وه‌سیه‌تنامه‌ی شه‌هید پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌د سه‌رۆک کۆماری کوردستان بۆ گه‌لی کورد
میـلـله‌تی كورد! ڕۆڵ ه و برا عه‌زیزه‌كانم! برا خۆڕاگره‌كانم! میـلـله‌ت ه زوڵمـلێكراوه‌كه‌م! وام ل ه دوایین س���اته‌كانی ژیانمدا چهند ئامۆژگاریه‌كتان ده‌كه‌م! وه‌رن ب ه خاتری خوا چیتر دوژمنایه‌تيی یه‌كتری مه‌كه‌ن! یه‌ك بگرن و پشتان وه‌یه‌كتری بده‌ن و ل ه به‌راب���هر دوژمنی زۆردار و
زاڵم بوه‌س���تن! خۆتان ب ه خۆڕایی ب ه دوژمن مه‌فرۆشن! دوژمن هه‌ر ئه‌وه‌ند‌ه ئێ���وه‌ی ده‌وێ ت���ا كاری خۆی پێتان جێبه‌جێ ده‌كات و قه‌ت به‌زه‌یی پێتاندا نای���ه! ل ه هه‌ر كاتێكدا بێ ،قه‌ت لێتان نابوورێ! دوژمنانی گه‌لی كورد زۆرن، زاڵم���ن ،زۆردارن ،بێبه‌زه‌یین .ڕه‌مزی س���ه‌ركه‌وتنی هه‌ر گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌ك یه‌كگرتن و یه‌كبوونه!
10
Kurdistan A divided Land A Short Contemporary History has a duty to help and protect and respect the long suppressed aspirations of the Kurdish People to have their own self-government in their regions. The interest of the world peace and regional harmony in the Middle East would better be served if Kurds are west Asia. ...
12
to support them. It is only natural that the Kurdish nation should also demand to be listened to and given a fair hearing about its claim for selfdetermination. Far too long the Kurds have suffered at the hands of imperial powers and been the victim of their vicious campaigns. The international community
1.Introduction The break up of states, such as Yugoslavian federation, Czechoslovakia and more recently Sudan have made it clear that where people demand their right to self-determination, the international community are now –at least, in relation to artificially created states, prepared
کۆماری کوردستان
باڵوکراوه‌یەکی تایبەتە ناوەندی لێکۆلینه‌وه‌ی پێشەوا دەریدەکات٢ .ی رێبەندانی ٢٢ .١٣٨٩ی ژانویەی .٢٠١١ژمارە . 2 :ویبالگی ره‌سمیwww.pishawa.blogsky.com :
پێشه‌وا قاز ی محه‌ممه‌د :كورده‌كان سه‌ر بۆ هیچ زۆردارێك نه‌و ی ناكه‌ن [پێشه‌وا قاز ی محه‌ممه‌د ل ه دیدار له‌گ ه ڵ ئارچیباڵد رۆزوێڵت دا]
3
به‌یاننام ه. . 10ی خاکهلێوه
سومبولی خه‌باتی گه‌لی کورد‌ه ت گهلێک ڕۆژی ئهگ���هر چاوێک ب ه مێ���ژووی گه‌النی جیهاندا بخش���ێننرێ مێژوویی ل ه الپ���ه‌ڕه‌ی ده‌فته‌ری خه‌بات و به‌رخۆدان���ی گه‌الندا ده‌بیندرێ، شکست و هه‌ستانه‌وه‌کان ،فیداکاری و قوربانیدان و به‌ربه‌ره‌کانی‌یه‌کان و گه‌النی جیهان ش���انازی ب ه ڕۆژ‌ه مێژووییه‌کانی خۆیانه‌و‌ه ده‌که‌ن و ڕێزی تایبه‌تیان هه‌ی��� ه بۆ یاده‌وه‌ریه‌کان ،گه‌لی کوردی���ش وهک یه‌کێک ل ه گه‌ل ه زیندووه‌کانی سه‌ر گۆی زه‌وی خاوه‌ن گهلێک ڕۆژی مێژوویی و پڕ سه‌رو‌هر‌یه، خه‌بات و به‌رخۆدان ،شکان و هه‌ستانه‌وه‌کان ،فیداکاری و قوربانیدانه‌کان ل ه مێژووی گه‌لی کورددا ڕۆژانی له‌بیرنه‌کراون. 