ESPAZOS DE RELACIÓN Monelos • BARRIO DAs FLores • POLÍGONO DE Elviña • Matogrande
Os límites deste barrio -como moitos outros- son de difícil definición. Por unha banda, responden a unha situación histórica, xa que o núcleo de Monelos tiña unha relativa importancia ao situarse na saída da cidade cara a Eirís, e era unha zona de cultivos aproveitando o regadío do río Monelos. Na parte superior da Avenida de Monelos quedan aínda algunhas edificacións daquela traza histórica (fronte o camiño da igrexa), aínda que no seu conxunto esta zona segue o plan de alineacións do 48. O Plan Xeral de 1968 0 estimaba a necesidade da elaboración dun plan parcial que nunca foi levado a cabo. Seguiu construíndose
25
durante os anos setenta e primeiros anos da década dos oitenta segundo o planeamento anterior. A colmatación desta parte alta do barrio é consecuencia de pequenas actuacións do PXOU do 1985 e do de 1998. Na zona sur da Avenida de Monelos, a súa inclusión no Plan Parcial do Polígono de Elviña (1ª fase) posibilitou un cambio de uso maioritario cara ao establecemento de dotacións e equipamentos públicos docentes e culturais, sen descoidar o aproveitamento urbanístico concentrado en oito bloques de vivendas de 14 pisos construídos a finais dos anos setenta. Nos últimos anos, a realización de novos equipamentos está a reforzar os espazos convivenciais nesta parte baixa do barrio, facendo aínda máis evidente as diferenzas entre ambas caras da Avenida de Monelos.
16% 38% soamente o
do tempo que pasan no barrio é por motivos de lecer
onde pasan máis tempo é en barrios lindeiros, sendo o 26% por motivos de lecer
21%
o que máis lles gusta do barrio son as zonas verdes das proximidades, despois da tranquilidade e do ambiente social
0.5-1
0
Superficie 23.5 Ha 0.61% cidade
0-40
0 0
Espazos de relación
+85
Poboación 7.104 hab 2.90% cidade
45
10 5
esq inf esq: x=0 y=30
Densidade 302.3 hab/Ha
0 anos
0 5
Monelos
%
114
8.5%
Cruce vías e forte pendente |O| |E|
Espazos de resgardo a través de escalinata |O| |G|
s
ción
rcep
e Pe
|G|
ad quem
Es
|L| |G| |O| |G| |L|
|N| |P|
|P| |I|
|I| |P|
Move
|N| Espazo público |N| semisoterrado |P|
|P|
|I|
|I|
|A| |M|
|7| |T|
|T| |A|
|A|
|X|
|N| Nodos confluencia |P| Espazo público | I | Influencia servizos no e.p.
|3| |M| |A| |5| |A|
115
Praza Rafael Dieste Biblioteca Municipal
Igrexa de Oza Mercado Elviña
Centro Cívico
Liceo Monelos
Novos Ministerios
Parque de Oza
Parada bus eq. comercial eq. sanitario eq. ensino eq. deportivo eq. cultural eq. administrativo eq. relixioso eq. benestar social eq. asistencial
|A|
|1| |A|
Polos de actividade
|B| |1| |2| |3| |4| |5| |6| |7| |8| |9|
|M|
|X|
|X| |5||A|
|A||6|
ade
tivid
e ac
sd Polo
Rúa Oleoducto
Movementos no espazo público
Núcleo de actividade Actividade temporal Lugares de compra Esp. actividades/cultural
|A|
|A|
|N|
Proxectos urbanísticos Definidor límite barrio Elemento configurador Espazos oportunidade Máis gusta do barrio
|A| |T| |M| |X|
|P|
200m
|U| |L| |E| |O| |G|
|I| |N|
|P| |I|
Esquema de percepcións
o
úblic
azo p
o esp
os n ment
|N|
A cidade dos barrios
No seu conxunto, este barrio foi a primeira operación urbanística a grande escala realizada na cidade. Como é sabido é consecuencia da primeira fase do Polígono de Elviña, aprobado polo Ministerio de Vivenda no ano 1963 e, polo tanto, anterior ao plan do 68. Trátase dunha barriada para unhas dúas mil vivendas de protección pública, destinada na súa maior parte a realoxar aos afectados por outras obras da cidade e, incluso nun pequeno número, para aloxamento de familias residentes en infravivendas no 0contorno próximo. Cunha intensidade residencial relativamente alta, divídise en cinco zonas que foron adxudicadas a outros tantos equipos de arquitectos,
25
que desenvolveron algunhas das tipoloxías residencias máis características do momento -con especial importancia da unidade veciñal proxectada por José Antonio Corrales-. As vivendas preexistentes, na Avenida de Monelos cara a Eirís, foron derrubadas e o polígono rematouse a mediados dos anos setenta. No seu conxunto, o barrio quedou condicionado polo paso subterráneo do oleoduto, xerando un corredor verde este-oeste que servía de espazo central de relación e ubicación do equipamento relixioso. Durante anos estivo condicionado por diversos estigmas sociais aínda que na actualidade obsérvase un repunte da súa consideración social só limitada pola baixa calidade construtiva dalgunha das súas partes, o que impide un aproveitamento axeitado dos espazos.
