Obradoiro: Urbanismo con bĂĄsicos de xardĂn
156
CONSTRUCIÓN DO PLURAL Santa MargariDa - FALPERRA • Os Mallos - Sardiñeira • Sagrada Familia - vioño
5
25
35%
o que máis lles gusta do barrio é o parque de Santa Margarida
77%
establece o límite do seu barrio a través das infraestruturas
72%
dos veciños desprázase camiñando e un 70% camiña ata os 2000 m. de distancia máxima, só o 4% vai en bici
0.5-1
0
Superficie 24.6Ha 0.64% cidade
0-40
10 5
0 0
Construción do plural
esq inf esq: x=0 y=30
Densidade 300 hab/Ha
+85
Poboación 7.380 hab 3.01% cidade
45
0
Como foi mencionado en varias ocasións, o sistema viario é un dos articuladores dos barrios da cidade. Especificamente, as roldas supuxeron a división irreversible de zonas até entón unidas. Esta área de estudo considera toda a marxe leste da Rolda de Nelle, a pesar de notables diferenzas históricas. Cronoloxicamente convén comezar falando de Santa Lucía pola súa importancia durante o século XIX. Tratábase dun puxante asentamento que tiña a súa capela no remate do que hoxe é o inicio da rúa Fernandez Latorre. Ao seu carón desenvolvíase, por 0 banda, o Ensanche e, pola outra, a actividade unha industrial da Palloza e Catro Camiños. Como complemento desta zona desenvolveuse o barrio da Falperra
no promontorio do mesmo nome. Tratábase dun conxunto de vivendas de moi pequenas dimensións asociado practicamente na súa totalidade á actividade pesqueira. Hoxe, aínda é posible ver algunha destas vivendas, a pesar de que se atopan totalmente rodeadas por edificacións en altura dos anos sesenta e setenta, estimuladas posteriormente polo plan do 98. A inclusión do mercado de Santa Lucía, afastado do núcleo orixinal, mestura as denominacións populares da zona. No caso do barrio de Santa Margarida, tamén habería que sinalar varias divisións zonais que comprenden actuacións de distintas épocas. De todas elas, a máis singular e o grupo de vivendas Juan Canalejo. Trátase dun conxunto residencial dos anos 40 seguindo os criterios ruralistas da posguerra, que ocupa parte da superficie orixinalmente destinada ao Parque de Santa Margarida.
0 anos
0
Santa Margarida - Falperra
%
158
8.44%
|L|
|L|
ma
ue Esq |L|
de
|G|
ns ció
|G|
p rce
pe
|O|
|U|
|O|
|L| |O|
Relación e permeabilidade entre o parque e a cidade. Bordos, accesos, paisaxe |O| |G| |L|
|L| |L| |N|
sn
nto
me
ve Mo |N|
azo
sp oe
|P|
lico
púb
|P|
Conformación do espazo de estancia por baleiros residuais da |I| |N| trama |P| |N| |B|
|N|
|P|
|N|
|P|
|P| |I| |P|
|A|
|T| |A|
Negocios de barrio centralizados no mercado
|A|
|A| |X||5|
|7| |A| |M||1|
|A|
|T|
|A|
|5||T|
|A||3|
Rúa Palomar
Planetario
Pazo da Ópera
Rúa Industrial Praza do Libro
Juan Flórez
Mercado Municipal
Rúa Pozo
Juan Flórez
Rolda Nelle
Polos de actividade
Avenida Arteixo Rúa Pla y Cancela
|A|
159
|A|
Rolda Nelle
o Pol |A|
ade
ivid
act
Múltiples e variadas actividades vencelladas ao parque
|A|
Avenida Finisterre
e sd
|N| Nodos confluencia |P| Espazo público | I | Influencia servizos no e.p.
Parada bus eq. comercial eq. sanitario eq. ensino eq. deportivo eq. cultural eq. administrativo eq. relixioso eq. benestar social eq. asistencial
|P|
|N|
|A|
Movementos no espazo público
|B| |1| |2| |3| |4| |5| |6| |7| |8| |9|
|P|
|A|
Proxectos urbanísticos Definidor límite barrio Elemento configurador Espazos oportunidade Máis gusta do barrio
Núcleo de actividade Actividade temporal Lugares de compra Esp. actividades/cultural
|P|
|N| |B|
Esquema de percepcións
|A| |T| |M| |X|
Accesos puntuais ao parque.
|P|
|N|
|U| |L| |E| |O| |G|
|P|
|N|
m
200
A cidade dos barrios
5
25
un grupo de vivendas unifamiliares da década dos cincuenta, e da outra, diversos edificios en altura das décadas seguintes. Estas edificacións foron lexitimadas no planeamento do ano 1998 de tal xeito que aínda na actualidade estanse a producir significativas transformacións na praza Padre Rubinos. Merece tamén mención especial a zona da Sardiñeira, considerada no estudo inicialmente como un barrio independente, pero ratificada sobre o terreo co sentimento xeral de pertenza aos Maios. No extremo oposto, atópase a igrexa de San Pedro de Mezonzo. Tras dela, un novo polígono residencial sobre as marxes laterais da Rolda de Nellle desde Catro Camiños, que foi desenvolvido durante os anos setenta sobre un baleiro verde da cidade.