10خاکهلێوه ڕۆژی ش���ه‌هیدکردنی پێشوا قازی و هاوڕێکانی یه‌کێک لهم ڕۆژانه‌ی ه ک ه میله‌تی کورد ل ه الپه‌ڕه‌ی مێژووی پڕ ل ه شانازی و قوربانیدانی خۆی دا ب ه خوێن تۆماری کردووه .پێش���هوا قازی توانی له‌بواری سیاسیدا ڕۆڵێكی گهوره ببینێت و ببێت ب ه سونبوولی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی گه‌له‌كه‌ی و خۆشه‌ویستی گه‌ل ه به‌شخوراوه‌که‌ی ،گه‌وره‌ترین و مه‌زنترین خه‌سله‌ت و که‌سایه‌تی پێشه‌وا ئه‌مه‌گناسی و وه‌فاداری ب ه نه‌ته‌وه‌ی کورد و کوردستان بوو .ئهو بۆ کورد و کوردس���تان ژیا و ل ه پێناو ڕزگاری ئهو نه‌ته‌و‌ه و ئاو و خاکه‌ش دا س���ه‌ری نایه‌و‌ه و گیانی خۆی فیدای گه‌ل و نیشتمانه‌که‌ی کرد. ئهو وهک سیاسه‌تمه‌دارێکی به‌توانا هه‌م شاره‌زایی ب ه سه‌ر باری ژئۆپۆلێتیکی ناوچه‌ک ه دا ههبوو هه‌م دوژمنانی کوردی باش ناسیبوو .ه هر بۆی ه نهک پاش خه‌یانه‌تی به‌ناو دۆست و پشتیوانانی ئازادیی ،بهڵکو تهنانهت پێش ئهوهی کۆماری کوردس���تانیش دابمه‌زرێنێ مه‌ترسییه‌کانی سه‌ر ڕێگای ئهو کاره‌ی لهب���هر چاو بوو .بهاڵم کورد هه‌لێکی بۆ هاتبو‌ه پێش و ده‌بوو ل ه ئاس���تی نێونه‌ته‌وه‌یی دا خۆی ب ه گه‌النی جیهان بناسێنێ و به‌کرده‌و‌ه ب ه کۆمه‌ڵگای نێونه‌ته‌وه‌یی بس���ه‌لمێنێ ک ه کورد وهک نه‌ته‌وه‌یه‌کی پێشکه‌وتوو نهک هه‌ر ستیه ش���یاوی ئهو ناعه‌داله‌تیینان ه نییه ،بهڵکو ش���یاوی ئازادی و سه‌ربه و ل���هم باره‌وه‌ش ل ه هیچ گه‌لێکی ناوچ��� ه وجیهان ل ه دواتر نییه .هه‌ر بۆی ه پێشه‌وا رساله‌تی مێژوویی گه‌یاندنی ئهو هاواره‌ی خست ه سه‌ر شانی خۆی و ئازایانه و لێبڕاوان ه هات ه مه‌یدان و ئااڵی سه‌ربه‌ستی کوردی هه‌ڵدا. ئهو ئه‌رک ه نیش���تمانی وخزمه‌ت ه رۆش���نبیری و کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و ئابوورییانه‌ی پێش���هوا و حیزبی پێش���هوا ل ه ماوهی کهمتر ل ه ساڵێکدا ب ه ئه‌نجامی���ان گه‌یاند ،گهلێک ل ه ده‌وڵه‌تانی ناوچ ه وجیهان ب ه دهیان س���اڵ نه‌یانتوانیو‌ه پێی بگه‌ن .تهنانهت هه‌تا ئێستاش لێی بیگان ه و نامۆن. ئێم ه وهک ناوه‌ندی پێشه‌وا ل ه رۆژی 10ی خاکهلێوه سه‌ری رێز و وه‌فاداری بۆ رێبازی پێش���هوا و هه‌موو ش���ه‌هیدانی رێگای رزگاری کوردو کوردستان داده‌نوێنین و په‌یمان نوێ ده‌که‌ینه‌و‌ه ک ه هه‌میش ه وه‌فادار ب ه رێبازی پێشه‌وا و کۆماری کوردستان دا ده‌مێنینه‌و‌ه و ئهوهی ل ه تواناماندا بێ بۆ وه‌دیهێنانی ئامانجه‌کانی تێده‌کۆشین. وهک ده‌ستپێشخه‌ریه‌کیش بۆ کارێکی پیرۆز ناوه‌ندی پێشه‌وا هه‌وڵی خۆی ده‌خات ه گه‌ڕ ک ه رۆژی ش���ه‌هید کرانی پێشه‌وا و هاورێیانی بکرێت ه رۆژێکی ره‌سمی ل ه ناوه‌ندێکی قانوونیدا بۆ ئهم مه‌به‌ست ه پرۆژه‌یه‌کی ئاماده‌کردو‌ه و ئاراسته‌ی په‌رله‌مانی کوردستانی دهکات ،لێرهدا دواکارین ل ه هه‌موو الیه‌ن ه سیاس���یه‌کان و رێکخراوه‌کان و خهڵکی کوردستان و هه‌رکوردێکی خاوه‌ن هه‌س���ت ک ه پش���گیری دواکه‌مان بکات بۆئه‌وه‌ی بتوانین ئهم کار‌ه پیرۆز‌ه پێکه‌و‌ه ب ه ئه‌نجام بگه‌یه‌نین.