80%
prefire vivir no propio barrio fronte ao 16% que preferiría vivir fóra da cidade
63%
establece o límite do seu barrio a través das infraestruturas, o 14% faino a través da tipoloxía
35%
das chamadas telefónicas fanse dentro do propio barrio, unha das porcentaxes máis altas
0.5-1
0
Superficie 17 Ha 0.44% cidade
0-40
0 0
Espazos de relación
+85
Poboación 4.470 hab 1.82% cidade
45
10 5
esq inf esq: x=0 y=30
Densidade 262.9 hab/Ha
0 anos
0 5
Barrio das Flores
%
116
8%
|L|
Esq
uem
|O|
|O|
|O|
ad
eP
|E|
erc
epc
ión
|O|
s
|G|
|O|
Mo
vem
|B|
|P| |P| |P|
ent
|N| |P|
|P| Espazo principal |P| diagonal, baleiros entre bloques ou intersticiais |P|
|P|
os
no
esp
azo
pú
bli
co
|P|
|P| |B|
|N| |B||P|
Esquema de percepcións |U| |L| |E| |O| |G|
|P|
|G|
|L|
|N|
|P|
|O|
Rúa interior sen |O| actividade
Proxectos urbanísticos Definidor límite barrio Elemento configurador Espazos oportunidade Máis gusta do barrio
Pol
os
|A| |A|
|M|
de
act
ivid
ade
|A|
Movementos no espazo público
|X| |9|
|N| Nodos confluencia |P| Espazo público | I | Influencia servizos no e.p.
|M|
|A|
|A||7|
|T| |4| |A|
|A|
Parada bus eq. comercial eq. sanitario eq. ensino eq. deportivo eq. cultural eq. administrativo eq. relixioso eq. benestar social eq. asistencial
Polideportivo Municipal
|B| |1| |2| |3| |4| |5| |6| |7| |8| |9|
Parroquia da Resurrección
Núcleo de actividade Actividade temporal Lugares de compra Esp. actividades/cultural
Polideportivo Municipal
|A| |T| |M| |X|
Asociación Cultural
Polos de actividade
175m
117
A cidade dos barrios
25
81% 55%
é o barrio en que os cidadáns máis se desprazan camiñando
dos veciños pasa de 1 a 2 horas en espazos públicos (unha das porcentaxes máis altas dentro desta franxa de tempo)
67%
das persoas coas que se comunican por teléfono vive noutra zona da cidade
0.5-1
0
Superficie 67 Ha 1.74% cidade
0-40
10 5
0 0
Espazos de relación
esq inf esq: x=0 y=30
Densidade 154.87 hab/Ha
+85
Poboación 10.376 hab 4.23% cidade
45
5
Porta de entrada na cidade, é a parte máis visible e de maior dimensión da intervención ministerial para a construción da Avenida de Lavedra como principal acceso rodado. A ambos os dous lados da vía, a un nivel inferior, sitúase este barrio elaborado como complemento residencial ás actuacións industriais, e que foi o primeiro polígono destas características en todo o Estado español. A primeira constancia da súa elaboración administrativa correspóndese co proxecto de reforma e ampliación que recibe apro0 bación definitiva no ano 67. Con todo, a maioría das vivendas foron construídas a finais dos anos setenta e principio dos oitenta, respectando a profusión
de espazos verdes e de relación contemplados no planeamento. A pesar da calidade do conxunto, isto supuxo a práctica absorción do antigo poboado de Lonzas e o Marzán, do que quedan poucos restos de vivendas unifamiliares, xunto aos edificios dotacionais dos corpos e forzas de seguridade do Estado. A avenida de Joaquín Planells é, por outra banda, testemuña de dúas actuacións singulares dentro desta área como é o quarteirón próximo á estación de ferrocarril construído segundo o plan de aliñacións de 1948 ou o aproveitamento residencial con cinco bloques lineais nun antigo cuartel militar realizado no 1989. Globalmente é un dos barrios con mellor disposición urbana da cidade aínda que sería conveniente estimular os espazos de relación a través de máis actividades veciñais.
0 anos
0
Polígono de Elviña
%
118
9%
División de Elviña pola avenida. Uso, actividades e ritmo |O| diferentes
|L|
e
ad
uem
Esq
|L|
s
ión
epc
c per
|E| |L| |G|
|G|
|O|
|L|
azo
os ent
sp oe
Mo
lico
púb
|P| |N||B|
|P| |P|
|I|
|P| |P| |P|
|P|
|N| |B|
|I| |N| |P|
|P|
|I|
n
vem
|N| Conexións puntuais |P|
Conexións puntuais en Ponte e paso soterrado
|N| |P|
|P|
|I|
|I|
|I|
|N|
|P|
|I| |N|
|P|
|N| |P|
|P| |N|
Esquema de percepcións |U| |L| |E| |O| |G|
Proxectos urbanísticos Definidor límite barrio Elemento configurador Espazos oportunidade Máis gusta do barrio
|3||T|
os Pol
de
|3|
de
ac
da tivi
|A|
|A| Locais en soportais |A| xeradores da actividade do barrio
|A| |M|
|A| |A|
Movementos no espazo público
|A|
|N| Nodos confluencia |P| Espazo público | I | Influencia servizos no e.p.