31%
o que máis lles gusta é que teñen todos os servizos que precisan, e un 19% en tendas
31%
quéixanse da falta de aparcadoiros con 1534 m. son dos barrios con máxima distancia media percorrida camiñando,
0.5-1
0
Superficie 70.4 Ha 1.82% cidade
0-40
10 5
0 0
Construción do plural
esq inf esq: x=0 y=30
Densidade 294.97 hab/Ha
+85
Poboación 20.766 hab 8.47% cidade
45
0
Na zona conflúen múltiples intervencións diferenciadas no tempo e con características e intencións notoriamente desemellantes. Por unha banda, no inicio do século XX, unha parte deste barrio estaba incluída dentro da proposta do Segundo Ensanche que se estendía até a Granxa Agrícola Experimental (entre a Sardiñeira e Monelos, e que foi cortada para a inserción de Alfonso Molina). Nos arredores da nova Estación de San Cristovo, como acontece en moitas cidades, desenvólvense grandes bloques de vivendas 0 de baixa calidade e variedade de negocios asociados. Pero o eixo central do barrio dos Maios sitúase máis cara ao norte, sobre a rúa do mesmo nome que o cruza transversalmente. Nunha das súas marxes, está
Son dos barrios que máis mercan dentro do propio barrio, un 61% en supermercados e un 19% en tendas
0 anos
0
Os Mallos - Sardiñeira
%
160
8.25%
|L|
Conexións co Polígono Elviña e Vioño |L| |O| |U|
|L| |O|
|E|
Esque
ma d
e Per
|G|
Ensanchamentos de rúas como espazos de relación
cepció
|O|
|O|
ns |U| |G| |L|
|G|
|L| |I|
Mov
emen
tos n
o esp
azo p
|N| |P| |P|
|P|
|P|
úblic
o
|P|
|N| Conexións interrumpidas por trazado rolda
|N| |I|
|P|
|B|
|I|
|N|
|T|
Polos
|A|
|N|
|M| |A|
|A| |M|
|X|
tivida
de
|T|
A.VV.
Praza San Vicente
Praza Padre Rubinos
|M| |T|
Angel Senra
Rolda Outeiro
Praza de Madrid
Praza San Cristóbal
Centro Cívico
Parada bus eq. comercial eq. sanitario eq. ensino eq. deportivo eq. cultural eq. administrativo eq. relixioso eq. benestar social eq. asistencial
Praza Agra dos Mallos
|B| |1| |2| |3| |4| |5| |6| |7| |8| |9|
Avenida da Sardiñeira
|M| |A| Macuf
Núcleo de actividade Actividade temporal Lugares de compra Esp. actividades/cultural
|A|
|A|
Polos de actividade
Vertebración do comercio en rúas principais |A|
|M| |M| |A| |A|
Movementos no espazo público |N| Nodos confluencia |P| Espazo público | I | Influencia servizos no e.p.
