a cidade dos barrios by a cidade dos barrios coruña

Dirección do Proxecto Estudio MMASA Luciano G. Alfaya + Patricia Muñiz [www.mmasa.net] Coordinación da Información Luciano G. Alfaya Patricia Muñiz Ramón Fernández Equipo de Traballo Lucía Buceta Camilo Fernández Verónica Miguez Gael Sánchez María López Ángel González Silvia Candía Juan Carlos Mancho Paula Monedero César Escudero Aurora Abelairas Equipo de Asesoramento Jose Miguel Iribas Carlos Ferrás Jose Maria Ezquiaga Carmén Lamela Santiago Lago Juan Freire

A Cidade dos Barrios é unha Plataforma de Investigación e Reflexión sobre a cidade da Coruña que pretende afondar no micro-urbanismo e nos desexos dos cidadáns para a configuración do espazo público. Foi impulsada pola Delegación da Coruña do Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia e apoiada polo Concello da Coruña, a Diputación da Coruña e a Fundación Caixa Galicia. Tratase dun experiento “estratificado” que contempla unha serie de accións simultaneas co fin de estimular as reflexións sobre a cidade actual. Está publicación é o rexistro da primeira parte do estudio pero ademáis das actividades aqui recollidas -analisis de varios barrios e obradoiros participativos en distintos puntos da cidade- celebraronse catro conferencias -Andrés Jaque, Katrin Golda-Pontgraz, Losdeldesierto e Alvaro Domingues- que contribuiron no debate plantexado. Toda a documentación desta publicación asi como os datos base acadados poden atoparse -e (re)utlizarsena web www.acidadedosbarrios.org. O proxecto desenvolvese baixo licencia Creative Commons 3 que permite o seu uso e manipulación sempre que non sexa con fins comerciais.

Obradoiros Participativos Colectivo Ergosfera [www.ergosfera.org] desescribir [www.desescribir.com] Difusión e páxina web Colectivo Flu.or [fluor.edicypages.com] Maquetación Jorge Perez Edita Delegación da Coruña Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia Presidente: Manuel de la Iglesia Secretario: Pedro Taboada Tesoureiro: Jorge Salgado

ISBN: 978-84-936924-4-5 DL:

TEXTOS

A cidade dos barrios Manuel de la Iglesia Pérez

Unha mirada complementaria sobre A Coruña Luciano G. Alfaya + Patricia Muñiz

Metodoloxía e participación cidadá Camilo Fernández González

Aplicación do SIX nos estudos urbáns Gael Sánchez Rivas

As conexións dixitais no estudo da cidade Juan Freire Botana

BARRIOS

26 32 36 42 46 52 56 62

Feans_Mesoiro_Elviña Lugares de borde ››obradoiro feans Montealto_Atochas_Adormideras_Zalaeta Experiencias de socialización ››obradoiro montealto Labañou_Rosales_Visma_Portiño Xeitos de visibilizar ››obradoiro campanario Matogrande_asFlores_Monelos Espazos de relación ››obradoiro matogrande

A Cidade dos Barrios Manuel de la Iglesia Pérez [Arquitecto Presidente da Delegación do COAG da Coruña]

Desde a súa creación a Delegación da Coruña do Colexio Oficial de Arqutiectos de Galicia centrou moitos dos seus esforzos na participación cidadá e na complementariedade coas institucións que os representan. O papel dos arquitectos remárcase a diario como enlace entre desexos e realidades urbanas asi que hoxe mais que nunca é necesario fomentar a figura de interlocutor cos cidadáns. Co fin de experimentar novas soluccións no impredecible contexto actual, semella necesario lograr a empatía cos cidadáns, escoitar as súas demandas e facer unha labor divulgativa sobre as posibilidades da planificación urbana. Desde ese punto de partida non debemos pretender ter unha atitude alecionadora sobre a sociedade, senón formar parte dela, trascender a distancia que separa planficadores de usuarios abrindo novas cales experimentais que permitan o uso da cidade desde outros plantexamentos. Na actualidade o proceso de redacción do planeamento está dando forma á cidade dos vindeiros anos e moitas das suas contribucións axudan a unha comprensensión inicial da urbe e a comenzar un debate propositivo para a súa mellora.

unha ollada da cidade desde parámetros diferenciados e que permita crear laboratorios de estudios urbanisticos partindo do contacto directo cos cidadáns desde a consolidación do papel de mediador do noso colectivo. Para conquerir estes obxetivos reclamouse a colaboración dos arquitectos Luciano Alfaya e Patricia Muñiz que desde hai varios anos desenvolven labouras de investigación e difusión da Arquitectura e o Urbanismo contemporáneos, tanto desde Andar Quatro como desde o Estudio MMASA. Recentemente realizaron a investigación “Habitares, os lugares dos cidadáns”, que deu lugar a un libro e unha mostra do mesmo título que foi exposta na sala da delegación do Colexio de Arquitectos na Coruña. No seu conxunto, A Cidade dos Barrios, é unha acción combinada na que que se traballará tanto no plano teórico como no contacto directo cos veciños. Diversos colectivos locais de arquitectos (nesta primeira fase Ergosfera e Desescribir) realizarán obradoiros nos que tratarán de establecer novos mapas e diagramas de funcionamento da cidade que poidan servir para complementar o debate sobre a cidade que todo esperamos atopar no futuro.

Desde o Colexio de Arquitectos pretendemos establecer un camiño complementario que poida ofrecer 04

A cidade dos barrios [Fase 1]

Unha mirada complementaria sobre A Coruña Luciano G. Alfaya + Patricia Muñiz . Estudio Mmasa. [Arquitectos. Directores da plataforma A Cidade dos Barrios. Autores do libro “Habitares, os lugares dos cidadáns]

Nos últimos anos o número de publicacións referidas o estudio das cidades desde un posicionamento combinado entre a arquitectura, a socioloxía, a xeografía, a antropoloxía e, tal vez, a psicoloxía veñen sucedendose en progresivo aumento. Son, na maioría dos casos, esforzos por descompoñer a cidade en partes, tratando de atopar no miúdo elementos de comprensión suficientes para desenlvolver estratexias urbanísticas adecuadas. O inicio do estudio Habitares1 , preámbulo desde proxecto A Cidade dos Barrios, reformulábase sobre esas mesmas bases pero asumindo de partida a implícita continxencia dos resultados acadados. Continxencia, ou case aleatoriedade, que entendíamos non restaba valor ós resultados, xa que estes eran consecuencia directa da observación e, polo tanto, reais cando menos desde un punto de vista ou un momento concreto. O obxectivo final era establecer un método para aproximarnos ás relacións existentes entre as “partes” que definen as urbes contemporáneas, entendendo que é aí, nesas conexións e non nos “estratos” en si mesmos, onde se atopa o que coñecemos como “cidade”. Dese xeito consideramos que as agrupacións urbanas poderían ser definidas esencialmente a través das accións dos seus cidadáns. O feito dinámico, o movemento real e virtual, as conexións que se establecen