|M| |A| |3||A| |1| |5||X|
|A| |7| |2|
|A|
|A|
|4| |T||4|
|A|
|T|
Salvador de Madariaga
Rafael Alberti
Av Alfonso Molina
Parada bus eq. comercial eq. sanitario eq. ensino eq. deportivo eq. cultural eq. administrativo eq. relixioso eq. benestar social eq. asistencial
Bugallal Marchesi
|B| |1| |2| |3| |4| |5| |6| |7| |8| |9|
Praza Esteban Lareo
Núcleo de actividade Actividade temporal Lugares de compra Esp. actividades/cultural
Pablo Picasso Praza Isaac Díaz Pardo
|A| |T| |M| |X|
Salgado Torres
Polos de actividade
200m
119
A cidade dos barrios
Matogrande Os inicios do barrio remóntanse á delimitación ministerial sobre o crecemento urbano a raíz da creación do Polo de Desenvolvemento Industrial de 1964, inmerso dentro dunha cuarta fase de ampliación de Elviña (que non se chegou a desenvolver). O Plan Xeral de 1968 establece unha zonificación xenérica para todo este sector que se corresponde coa delimitación actual e incluso chegouse a desenvolver un plan parcial -aprobado no 79- que non tivo reflexo construtivo. Finalmente, foi o Plan Xeral de 1985, o que definiu as determinacións globais da actuación recollendo en parte parámetros urbanísticos da tramitación do planeamento de desenvolvemento
inconcluso. A principios dos anos noventa, o proxecto de urbanización apróbase e no final da década o groso das vivendas estaban rematadas. En canto aos servizos, o barrio comezou apoiándose no equipamento educativo preexistente, e durante a primeira década do século XXI foi desenvolvendo equipamentos comerciais, asistenciais e de oficinas nos bordes do mesmo. Esta característica é especialmente salientable neste barrio xa que, en contraposición a outras planificacións urbanas, todos os servizos de comunidade sitúanse no bordo, limitando os espazos de contacto entre os veciños aos locais de consumo ubicados nos baixos das vivendas. Só a rotonda central, como se formula no obradoiro, podería revertir esa situación e servir de verdadeiro espazo verde de acceso posible a todos os residentes neste barrio.
26% 35%
é o barrio que máis prefire vivir fóra da cidade
disgústalles a falta de aparcadoiro, a dobre fila e o exceso de coches
25%
gústalles do barrio a hostalaría e os servizos que teñen, despois da tranquilidade e seguridade
Superficie 19.50 Ha 0.51% cidade Densidade 173.6 hab/Ha
0 anos
45
+85
Poboación 3.386 hab 1.38% cidade
%
Espazos de relación
120
12%
Parque Ofimático |U|
Corredor traseiro na beira do ferrocarril |O| Es
qu
Espazo verde central non accesible
em
ad
eP
|L|
erc
ep
|L| |E|
Acondicionamento espazo. Relación e aparcadoiro |O|
|O|
ció
ns
|L|
M
ov
em
en
|P|
|P|
to
sn
|I|
oe
sp
az
op
úb
lic
o
|P|
|P| |P| |P|
Esquema de percepcións Proxectos urbanísticos Definidor límite barrio Elemento configurador Espazos oportunidade Máis gusta do barrio
los
de
|A|
ac
tiv
|T||3|
|9| |T|
ida
de
|M|
|T||6| |A| |A| |M|
Torres
20
0m
Rotonda central
Colexio
Xeriátrico
Parque infantil
Parada bus eq. comercial eq. sanitario eq. ensino eq. deportivo eq. cultural eq. administrativo eq. relixioso eq. benestar social eq. asistencial
Centro de Saúde
Polos de actividade
|B| |1| |2| |3| |4| |5| |6| |7| |8| |9|
|M| |1|
|A|
|N| Nodos confluencia |P| Espazo público | I | Influencia servizos no e.p.
Núcleo de actividade Actividade temporal Lugares de compra Esp. actividades/cultural
|M| |A|
|A|
Movementos no espazo público
|A| |T| |M| |X|
|N| |P| |B|
|9|
|9|
Po
Espazo de estancia condicionado polo soleamento
|P|
|P| |N|
|U| |L| |E| |O| |G|
|I|
|I| |B| |I|
121
A cidade dos barrios
0
Espazos de relación
5
+85
Zapateira
0
Despois das múltiples investigacións sobre o funcionamento dos espazos públicos entre os anos sesenta e oitenta -con especial incidencia dos traballos de Jane Jacobs e de William H. White- recentemente retomouse o estudo polas formas de ocupación dos lugares non programados, buscando neles os elementos ausentes nas prazas e parques ultra-definidos das nosas cidades (1). Na manipulación dos obxectos cotiáns, no activismo dos cidadáns negando a súa condición de usuarios previsibles de formas arquitectónicas establecidas, radica, como relataba Michel de Certeau (2), a contribución da “creatividade cotiá” á forma de cidade.