|P|
|X| |5|
|X| |A|
de ac
|B| |N|
Av Mallos
|4||3||A|
|P|
|P|
Praza Monforte
|X| |M| |8||A|
Rúa Gregorio Tobar Glorieta da Paz
Proxectos urbanísticos Definidor límite barrio Elemento configurador Espazos oportunidade Máis gusta do barrio
|A| |T| |M| |X|
|I|
|5|
Esquema de percepcións |U| |L| |E| |O| |G|
|N|
|A||7|
Rúa Falperra
|P|
San Pedro de Mezonzo
|P|
200m
161
A cidade dos barrios
25
94%
é o barrio que máis establece o seu límite a través das infraestruturas
30% 66%
pasan andando polo Obelisco 1 vez cada 15 días
son dos que máis compran habitualmente en supermercados do seu barrio
63%
prefiren no seu barrio aparcadoiros en vez de beirarrúas máis anchas e arboradas 0.5-1
0
Superficie 32.4 Ha 0.84% cidade
0-40
10 5
0 0
Construción do plural
esq inf esq: x=0 y=30
Densidade 350.96 hab/Ha
+85
Poboación 11.371 hab 4.64% cidade
45
5
Nesta área agrúpanse dous barrios, de partida, totalmente diferenciados. Mentres A Sagrada Familia é un barrio residencial composto fundamentalmente de vivenda de promoción pública, o antigo barrio de Vioño era un dos núcleos históricos da cidade. Lamentablemente, as trazas do vello asentamento perdéronse nunha recente operación urbanística que eliminou case por completo as súas referencias. Inicialmente, debido ás notables diferenzas existentes entre eles, estableceuse a consideración da Sagrada 0 Familia de xeito illado, pero a ausencia, polo de agora, de poboación e actividade propia en Vioño levounos a considerar os dous barrios como un conxunto para o seu estudo. A substitución da morfoloxía rural
por grandes bloques de vivenda e un parque como transición parece, unha vez máis, responder a todas a demandas porcentuais esixidas pola lei, aínda que a calidade do conxunto deste último barrio podería ser mellorada. A disposición dos novos edificios, a súa proximidade, a resolución da esquina, parecen claramente suscetibles dunha maior consideración proxectual, do mesmo xeito que o parque, verdadeiro espazo convivencial da zona, como veremos no obradoiro, podería ir mais aló do formalismo. Pola contra, o barrio da Sagrada Familia responde, como a maioría da franxa entre roldas, á combinación dos plans do 48 e o do 68, aínda que neste caso cunha significativa presenza da vivenda de protección pública. As recentes obras de acondicionamento melloraron a imaxe do barrio, aínda sen incidir verdadeiramente nas problemáticas estruturais do conxunto.
0 anos
0
Sagrada Familia - Vioño
%
162
9%
Prazas vencelladas á residencia.
|G|
|O|
|G|
|L|
|L|
Ensanchamentos e cruce de vías con moita actividade.
|O|
|L|
|O|
Espazo libre non accesible
Esquema de Percepcións
|O|
|I|
|L| |I| |N| |B|
|N|
|N| |P|
|P| |P|
|P|
|I|
|N| |N| |B|
|P|
|P| |P|
|N|
|N|
|P|
Movementos no espazo público
|I| |P|
Esquema de percepcións Proxectos urbanísticos Definidor límite barrio Elemento configurador Espazos oportunidade Máis gusta do barrio
|1||M|
|A||2| |A|
|M| |A|
|9| |X| |5||A|
|A|
Praza Nosa Señora
Biblioteca Municipal
Pista CEIP Rosalía Castro
Praza San Rosendo
Parada bus eq. comercial eq. sanitario eq. ensino eq. deportivo eq. cultural eq. administrativo eq. relixioso eq. benestar social eq. asistencial
Rúa Belen
|B| |1| |2| |3| |4| |5| |6| |7| |8| |9|
Parque de Vioño
Centro de Saúde
|T||3|
Polos de actividade Núcleo de actividade Actividade temporal Lugares de compra Esp. actividades/cultural
|X|
|A|
|N| Nodos confluencia |P| Espazo público | I | Influencia servizos no e.p.
Polos de actividade Praza Castelo Olite
Movementos no espazo público
Av Finisterre - R. Outeiro
|A|
|7||A|
|A| |T| |M| |X|
|A|
Rúa da Esperanza
|U| |L| |E| |O| |G|
|M| |A|
50m
163
A cidade dos barrios
Construción do plural
No seu conxunto cabería destacar a unidade das relacións históricas na zona, xa que existían varios camiños no contorno do núcleo de Outeiro para comunicar os asentamentos de Santa Lucía, Falperra, San Luís,… A inserción das roldas de Nelle e Outeiro, así como a saída cara a Arteixo, delimitaron os novos barrios. Testemuña desta situación é a antiga rúa Falperra, que na actualidade cruza dunha zona –a Falperra- a outra –Os Mallos- mediante un paso Construción do plural
Sobre este escenario intentamos centrar o debate sobre a pluralidade da cidade actual. Segundo a teoría de Innerarity (1), o medo aos de fóra medra na mesma proporción na que os barrios de grande homoxeneidade étnica se separan do resto da cidade. Hai partes na que a convivencia entre etnias é lixeiramente maior –como é o caso da Agra do Orzán- pero neste caso, a heteroxeneidade vai máis aló dos lugares de procedencia dos seus ocupantes. Durante anos, estes chegaban de diferentes puntos da provincia ou do resto de Galicia, algúns simplemente doutras partes da 164
Equipamentos 14 0.99 m²/hab Zonas verdes 14.6 Ha 3.69 m²/hab Superficie 127.4 Ha 3.30% cidade Densidade 310.18 hab/Ha
+85
Poboación 39.517 hab 15.91% cidade
45
Deste xeito, esta fase agrupa desde os asentamentos históricos de Falperra e San Luís, até o último polígono en construción da cidade, o do parque de Vioño. Entre eles atopamos mostras de desenvolvementos edificatorios de todas as décadas do século XX, intentos de alineacións, vertebracións e sustitucións na trama urbana como estratexias de rexeneración social e revitalización dos barrios.