ناوه‌ندی پێشه‌وا
10ی خاکه‌لێوه‌ی 30 1390ی مارتی 2011
وهک ده‌ستپێش���خه‌ریه‌ک بۆ کارێکی پیرۆز ناوه‌ندی پێش���هوا هه‌وڵی خۆی ده‌خات ه گه‌ڕ ک ه رۆژی ش���ه‌هید کرانی پێش���هوا و هاورێیانی بکرێت ه رۆژێکی ره‌س���می ل ه ناوه‌ندێکی قانوونیدا بۆ ئهم مه‌به‌س���ت ه پرۆژه‌یه‌کی ئاماده‌کردو‌ه و ئاراسته‌ی په‌رله‌مانی کوردستانی دهکات ،لێرهدا دواکارین ل ه هه‌موو الیه‌ن ه سیاسیه‌کان و رێکخراوه‌کان و خهڵکی کوردستان و هه‌رکوردێکی خاوه‌ن هه‌ست ک ه پشگیری دواکه‌مان بکات بۆئه‌وه‌ی بتوانین ئهم کار‌ه پیرۆز‌ه پێکه‌و‌ه ب ه ئه‌نجام بگه‌یه‌نین......
مێژووی کۆمهڵهی ژ -ک و کۆماری کوردستان و رۆڵی که‌ڵوڕه‌کان ئیقباڵ سه‌فه‌ری پ���اش ئ���هوهی کۆمه‌ڵێ���ک ل ه هه‌ڵکه‌وتوان���ی کورد ل��� ه ناوچه‌ی موکریان و ل ه ساڵی 1320ریکخراوی کۆمهڵهی ژیانه‌وه‌ی کوردستان پیک دێنن و چاالکیه‌کانیان ب ه مه‌به‌ستی به‌ده‌س���تهێنانی ماف���ی گه‌لی کورد دهس���تپێ ده‌که‌ن ،ئ���هم کۆمهڵهی ه په‌لوپۆ ده‌کێش���ی ب���ۆ ناوچه‌کانی دیکه‌ی کوردستان. لهم پێوه‌ندی��� ه دا میرزا عه‌بدۆاڵ موده‌به‌ر ( ناس���راو ب ه ئاغه‌گه‌وره) که‌ڵوڕ (که‌ڵهوڕ) خۆی ده‌گه‌یه‌نێت ه شاری مه‌هاباد و لهگهڵ کۆمه‌ڵێک ل ه چاالکانی ئهوه ده‌م کۆ دەبێته‌وه .له‌و
کۆماری کوردستان و پێشه‌وا قازی محهمهد
کۆبونه‌وه‌ی ه دا ناوبراو وهک به‌رپرسی گشتیی رێکخستنی کۆمهڵهی ژ -ک ل ه شار و ناوچه‌کانی سنه ،کرماشان، ئیالم و لوڕستان دیاری ده‌کرێ .ب ه گه‌ڕانه‌وه‌ی ئاغاگه‌ور‌ه ل ه مه‌هاباده‌و‌ه بۆ کرماشان ،چاالکیه‌کانی کۆمهڵهی ژ -ک پی ده‌نێت ه قۆناخێکی نوێ‌‌وه. لهم پێوه‌ندی ه دا کۆمه‌ڵێک چاالکوانی سیاسی -ته‌شکیالتی ل ه ریزه‌کانی کۆمهڵ���هی ژ – ک دا دهس���ت ب ه چاالکی و ریکخس���تن ده‌که‌ن .یه‌ک له‌و که‌سان ه میرزا برایمخانی نادری‌ی ه ک ه دهبێت ه جێگری میرزا مۆده‌ب‌ر و چاالکیه‌کان ل ه ناوچه‌کانی کرماشان، پشتکوی ه و لوڕستان سه‌رپه‌ره‌ستی ده‌کا.
