De lange adem van een actieve buurtbewoner

Voormalig opbouwwerker Paul Vlaar ondervindt in zijn eigen buurt hoe traag het proces van verduurzaming verloopt. Zijn bewonersinitiatief is sinds 2016 actief op zoek naar alternatieven voor aardgas en een tweede plan dreigt opnieuw schipbreuk te lijden. Hoe houd je de motivatie van de buurtbewoners en die van jezelf vast?

Na twintig jaar opbouwwerk in stadsvernieuwingswijken in Leeuwarden, Groningen en Nijmegen en nog eens twintig jaar bij een landelijk kennisinstituut voor zorg en welzijn, ging ik op 64-jarige leeftijd met pensioen. Het was nog geen tijd om stil te zitten of met een camper rond te gaan trekken. Op een oproep via buurtplatform Nextdoor heb ik me aangemeld om een werkgroep op te richten met als doel onze wijk, De Hoogkamp in Arnhem te verduurzamen. Een mooie gelegenheid om zelf maar eens – in mijn eigen wijk – in de prak-

tijk te brengen wat ik in veertig jaar samenlevingsopbouw gepromoot heb bij welzijnsorganisaties, bewoners, gemeenten, corporaties, ondernemers en andere instanties. En de klimaatverandering gaat me aan het hart. In oktober 2016 vormden we een werkgroep van tien bewoners. Onze doelen: zoveel mogelijk energie besparen door zuiniger gebruik, woningisolatie en zonnestroom en tegelijk op zoek gaan naar een alternatief voor aardgas. De Hoogkamp in Arnhem is een jaren ’30 buurt met 750 huishoudens, voornamelijk koophuizen, met veel groen en aan drie kanten op loopafstand parken en bossen. Er wonen hoger opgeleide mensen en er komen gestaag meer jonge gezinnen wonen, veel tweeverdieners.

Veel kennis en potentie in de buurt

De werkgroep Hoogkamp Energie beschikt over een rijke mix aan kennis en ervaring op meerdere gebieden: warmtetechniek, geothermie, isolatietechniek, samenlevingsopbouw, interim management, mobiliteit, overheidsbestuur en onderwijs. De werkgroepleden kennen hun buurt op hun duimpje en de buurtbewoners kennen ons. In het begin hadden we ondersteuning van Buurkracht en in 2017 tot 2018 kregen we ondersteuning van het programma Wijken van de Toekomst van de provincie Gelderland. In de andere jaren kregen we een budget van de gemeente Arnhem voor organisatiekosten en voor ons werk als Aanjagers. We organiseerden vele buurtbijeenkomsten, gingen jaarlijks rond met de warmtecamera, hielden middenbermgesprekken en een informatiemarkt. Veel belangstelling en enthousiasme van de buurtbewoners. In de Werkgroep Warmte van veertien mensen werden alternatieven voor het aardgas onderzocht.

Twee keer een warmtesysteem

De Werkgroep Warmte begon met een inventarisatie van alle mogelijke warmtebronnen in de buurt en kwam al gauw tot de conclusie dat die er niet waren. De Rijn ligt te ver weg voor aquatermie, we liggen te hoog voor aardwarmte en er zijn geen bedrijven of installaties die afvalwarmte produceren. Dan maar zelf warmte opwekken op een veld van twee hectare, deze opslaan in een seizoensbuffer en in de winter distribueren via een warmtenet op middentemperatuur. 70 graden aanvoertemperatuur is nodig om de 30-er jaren woningen comfortabel te verwarmen. De gemeente Arnhem was dermate enthousiast over ons plan dat besloten werd om nader te onderzoeken, samen met de naastgelegen buurt De Sterrenberg met zo’n 800 woningen. De bureaus IF technology en Wittenveen+Bos werkten het plan nader uit en kwamen eind 2020 op een businesscase met een onrendabele top van ruim € 20.000 euro aansluitkosten per woning. Voor de gemeente was dit reden om niet verder te gaan op dit spoor. Als werkgroep zagen we nog wel wat besparingsmogelijkheden, maar verder onderzoek was niet wenselijk. Nadat we deze teleurstelling hadden verwerkt, kwam Alliander op ons pad. Alliander heeft de ambitie om in 1.000 wijken van Nederland kleinschalige energiesystemen in beheer van een buurtcoöperatie te realiseren. Zij zochten in Arnhem een wijk voor een Buurt Energiesysteem (BES) en de gemeente Arnhem zag hiervoor wel mogelijkheden in de Hoogkamp vanwege onze actieve en deskundige werkgroep Hoogkamp Energie. Na enkele maanden overleg tekenden we een intentieverklaring, waarin de drie partijen Alliander, Gemeente Arnhem en de werkgroep Hoogkamp Energie hun samenwerking vastlegden om een onderzoek te doen naar de haalbaarheid van het BES. Dat was 1 juni 2021. De ambitie was om in twee of drie jaar de eerste schop in de grond te steken. Als werkgroep Hoogkamp Energie gingen we vol enthousiasme mee in dit plan. De drie partijen deden samen