no cotiá, superan claramente a imaxe iconográfica da cidade estática, publicitada a cotío como representación final e desexable do “moderno”. Estas accións de convivencia necesitan uns determinados lugares para poder ser desenvolvidas e aínda que habitualmente asociamos estes co espazo público, estase a producir unha traslación das actividades cara outros lugares que, cando menos, convén definir como espazos colectivos ante a ocasional indefinición da propiedade dos mesmos. O terceiro pilar desta definición inicial serían os obxectos existentes que son avaliados dende a súa pertenza programada ou espontánea ó lugar. Estas primeiras consideracións permitíronnos abordar a descrición dunha serie de elementos urbans que poderían ser considerados na planificación das cidades e realizar unha chamada de atención sobre a pequena escala e a importancia das micro-relacións na construcción das cidades. Como diciamos, sobre esas premisas comezamos a desenvolver a Plataforma de reflexión e difusión “A Cidade dos Barrios” como unha reflexión global sobre o xeito de facer urbanismo, centrando a análise na escala concreta dunha cidade media, A Coruña, coa confianza de que poida ser válida en situacións semellantes. Este documento, rexistra unha secuencia de reflexións sobre as distintas áreas de estudio -que detallamos máis adiante- e describe resumidamente 06

O planeamento debería [...] asumir o punto de vista das demandas plurais dos cidadáns, abandoando a idea de que o urbanismo é soamente unha mesa de negociación entre propietarios, administradores públicos e profesionais, co obxetivo básico de repartir eficientemente os valores do solo. Jose Maria Ezquiaga El Futuro de las ciudades.

Alfaya, L. G. & Muñiz, P.(2009) Habitares, Los lugares de los ciudadanos. Santiago de Compostela. Ed. COAG.

No plano aparecen os barrios considerados inicialmente (algúns límites están sendo modificados) e as duas fases do estudio. De cara o desenvolvemento final do traballo as áreas da primeira fase van ser complementadas nos vindeiros meses xa que se atoparon coincidencias que recomendaban unha delimitación mais ampla nesta zonas. 07

A cidade dos barrios [Fase 1]

as accións levadas a cabo en cada unha desas áreas por parte dos colectivos de arquitectos que participaron na primeira fase da iniciativa. Trátase ademais dun traballo que xurde en paralelo a redacción do planeamento urbanístico na cidade2 e en varias ocasións este aparecerá no fondo dalgunhas cuestións. Sen embargo este estudio non ten a capacidade de afondar en problemas singulares ou de gran complexidade legal das que se mencionan no Plan Xeral e tratar de validar ou refutar as propostas realizadas. Preferimos centrarnos en desenvolver un traballo con validez xeral focalizando o interese nas situacións máis febles, na nosa opinión, da cadea da planificación urbanística e confiar que estes sexan considerados nos múltiples proxectos urbanísticos que será necesario desenvolver en A Coruña e outras cidades semellantes.

Principais consideracións do traballo Mihály Csíkszentmihályi no seu traballo Fluír3 describe a frustración dos individuos na procura de metas imposibles e a insatisfacción cando se acadan

pretensións doadas. Establecer os obxectivos os que cada quen, un individuo ou unha cidade, pode aspirar con esforzo pero con posibilidades de éxito, revélase esencial para a planificación a medio e longo prazo. Nun momento no que as cidades pretenden aspirar a competir en todo o que aparece nos medios de comunicación, a intención do proxecto é definir unha serie de parámetros que entendemos deben ser considerados para a ideación da cidade contemporánea e que moitas veces, pola súa escala miúda, son desprezados nun permanente afán de plans estratéxicos e grandes decisións. É certo, e válido, que actualmente a maioría das cidades reclaman unha serie de intervencións de carácter estratéxico que as posicionen no mercado económico global mediante unha escolma de proxectos puntuais que teñan transcendencia máis aló da cidade (as veces no entorno metropolitano, outras no rexional ou no global) e unha planificación das infraestruturas como soporte do desenvolvemento da cidade. Pero estes elementos configuran soamente unha primeira 08

Busquets, J. (2009). Plan de Ordenación Municipal. PGOM 09. A Coruña. Concello da Coruña

Csikszentmihalyi, M. (1990). Flow: The Psychology of Optimal Experience (Flujo: La psicología de la experiencia óptima). New York: Harper & Row

fase, ou anel, do planeamento das cidades, vital na maioría dos casos pero incapaz de garantir por si mesmos un bo resultado, xa que teñen unha excesiva dependencia dos xestores -políticos, empresarios e técnicos- que o desenvolvan durante o seu período de aplicación.

Koolhaas, R. (2006). La ciudad generica. Barcelona. Ed. Gustavo Gilli.

Hai unha segunda fase de actuación que se aproxima máis as persoas, que ten que ver coa relación entre as cousas, cos sucesos non programados, e dalgún xeito neses elementos atópanse os verdadeiros feitos diferenciais das cidades e a súa capacidade para complementar na pequena escala, e polo tanto na percepción dos usuarios, as intencións estratéxicas coas que se planifica a cidade. Durante o estudio, como exemplo do camiño errado, veremos como no pasado os espazos de transición, os lugares de ocio gratuíto ou simplemente os tempos de pausa no uso do pequeno comercio configuraban algúns dos xérmenes principais das relacións na cidade e no seu percurso atopábase unha parte notable do espazo de convivencia da cidade. Hoxe estes espazos son “recreados” nos centros comercias alterando por completo as relacións 09

de proximidade e cotidianidade e deshumanizando algunhas partes da cidade. Entendemos que o único camiño posible é fuxir das cidades xenéricas4 e esquecerse das estratexias aglutinadoras que pretenden non perder nada para, no seu lugar, pensar cidades que destaquen pola calidade e a singularidade de cada territorio, tanto en si mesmas como nas relacións coas outras nunha maior escala. No caso de A Coruña decidimos dividir a cidade en oito áreas que agrupan poboacións de arredor de 20.000 habitantes e que polo xeral están compostas por tres ou catro barrios. Nesta primeira parte da investigación serán presentados algúns dos avances realizados nas catro primeiras áreas de estudio. Esta división zonal é, en todo caso, tan só un xeito de aproximación xa que son as temáticas as que verdadeiramente estruturan este traballo. No primeiro módulo de estudio vanse presentar algunhas das consideracións da fase; as zonas de Feáns, Elviña e Mesoiro co tema principal de Os lugares de Borde, a área de Montealto e Adormideras co título A cidade dos barrios [Fase 1]

Experiencias de Sociabilización, a zona de Os Rosales, Portiño, Visma e Labañou co tema Os xeitos de Visibilizar e o entorno Matogrande, Monelos e As Flores co titulo Os Espazos de Relación.

servirá para trasladar eses datos a planos xeoreferenciados que explicitarán algunhas das cuestións máis salientables. Sobre estes dous aspectos, adxúntase un texto explicativo particular.

