam zal groeien. Dat heeft te maken met de matige groei van de wereldeconomie. Met name de groei in de opkomende economieën is aan de lage kant. Bovendien wordt de groei van de eurozone wat gedrukt door het Brexitbesluit. Gevolg zal zijn dat de uitvoer slechts beperkt – iets minder dan in 2016 - bijdraagt aan de groei van de Nederlandse economie. De groei van de particuliere consumptie blijft dit jaar flink achter bij de toename van het beschikbaar inkomen. De besparingen lopen dus op. In 2017 kan de consumptie wat meer toenemen dan dit jaar, mede dankzij de stijging van de reële lonen en het verdere herstel van de huizenmarkt. Door de reële loonstijging en de expansie van de werkgelegenheid verbetert het reëel beschikbaar inkomen in 2017 met 1,2%. Dat is duidelijk minder dan dit jaar. Dat komt vooral door de forse belastingverlaging van dit jaar, die er volgend jaar níet is. De consumptie neemt in 2017 naar verwachting harder toe dan het beschikbaar inkomen. Een deel van de inkomensgroei van 2016 wordt dus pas in 2017 besteed. De groei van de bedrijfsinvesteringen neemt in 2017 af, na de krachtige groei in de voorgaande twee jaren. Dat heeft mede te maken met de onzekere economische vooruitzichten. Ook de investeringen in woningen groeien minder, na de uitbundige groei in (vooral) 2015 en 2016. De afname van de werkloosheid zet in 2017 niet door. Bedrijven worden voorzichtiger met het aannemen van personeel, waardoor de groei van de werkgelegenheid afneemt. Maar er komen wel meer personen bij op de arbeidsmarkt en daardoor blijft de werkloosheid stabiel.
BBP-groei wordt breed gedragen Bijdrage van diverse componenten aan BBP-groei in %-punten
2
Uitvoer
1
Bedrijfsinvesteringen Part. consumptie Woninginvesteringen
0
Overheidsbestedingen BBP
-1 13
14
15
Bron: Gebaseerd op MEV 2017
16
17
3
Focus op Prinsjesdag 2016 – 20 september 2016
Het CPB wijst erop dat de ‘neerwaartse risico’s’ voor de mondiale groei overheersen. Denk aan de mogelijke gevolgen van probleemleningen bij veel Europese banken, terroristische aanslagen en de oplopende schuldenlast van China. Ook hebben de centrale banken minder mogelijkheden om het beleid te verruimen als er een schok zou komen. Kerncijfers Nederlandse economie 2015
2016 2017 % mutaties
BBP
2,0
1,7
1,7
Particuliere consumptie
1,8
1,3
1,8
Overheidsconsumptie
0,2
0,8
1,0
Investeringen
9,9
6,0
2,6
- woningen
27,4
10,3
4,5
- bedrijven
7,4
7,2
2,6
- overheid
2,7
-2,7
0,4
Uitvoer
5,0
3,2
3,1
Invoer
5,8
3,7
3,8
Reëel beschikbaar inkomen
3,5
3,6
1,2
Consumentenprijzen (CPI)
0,6
0,2
0,6
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
6,9
6,2
6,2
Bron: CPB, MEV 2017
De groeiramingen van ABN AMRO zijn iets lager dan die van het CPB. Maar onze visie is niet wezenlijk anders.