De werkgroep Hoogkamp Energie beschikt over een rijke mix aan kennis en ervaring op meerdere gebieden. (Beeld Ruud Ploeg, Buurkracht)

een gooi om € 4,5 miljoen subsidie te krijgen als proeftuin in het Programma Aardgasvrije Wijken, maar ondanks de complimenten voor onze aanpak en betrokkenheid van de buurt, werden we niet geselecteerd. Het is dan november 2021. Al gauw ging het tempo van het onderzoek omlaag. De gemeente lag dwars bij het plan voor drie locaties van de opwekunits (‘niet in het groen en niet ten koste van parkeren’) en bij nadere doorrekening van het BES-concept door een lid van onze werkgroep bleek de CO2-reductie aanzienlijk minder te zijn dan de 85% die aanvankelijk was genoemd. Er was te weinig bekend over de mate van isolatie van de woningen in de buurt en bovendien zouden de installaties in de woningen moeten worden aangepast. Er waren geen middelen om het BES verder door te rekenen naar de situatie van de Hoogkamp en ook een objectieve vergelijking tussen individuele en collectieve warmtesystemen kwam niet van de grond. De werkgroep die de coöperatie voorbereidde, ondervond weinig enthousiasme in de buurt. We schrijven februari 2022 waar de explosie van de gasprijzen veel buurtbewoners wakker schrikt. Veel mensen, ook leden van onze werkgroep, willen niet wachten op de onzekere realisatie van het collectieve systeem en vragen offertes aan voor individuele hybride warmtepompen. Hierin aangemoedigd door minister De Jonge die de verplichting aankondigde dat vanaf 2026 vervanging van CVketels alleen nog door hybride warmtepompen wordt toegestaan.

Op de waakvlam

Bij de evaluatie in september jongsleden kwamen we tot de conclusie dat we sinds de intentieverklaring van juni 2021 nauwelijks voortgang hadden geboekt en dat er op dat moment ook geen perspectief was op versnelling. Op voorstel van onze werkgroep is er een pauze ingelast van één jaar. Tijdens dat jaar gaat iedere partij in eigen huis aan de slag om de randvoorwaarden op orde te brengen. De gemeente ontwikkelt een afwegingskader voor het ruimtebeslag dat voor de transities in wijken nodig is, Alliander ontwikkelt een generieke businesscase voor Buurt Energie Systemen en Hoogkamp Energie gaat gestaag door met acties voor energiebesparing en isolatie. Momenteel loopt een collectieve actie voor isolatieglas, waarvoor 90 huishoudens zich hebben aangemeld. Na een jaar komen we weer bij elkaar, waarna het mogelijk moet zijn om binnen twee tot drie jaar een collectief plan te realiseren. Ook kunnen we in de tussentijd zien hoeveel mensen overgaan op individuele oplossingen zoals een hybride warmtepomp. Bij voldoende perspectief drukken we op ‘play’ en anders wordt het ‘stop’.