Sobre estes áreas articúlase as temáticas da primeira das fases do estudio sendo conscientes das moitas similitudes entre as distintas partes da cidade. Tentamos manter unha ollada ampla, capaz de visionar todas as controversias que é posible articular entorno a cada unha das temáticas o tempo que nos achegamos o cotiá para resolver a pequena escala a través de micro-propostas para situacións puntuais.

O terceiro punto de observación realizarase a partir dunha serie de consideracións teóricas recorrentes o longo do documento. A primeira destas que paga a pena salientar son as advertencias plantexadas, entre outros, por Edgar Morin5 ó previrnos do que perdíamos o tentar reducir “as cousas” como partes autónomas. O seu pensamento complexo vai unha das ferramentas seminais que acompañará o noso estudio, facilitando e inducindo a transición dunhas ideas a outras. Tamén será esencial unha das liñas propostas por Joan Busquets na súa descrición das posibilidades do Proxecto Urbanistico6: a que denomina como proxecto minimalista ou manobras tácticas. Dende ese punto, afonda nos proxectos que se resolven cun baixo custe e cunha maior comprensión e intermediación por parte dos cidadáns. Son actuacións, segundo describe, que poden ser planificadas a medio prazo e que posúen un importante ratio de éxito o conquerir

Estratexias da investigación As temáticas descritas anteriormente apóianse esencialmente en tres xeitos de observación. O primeiro deles, a observación sobre o terreo, recorre a fotografía e o “casual” para establecer unha descrición de situacións esporádicas para as que a miúdo os planificadores non temos unha resposta axeitada. O segundo será o estatístico, que por unha banda permitirá coñecer as opinións dos cidadáns e por outra Labañou_Rosales_Visma_Portiño

010

Morin, E. (2004) Introducción al pensamiento complejo. Ed. Gedisa. Buenos Aires.

Busquets, J. (2006). Cities X Lines. Una nueva mirada al proyecto urbanístico. Ed. Nicodoli.

resultados positivos desde as primeiras accións. O terceiro dos puntos salientables no noso plantexamento e a consideración da imposibilidade dunha planificación finita nas cidades. En este aspecto a contribución de Zytmunt Bauman7 sobre as vidas líquidas e a imposibilidade de predicir o devir do urbano -consecuencia dos futuros incertos dos seus propios ocupantes- reforza a exposición doutros autores e resultaranos esencial cando describamos moitos dos espazos intersticiais da cidade.

Bauman, Z. (2007) Tiempos Liquidos. Vivir en una época de incertidumbre. Barcelona. Tusquets Editores.

Crawford M. & Chase, J. (1999). Everyday Urbanism. New York. The Monacelli Press.

Os últimos aspectos nos que baseamos, de xeito xenérico, este traballo de reflexión serán os múltiples traballos sobre o cotiá. Nesta liña foi especialmente considerado o libro Everyday Urbanism8 de John Chase and Margaret Cradworf no que se fai unha análise do urbanismo non regrado separado entre a ollada crítica da cidade e as pequenas propostas dos arquitectos. O noso plantexamento asume esa estrutura analítica inicial pero decide completala cunha parte activa que leva a cabo algunhas das accións que consideramos necesarias. Neste caso, como dixemos, as accións ou experimentos foron levadas a cabo por un grupo de 011

arquitectos co apoio dos voluntarios o veciños que estimaron oportuno participar. Ademais das aportacións destes autores, e na mesma liña, recorreremos con frecuencia ós estudios a Michel De Certeau, Wiliam H. Whyte ou Manuel Delgado.

Consideracións iniciciais Existen moitas fontes onde poder mirar e moitas metodoloxías para planificación urbana, pero a diario o urbanismo evoluciona cara secuencias de regulacións legais que exemplifican o retroceso do papel dos arquitectos-urbanistas na planificación da cidade. A idea da concepción das urbes como espazo de convivencia foi desprazada ata ocupar o seu lugar unha serie de estratexias económicas que impulsadas por as “conviccións” dos políticos e as “propostas” dos empresarios son presentadas baixo a peneira “oportuna” dos medios de comunicación. As cidades recorren a slogans segundo sexan demandados pola sociedade sen establecer un filtro a medio-longo prazo que valide as propostas. Así foi posible ter unha confianza plena no desenvolvemento A cidade dos barrios [Fase 1]

do edificado, na importancia do turismo, nas “etiquetas” de sostible ou verde,... mentres na actualidade semella que o interese está centrado nas clases creativas e nas indicacións do gurú Richard Florida9. Parece haber un consenso sobre a imposibilidade de conquerir facer cidades dunha cualidade aceptable, mentres o urbanismo sexa utilizado como arma política e manipulado constantemente nos bordes da legalidade, case sempre no beneficio dos mesmos poderes económicos. O esforzo dos planificadores para mitigar certos abusos e dos políticos por regularizar actuacións ilegais acaba por establecer desequilibrios que non son comprendidos por ninguén e converten en utopía a explicación razoada do crecemento urbano. Para asegurar unha maior protección das cidades e dos seus usuarios, nos últimos anos as diferentes leis de aplicación sobre o urbanismo tentaron elaborar novas ferramentas de control en base a números “obxectivos”, aínda que de xeito persistente novas alteracións legais facíanas incluso máis vulnerables que no caso anterior ata que finalmente xa acababan completamente esnaquizadas as ideas ó ter que asumir por imposición política -da cor que sexa- acordos previos moi afastados das intencións do planeamento.

conveña. Proxectos urbanos envoltos en estratexias de marketing que a miúdo esquecen os espazos intersticiais e que moi dificilmente poden ter o apoio dos cidadáns dada a súa complexidade durante o proceso de consolidación e que son descubertos como “feitos finais” no momento que se fan públicos e que polo tanto alcanzan a escala de proximidade. Con esta iniciativa pretendemos enfatizar a importancia dos espazos esquecidos da cidade e enxalzar os seus valores na sociabilización dos residentes. Confiamos en estimular no futuro unha maior participación por parte dos cidadáns durante o proceso de creación/reutilización da cidade, aínda que para iso, dada a actual complexidade legal, tal vez unha das primeiras decisións que deberiamos tomar os técnicos é plantexar un urbanismo que cree os escenarios adecuados e que permita ós usuarios certas modificacións ou adaptacións evolucionando dos proxectos urbanos contemplativos cara os participativos. Escoitando -e documentando- os desexos dos cidadáns, continuaremos a aproximarnos cara espazos que éstes recoñezan como propios xa que o fin e o cabo, segundo a opinión dos cidadáns, o mellor que teñen todos os barrios da cidade son as persoas que viven nel.