peonil elevado. Deste xeito, os barrios máis antigos corresponden á zona de Santa Lucía e a Falperra, asentamentos vinculados antigamente coa actividade do porto. Progresivamente, a zona vai crecendo cara aos Mallos e Santa Margarida mediante vivenda unifamiliar, e cara a Sagrada Familia con bloques de vivenda colectiva. Esta situación vén tamén estimulada pola construción da nova Estación de San Cristóbal, que vai atender o tráfico de pasaxeiros (as mercancías desviaranse a San Diego) tras o incendio da antiga Estación do Norte. Posteriormente, de xeito máis espontáneo, desenvólvense ampliacións das edificacións até que, nos anos recentes, desaparece o antigo núcleo rural de Vioño para desenvolver o Polígono de Vioño que, incluso, acolle algunhas das cesións doutras partes da cidade.
0 anos
Como pauta xeral deste traballo, o criterio da agrupación das temáticas foi a proximidade entre os barrios. Neste caso, as diferenzas entre eles son doadas de percibir e é precisamente a heteroxeneidade a razón da súa harmonía. No conxunto de matices diferenciadores, de pequenos espazos, de rúas imposibles, de cronoloxías diversas, de múltiples sociedades… xorde a convivencia con valor exemplarizante e capaz de articular o que a planificación urbanística non foi quen.
%
8.5%
(1) Innerarity, Daniel. El nuevo espacio público.
Os contornos das estacións de tren son habituais áreas de convivencia plural na maioría das cidades. O conxunto de barrios descritos nesta zona son mostra da pluralidade da cidade. Neste caso danse situacións de convivencia tipolóxica, económica e social nun espazo marcado polas primeiras rondas perimetrais da cidade. Hoxe, a pluralidade faise visible pola convivencia de distintas comunidades pola súa orixe de procedencia con estudantes e traballadores temporais da cidade.
Sta. Margarida
Falperra
Sagrada Familia Os Mallos
Vioño
Sardiñeira
Construción de probabilidade 1/11.000 barrio
límite de barrio comunidade asiática sudamericana africana estudante 165
A cidade dos barrios
Lugares onde pasa máis tempo lecer mercar traballo máxima distancia camiñando destino 1km
cidade. Recentemente comezou a chegada de inmigrantes doutras latitudes. Con todo, o fenómeno máis salientable na actualidade é a ocupación de moitos destes pisos por parte de estudantes e traballadores temporais. Esta situación xorde tras o remate do ciclo vital da primeira ocupación da vivenda, o abandono da mesma por parte dos descendentes e a opción de aluguer como complemento económico. Non se trata, como noutras partes da cidade, dunha situación concibida como inversión para rendas elevadas; é un caso de reocupación residencial que produce unhas significativas sinerxias no contacto coas demais pluralidades existentes. A maioría dos novos, e non tan novos, textos sobre a cidade inciden na idea da complexidade (2) como elemento inherente ao urbano e o rexeitamento da zonificación das mesmas. As intencións das cidades compostas por partes diferenciadas, por espazos temáticos, a pesar das súas intencións de fomento da colectividade, supoñen a formación de estruturas Construción do plural
illadas e pouco interrelacionadas. A mestura de distintas comunidades nestes barrios –con algunhas tendas e bares propios- a constante evolución interxeracional no uso dos espazos –estimulada con actuacións programadas- e a rotación de residentes e percepcións, serven para reinventar cada día o barrio. Cabe lembrar, como dicía Zygmunt Bauman (3), que é en especial nas cidades onde cada día se produce unha furiosa actividade de trazar e alterar as fronteiras entre as persoas. 166
(2) Morin, Edgar. (3) Bauman, Zygmunt. Vidas Liquidas.
1 km
0 km
167
A cidade dos barrios
Paisaxes urbanas desarticuladas
A ausencia da memoria contrasta, como xa se comentou, coa importancia histórica desta zona. Apenas temos xa vestixios dese tempo. A amalgama de edificacións que hoxe compoñen estes barrios -mellor dito, zonas da cidade- están esencialmente definidos polo viario. Realizáronse nos bordos das vías principais - Alfonso Molina, Rolda de Nelle, Avenida de Arteixo e Juan Flórez- distintas edificacións en altura que anularon a paisaxe interior. O desenvolvemento das tres últimas é anterior aos anos setenta, pero a fronte cara a Alfonso Molina está a ser modificada nestes días. Esta pluralidade de edificacións, pasadizos e espazos de intersección, non foi suficientemente considerada e estase a proceder á sustitución do vello tecido urbano sen incidir na redefinición dos viarios existentes ou no aproveitamento das características propias destas
Ensanche
Sta Margarida
R/ F
Falar de fronteiras no urbano pode estar asociado a moi diversos aspectos. Para a división da cidade por barrios agrupamos as respostas en catro grandes grupos: as infraestruturas, a memoria, a tipoloxía e o uso. No caso do conxunto da Falperra, Santa Lucía e Santa Margarida, só obtivemos dúas delas: as infraestruturas (77%) e a tipoloxia (23%).