7
ل ه به‌ڵگه‌نامه‌کانی به‌ریتانیادا
که‌ماڵ مه‌زهه‌ر _1گۆڤاری «نیش����تمان» ک ه ل���� ه مه‌هابادی خۆشه‌ویس����ت چاپ ک����راوه ژماره‌یه‌ک وت����اری مێژوویی بایه‌خ����داری ده‌رب����اره‌ی ناودارانی کورد ب��ڵ�او کردووهتهوه ،به‌وێن ه ل ه ژم����ار‌ه حه‌وت و هه‌ش����ت و نۆیدا، واتا ل���� ه مانگی خاکه‌لێوه‌و‌ه تاوه‌کو مانگی جۆزه‌ردانی س����اڵێ 1343ی شه‌مسی وتارێکی گرنگی دهربارهی ش����ێخ یوس����ف شه‌مس����ه‌ددینی بورهانی باڵو کردووهتهوه و ناوبراو س����ه‌ردارێکی به‌ناوبانگی رۆژگاری میری ره‌وان����دز بووه ،ههمان گۆڤار ل ه الپ����ه‌ڕ‌ه 31ی هه‌م����ان ژماره‌یدا
وتارێک����ی به‌پێزی ده‌رح����ه‌ق مهال عه‌لیی شنۆیی شێخانی ک ه زانایه‌کی به‌ناوبانگ����ی س����ه‌ده‌ی پازده‌می����ن بوو،باڵو کردووهتهوه .هه‌ر ل ه ههمان ژماره‌یدا و ل ه الپه‌ڕی چواریدا کاک شه‌یدا وتارێکی سه‌نگینی ل ه ههمان گۆڤاری «نیش����تمان»دا دهربارهی ش����ێخ س����ه‌عیدی پیرانی هه‌میش ه زین����دوو و «پێش����ه‌وای ئینقالب����ی میللیی ک����ورد» قازی محهمهد باڵو کردووهتهوه. _2گۆڤاری «ههاڵڵه» یش ک ه ل ه ش����ارۆچکه‌ی بۆکانی س����ه‌ربه‌رز چاپ ده‌کرا ژیننامه‌ی ژماره‌یه‌ک ل ه ره‌هبه‌رانی کوردی ......
4
2
کۆماری کوردستان
ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1390
بۆ هــــه‌مــــــوو شه‌هیدانی كوردستان به‌هاری كوردس����تانی من شادی
هێن����ه ،ره‌نگاوره‌ن���گ و هه‌س���ت بزوێنه ،ده‌ماری گشت گیانداره‌كان ده‌كاته‌وه ،خه‌مان ل ه بیر ده‌باته‌وه خاكه‌لێوه ،هه‌موو ساڵێ له گواڵنلێواولێوه .بهاڵم داخی گرانم ،یه‌ك په‌ڵه‌ی سووری وا پێوه. ڕۆژی ده‌ی���هم ل���هم مانگه‌دا، هه‌موو ساڵێ له تاوان هه‌نیسكان ده‌دا .خۆی زۆر به مه‌غدوور ده‌زانێ و شیوه‌نی شه‌هیدان ده‌كا .بیری مه‌یدانی چوارچرا ،ئهو س���ێداره‌ی كه هه‌ڵخرا -س���ێ ئاڵقه‌ی په‌تی س���ێداره ،هه‌ر ده‌م ل���ه چوارچرا دیاره .س���ه‌ردارانی گه‌رده‌ن به‌رز، دێن به بێ خۆف و بێ له‌رزه -به هه‌نگاوی شێرانه ،شه‌هاده‌ت هه‌ر له‌وان جوانه ،پێشه‌وای نێوچاوان ڕووناك ،پێش���مه‌رگه‌ی دڵسۆز و
>>>
ڕۆژی ده‌یه‌م لهم مانگه‌دا ،هه‌موو ساڵێ له تاوان هه‌نیسكان ده‌دا .خۆی زۆر به مه‌غدوور ده‌زانێ و شیوه‌نی شه‌هیدان ده‌كا. بیری مه‌یدانی چوارچرا، ئهو سێداره‌ی كه هه‌ڵخرا سێ ئاڵقه‌ی پهتیسێداره ،هه‌ر ده‌م له چوارچرا دیاره.