Poboación 25.336 hab 10.20% cidade
esq inf esq: x=0 y=30
Todos eles comparten as características dunha planificación apriorística, aínda que no caso de Monelos só ocorre nunha parte da súa superficie. Este proceso de previsión na forma urbana apenas acontece no resto da cidade, na que os procesos de crecemento teñen un carácter máis informal e claramente influenciado pola memoria dos camiños e sendas existentes. Esta compoñente de deseño urbano permítelle a esta zona ter un alto porcentaxe de espazos verdes e de relación en comparación co conxunto da cidade. Espazos de relación
Equipamentos 34 2.64 m�/hab
Mentres as cidades ocúpanse esencialmente de seguir creando contornos asépticos para os seus visitantes ou de crear imaxes idílicas que parecen formar parte de revistas de deseño, unha parte dos cidadáns 122
Zonas verdes 31.3 Ha 12.35 m�/hab Superficie 129 Ha 3.34% cidade Densidade 196.4 hab/Ha
+85
5
De todas as posibles olladas que se podan establecer sobre o urbano, resulta esencial a referida ao funcionamento, manipulación ou alteración que os cidadáns facemos deste espazo público. As intervencións de rehabilitación de barrios teñen un marcado compoñente tectónico no referido ao edificado -en especial ao residencial- pero os baleiros urbanos son terreos de negociación de todos os usuarios e, por tanto, a percepción, a comodidade, a identificación,... teñen un papel prioritario.
45
0
Nesta zona de estudo agrupamos catro barrios referentes de distintos momentos do desenvolvemento de políticas de vivenda. Todos eles foron planificados de 0.5-1 xeito conxunto, pero tiveron sustanciais diferenzas nos seus resultados. Cronoloxicamente, o barrio máis an0tigo dos descritos é o de Monelos, xa que era un vello 0-40 asentamento rural na saída da cidade cara a Eirís que non foi transformado sustancialmente até a construción de nove torres de vivendas nos anos setenta. Ao seu carón, o barrio das Flores xurde na década dos sesenta e resólvese dividindo a zona en cinco áreas de traballo para outros tantos arquitectos, que realizaron cada un deles 400 vivendas sociais. O Polígono de Elviña, na súa segunda fase, desenvólvese nos primeiros anos setenta, pero non se finaliza até a década dos oitenta. O último dos barrios incluídos nesta zona, Matogrande, é a actuación 0máis recente e realízase durante os anos noventa. 10
0 anos
25
%
8%
(1) Chase, John et al. Everyday Urbanism. Ed. The Monacelli Press. 1999. (2) Certeau, Michel de, The Practice Of Everyday Life. University of California Press. 1988.
A partires da década dos cincuenta, desenvólvense en todo o estado políticas de vivenda social coa creación de barrios ou barriadas de vivenda colectiva. Os catro barrios desta zona son exemplos de diferentes momentos nese proceso. En todos os casos, as superficies públicas e os espazos de relación foron elementos esenciais para a cohesión dos novos barrios.
Monelos Polígono de Elviña
Barrio das Flores
Matogrande
Espazos de relación 1/10.000 barrio
límite de barrio espazos libres verdes e. libres pavimentados e. libres deportivos edificación árbores
123
A cidade dos barrios
Lugares onde pasa máis tempo lecer mercar traballo máxima distancia camiñando destino 1km
segue ocupando o espazo público en función dos seus desexos. A crecente lixeireza dalgúns materiais, unida a relacións efémeras no campo do comercial ou mesmo persoal, están a dar pé á utilización recorrente de instalacións temporais que deveñen en espazos urbanos activos e suxestivos lugares de intercambio. Son tamén, como indica Florian Haydn (3), áreas de observación doutros comportamentos facilmente reinventados e, por tanto, necesariamente innovadoras. Sobre estas reflexións basearemos as temáticas e as accións deste bloque xa que a zona é testemuña de diferentes xeitos de enfrontarse ao espazo público. Por unha banda, Matogrande é, segundo os indicadores económicos, unha experiencia inmobiliaria de éxito; en apenas quince anos logrou revalorizar o custo das vivendas e os baixos comerciais son utilizados, incluso, como punto de encontro de veciños doutras partes da cidade. Con todo, os espazos públicos foron expulsados cara aos bordos do barrio, actuando simplemente como filtros naturais entre as vías de comunicación que o rodean e a edificación. Isto orixinou que a maioría destes espazos colectivos sexan zonas verdes de difícil acceso e ausentes de mobiliario urbano, Espazos de relación
trasladando deste xeito a maior parte da actividade social cara a locais privados de consumo obrigatorio. No polo oposto situaríase o Barrio das Flores, que pode ser considerado exemplar nas súas propostas de espazos convivenciais mesturando a residencia e o lecer, o verde e os espazos cubertos, e que con todo tivo un difícil encaixe na sociedade até o punto de que na actualidade moitos veciños gozan do tempo de lecer noutros espazos da cidade. 124
(3) Haydn, Florian & Temel, Robert. Temporary Urban Spaces. Ed. Birkhäuser. 2006.
1 km
0 km
125
A cidade dos barrios
MONELOS BARREIRAS ARTIFICIAIS_Infraestruturas
O gráfico mostra as paradas obligatorias nas que se atopa o peón cando quere saír ou entrar ao seu barrio. Cóntanse os minutos de espera de cada sinal de tráfico coa que te podes atopar se vas camiñando.