erra alp
Catro Camiños
Sta Margarida Ensanche
Rol da d e
Nelle R/
e F a l p r ra
Catro Camiños
Peonil Viario Límites viarios
descontinuidade na Falperra
Arriba: estrutura viaria da Falperra-Sta Lucía 1947 Medio: estrutura viaria da Falperra-Sta Lucía 2010 Abaixo: A Falperra-Sta Lucía, vista desde Av/ Arteixo Construción do plural
168
la
a
cel
an
yC
z
re
Du
P R/
rán
rteixo
Av/ A
ico
an
éd
u /J
Flo
de
lM
R
R/
R/ d
g
min
r Fle
ez
octo
Lóp
uera
ano
el D
fori
R/ d
e Sin
Mosq
R/ d
astro
an C
e Ju
Mercado de Sta Lucía
a
lle
contradicións urbanas. A maiores, a topografía da zona complica as solucións. Aínda así, cabería pensar en solucións de mellora de medianeiras e, ao igual que noutras zonas densas da cidade, da construción dalgún baleiro que puidese servir de punto de reunión desta zona desarticulada.
(4) Precedo Ledo, Andrés. La Coruña Metrópoli Regional (5) Cullen, Gordon. El Paisaje Urbano.
En todo caso, a mestura morfolóxica e o crecemento por substitución e densificación foi unha constante na Coruña (4). Esta estratexia xa fora estimulada no plan de 1968, pero foi especialmente refrendada co planeamento do 1998. Hoxe, as escasísimas casas que aínda existen no interior destes edificios carecen de 169
ra er
Ne
lp Fa
de
La
nd
R/
Ro
Av
na
oli
oM
ns
fo
l /A
luz durante todo o día, e son só testemuña anecdótica da evolución da cidade. As estruturas urbanas desarticuladas poden ser espazos de grande importancia nas cidades nas que existen. A súa heteroxeneidade, os múltiples puntos de vista, as variacións estéticas, dimensionais e perceptivas poden xerar estados de ánimo nos visitantes e residentes que non se acadan coa ultraplanificación (5). Esta óptica positiva sobre a realidade existente non significa que este sexa o camiño a seguir no urbanismo; coidamos que en situacións coma esta non se pode pretender crear envoltorios que agachen as A cidade dos barrios
problemáticas e se precisa máis, que noutros casos, utilizar a planificación para mellorar estas áreas desarticuladas.
Cidade Xardín Agra Orzán
Espazos de intersección Unha posible estratrexia para evitar esas situacións é tratar de ligar unhas partes da cidade con outras, utilizar os límites como punto de encontro e non como fronteira (6). Neste caso, a análise destes espazos de intersección podemos centrala no parque de Santa Margarida e no chamado Palacio da Ópera, considerando as súas contribucións ao funcionamento da cidade. Nesa liña avaliamos a permeabilidade do parque desde tres diferentes puntos: Unha primeira aproximación considerando a influencia que exerce sobre a cidade, até onde chega a súa atracción e de onde proceden os usuarios do parque de Santa Margarida. Trátase dunha superficie en planta de 75.375 m2, que é un dos principais espazos de lecer dos barrios limítrofes. No interior organízanse “espazos temáticos” como a área de cans, o parque infantil, o estanque dos patos, as mesas de xogos, os aparellos ximnásticos, a pista de chave, o anfiteatro ao ar libre, o muíño e o merendeiro; os edificios de servizo como
S ext Sagrada Familia
O int
S int
L int
O ext N int N ext
L ext
Os Mallos
Ensanche
Falperra (6) Careri, Francesco, fai referencia á conveniencia de ensanchar as fronteiras -en especial as políticaspolo seu carácter neutral e de espazos de indefinición http://epulare.wordpress.com/2007/05/14/ entrevista-a-francescocareri-laboratorio-de-arte-urbanostalkerosservatorio-nomade/
permeabilidade procedencia usuarios accesos
Percepción desde o interior illamento visual illamento sonoro
Percepción desde o exterior accesos percepción de parque
Calidade da percepción alta media baixa Construción do plural
170
Polo actividade | A | Paseo | P | Eventos Temporais | T |
|P| |T|
|P|
|P|
| A || T |
|A|
|P|
| A || P |
|A| |A| |A|
Chave e Cafetería Parque relax a Casa das Ciencias o bar; espazos resgardados Merendeiro en torno a algún elemento singular, as escaleiras, o memorial a Joaquín Costa, a representación escultórica aos anciáns ou o cruceiro.