Frustraties

Als actieve wijkbewoner steek ik heel veel energie in het verduurzamen van onze buurt. We hebben een productieve werkgroep, die meer wil dan het ophalen van laaghangend fruit. We oogsten veel waardering voor onze werkzaamheden en de opkomst op buurtbijeenkomsten is hoog. We hebben meer dan de helft van de buurt op de verschillende bijeenkomsten, warmtewandelingen, energiemarkt en middenbermgesprekken bereikt. In oktober 2021 oordeelde 63% positief over een buurtenergiesysteem, uiteraard onder de voorwaarden dat dit betaalbaar, betrouwbaar, toekomstbestendig zou zijn en voldoende CO2-besparing zou opleveren. Uiteraard waren er ook zeer kritische bewoners en we stuitten ook op enkele klimaatontkenners en waterstof-adepten. Maar 2022 zou het jaar worden van concrete plannen, uitmondend in een propositie aan de bewoners tegen het einde van het jaar. We wilden een objectief vergelijkend onderzoek tussen de individuele oplossingen en de collectieve. Dat kwam er niet. De doorberekening van de businesscase naar de situatie in de Hoogkamp bleef uit en voor de ruimtelijke inpassing van buurtstations kwamen geen oplossingen. De bijeenkomsten van het kernteam van de drie partijen werden ongemakkelijker en er ontstonden conflicten, met name over de communicatie met de bewoners. Als Hoogkamp Energie wilden we het eerlijke verhaal brengen, terwijl gemeente en Alliander de neiging hadden om de stand van zaken minder scherp te formuleren. “Bewoners willen niet lastiggevallen worden met details”, was vaak het argument. Door het gebrek aan voortgang en niet in de laatste plaats door de oorlog in Oekraïne zijn we het momentum kwijtgeraakt om het draagvlak voor een collectieve oplossing uit te bouwen. We doen een stapje terug, maar blijven ons inzetten voor een klimaatneutrale buurt.

Als actieve wijkbewoner steekt Paul Vlaar veel energie in het verduurzamen van de buurt. (Beeld Ruud Ploeg, Buurkracht)

In Hoogkamp wonen vooral hoger opgeleide mensen en er komen gestaag meer jonge gezinnen wonen, veel tweeverdieners.

Naar een ander level

In 2017 heb ik met een klein groepje opbouwwerkers het initiatief genomen om bij de beroepsgroep opbouwwerkers te promoten dat zij zich in gaan zetten voor de verduurzaming van wijken. We hebben inmiddels een landelijk netwerk van 90 zzp-ers en opbouwwerkers die in hun buurten en wijken bewoners ondersteunen bij klimaataanpak in de meer kwetsbare buurten van Nederland. Het begint vaak met ‘dicht bij huis’-acties rond vergroening, ‘fixbrigades’ om kieren te dichten, energiebesparing, gezonde voeding, hergebruik van speelgoed en kleding, tegelwippen, groene daken et cetera. En momenteel is de aanpak van klimaatarmoede een hot issue. Met name om grote groepen minima toegang te verschaffen tot de regelingen die vaak onbekend zijn of gewantrouwd worden. Via mijn oude netwerk benaderen we ook de brancheorganisatie Sociaal Werk Nederland, de beroepsvereniging BPSW en het kennisinstituut Movisie om meer aandacht te genereren voor de rol die sociaal werk kan en moet spelen in de energietransitie in Nederland. Deze beweging komt langzaam op gang. Een discussie in het verlengde daarvan is om het sociale aspect van de energietransitie bij gemeenten, provincies en het rijk c.q. het Programma Aardgasvrije Wijken onder de aandacht te brengen. Het besef begint steeds meer door te dringen dat de energietransitie alleen succesvol kan zijn als deze op een sociaal rechtvaardige wijze en met actieve inzet van burgers tot stand gebracht wordt. Her en der wordt dit besef vertaald in concrete ondersteuning van bewoners, maar in de volle breedte gebeurt dit nog veel te weinig. Samen met Energie+ ontwikkelen we masterclasses voor zowel mensen uit de sociale als de fysieke hoek om hen hiervoor toe te rusten.

Activisme

In vergelijking tot zes jaar geleden is het klimaatvraagstuk volop op de agenda’s komen te staan. Hieraan hebben we een steentje bij kunnen dragen. Maar het gaat nog veel te langzaam. Als regeringen tien jaar geleden geluisterd hadden naar wetenschappers en klimaatactivisten hadden we nu minder met de gebakken peren gezeten met de explosie van de energieprijzen en de geopolitieke chantage van Rusland. En nog lopen we aan tegen subsidiëring van de fossiele industrie, de dominantie van multinationals en het consumentisme van de rijke landen. Via de Grootouders voor het Klimaat ben ik lid geworden van Extinction Rebellion en sponsor ik de Sustainable Development Goals. Ik plak mezelf niet vast op straat of aan kunstwerken, maar doneer voor de advocaatkosten die jonge actievoerders maken als zij worden veroordeeld tot zware boetes voor lichte vergrijpen om de aandacht op het klimaat te vestigen. Waar de boeren vrijuit gaan, worden zij zonder uitzondering opgepakt. Dat vind ik onrechtvaardig. Zo word ik op mijn oude dag toch weer activist en neemt mijn motivatie om klimaatverandering te bestrijden alleen maar toe.