>>>
بێ‌باك ،هیچ ترسی له مردن نییه، ه���ه‌روا بزانه ش���ایی‌یه ،به چوار ده‌وری دا ده‌روان���ێ ،دوا دیداری نیش���تمانی ،به زه‌رده‌خه‌نه جوان ده‌كا ،دوژمنان هه‌راس���ان ده‌كا، هاوار ده‌كا ئه‌ی دوژمنان! تینوو به خوێنی گشت كوردان! بهم كاره‌ش كۆتایی نایه ،قازیی ،سه‌د قازی له دوایه ،ڕۆڵه‌كانی ئاو و خاكم ،ئهم داستانه ده‌نووسنه‌وه ،به خوێنی گه‌ش و ئاڵی من ،ڕێچكه‌ی خه‌بات ده‌دۆزنه‌وه .حوسێن خان مه‌ردی مه‌ردانێ ،س���ه‌ردار ب���ۆ وی وه‌ك س���ه‌ربانه ،په‌ت خۆی له به‌ر وی ناگرێ ،مل كه‌چ ده‌كا و ڕاده‌برێ، ڕێ���وی ترس���یان لێ ده‌نیش���ێ، شێر ڕاس���اوه ،هه‌روا به ده‌ستی به‌س���تراوه ،نه‌ره‌ی دێ ئهو شێره پی���او ،ئێمه له م���ردن بێ‌باكین، ش���ه‌هیدی ڕێی گ���ه‌ل و خاكین، ڕوومان ل ه الی گه‌لمان س���ووره، له‌رزۆکی ل ه ئێم ه دووره. دوژم���ن بزان��� ه ڕۆژێ���ک دێ، بۆ تۆش س���ێداره ه هڵ‌ده‌خرێ ـ بهاڵم هی تۆ ل ه س���هر تاوان ،ل ه سه‌ر کوش���ت‌وبڕی الوان ،ئێم ه ل ه س���هر مافی ڕه‌وا ،ئێو‌ه ب ه تۆڵه‌ی پێشه‌وا ،ئێم ه ل ه ڕێی گه‌ل و واڵت، ئێ���وه ل ه پێناو دهس���ه‌اڵت ،ئێم ه ڕێمان بۆ زنوێره ،ڕێگای وه به‌ره‌و
سهرچاوه: ڕۆژنامهی کوردستان ژماره 458
ئه‌ی پێشه‌وا وه‌فاداره‌که‌ی خاک و نیشتمانی داگیرکراوی کوردان ،سه‌رهه‌ڵبڕه و چاو لێ بک ه ک ه چۆن ب ه هه‌زاران ڕۆڵه‌ی ڕێگا پیرۆزه‌که‌ت ب ه دانی دروشمی بمرێ داگیرکه‌ر و ب ه شه‌کاندنه‌وه‌ی ئااڵی کوردستان ک ه ب ه ده‌ستی تۆی به‌ڕێزی ڕێبه‌ر ل ه چوارچرا ل ه کاتی ڕاگه‌یاندنی کۆماردا هه‌ڵکرا دڵی کوردکوژان ده‌له‌رزێنن و مژده‌ی هاتنه‌وه‌ی کاوه‌ی په‌یا‌مبه‌ری ئاشتی و ئازادی ده‌ده‌ن ب ه گشت الیه‌ک.