Miljoenennota 2017: tekort en schuld nemen verder af De Miljoenennota laat zien dat de overheidsfinanciën in 2017 flink verder verbeteren. Dit is te danken aan de ombuigingen waartoe het kabinet bij het begin van de regeerperiode heeft besloten en aan de economische groei. Beleid - hoofdpunten Hieronder gaan we wat meer in detail in op maatregelen die het kabinet heeft genomen of wil nemen. - Het kabinet ziet voor zichzelf een rol weggelegd bij innovatie, klimaat en ondernemerschap. Voor een duurzaam economisch herstel zijn voldoende investeringen nodig. Nog deze regeertermijn komt het kabinet met een voorstel voor een nieuwe Nederlandse financieringsinstelling. Deze instelling moet naast de investeringen in Nederland ook de export stimuleren. - Het kabinet trekt geld uit om de koopkracht te ondersteunen. Zowel werkenden, uitkeringsontvangers en gepensioneerden gaan erop vooruit. Het kabinet komt huishoudens met een laag inkomen tegemoet door de algemene heffingskorting, zorgtoeslag en huurtoeslag te verhogen. Het verhoogt het kindgebonden budget om de koopkracht van gezinnen met
4
Focus op Prinsjesdag 2016 – 20 september 2016
kinderen met een laag inkomen te verbeteren. Verder verhoogt het de ouderenkorting. Ongeveer 90% van de huishoudens gaat er op vooruit in 2017. - Daarnaast investeert het kabinet in defensie. Er komt meer geld vrij voor training, opleiding en inzet van de strijdkrachten. Verder investeert het kabinet in reserveonderdelen, zodat het leger materieel sneller kan repareren. - Ook de Nationale Politie kan op extra middelen rekenen. De wijkagent dient meer gelegenheid te krijgen om de wijk in te gaan. Daarnaast krijgen agenten een betere toerusting. Tevens gaat er geld naar cybersecurity, de aanpak van criminaliteit en de bestrijding van terrorisme. - Het kabinet stelt geld beschikbaar voor kinderen van huishoudens met een laag inkomen. Zij krijgen ondersteuning in natura bij de aanschaf van schoolbenodigdheden en sportattributen en bij de bekostiging van zwemles en schoolreizen. Het kabinet wil dat kinderen van laag opgeleide ouders hun talenten benutten en het onderwijs volgen dat bij hen past. Daarnaast wil het de doorstroom tussen onderwijsniveaus verbeteren, zodat leerlingen makkelijker diploma’s kunnen stapelen. - Het kabinet wil sobere opvang regelen voor asielzoekers en hun zo snel mogelijk zekerheid geven over hun verblijfstatus. De overheid wil de integratie van statushouders bevorderen door integratietrajecten te organiseren om de Nederlandse taal en waarden en normen te leren. - Het kabinet wil dat jongeren van 21 op termijn een volwaardig minimumloon krijgen. Nu ligt de grens bij 23 jaar. Verder gaat het minimumloon van 18-, 19-, en 20-jarigen omhoog. Wie meer dan 40 uur per week werkt, krijgt recht op een evenredig hoger loon. Werknemers die stukloon ontvangen krijgen ook ten minste recht op het wettelijk minimumloon. Werkgevers die een werknemer in dienst nemen (of houden) die het wettelijk minimumloon verdient, krijgen vanaf 2017 een financieel voordeel. - Met ingang van 2017 gaat het budget voor de WW-dienstverlening van het UWV omhoog, zodat het UWV een persoonlijkere dienstverlening kan leveren aan werkzoekenden. Het kabinet start in 2017 met een actieplan voor vijftigplussers. Daarmee wil het de langdurige werkloosheid onder deze groep aanpakken. Verder wil het kabinet werkgevers en werknemers meer mogelijkheden bieden om in cao’s afspraken te maken over transitievergoedingen, omscholing en werk-naar-werkbegeleiding in geval van ontslag om bedrijfseconomische redenen. - Er komt een gelijkere verdeling van de verantwoordelijkheden tussen werkgevers en werknemers bij ziekte van een werknemer. Bovendien kunnen werkgevers compensatie krijgen bij ontslag wegens langdurige arbeidsongeschiktheid. Verder kunnen zowel werknemers en werkgevers het initiatief nemen voor een vervroegde WIA-aanvraag als de werknemer geen zicht meer heeft op terugkeer op de arbeidsmarkt. - Met ingang van 2017 wil het kabinet een eerste stap zetten om de vermogensrendementsheffing in box 3 beter aan te laten sluiten op het werkelijk behaalde rendement.