_delimitado: Av. Salvador de Madariaga / Ronda de Outeiro nº accesos peonís: 15 _dividido: Av. de los Monelos acceso transporte público: líneas: 1 / 4 / 14 / 15 nº paradas de autobus: 10 BARREIRAS NATURAIS_Topografía _pendente: 5-8 % BARREIRAS PSICOLÓXICAS_Capacidade económica _precio do solo: 2400 euros/m2* _precio do aluguer: 6.00 euros/m2*
Lenda CHOQUE TRÁFICO-PEÓN dentro do barrio CHOQUE TRÁFICO-PEÓN entre os barrios Paso de peóns Ponte Semáforo Semáforo doble
BARRIO DAS FLORES BARREIRAS ARTIFICIAIS_Infraestruturas _delimitado: Ronda de Camilo José Cela / Av. de los Monelos nº accesos peonís: 12 acceso transporte público: líneas: 1A / 4 / 15 nº paradas de autobus: 9 BARREIRAS NATURAIS_Topografía _pendente: variable
Principáis nudos de conexión peonil Percorridos a pé máis utilizados monelos-monelos monelos-centro cidade monelos-mercado elviña monelos-catro camiños barrio das flores-centro cidade barrio das flores-matogrande barrio das flores-mercado elviña
BARREIRAS PSICOLÓXICAS_Capacidade económica _precio do solo: 2300 euros/m2* _precio do aluguer: 6.00 euros/m2*
barrio das flores-monelos matogrande-matogrande matogrande-corte inglés matogrande-mercado elviña
MATOGRANDE BARREIRAS ARTIFICIAIS_Infraestruturas _delimitado: Ronda de Camilo José Cela / Av. de Alclde Alfonso Molina / vías de tren nº accesos peonís: 4 acceso transporte público: líneas: 1A / 15 / 20 / 22 / 24 / UNIV nº paradas de autobus: 9 BARRIERAS NATURAIS_Topografía _pendente: 1-2% BARREIRAS PSICOLÓXICAS_Capacidade económica _precio do solo: 2700 euros/m2* _precio do aluguer: 6.30 euros/m2*
Espazos de relación
126
*Fonte: www.idealista.com Valor do solo referido a m2 construído con comunes de edificabilidade de uso residencial. Aluguer referido a m2 útil de uso residencial tamaño medio (3 dormitorios) e promedio da oferta existente e a súa antigüedade.
MONELOS 60% infraestruturas BARRIO DAS FLORES 60% infraestruturas MATOGRANDE 70% infraestruturas
LÍMITES DO BARRIO
As relacións peonís
MONELOS 14% infraestruturas 11% memoria 68% tipoloxía BARRIO DAS FLORES 63% infraestruturas 6% memoria 14% tipoloxía
MATOGRANDE 61% infraestruturas 22% tipoloxía
(4) Pozueta, Julio. La ciudad paseable. Ed. Ministerio de Vivienda. 2009.
O principal punto de contacto entre os cidadáns atopase no plano da rúa. Como se vai relatar en varias ocasións, se desaparecen as razóns do movemento na cidade, desaparecen os encontros casuais. As xustificacións para as circulacións dos usuarios da cidade son cada día menores, polo que a dependencia dos vehículos segue en aumento. Ante esta situación, moitas cidades están defendendo políticas decididas que faciliten o desenvolvemento de sistemas de transporte alternativo, desde o transporte público até as sendas peonís. Para o movemento peonil resulta determinante conseguir evitar a súa complexidade. Coma sempre, existen razóns endóxenas e exóxenas para un axeitado densenvolvemento. As segundas dependen, fundamentalmente, das circunstancias do lugar, polo que as posibiidades de modificación desde o urbanismo non son especialmente salientables. Polo xeral, son elementos concretos -topografía, climatoloxía,...que se ben non é posible cambiar, en ocasións son tamén argumentos para outras oportunidades, especialmente paisaxísticas. No referente aos factores endóxenos, a responsabilidade dos planificadores da cidade é moito maior. 127
Na zona de estudo, nunha comparativa entre os barrios de Monelos, As Flores e Matogrande, pode verse como as barreiras entre eles son moitas. Algunhas teñen un significado psicolóxico -como se vai afondar no obradoiro- e refírense a cuestións sociais ou económicas. As variacións dos previos das vivendas ou os anos de construción van ser un primeiro indicador da exclusión ou separación entre uns barrios e outros. Incluso os datos de acceso público non reflexan a realidade que se percibe ao intentar alugar ou mercar un piso na zona. Pero a todas estas barreiras ou fronteiras debemos engadir as peonís. Neste caso o peón pode establecer as relacións coas outras partes do barrio -e outros barrios- segundo máis lle interese e canto máis doado sexa o camiño. En teoría, a zona está pensada para ter unha alta densidade nos movementos, aínda que finalmente tan só os barrios de As Flores e, en menor medida, Monelos teñen sendas de circulación para o peón sen que sexan interrumpidas polo paso dos vehículos. No caso de Matogrande, a situación de conflito, de encontro entre os camiñantes e o tráfico rodado, prodúcese en cada esquina, sendo a representación evidente do que se prioriza en cada unha das situacións (4). A cidade dos barrios
Gráfico de intensidade urbana > Preexistencias/Persitencias > Diversidade > Cidade in[completa]. > Espazos de oportunidade. > Infraestruturas--> límites físicos. > Hortas urbanas. > Intensidades urbanas variables.