Como diciamos, na maioría dos casos, as cidades, cos seus políticos ó fronte, tentan aspirar a todo e os adxectivos do planeamento aparecen segundo

Florida, R. (2005) Cities and the Creative Class. Ed. Routledge

012

No gráfico aparecen as máximas distancias percorridas camiñando según as enquisas realizadas. A información xeo-referenciase e trasladase a este tipo de planos que refliten o funcionamento da cidade de A Coruña.

013

HVFDOD

A cidade dos barrios [Fase 1]

Metodoloxía e participación cidadá Camilo Fernández González [Sociólogo. Técnico Superior en Urbanismo pola E.G.A.P.]

A elaboración do traballo de campo correspondente á realización das enquisas que axudaron a recoller parte da información plasmada nestes textos e gráficos, ven precedida de “esmerados equilibrios” entre os recursos materiais e humanos dispoñibles e a conformación dun modelo metodolóxico eficiente e xustificable que permitira abordar con garantías a opinión dos vecinos e veciñas dos 14 barrios que atinxiu este proxecto. Deste xeito, e a modo de ficha técnica, debemos de sinalar que o universo sobre o que se aplicou a enquisa foi o da poboación de ambos sexos – de 16 e máis anos-, residentes nas 14 áreas xa mencionadas, que suman un total aproximado de 65.645 habitantes, segundo cálculos do padrón do ano 2008. Elaboróuse, polo tanto, unha mostra de 404 enquisas das que resultaron válidas 385 e que foron realizadas entre os meses de outubro e novembro do 2009. O procedemento de mostreo que se aplicou, foi o dun modelo non probabilístico por cotas de idade e sexo, realizándose as entrevistas a pé de rúa nos propios barrios obxecto de estudo; de igual xeito, o erro mostral manexado sitúase nun nivel de confianza do 95% e p=q, cun erro do +/- 5% para o conxunto da mostra, baixo o suposto de mostreo aleatorio simple. Así mesmo, toda a información cuantitativa provínte das enquisas mírase reforzada por una morea de importantes dados cualitativos recollidos nos

diferentes obradoiros e xuntanzas realizados polos colectivos Ergosfera e Desescribir nos barrios de Monte Alto, Matogrande, Portiño e Feáns, que grazas á colaboración e boa disposición dos seus veciños e veciñas, xeraron unha valiosa información que axudou tanto a contrastar como completar todo o rexistrado coas enquisas. En relación ao tratamento da información obtida, hai que subliñar que o manexo de enquisas e doutras ferramentas metodolóxicas aquí usadas, non poden substituir a elaboración dun censo ou mecanismo semellante que permita obter o 100% das opinións, e se ao mesmo tempo engadimos factores propios do comportamento humano como a impredecibilidade e outros aspectos como a influencia do azar, temos como resultado a necesidade de manexar os resultados obtidos con cautela e precaución, xa que non se trata dunha información abocada a ser tratada máis que como ríxidas aseveracións dogmaticas incuestionables, como uns indicadores válidos que nos permiten apuntar as tendencias e opinións da cidadanía. Dentro dos obxectivos sinalados no xerme inicial do proxecto, residía a idea de indagar tanto en determinadas pautas e hábitos da veciñanza destas áreas (tipos e modos de desprazamentos, en que lugares mercan…), como nos seus gustos e inquedanzas 014

(onde se sínten a gusto, onde se sínten incómodos…), sen esquecer, tampouco, tentar profundizar nas súas necesidades e demandas dende un punto de vista primordialmente residencial. Nesta líña, é máis aló dos múltiples conceptos teóricos sobre os variados tipos de necesidades manexados por diferentes autores dende as Ciencias Sociais (economía, socioloxía e psicoloxía, fundamentalmente), que poden ir dende as necesidades individuais, colectivas, primarias, secundarias, etc. atopamos un nexo de unión entre elas da man das necesidades manifestadas, xa identificadas por tanto, e das latentes ou ocultas. Con ísto quérese pór énfase en como moitas veces xurden conflictos á hora de tentar paliar ou xestionar ambos tipos carencias ou demandas. A miúdo, as actuacións sinaladas para a súa satisfacción polos técnicos ou expertos non adoitan coincidir coas propostas por amplos sectores da cidadanía; un caso habitual pode ser o dilema resultante de ter que escoller entre prazas de aparcamento ou beirarúas máis anchas. De igual xeito, noutras ocasións acontece que necesidades concretas -no vieiro da calidade de vida moitas delas- consideradas “latentes” polos técnicos e a piques de agromar, nunca aparecen ou acaban saíndo á superficie pero cun formato non agardado: solicitude de máis e maiores superficies comerciais, pouca disposición a tolerar recortes ao tránsito rodado… 015

Algún desencontro e algunha ausencia de sintonía entre uns e outros tiveron tamén lugar no tempo e nos espazos nos que se cociñou este estudo… cousas que pasan cando “os expertos” saímos dos nosos esquemas e cuadrículas metodolóxicas e teóricas e lle preguntamos aberta e directamente á xente por aquílo polo que se laian, as cousas que queren, o que cobizan… Así pois, parece que estamos falando de algo do que sempre queda ben falar e que se considera políticamente correcto, pero que paradoxalmente un bo número de aqueles que máis abusan do seu uso e que avogan polo súa estandarización, autoridades administrativas -por exemplo-, temen e recortan sutilmente cando poden, incluso cando están en disposición de controlar todo o seu proceso e xestión: a participación cidadá. Este concepto é algo que debe tomarse con cautela e matices, xa que a miúdo, non todas as partes implicadas nos procesos de toma de decisión, básicamente grupos de presión por un lado: asociacións veciñais, sindicatos, plataformas autoxestionarias, grupos ecoloxistas… e autoridades por outro: políticos, técnicos e funcionarios da Administración, por exemplo, manexan ou entenden por “participación” cousas ben diferentes. Se as veces para un determinado órgano de poder ou de toma de decisións, un proceso electoral ou consultivo -dende un punto de vista máis clásico-, xa constitúe A cidade dos barrios [Fase 1]

Media Fase-1

Media Fase 1 54%

Fase 1.1 Fase 1.2 Fase 1.3 Fase 1.4

Fase 1.2 64%

Fase 1.1 36%

Fase 1.4 68%

Fase 1.3 54% Entre Todas

Entre Todos

Cidadans

Cidadans Técnicos

¿Quen debe tomar as decisións?