5
Focus op Prinsjesdag 2016 – 20 september 2016
- Het kabinet maakt geld vrij om het de Energie-investeringsaftrek (EIA) te verruimen. Dit met als doel om de energiebesparing in de energie-intensieve industrie te stimuleren. 1
- Het kabinet versoepelt de ‘gebruikelijkloonregeling’ . Dit moet het makkelijker maken voor Innovatieve start-ups om te investeren in het eigen bedrijf. Daarnaast komt er extra budget beschikbaar voor de Wet Bevordering Speur- en Ontwikkelingswerk. - Vanaf 2018 verlengt het kabinet de eerste schijf van de VPB tot EUR 350.000. Dit ter verbetering van het fiscale klimaat voor het mkb. Deze maatregel wil het kabinet financieren met de opbrengst van de aanpak van belastingontwijking. - Het kabinet stelt DGA’s in staat om met belastingkorting de Pensioen in Eigen Beheerregeling af te kopen. Door het PEB af te schaffen hebben DGA’s minder administratieve lasten. Bovendien worden bv’s meer solvabel en ontstaat er meer ruimte voor dividenduitkeringen en investeringen. - Het kabinet schrapt de eerder voorgenomen bezuiniging op de verpleeghuiszorg van EUR 0,5 mld. Dit wordt voor EUR 0,4 mld gedekt vanuit het ‘2017-pakket’ en voor EUR 0,1 mld door ruimte binnen de langdurige zorg. Het budgettaire beeld voor 2017 Dankzij de ombuigingen waartoe het kabinet bij het begin van de regeerperiode heeft besloten, en dankzij de economische groei loopt het tekort van de overheid terug - ondanks de verminderde gaswinning in Groningen. De sterkere economische groei zorgt voor hogere belastinginkomsten. Ook de lagere rentelasten zijn gunstig voor de overheidsfinanciën. Er is sprake van financiële meevallers. Al in juni werd bekend dat het kabinet daarom EUR 1,2 mld wil inzetten om enkele omstreden bezuinigingen deels terug te draaien. De VVD koos hierbij voor uitgaven op het terrein van defensie, veiligheid en justitie, terwijl de PVDA koos voor de ouderenzorg, en onderwijs aan achterstandskinderen en asielkinderen. EUR 1,5 mld extra uitgaven voor 2017 Ten opzichte van eerdere plannen – in mln euro Veiligheid en justitie
450
Volksgezondheid
400
Defensie
300
Onderwijs
200
Plan armoede kinderen
100
Overig
50
Bron: Miljoenennota 2017
Daarnaast zijn er volgend jaar nóg enkele meevallers. Zo is de instroom van asielzoekers lager dan verwacht en valt de afdracht aan de EU lager uit. Daarnaast valt er flink wat geld vrij door een herziening van de pensioenregeling voor ondernemers.
1
Een persoon met een aanmerkelijk belang in een onderneming wordt geacht een loon te krijgen dat normaal is voor het niveau en de duur van zijn werk.
6
Focus op Prinsjesdag 2016 – 20 september 2016
Bovenop de eerdere EUR 1,2 mld komt nog eens EUR 0,3 mld extra beschikbaar voor uitgaven. Bovendien heeft het kabinet EUR 1,1 mld vrijgemaakt voor koopkrachtreparatie. Dankzij deze aanvullende maatregelen lijkt vrijwel iedereen er volgend jaar in koopkracht op vooruit te gaan. Naar verwachting daalt het financieringstekort van de overheid in 2017 van 1,1% naar 0,5% van het BBP. Ook de overheidsschuld als percentage van het BBP neemt verder af.
Gestage verbetering overheidsfinanciën % BBP
1 0 -1 -2 -3 -4 -5 -6 -7
80 70 60 50 40 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 Schuld (r.a.)
Financieringssaldo (l.a.)
Bron: Thomson Reuters Datastream
Zoals gezegd, is de daling van het tekort mede te danken aan de economische groei. Als je corrigeert voor het gunstige effect daarvan dan laat het EMU-saldo een veel kleinere verbetering zien. Het zogeheten structurele tekort daalt volgend jaar volgens de Miljoenennota slechts met 0,3%-punt. Volgens het CPB is de daling zelfs nog kleiner.
Kerncijfers overheidsfinanciën % BBP
2015
2016
2017
EMU-saldo (% BBP)
-1,9
-1,1
-0,5
EMU-schuld (% BBP)
65,1
63,4
62,1
Bron: Miljoenennota 2017
Besluit Om te voorkomen dat we het niet in de gaten zouden hebben, meldt het kabinet in allerlei bewoordingen dat het goed gaat. “Nederland staat er beter voor” en “Nederland is sterk uit de crisis gekomen”. De verkiezingsstrijd lijkt al begonnen. Met de gekozen maatregelen hoopt het kabinet kennelijk de oppositie zoveel mogelijk wind uit de zeilen te nemen. De Miljoenennota is verder vooral een opsomming van de beleidsmaatregelen van de voorbije jaren. Het klopt dat de overheidsfinanciën duidelijk zijn verbeterd - ondanks de extra maatregelen ter grootte van zo’n EUR 2½ mld (0,4% BBP). Die verbetering is echter mede te danken aan de economische groei. Structureel is de verbetering minder groot.