Pese a ter un carácter de cidade, segundo as enquisas, case a totalidade de visitantes veñen de barrios colindantes, dando servizo case por igual á Falperra, Sagrada Familia, os Mallos ou Ensanche. O novo parque do Paseo das Pontes fai que se achegue menos xente da parte occidental da cidade e non ten o suficiente potencial para atraer a veciños doutras zonas máis afastadas. 171
Un segundo punto sería o xeográfico ou urbanístico, no que analizamos a transparencia entre o interior e o exterior do parque. Na actualidade atópase moi claramente delimitado por barreiras naturais, desmontes de até 24 metros, balaustradas e edificacións. As entradas son escasas e non convidan a acceder ao interior, e as rúas próximas que desembocan nel non son capaces de xerar un efecto corredor que canalice o tránsito peonil, limitado a funcionar en moitos momentos como zonas de aparcadoiro. Este feito é ao que anteriormente faciamos referencia e que nos casos dos espazos intersticiais na cidade resulta determinante, xa que a percepción da accesibilidade é un factor A cidade dos barrios
POBOACIÓN TOTAL 2009
12.270
29.411
26.461 33.257
34.199
27.851
56.497
9.618
8.196
8.296
26,9
28,7
26,2
27,6
25,8
23,7
29,1% 32,1
16,4
30,6
28,5
31,7
23,2% 19,2
22,1
17,0
26,3
20,6
28,5
47,8% 48,6
51,5
52,4
45,2
47,7
40,4
47,3
47,6
2
3
4
5
6
7
8
% CIÓN BOA
31,1
21,0
27,2
% Poboación nada fóra da provincia da Coruña % Poboación nada noutro concello da provincia da Coruña % Poboación nada no propio concello
PO
distrito censal
1
chave no seu funcionamento. Probablemente, se hoxe se realizase un concurso para xerar un novo edificio da ópera, primaríase a súa capacidade de integración coa cidade e xeración de espazos públicos en detrimento de aspiracións efectistas e neohistóricas. O último dos aspectos considerados foi o illamento no interior, o que contribúe a xerar unha atmosfera de calma durante o seu percurso. O parque ofrece a posibilidade de manterse illado da cidade grazas ás suas numerosas especies arbóreas e á extensión da súa superficie. Con todo, os excesos urbanísticos que o rodean e as puntuais alteracións acústicas non Construción do plural
52,8
45,4
9
10
Fonte: Padrón de Habitantes-INE
permiten que esa sensación de tranquilidade chegue a ser completa.
D2 D5
Múltiples integracións
D1 D6
Se a consideración do parque de Santa Margarida a facemos desde a pluralidade dos seus usuarios, ao cambiar de escala podemos considerar tamén todo o barrio de Os Mallos como un exemplo de espazo de convivencia e pluralidade. Co paso dos anos foron cambiando os actores, pero durante toda a súa evolución foi un barrio plural no que a heteroxeneidade era un valor positivo. 172
D10
D3 D4
D7 D8 D9
D4. S. Familia, Sardiñeira, Os Mallos
10
3,3% 3,6%
9
5,3%
8 7
3,2%
6
Datos referentes ao alumnado estranxeiro de 3 a 16 anos (2007) Fonte: Instituto Galego de Estatística
distrito censal
5 4
2,4% O D MNA ALU
3
2,8%
2 1
8,1%
O
XEIR
AN ESTR
7,7%
3,5% 5,9%
A meirande parte das veces que falamos ou escoitamos falar de migracións, adóitase vencellar este fenómeno co tema da inmigración, especialmente nos últimos anos coa migración estranxeira, obviando a miúdo este fenómeno cando é protagonizado no interior do país. De feito, a cidade da Coruña, como todas as urbes das súas características, no que ao seu tamaño e ubicación se refire, posúe unha grande riqueza de fluxos migratorios. Aparte de ser unha referencia ben coñecida no que esta cidade significou como punto de saída de miles de galegos cara ao exterior desde mediados do século pasado, e precedendo á chegada máis recente do continxente de inmigrantes estranxeiros, miles de persoas da provincia e de fóra dela foron pouco a pouco asentándose nos seus barrios.