2250m
2000m
1500m
Por outra banda, os tempos de espera nos pasos con semáforos tamén se revelan determinantes. Son maoría nesta zona -máis do 60% en Matogrande e As Flores- os que definen o límite do seu barrio en función das infraestruturas existentes. Neste caso, a resposta ven condicionada pola dimensión das vías, pero tamén pola dificultade existente para o paso dun lado ao outro. A colocación de pasos elevados ou subterráneos son só parches a unha situación que non é optima. Como veremos máis adiante, facilitar as comunicacións entre os barrios é imprescindible para crear unha cidade equilibrada. Espazos de relación
1000m
500m
Relacións en tránsito No final dos anos cincuenta a Internacional Situacionista tomaba forma da man de Guy Debord. Nun dos párrafos do seu documento fundacional destacan que “a vida dun home é un cúmulo de situacións fortuítas” (5). Deste xeito, alimentan a necesidade de fomentar as derivas, os tránsitos aleatorios polas cidades, co fin de atopar ou re-atopar o cotián. O camiñar desvela a secuencia indefinida de acontecementos que non poden ser planificados por completo. Cada experiencia e nova é descubre novos compañeiros. 128
(5) Debord, Guy. Documento fundacional de la Internacional Situacionista.
A finais do século XIX prodúcese o traslado do culto relixioso que antes se realizaba na actual Capela de Oza cara á Igrexa de Sta. María de Oza, sita no barrio de Monelos. Apenas son un par de kilómetros, pero son o punto de partida ideal para rastrexar, nun percorrido a pé entre ambas, as transformacións sufridas polo territorio no que ambas se atopan. > século XIX | traslado do culto relixioso. > 1912 | anexión do municipio de Oza (aumenta un 70% a superficie total do municipio da Coruña).
129
A cidade dos barrios
LUGARES DA CIDADE NOS QUE PASA MÁIS TEMPO (dentro/fóra do barrio) MONELOS 25% dentro 75% fóra BARRIO DAS FLORES 43% dentro 57% fóra MATOGRANDE 39% dentro 61% fóra
LUGARES DE COMPRA
Unha deriva entre a vella igrexa de Oza e a zona de Monelos déixanos paso a unha cidade non sempre visible. É un percurso polas costas do visible. Espazos intersticiais aos que convén prestar atención. Son rexistro dunha cidade feita por retais onde se mestura o antigo co novo, o industrial co residencial, o urbano co rural. Testemuña da cidade. O antigo núcleo de Oza todavía conserva algunhas hortas preto da capela, mentres o baleiro do oleoduto é a fronteira natural entre as novas vías e os eternos plans de desenvolvemento do Castrillón. Na parte alta de Monelos está a mestura entre os novos residenciais, as mostras das arquitecturas dos anos sesenta e as primitivas construcións do antigo asentamento rural de Monelos, que todavía permanecen máis de dous séculos despois. Equilibro nos servizos As cidades son, polo tanto, unha suma de moitas partes. Nesta investigación tentamos non reducilas por si mesmas, senón estudar a relación que establecen entre elas. Aínda así, mentres camiñamos somos capaces de ver que hai tipoloxías, espazos ou usos diferenciados. Estas partes das cidades podemos descubrilas mediante o camiñar por pracer (6) ou por necesidades estruturais do noso emprazamento.
Espazos de relación
Un dos datos que é posible extraer desta investigación é a demanda de servizos dos barrios limítrofes. Puntualmente, formúlase un mapa entre os barrios da zona, pero este podería estenderse a toda a cidade. Actualmente, un dos maiores desafíos que pode ter un territorio é poder estar “equilibrado”. Na procura desta situación, moitos concellos de Galicia parecen reclamar os mesmos servizos, de tal xeito que ao duplicarse acaban perdendo a súa eficacia e, en moitos casos, significado. Do mesmo xeito, a área metropolitana da cidade aportará algúns dos servizos e, sobre todo, aproveitará a oferta da Coruña sen necesidade de duplicala. A mesma lóxica podemos trasladala á situación dos barrios da cidade. En moitas ocasións existe un sobredimensionamento nos servizos nuns barrios e escasez noutros. A habitual política de satisfacer a todos os veciños por igual con independecia da situación na que se atopen, de antepoñer, como decía Carlos Lles (7), as demandas ás necesidades, impide o desenvolvemento de cidades harmónicas. Naturalmente os cidadáns tenden a equilibrar estas situacións e así, neste área de Matogrande, aprovéitase a súa oferta de hostalaría, de As Flores os espazos verdes, de Monelos o centro comercial ou os servizos administrativos, e do Polígono de Elviña os seus equipamentos educacionais. 130
(dentro/fóra do barrio)
MONELOS 62% dentro 38% fóra BARRIO DAS FLORES 36% dentro 64% fóra MATOGRANDE 49% dentro 51% fóra
(6) Careri, Francesco. Walkspaces. El Caminar como práctica estética. Ed. GG. 2007. (7) Lles, Carlos. Sociólogo de la Universidad Carlos III en conferencia en la U.D.C. en 2008.