Técnicos Politicos

un proceso de participación inmellorable, ou asumen a realización de enquisas aos seus electores/cidadáns para comprobar ou contrastar a “toma de temperatura” sobre un feito o circunstancia concreta, como un exercicio extraordinario de horizontalismo e apertura á sociedade – omitiremos a facilidade de trastocar e manipular preguntas e respostas por parte de quen as formula e avalía-; para moitos colectivos sociais polo contrario os mínimos que deben rexir calquer proceso minimamente participativo son, entre outros, a transparencia e o seguimento dos procesos, algo que dista moito das consultas fugaces e unidireccionais (de arriba a abaixo) formuladas dende as élites. Dende esta perspectiva, resulta obvio que o termo participación da lugar a múltiples interpretacións e usos demagóxicos, xa que mentres para os máis compracentes ir votar, facer parte de movilizacións ou opinar en foros de debate é participar (e sen dúbida tamén o é), para outros máis críticos únicamente aqueles mecanismos de participación onde se garanta un espazo na toma de decisión son sinónimos de tal calificación. No caso que nos ocupa, e ao abeiro dos resultados das enquisas, decatámonos que a meirande parte dos residentes nas diferentes fases -agás na 1.1, onde se confía algo máis nos técnicos– (Matogrande, Monelos e barrio das Flores), son partidarios da xestión conxunta á hora de tratar temas que atinxen á cidadania no seu conxunto.

¿Quen debe tomar as decisións?

Politicos

Cando non é así, defenden prácticamente por igual tanto a súa presencia como a dos propios técnicos nos procesos de toma de decisións. Porén, onde semella que se establece unha maior sintonía entre as distintas áreas, é a hora de outorgarlle a menor das confianzas á clase política. No análise dos dados por grupos de barrios ou fases, temos a primeira vista dous bloques, por un lado a Fase 1.1., que se presenta como a “máis conservadora”, dende a óptica máis horizontalista ou participativa, xa que prefiren delegar preferentemente a toma de decisión aos técnicos ou expertos, ao mesmo tempo que lle ceden aos políticos a cifra máis alta de confianza cun 10%; fronte a esta “visión un tanto tecnocrática”, sitúanse o resto das zonas 1.2., 1.3. e 1.4., destacando entre todas elas a fase 1.3. (Montealto e Adormideras) como aquela que reclama unha maior presencia e peso dos cidadáns na toma de decisións. De gran interese resulta tamén, profundizar un pouco máis no concepto de participación en base á idade das persoas entrevistadas; nesta líña á pregunta de “quen debe de tomar as decisión”, seguía outra -a que tan só respostaban as persoas que tíñan contestado “entre todos/as”-, na que se lles preguntaba “cal debería de ser a decisión determinante”. Nesta líña, o que revelan os dados é que a medida que aumenta a idade dos individuos, a súa permisividade 016

15-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65 e +

Cidadans

Técnicos

Politicos

30%

48%

22%

51%

33% 48%

16% 4%

48% 52%

38% 49%

Fonte: Elaboración propia

10% 45% 77%

6% 15%

¿Quen debe tomar a derradeira decisión?

a hora de cederlle protagonismo a figuras propias da Administración (técnicos e políticos) aumenta, ao mesmo tempo que en consonancia diminúe o papel que lle tocaría representar á cidadanía. No polo oposto sitúanse as persoas máis novas (menores de 35 anos), e de mediana idade (entre 45 e 54 anos); encarnando pois, os actores máis proclives a reservar un espazo propio para a opinión cidadá. Atopamos tamén un chamativo repunte vencellado ao acto de delegar a toma de decisións aos políticos, entre a franxa de idade comprendida entre os 25 e 35 anos. Este segmento da poboación, representa unha fenda no contínuum de opinión, que a priori cabería agardar máis favorable a outorgarlle unha maior visibilidade á cidadanía, falamos da poboación menos avellentada, e xa formada e instruída en democracia, o que implicaría unha experiencia vital marcada por valores menos xerarquizados e patriarcais que os dos nosos maiores. Nembargantes, e asumindo esta hipótese, cabe sorprenderse máis polo pouco protagonismo que os membros do grupo de idade comprendido entre os 25 e 35 anos lle conceden aos cidadáns como suxetos responsables e capacitados para xestionar asuntos que lles afectan, que polo alto grao de participación ao que aspiran os veciños con idades que van dende os 45 aos 54 anos, xa que moitos/as deles, a miúdo son individuos que se “foguearon” na eclosión dos movementos sociais xurdidos na Transición Democrática (ecoloxismo, 017

feminismo, antimilitarismo…), uns colectivos que viñeron a sumarse aos localizados grupos de presión sindicais do momento, e a potenciar os fortes movementos veciñais que concentraban en boa parte un gran número de variadas reivindicacións, e que co paso do tempo foron deixando semente en forma de asociacionismo, debate e concienciación social, elementos sen os que a participación cidadá non é viable. Os dirixentes das diferentes Administracións, pero sobre todo daquelas a quen se lles atribúe un contacto máis directo cos seus veciños-electores (estamos pensando nos concellos), deberían tomar a vontade de participación como unha mostra de madurez e compromiso social. Non hai que esquecer que ao abeiro dos resultados da media total correspondente á Fase 1, recollida na táboa arriba sinalada e relativa a “quen debe tomar as decisións”, a suma das porcentaxes que atinxen aos técnicos e entre todos/as acada o 75% do total, e dicir: 3 de cada 4 residentes nesta área da Coruña amosanse partidarios de xestionar ou ben conxuntamente parte dos asuntos que lles afectan, ou ben delegando parte da responsabilidade a que a priori máis coñecementos posúen: os técnicos e técnicas. Esta visión plural, e porque non dicilo tamén, ecléctica da toma de decisións, debería ser tomada como unha fortaleza en sí mesma e non como unha ameaza.

A cidade dos barrios [Fase 1]

A experiencia do espazo. Sistemas de Información Xeográfica e Planeamento Gael Sánchez Rivas [Enxeñeiro de Camiños, Canles e Portos. Máster en urbanismo pola UDC]

Tódalas relacións sociais teñen lugar nun espazo material e simbólico, cheo de movemento e troco, tensión e conflito. Distingue Soja unha trialéctica neste: un primeiro espazo físico, forma e proceso; un segundo espazo simbólico, o imaxinario urbano; e un terceiro espazo, o vivido, o lugar da experiencia individual e colectiva. Tradicionalmente, a aproximación ó espazo urbano realizouse mesturando as súas compoñentes físicas e simbólicas, co que o vivido e experimentado permanece fóra de toda consideración. Así, unha parte esencial da cidade, a que engloba as relacións e vivencias do cidadán, é esquecida e negada. Isto sucedeu pola complexidade que presenta este terceiro espazo, xa que todo cidadán posúe un “mapa físico e mental” subxectivo, coas súas filias e fobias, do espazo urbano no que habita e relaciónase. Unha cartografía imaxinaria propia, alén da forma física, na que o cidadán representa as súas percepcións, os seus sentimentos e as súas vivencias. Se cartografar o espazo vivido e relacional dun só cidadán é de gran complexidade, realizalo para parte ou toda unha cidade convértese nunha tarefa dunha dificultade que aumenta exponencialmente. Polo tanto, construír, representar, analizar e xestionar esta cartografía propia, do conxunto dos cidadáns, esixe empregar ferramentas informáticas de gran potencia, como os Sistemas de Información Xeográfica (GIS), que permitan tratar a inxente cantidade de datos espaciais xerados.