(7) Lamela, Carmen e Bermúdez, Rosalia no “VI Congreso sobre las migraciones en España”
Nesta liña debemos situar a realidade migratoria municipal, dentro dun contexto como o galego, onde segundo os datos do Padrón de Habitantes do 2009, Vigo e A Coruña acollen a un de cada catro residentes nacidos no estranxeiro distribuídos por toda Galicia. Porén, cabe subliñar neste caso as pequenas pero grandes diferenzas existentes se falamos de persoas estranxeiras ou nacidas no estranxeiro, xa que se traballamos exclusivamente coas primeiras, a súa porcentaxe non supera no marco municipal o 4,8% do total -3,8% en Galicia-, pero si abranguemos 173
a totalidade de individuos nacidos no estranxeiro -moitos deles fillos e netos de galegos procedentes de países como Venezuela ou Arxentina- a porcentaxe increméntase até o 9,3%, un 7,5% a nivel autonómico. Por outra banda, desde outra óptica máis orientada á análise dos distritos censais que compoñen o termo municipal, pode chegar a sorprender que unicamente tres dos dez distritos nos que se divide a cidade superan -minimamente- o 50% de veciños nacidos no propio concello da Coruña, sendo estes os distritos 2, 3 e 9 e que se corresponderían entre outros, cos barrios de Montealto, Zalaeta, Atochas, A Falperra, Catro Camiños ou S. Vicente e Castro de Elviña, Feáns ou Mesoiro. No senso contrario, as zonas da Coruña con menos poboación autóctona encaixarían primordialmente en torno á área correspondente coa Agra do Orzán, distrito 6. Outro sistema que pode ser utilizado para avaliar a heteroxeneidade da poboación residente é a consideración do alumnado de orixe estranxeira. Ao abeiro do traballo de investigación presentado polas profesoras de Socioloxía da UDC Carmen Lamela e Rosalía Bermúdez (7), contrastamos e confirmamos como efectivamente o distrito 6 -Agra do Orzán- e en menor medida o 4 -Sagrada Familia, Sardiñeira e Os A cidade dos barrios
1 3
2
máis lugares de residencia dos que o necesitan para desprazarse polo seu traballo que un lugar de chegada utilizado como fogar tanxencial á cidade central. Este cambio so apenas empeza a ser unha realidade na Coruña, xa que o sistema de transportes, pola propia dimensión da cidade, é moi feble. Aínda non existe un axeitado sistema de transportes urbanos, nin a suficiente coordinación metropolitana, nin unha apropiada conexión cos aeroportos -incluído o de Compostela. Toda esta situación pode mellorar notablemente coa chegada do AVE e a centralización dos desprazamentos.
Mallos-, concentran tamén o maior peso porcentual de alumnado de orixe estranxeira, en contraste con outras zonas da cidade. Arquitecturas de chegada A concentración de poboación migrante no contorno das estacións de trens e autobuses era algo habitual entre os anos cincuenta e oitenta. Co paso do tempo, esta situación foi mundando, pero aínda conserva unha importante influencia nos alugueres do estudiantado que sieguen escollendo esta zona para vivir. Hoxe os contornos das estacións de moitas cidades son Construción do plural
Sen dúbida, a chegada da Alta Velocidade Ferroviaria suporá un importante efecto dinamizador nos barrios do contorno da Estación de San Cristóbal. Se durante finais do Século XIX e comezos do Século XX o principal elemento de estruturación urbana na maioría de cidades foi unha estación de ferrocarril, que artellou ao seu redor barrios de grande tradición e simbolismo, neste século a alta velocidade convértese nun dos maiores motores de transformación das cidade en todos os sentidos. As novas estacións asumen un papel que vai máis alá da súa concepción como polo de transporte multimodal para converterse en equipamentos de alto valor engadido con toda clase de servizos e, sobre todo, nun foco de modernidade 174
percorridos: acceso histórico do ferrocarril PGOM 09: AVE RENFE CERCANÍAS TRANVÍA estacións de ferrocarril historicamente: 1. estación de mercadorías 2. estación de pasaxeiros actualidade 3. estación de San Cristóbal (en PGOM: Estación Intermodal)
colectividades locais e dos cargos electos da cidade, do negocio inmobiliario e, sobre todo, do aumento de accesibilidade e centralidade territorial que lle confire a Alta Velocidade (e os transportes metropolitanos asociados ao nodo intermodal).
NOVA ESTACIÓN INTERMODAL DE SAN CRISTÓBAL -A Coruñapeóns-bicis taxis aparcadoiro autobús interurbano autobús urbano tranvía AVE cercanías-rexionais
F. F. C. C
SAN
CRISTOBAL
HOTEL + OCIO Y COMERCIO
e simbolismo que esperta do seu sono aos barrios do seu contorno, que en certo modo acompañaron ao ferrocarril convencional no seu prolongado adormecemento, perda de competitividade e eficiencia e marxinalidade dentro dos sistemas de transporte en detrimento do avión para os longos percorridos ou o automóbil na cidade.
(8) Klein, Olivier. ¿TAV? El tren de las grandes ciudades, en Cuadernos de Ingeniería y Territorio. Nº 10. 2007. E.T.S.I. Caminos, Canales y Puertos. Universidad de Castilla La Mancha.