administración asistencial cultural, biblioteca centro social polideportivo centro de saúde centro relixioso educación mercado copas cafés parque de xogos praza praza arborada
Os símbolos en vermello representan os lugares máis usados por outros barrios 131
A cidade dos barrios
Barrio con gran concentración de espazos cubertos na cidade Análise de Usos-actividad e Percepción dos Espazos Cubertos do Barrio en relación coa súa intensidade. Espazos Cubertos elevados, dúas tipoloxías de análise:corredores paralelos os edificios.(a-a) e corredores de conexión entre eles (b-b)
Espazos de relación
132
¿Poden novos elementos e usos potenciar os xa establecidos , incrementando a súa intensidade? Pequenos “gestos” como mellorar o aspecto destes espazos, facendo aceno na identidade dos seus habitantes cambiaría a percepción do lugar e significaría ademais unha mellora na calidade de vida dos usuarios. Por outra banda a introducción doutros usos como un mercadillo no Barrio podería xerar unha mezcla de xente do barrio con xente doutras partes da cidade. Incluso a posible revitalización destes espazos podería chegar a cuestionar a clara fronteira do Barrio con outras partes da cidade, como pode ser o Barrio de Matogrande...
Enlazando isto cos apartados anteriores, canto máis se faciliten as conexións entre os barrios, maiores serán as sinerxias que se establezan e menor o custo público do seu mantemento. Polo tanto, en ocasións, será necesario facer un esforzo para fomentar hábitos que tenden á desaparición, evitando que a publicidade dos grandes centros comerciais, as dificultades nos percorridos, a estigmatización dos barrios, etc, impidan que se fagan visibles as vantaxes da proximidade. Os espazos cubertos
(8) Como parte de ese debate puede consultarse el artículo de Juan Freire http://nomada. blogs.com/jfreire/2006/02/ una_historia_de.html
O proxecto da Unidade Veciñal de Elviña de José Antonio Corrales foi realizado en 1964. Nel amósanse todas as conviccións do urbanismo deses anos, de xeito que o proxecto é unha das máis significativas referencias da arquitectura moderna en todo o país. Con todo, o nivel de controversia do edificio é permanente. A súa radicalidade nas propostas e a 133
súa deficiente calidade na construción -igual que as outras propostas sociais da época- converteron a edificación en símbolo da división entre os arquitectos e a sociedade (8). Recentemente, nunha homenaxe ao autor do proxecto, varios arquitectos enfatizaban a grandísima contribución do edificio á cidade e as inmensas posibilidades que este xeraba. Este consenso era igual de rotundo ante a necesidade de adaptar esta e outras propostas dese período ás situacións actuais. Nalgúns casos, os problemas da adaptación son a absoluta desconsideración do proxecto inicial, optando por solucións pragmáticas que desvirtúan as intencións orixinais. Noutros, a conveniencia de programas a medio prazo que reactiven o potencial co que foi pensado o barrio. Mediante accións de baixo custo -polo xeral- pero moita perseverancia é posible transformar zonas urbanas dunha altísima calidade urbana e ambiental A cidade dos barrios
< PRAZA >
< RELACIÓN >
< ESPAZO PRIVADO >
< PASEO >
que foron mutiladas co paso dos anos. Un bo exemplo desas intervencións atopámolo nas vivendas do Carme en Labañou.
e a presenza dos veciños na zona, as teimas, se as houbese, desaparecerían. As dimensións do verde
En concreto, unha das caracteristicas máis significativas da proposta para Elviña son as zonas cubertas. Algo amplamente demandado na cidade e que neste polígono está infrautilizado. Durante anos houbo un excesivo temor aos problemas de seguridade que estas zonas cubertas poden supoñer pero, ao igual que noutras partes da cidade, o problema está na frecuencia do seu uso. Ao aumentar as actividades Espazos de relación
O outro elemento significativo do Barrio das Flores é o verde. Xunto co Polígono de Elviña, é o barrio no que os parques e prazas teñen unha maior importancia para sentirse a gusto nel. A estrutura poligonal deste barrio -ao igual que Zalaeta, aínda que nese caso exista un maior predominio das zonas pavimentadasteñen unha ampla aceptación nos residentes. Foron 134
1.226 902
1.946
1.266 1.260 1054 1028
1.026 Diagrama de espazos axardinados e nodos de actividade. cultural administrativo deportivo lecer comercial recorrido casa-compra habitantes/sec.censal
668
135
A cidade dos barrios
barrios pensados no seu conxunto, a priori, polo que a calidade ambiental dos mesmos é moito máis elevada. O problema deste tipo de barrios soe ser a densidade de poboación, pero neste caso tan só en Elviña podería ser un problema. Este tema vai ser tratado noutro capítulo, pero convén indicar as vantaxes dunha alta densidade para fomentar as relacións sociais.
se indicou, atoparemos prazas e parques, aínda que o seu significado e contribución sexan sustancialmente diferentes segundo o caso e a ubicación. En canto ás prazas, poderiamos determinar o seu nivel de aceptación en función dos elementos existentes, os espazos de sombra, a súa morfoloxia... O estudo de Jacobs (9) sobre esta cuestión, que todavía segue a ser un referente, advertía aos arquitectos sobre o fracaso do predominio do estético sobre o útil e confortable.