O eixo central de “A Cidade dos Barrios” é o espazo vivido e experimentado polos cidadáns de A Coruña, procurando caracterizar non só a súa globalidade senón que tamén as diferenzas e as relacións existentes entre os barrios que conforman a cidade. Esta tarefa implicaba a elaboración dunha Base de Datos Espaciais (BDE) para o manexo, a representación e a visualización da información xeográfica mediante GIS. Os referentes máis inmediatos de BDE eran de dúas clases, as experiencias baseadas en obxectos e atributos xeográficos do espazo e as baseadas nas percepcións do espazo polos cidadáns. A EIEL da Deputación de A Coruña e as bases cartográficas e catastrais empregadas no Planeamento Urbanístico son exemplos próximos da primeira clase. A experiencia preliminar de Habitares, onde se recollía a percepción cidadá na Eurorrexión Galicia – Norte de Portugal, era o exemplo máis próximo da segunda clase. En calquera caso, tratábase de ir alén, concibindo unha BDE que recollera o espazo vivido e experimentado e manifestara as relacións existentes na cidade, un aspecto no que a cartografía tradicional amosa grandes limitacións. Na creación da BDE, dúas decisións amósanse como claves: cales serán os datos xeográficos e as súas relacións (o modelo de datos) e o tipo de xeometría destes. Ámbalas dúas cuestións están intimamente relacionadas e optouse por crear un modelo de datos vectorial, empregando xeometrías 018

(…) tódalas relacións sociais, xa sexan relativas á clase, á familia, á comunidade, ó mercado ou ó poder estatal, permanecen abstractas e infundadas ata non ser expresamente espacializadas, é dicir, convertidas en relacións espaciais materiais e simbólicas. Por outra parte, o devandito proceso de materialización e contextualización real e imaxinario non é un asunto sinxelo que só require ser cartografado casualmente en xeografías especificas e fixas, senón que se atopa cheo de movemento e troco, tensión e conflito, política e ideoloxía, paixóns e desexos e, (...), cheo dos “enigmas do mundo e da nosa existencia”. Edward W. Soja. Postmetrópolis. Estudos Críticos sobre as Cidades e as Rexións.

de punto, liña, para as relacións, e superficie, para as zonas da cidade consideradas nas respostas dos cidadáns. Desta forma, creáronse nove categorías ou capas nas que se recollían os datos provintes das enquisas realizadas. Dúas destas categorías, domicilios e datos, de tipo puntual, refírense directamente a datos asociados á persoa da entrevista. O resto de categorías: comodidade, compras, desinterese, lugar, recomendados, distancias e teléfonos refírense ós espazos percibidos e relacionais dos cidadáns. A partires destas capas de información xeográfica, pódense elaborar mapas e visualizacións que descobran o funcionamento da cidade, coas súas relacións e percepcións. Tarefa na que poderá participar todo aquel interesado na cidade, xa que esta BDE será accesible publicamente, o que permitirá unha certa retroalimentación e a posibilidade de manifestar novos puntos de vista no proceso de construción da cidade. Esta BDE pode complementar a información urbanística do proceso de Planeamento, afondando máis no coñecemento da cidade, especialmente nun aspecto pouco tratado pola cartografía tradicional. A relación entre a cartografía e o Planeamento é moi estreita, sendo a produción de planos, mapas, esquemas e iconografías o máis importante medio de comunicación do Planeamento cara á visualización e ilustración da complexidade das demandas 019

espaciais das diferentes partes do territorio. Os GIS, como instrumentos de visualización e produción cartográfica, xogan, polo tanto, un importante papel, xa que a imaxe ten un potente rol no proceso comunicativo do Planeamento. Ademais, fronte á cartografía tradicional, que puxo énfase no uso público de baixa interactividade, os GIS permiten un uso privado de alta interactividade mediante servizos públicos a través de Internet. Isto significou a democratización da produción de mapas e un incremento substancial na súa elaboración e diseminación, o que redunda no coñecemento e na información pública do Planeamento. Así, a participación pública deixa de ser un asunto basicamente enfocado ó coñecemento do Planeamento entre as distintas esferas da Administración e convertese nun verdadeiro, polo menos en teoría, proceso participativo e informado de construción colectiva da cidade. E en elo, os GIS convirtense en ferramentas indispensables no proceso de construción do consenso e a toma de decisións do Planeamento, axudando ós urbanistas a entender as necesidades e demandas espaciais da cidade e informando eficientemente á cidadanía para que colabore e participe de forma construtiva. E isto, humildemente, é o papel ó que aspira a BDE de “A Cidade dos Barrios”.

A cidade dos barrios [Fase 1]

Conocer la ciudad desde las calles: ciudad real vs. ciudad oficial Juan Freire Botana [Dr. en Biólogía. Profesor da U.D.C. Experto en asesoramento urbán e aplicación das novas tecnoloxías]

“... the most inspirational statement I have read in questioning my role as an architect, the skills we are trained to enact as professional designers. This inspirational quote came from the least expected place: the first report to the US congress by General Petraeus, the chief US general in charge, in those days, of the war strategy in Irak. In this report Petraeus suggested to congress that after the experience in Irak, the contemporary US soldier should transform... The contemporary soldier should instead engage the critical proximity of neighborhoods, transforming into an anthropologist, a social worker and versed in many languages! Now, even though this can sound scary, I thought, if the contemporary soldier is transforming why can’t we as architects… we need to appropriate the procedures of the other… not becoming necessarily anthropologists or social workers… but borrowing their procedures so as to operate differently in constructing critical observational research and alternative spatial strategies… In my mind, this is the most fundamental meaning of inter-disciplinarity: not only to share our points of view from the sanctity of our specializations, across the round table of discussion, as we usually do, but to actually contaminate each other with the alternative procedures of each other” Teddy Cruz 1 “The bottom line is that no handbook relieves a professional counterinsurgent from the personal obligation to study, internalize and interpret the physical, human, informational and ideological setting in which the conflict takes place. Conflict ethnography is key; to borrow a literary term, there is no substitute for a “close reading” of the environment. But it is a reading that resides in no book, but around you; in the terrain, the people, their social and cultural institutions, the way they act and think. You have to be a participant observer” David Kicullen2