7
Focus op Prinsjesdag 2016 – 20 september 2016
Het kabinet laat op diverse terreinen de teugels vieren. Volgens het ‘Onafhankelijk Begrotingstoezicht’ (van de Raad van State) overschrijdt Nederland een tweetal Europese 2
begrotingsdoelstellingen en ook de norm van het eigen trendmatig begrotingsbeleid. Stevige ombuigingen – vooral in 2013-‘14 Cumulatieve ombuigingen in EUR mld
55 44 33 22 11 0 11
12
13
Ombuigingen
14
15
16
17
Zonder extra maatregelen '16 en '17
Bron: Thomson Reuters Datastream
De begroting is opnieuw pro-cyclisch. Toen het kabinet eind 2012 aantrad, zat de economie nog in een recessie. In 2013 begon weliswaar het herstel, maar dat was pas in het najaar duidelijk. Gemiddeld kromp het BBP in 2013 nog. Het ombuigingspakket van het kabinet was zo opgebouwd dat in 2013 en 2014 zo’n 60% van de geplande ombuigingen zou worden gerealiseerd. Dat gebeurde. Het resterende gedeelte zou volgen in de jaren 20152017. In de zomer van 2015 echter, toen de economie naar schatting al met zo’n 2% groeide, besloot het kabinet tot een lastenverlichting in 2016. En nu - bij een voorziene groei van ruim 1½% - komt het kabinet opnieuw met stimulerende maatregelen, alhoewel minder dan vorig jaar. Met dit beleid versterkt het kabinet dus de conjuncturele uitslagen. Op het terrein van structurele versterking van de economie is het kabinet in de Miljoenennota echter wat minder ‘activistisch’. We doelen nu op maatregelen om het groeivermogen van de economie te versterken. Denk aan het stimuleren van technologische ontwikkeling en innovatie. Ook op het terrein van de energietransitie moeten nog grote 3
stappen worden gezet.
De daling van het structurele tekort is te klein, en de gecorrigeerde uitgaven zouden moeten dalen, terwijl ze feitelijk stijgen. Aan de eis t.a.v. de daling van de schuld voldoet Nederland wel. 3 Zie https://insights.abnamro.nl/2016/09/na-aardgas-komt-zonneschijn/ 2
8
Focus op Prinsjesdag 2016 – 20 september 2016
Lees meer over het Economisch Bureau op:
https://insights.abnamro.nl/category/economie/
Dit document is samengesteld door ABN AMRO. Het heeft uitsluitend als doel om financiële en algemene informatie te verstrekken over de economie en sectoren. ABN AMRO behoudt zich alle rechten voor met betrekking tot de informatie in het document en het document wordt uitsluitend aan u verstrekt voor uw informatie. Het is niet toegestaan dit document (geheel of deels) te kopiëren, distribueren, door te geven aan een derde of om het voor enig ander doel te gebruiken dan hier boven bedoeld. Dit document is informatief bedoeld en vormt geen aanbieding van effecten aan het publiek, of een uitnodiging om een aanbod te doen. U mag niet om welke reden dan ook vertrouwen op de informatie, meningen, beramingen, en aannames in dit document noch dat het compleet, accuraat of juist is. Er wordt geen garantie gegeven, uitdrukkelijk of stilzwijgend, door of uit naam van ABN AMRO, haar directeuren, functionarissen, vertegenwoordigers, gelieerde partijen, groepsmaatschappijen of werknemers met betrekking tot de juistheid of volledigheid van de informatie in dit document, en geenenkele aansprakelijkheid wordt geaccepteerd voor enig verlies als direct of indirect gevolg van het gebruik van deze informatie. De opvattingen en meningen opgenomen hierin kunnen op enig moment aan verandering onderhevig zijn en ABN AMRO heeft geen enkele verplichting om de informatie in dit document na de datum hiervan te herzien. Voordat u in enig product van ABN AMRO investeert, dient u zich te informeren over de verschillende financiële en andere risico’s, alsmede mogelijke beperkingen voor u en uw investeringen als gevolg van toepasselijke wetgeving en regels. Indien u, na lezing van dit document, overweegt een investering te doen in een product, raadt ABN AMRO aan om een dergelijke investering met uw relatiemanager of persoonlijke adviseur te bespreken om nader te bezien of het relevante product – met inachtneming van alle mogelijke risico’s – past bij uw investeringen. De waarde van beleggingen kan fluctueren, In het verleden behaalde resultaten bieden geen garanties voor de toekomst. ABN AMRO behoudt zich het recht voor wijzigingen in dit materiaal aan te brengen. Alle rechten voorbehouden.