Así, as Estacións da Alta Velocidade, sempre sometidas á tensión producida entre a súa atención a unha lóxica espacial de longo percorrido, que ten que compatibilizar coas lóxicas espaciais rexionais e metropolitanas, e a súa inserción no espazo urbano, conxuntamente co seu (re)novo papel de icono da modernidade, desencadean ambiciosos proxectos de ordenación urbana de carácter estratéxico, que procuran aproveitar as sinerxias derivadas do aumento de centralidade e de accesibilidade a todos os niveis producidos pola súa función de nodos intermodais do transporte. Deste xeito, ao seu redor, ben mediante novos desenvolvementos ou ben mediante renovacións urbanas, crease un novo polo de actividade na cidade baseado nas actividades “high – tech” seguindo a imaxe de éxito tecnolóxico da Alta Velocidade, principalmente no sector terciario superior (8), como sucedeu, por exemplo, en Lille. E isto é consecuencia de tres importantes factores: a forte implicación das 175
Por outra parte, esta maior accesibilidade e conectividade vencellada á nova economía urbana, que xera ao redor da Estación un barrio de negocios e de servizos terciarios superiores, implica tamén unha maior transitoriedade e temporalidade no uso da cidade por parte dos viaxeiros que empregan a Alta Velocidade, como vén demostrar o feito de que a maioría dos que empregan este modo de desprazamento non permanecen na cidade máis de seis u oito horas, grazas a que a Alta Velocidade permite viaxes ida e volta no día para tempos de viaxe de ao redor das 3 horas, xa que a súa motivación adoita pertencer a dúas grandes categorías, os desprazamentos realizados para acceder ou proporcionar unha nova oferta de servizos ou ben para desenvolver tarefas de coordinación nas grandes organizacións empresariais e administrativas cada vez máis descentralizadas caracteristicas da economia post – fordista actual. A estes desprazamentos por motivos de negocios engádenselle os fluxos de viaxeiros vencellados ao turismo. Deste xeito, ao redor da Estación de Alta Velocidade Ferroviaria xérase un barrio de oficinas, de servizos terciarios e produtivos superiores e de alto valor, e hoteis cuns habitantes ou cidadáns temporais e en tránsito, que de non posuír o espazo público e relacional axeitado e a adecuada proporción de vivenda residencial, para xerar unha elevada complexidade urbana, estará destinado ao fracaso e a banalización espacial do barrio e, por extensión, da cidade. Neste senso, é fundamental a existencia dun Proxecto Urbano Estratéxico á hora de que cada cidade afronte a chegada da Alta Velocidade Ferroviaria, que combine nun espazo urbano complexo e coherente o espazo público, a vivenda, os equipamentos e os servizos terciarios e produtivos da nova economía e a loxística A cidade dos barrios
SARDIÑEIRA OS MALLOS
500m
FFCC ns
tra
deportes educación sanidade relixión cultura comercio administración asistencial deportes liñas de buseducación sanidade relixión cultura orixe e percorrido dos cidadánscomercio amdinistración Os Mallos-Sardiñeira asistencial Catro Camiños Monelos Polígono delineas Elviñade bus
o
lad en PG OM ´
09
BUS
CATRO CAMIÑOS
500m
POLÍGONO DE ELVIÑA
MONELOS
sen esquecer a función primordial da Estación como nodo intermodal e concentrador de fluxos diversos. Neste momento aínda quedan por resolver moitos problemas de financiamento pero no que atinxe á forma urbana sería interesante conseguir que a estación fose máis aló dunha resposta concreta ás súas necesidades de uso. A bo seguro que se seguirán as habituais recomendacións (9) de accións de previsión -especialmente no eido das conexión coa trama existente-, medidas de xestión -para un axeitado funcionamento futuro- e estratexias de Construción do plural
promoción -que darán a coñecer as novas potencialidades da cidade- pero sería desexable que tamén fose un espazo de innovación. Este tipo de novos “hubs” teñen o potencial da pluralidade de usos e usuarios e non parece axeitado limitalos as súas funcións básicas de intercambiador de transporte e completalos con superficies comerciais. Como equipamento público poden contribuír a engadir espazos experimentais e dinamizadores nunha zona na que a heteroxeneidade xa é unha das súas maiores características. O futuro concurso para a súa construción será unha oportunidade para incorporar estas cuestións. 176
orixe e percorrido do cidadáns Maios-Sardiñerira Catro CAminos Monelos Polígono de Elviña
(9) Ribalaygua, Cecilia. Alta Velocidad Ferroviaria y Ciudad: Estrategias de incorporación de las nuevas estaciones periféricas francesas y españolas. Cuadernos de Investigación Urbanística. Nº 44. 2005