Estas dos citas, aunque nacen de la estrategia militar, se refieren a dos necesidades esenciales que surgen cuando tratamos de obtener conocimiento significativo sobre las realidades urbanas: 1) obtener conocimiento espacial siguiendo la estrategia de un “antropólogo de pie descalzo” con una visión transdisciplinar, y 2) investigar participando en los procesos, aprender desde la acción. Estas son las dos hipótesis que planteo en este texto y que, en

Entrevista en Archinect (2007): http://archinect.com/features/ article.php?id=93919_0_23_0_C

mi opinión aborda el proyecto A Cidade dos Barrios, innovando de modo radical respecto a las prácticas habituales del planeamiento urbanístico y la gestión de las ciudades. A pesar de que la masa crítica de prácticas espaciales participativas3 e interdisciplinares crece, su impacto en el urbanismo oficial sigue siendo extraordinariamente escaso marcando una brecha creciente entre ciudadanos por una parte y políticos y profesionales por otra. 020

David Kicullen (2007). Religion and insurgency. Smaill Wars Journal. http://smallwarsjournal. com/blog/2007/05/print/religionand-insurgency/

M. Miessen & S. Basar (eds.) (2009). ¿Alguien dijo participar? Un atlas de prácticas espaciales. Ed. dpr-barcelona.

Datos extraidos de las encuestas realizadas en el Barrio de Montealto durante el estudio A Cidade dos Barrios a propuesta de Juan Freire. 021

A cidade dos barrios [Fase 1]

1. InformaciĂłn para el planeamiento y la gestiĂłn urbana convencionales El planeamiento urbano, y buena parte de la gestiĂłn de las ciudades, tal como se desarrolla en la actualidad responde a un modelo escasamente participativo (â&#x20AC;&#x153;top-downâ&#x20AC;?) y estĂĄ monopolizado y controlado por profesionales disciplinares y por polĂticos y gestores4. Pero ademĂĄs de estas limitaciones en los mecanismos de participaciĂłn, los procesos de planificaciĂłn cuentan con importantes limitaciones en cuanto al tipo de informaciĂłn sobre la que se desarrollan y que representa modelos simples de la ciudad, caracterizados por: Â&#x2021; XQLGDGHV HVSDFLDOHV Â´EDUULRVÂľ Â´GLVWULWRVÂľ TXH son autorreferenciales (se definen a priori o de modo arbitrario pero se convierten en la realidad a gestionar) y no responden a la dinĂĄmica social; Â&#x2021; XWLOL]DQ WLSRORJtDV Â´SURPHGLRÂľ DVLJQDGDV D ODV unidades espaciales y/o a categorĂas demogrĂĄficas bĂĄsicas obviando la elevada diversidad de las sociedades urbanas contemporĂĄneas; y Â&#x2021; VH WRPDQ FRPR UHDOLGDGHV OR TXH QR VRQ PiV que hipĂłtesis que han sido definidas a priori y estĂĄn dotadas de una intencionalidad polĂtica (por ejemplo asumir que la calidad de vida o el orgullo de pertenencia sigue un gradiente decreciente desde el centro hacia la periferia). Para representar estos modelos simplistas se

utilizan datos estadĂsticos oficiales. Como ejemplo, las observaciones sobre flujos (de enorme importancia para entender la movilidad y poder realizar estimaciones sobre los usos del espacio) estĂĄn basadas en mĂŠtodos demasiado groseros en su resoluciĂłn espacial y temporal (unos pocos sensores de trĂĄfico con datos puntuales, estadĂsticas de transporte pĂşblico que aportan solo datos agregados por dĂa o mes ...). Pero, lo que es aĂşn mĂĄs importante, la informaciĂłn sobre la ciudad informal estĂĄ ausente casi totalmente del mismo modo que no se suele disponer de datos sobre el papel de la tecnologĂa y los usos cotidianos del espacio urbano por los ciudadanos. Este enfoque es cada vez mĂĄs injustificable en estos momentos con los desarrollos tecnolĂłgicos existentes o en los sistemas de monitorizaciĂłn ubicuos (por ejemplo, sistemas de sensores como Pachube5 o la posibilidad de mapear flujos a partir de trazas de dispositivos GPS o bluetooth). La informaciĂłn descrita anteriormente, con todas sus limitaciones, es Ăştil dentro de un esquema de planeamiento y gestiĂłn centrado en el planeamiento arquitectĂłnico y de infraestructuras y basado en la toma de decisiones centralizada que incorpora solo mecanismos de participaciĂłn ciudadana â&#x20AC;&#x153;irrealesâ&#x20AC;? (burocratizados y limitados casi siempre a lo irrelevante). 022

Peter Hall (2009). Geography and planning: a new version og an old history. New Geographies 1:146-154 http://www.gsd.harvard.edu/ newgeographies

http://www.pachube.com/

Dado que el sistema no necesita, aparentemente, más y mejor información las propias instituciones de gobierno suelen olvidar la necesidad de generar sistemas de información más ricos, detallados y accesibles. De este modo se provoca un bucle perverso: la ausencia de estos sistemas impide cambios en la gestión o al menos sirve de excusa.

2. Realidades urbanas no observadas La creciente distancia entre la gestión oficial de las ciudades y la vida de los ciudadanos, no hace más que reflejar la existencia de una realidad urbana, vital y dinámica, que pasa inadvertida6. Un contexto que se caracteriza por:

Freire, J. (2009). Urbanismo emergente: ciudad, tecnología e innovación social. En: Paisajes Domésticos / Domestic Landascapes. Ed. Ministerio de Vivienda, España

Freire, J. (2009). Cultura digital en la ciudad contemporánea: nuevas identidades, nuevos espacios públicos. Pp. 155-165. En: Piensa Madrid / Think Madrid. Ed. La Casa Encendida. Coordinación: Ariadna Cantís & Andrés Jaque, 459 pp

/DV HVFDODV HVSDFLDOHV \ WHPSRUDOHV UHOHYDQWHV SDUD el ciudadano son mucho más diversas que los datos oficiales. Así, en el caso de las escalas espaciales los ciudadanos habitan en micro-espacios pero al tiempo las grandes escalas grandes (metropolitanas, regionales) son también muy relevantes. Mientras la planificación se mueve habitualmente en la mesoescala, el ciudadano transita por un rango más amplio y se ve afectado especialmente por lo micro y lo macro. /RV XVRV LQGLYLGXDOHV \ FROHFWLYRV GHO HVSDFLR XUEDQR (público y privado); las razones y motivaciones y los valores que las personas asignan a los espacios. 5HGHV VRFLDOHV SULQFLSDOPHQWH LQIRUPDOHV TXH conforman la dinámica urbana. Estos procesos 023

informales incluyen el espacio de relación y negociación del pro-común y diversas instituciones ciudadanas (desde equipos deportivos hasta centros auto-gestionados). Estas redes sociales son cada vez más, gracias a la tecnología digital, capaces de generar procesos emergentes de innovación social que muchas veces desafían los paradigmas oficiales del planeamiento. ,GHQWLGDGHV \ VXEMHWLYLGDGHV LQGLYLGXDOHV \ colectivas. La ciudad es un agregación de elementos urbanos y culturales que juegan un papel simbólico esencial y que tienen poco que ver con la visión monumental o estética de los espacios públicos. 6REUH OD FLXGDG VH GHVDUUROODU XQD SLHO GLJLWDO7 consecuencia de las prácticas cotidianas y de la cultura digital de la ciudadanía que forman parte ya parte esencial de la cultura y usos urbanos.