Neste apartado centrámonos no polígono de Elviña como exemplo dos diferentes xeitos de planificación dos espazos verdes. Dentro desta categoria, como xa
O resto de zonas verdes da cidade soen ir desde os pequenos parques urbanos -os menos- até os terreos de borde das infraestruturas. Estes últimos,
Espazos de relación
(9) Jacobs, Jane. Death and Life of great American cities. Ed. Vintage. 1992. 136
Rebeca, 8 anos, Matogrande. O que máis lle gusta do seu barrio é o cole e o parque. María, 8 anos, Matogrande. Gústanlle moito as cafetarías. Sara, Teresa e Alba. 9, 10 anos. Monelos. Gústalles xogar no parque.
planificados foi a pluralidade dimensional dos espazos verdes -que permite ir adaptándose a diversos usos co paso do tempo- aínda que, en ocasións, esto levou a unha percepción de centralidade e periferia dentro do propio polígono que estaba moi alonxada dos idearios cos que foi realizado o proxecto. Neste caso, o contorno de Salvador de Madariaga sempre resultou máis favorecido e integrouse con maior facilidade na trama urbana. A zona de Pablo Picasso estivo máis esquecida e afastada, aínda que as transformacións que se están a realizar no barrio poderían contribuír a aumentar a calidade dos espazos de convivencia equilibrando o conxunto cara ao futuro. na maioria dos casos, é moi dificil que sexan aproveitados polos cidadáns e únicamente aparecen para cumprir un determinados requisitos numéricos da planificación urbana.
(10) Tonucci, Francesco. La ciudad de los niños. Ed. Fundación Germán Sánchez Ruipérez. 1998. (11) Alfaya, Luciano G. & Muñiz, Patricia. MONU. Magazine on urbanism #13. The Most Valuable Urbanism.
Aínda que esta situación repítese en todas as partes da cidade, tomamos o paso da Avenida Alfonso Molina polo barrio de Elviña para describir algunhas das alternativas posibles. Hoxe o uso do espazo público non é o mesmo que nos anos sesenta -cando se planificou a zona- pero mantemos moitos dos rasgos convivenciais daquel período. Unha das características que aportaron os polígonos 137
As percepcións dos nenos Dentro desa cidade equilibrada, Francesco Tonucci (10) advertíanos da non conveniencia de crear espazos exclusivos para nenos, xa que eso supuña o inicio dunha segregación na cidade e na sociedade. Así que, para seguir avaliando estes espazos de convivencia da cidade actual, apoiámonos nos nenos para aproximarnos á súa percepción da cidade. Ao igual que a nosa percepción da felicidade (11) non depende de factores obxectivos, as ideas dos nenos teñen a vantaxe de describir o cotián coa radicalidade da súa inxenuidade. A cidade dos barrios
Dani, 6 anos, Barrio das Flores. Gústalle o tobogán e os xogos.
Mediante o debuxo pedímoslles que describesen os aspectos que máis lles gustaban dos barrios nos que vivían. Deste xeito, ao igual que no caso dos maiores, atopabamos unha idea central coa que asociaban o lugar. Así, mentres os rapaces dos barrios de Monelos e As Flores facían referencia aos parques e aos espazos de xogo abertos, os nenos de Matogrande debuxaban o colexio ou as cafeterías como os lugares que máis lles gustaban do seu barrio. Obviamente, non se trata dun experimento con valor científico, pero si resulta significativo que o resultado coincida coas opinións dos residentes no barrio sobre o que máis valoran en cada caso. Cando consideramos a escala e as opinións dos nenos descubrimos verdades presentes, pero non sempre visibles, xa que se agochan tras hábitos ou costumes maioritarias que tenden á uniformización da cidade. Ao igual que antes describiamos a pluralidade dos Espazos de relación
espazos verdes cun valor imprescindible da cidade, podemos decir o mesmo dos lugares para os nenos o dos espazos convivenciais en xeral. Nunha sociedade tan heteroxénea e cambiante (12), as planificacións definitivas perden a súa vixencia, cobrando un maior valor os espazos adaptables ou manipulables segundo a evolución dos desexos dos cidadáns. O obradoiro realizado nesta fase, no barrio de Matogrande, incide en preguntar aos residentes sobre as súas carencias no espazo público, amplificando o debate e propoñendo algunhas reflexións sobre a ausencia de espazos convivenciais gratuítos neste barrio en contraposición á situación dos barrios colindantes. Como noutras ocasións dentro desta Plataforma, o obradoiro é a suma de moitos microexperimentos centrados maioritariamente na procura da reflexión dos cidadáns que unha proposta concreta de intervención urbana na cidade existente. 138
(12) Bauman, Zygmunt. “Tiempos liquidos” y “Vivir en una epoca de incertidumbre”. Ed. Tusquets editories. 2007.