3. Alternativas metodológicas y, finalmente, alternativas sociales y políticas El urbanismo trabaja sobre la ciudad y en la ciudad y configura, o debería configurar, un ámbito transdisciplinar que combine investigación (observación) y acción (participación). Como alternativa y complemento a la planificación convencional y sus métodos de observación y sistemas de información podemos identificar tres enfoques, complementarios entre si. La aproximación esencial debería estar basada en los métodos de las ciencias A cidade dos barrios [Fase 1]

sociales (cualitativos y cuantitativos). Además en estos momentos y como comentábamos antes, la tecnología digital ofrece nuevas posibilidades basadas en las redes de sensores (de presencia, actividad y movilidad) y la minería de trazas digitales de la actividad ciudadana8. Estos métodos de investigación tienen sentido si se acompañan de una estrategia para la participación basada en los debates públicos y en la intervención colaborativa en la realidad urbana. La observación se constituye de este modo en una de las bases para la identificación de las preguntas relevantes, y el diseño de procesos participativos de debate e intervención urbana, que a su vez son procesos experimentales cuyos resultados ampliarán el conocimiento de la ciudad. Entre los métodos cualitativos nos encontramos con la observación etnográfica, las narrativas del espacio, los métodos visuales, los mapas colaborativos ... La aproximación etnográfica permite transformar la práctica cotidiana en una herramienta de observación directa de la realidad en las escalas relevantes. Su formalización permite la construcción de narrativas del espacio urbano por los propios ciudadanos. De este modo se convierte en una herramienta de investigación, pero también de apropiación de información y espacios y de empoderamiento. Los métodos sociales cuantitativos como diversos tipos de encuestas, son relevantes si se enfocan en los problemas y escalas relevantes (y se alejan de la

“realidad” oficial). De este modo tan importante como los propios métodos específicos es la coordinación de metodologías. Así las etnografías y narrativas permiten la identificación / definición de tipologías y categorías (de ciudadanos, redes y organizaciones; de usos; de espacios) y la identificación y formulación explícita de problemas y conflictos. Las encuestas cuantitativas son útiles para la validación de tipologías, categorías y problemas, y para la cuantificación y estimación de las escalas relevantes. A Cidade dos Barrios ha estado centrada en esta fase de la investigación en el uso de métodos de investigación social y aunque en realidad las aproximaciones etnográficas no han sido formalizadas, de algún modo sus resultados estaban implícitos en el conocimiento previo del equipo de trabajo con amplia experiencia personal y profesional en la ciudad. Existen numerosos métodos específicos para la gestión y análisis de la información procedente de la investigación social y espacial. No está en los objetivos de este texto dar una visión amplia de estas metodologías, algo que el propio proyecto A Cidade dos Barrios irá explorando y comunicando con su práctica. Aún así, podemos citar como herramientas y métodos que deben jugar un papel relevante. Entre otros nos encontramos con los cartografías y análisis espaciales mediante Sistemas de Información Geográfica, análisis multivariantes, visualizaciones, ... 024

Un buen ejemplo de la utilidad de la minería de trazas digitales en: Girardin, F., Calabrese, F., Dal Fiore, F., Ratti, C., and Blat, J. (2008). Digital footprinting: Uncovering tourists with usergenerated content. IEEE Pervasive Computing, 7(4):36–43.

4. A Cidade dos Barrios: perspectivas de un proceso de investigación y participación en marcha Este proyecto se puede definir como un proceso imperfecto y de ahí procede su principal valor: su capacidad para introducirse en el tejido urbano y adaptar sus métodos, hipótesis y objetivos al conocimiento que emerge de la interacción con los ciudadanos. Por tanto es un primer paso de una aproximación alternativa a la realidad de la ciudad de A Coruña. En este sentido podemos considerarlo una innovación radical respecto a la forma habitual de entender y hacer la ciudad y puede dar lugar a una “caja de herramientas” genérica para la investigación e intevención urbanas. Hasta el momento se han puesto en marcha algunas de los métodos comentados antes. Entre otros, en esta fase el proyecto se centra en la realización de encuestas “espacialmente explícitas” (en un doble sentido: se recoge la diversidad espacial de los habitantes de la ciudad y una parte de las preguntas se centran en los usos e identidades espaciales) que recogen preguntas de un amplio panel de personas con experiencias profesionales y personales con el urbanismo y con la propia ciudad de A Coruña. Esta amplia base de datos será sometida a diversos análisis estadísticos y espaciales mediante SIG y generarán visualizaciones sobre la realidad urbana. 025

Simultáneamente, el proyecto está desarrollando talleres para provocar participación ciudadana activa que desemboqué en prototipos de acciones que se conviertan en propuestas urbanísticas y fortalezcan la capacidad colectiva de intervención en la realidad urbana de los ciudadanos. Algunos resultados preliminares muestran el potencial de la estrategia y pueden resultar incluso sorprendentes para la “realidad” oficial (aunque en muchos casos obvios si se vive la ciudad): ORV SDWURQHV GH FRQH[LyQ HVSDFLDO PHGLDQWH telefonía revelan grandes diferencias espaciales en el tipo de redes personales y profesionales; HO VHQWLGR GH SHUWHQHQFLD \ FDOLGDG GH YLGD GHVDItDQ el paradigma centro-periferia (o parecen corroborar la tendencia a la conversión del centro en un parque temático que se identifica poco con los ciudadanos); VH GHILQH XQD HVWUXFWXUD HVSDFLDO LGHQWLILFDQGR los límites entre “barrios” tal como los perciben los ciudadanos. La ciudad aparece como un sistema dinámico basado en flujos de personas e información, más que como una realidad estática; HO SURSLR p[LWR GLIHUHQFLDO GH ORV WDOOHUHV FRQ QLYHOHV de participación muy variables) es un reflejo de la necesidad de un conocimiento previo local y tanto los éxitos como los fracasos nos aportan conocimiento relevante para entender la dinámica social de la ciudad. A cidade dos barrios [Fase 1]