بۆ شه‌هیدانی له‌قه‌ناره‌دراوی چوارچرا لوقمان زه‌هرایی ش����ار ل ه دڵه‌ڕاوکه‌دا ده‌ژی ،گهوره و بچووک غه‌مبارن ،ژنان ڕه‌شیان پۆشیو‌ه و پیاوان ده‌سته‌وه‌س����تان دۆشداماون. کهس مه‌یلی بۆ هی����چ ناچێ و تۆزێکی غه‌ماوی ئاسمانی ش����اری داگرتووه .ل ه هه‌ر کووچه‌و ش����ه‌قامێک و له‌نێو هه‌ر ماڵێک تازی ه به‌رده‌وامه .تازی ه بۆ مه‌رگی کۆمار‌ه جوانه‌مه‌رگه‌که‌یان ،بۆ کوژانه‌وه‌ی چرای ڕووناکی ماڵه‌کانیان ،بۆ ئاوابوونی ئه‌س����تێره‌ی به‌ختیان .تازه‌ی����ه‌دارن بۆ له‌ده‌س����تدانی ئازادییان ،ب����ۆ گۆڕکرانی هیواکانیان و بۆ س����ووتاندنی خه‌رمانی به‌رهه‌مهاتوویان. دڵ����هکان زام����داران و ئه‌س����رین ل ه چاوه‌کان����دا قه‌تیس����ماوه و ن����ه‌ورۆز بۆ هه‌موان بۆت ه خه‌زان. کهس هه‌س����ت ب ه خۆش����ی ناکا و ته‌نان����ه‌ت منداڵه‌کانیش ل���� ه یاریکردن وه‌ستاون و کۆاڵنه‌کان وه‌خۆیان ناگرن. ش����ار ب ه چاوانی پڕ ل ه فرمێسکه‌و‌ه و ب ه قامه‌تێکی چه‌ماوه‌و‌ه چاوه‌ڕوانی ڕوودانی کاره‌س����اتێکی دیک ه ده‌کا و ماته‌مێکی قووڵ باڵی به‌سه‌ردا کێشاو‌ه و ش����ه‌وه‌زه‌نگێکی تاریک به‌ری ڕۆژی گرتووه. ژنان ده‌سته‌کانیان به‌ره‌و ئاسمانه و داوای ڕه‌ح����م و که‌ره‌می یه‌زدان ده‌که‌ن و پی����اوان ده‌سته‌ده‌س����ت ه خۆی����ان ل ه مزگه‌وته‌کان ده‌هاوێن و قورعان هه‌ڵدێن و دوع����ا ده‌که‌ن و ته‌ڵه‌ب����ی یارمه‌تی ل ه خاله‌قی زه‌وی و زه‌مان ده‌که‌ن .پرسیارێک مێشکی گهوره و بچوک ی به‌خۆیه‌و‌ه ئاڵۆز کردووه؛ ،بڵێی ئه‌وجار چ کاره‌س����اتێک چاوه‌ڕوانی شاره‌که‌یان بکا؟ هه‌واڵ����ی جۆراوجۆر ب��ڵ�او ده‌بنه‌وه، بهاڵم هیچی����ان په‌یامی خۆش����یان پێ نییه .هه‌موو شتێک کۆتایی هات .ئاخر خودایه ،ئهو خه‌ون ه خۆش���� ه بۆ وا زوو ته‌واو بوو؟ بۆ ته‌نیا یازد‌ه مانگی خایاند، نه‌ده‌کرا چهند ساڵێکی دیکه‌ش درێژه‌ی کێشابا؟ ئاخ ،ئاخ و هه‌زار جار ئاخ ،ئهو یازد‌ه مانگ���� ه هه‌رگیز ل ه یادان ناچێ و کوردان له‌و م����اوه کورته‌دا تامی ڕاس����ته‌قینه‌ی
ئازادی و س����ه‌ربه‌خۆییان چێش����ت و ل ه دونی����ای ڕووندا به‌هه‌ش����تیان ب ه چاوی خۆیان دی .ئه‌هریمه‌ن ه شه‌وپه‌ره‌سته‌کان ک ه ب ه دیتنی هه‌تاو کوێر بوون و چاویان ب ه هه‌اڵتنی ئه‌س����تێره‌ی به‌ختی کوردان ل ه ئاسمانی کوردستانی به‌زۆرداگیرکراودا هه‌ڵنه‌ده‌ه����ات ،ب���� ه باڵه قه‌له‌ڕه‌ش����ه ئاس����اییه‌کانیا ن ب����ه‌ری ڕووناکیی چرای ماڵه‌کانی����ان گرت و ب���� ه تیغی ڕه‌ش و خوێن����اوی زۆرداری����ان س����ه‌ری کۆتری ئازادییان گۆش����اوگۆش بڕی و کۆرپه‌ی ساوای سه‌ربه‌س����تیان ل ه النک ه خنکاند و‌پۆس����تاڵی ڕه‌ش و گاڵوی����ان خاک����ی کوردستانی نه‌جس کردهوه. شه‌وپه‌ره‌ستان شادیان‌کرد بۆ مه‌رگی ڕووناکی ،بۆ له‌گۆڕنانی ئاواتی میلیۆنان مرۆڤ����ی بێبه‌ش ل���� ه مافه‌کانیان .ئه‌وان خوێنی مرۆڤ ه بێ تاوانه‌کانیان ڕه‌ش����ت تاکو هه‌ستی دڕندانه‌یان بۆ چهند ساتێک دامرکێنن .زگیان دڕی تاکو گورگئاس����ا برسێتیان ل ه گۆشت و خوێنی ئینسان ه پاک و بێگوناه����هکان تێر بکهن .ئه‌وان کاولیان کرد و سووتاندیان تاکو ڕێگای باپی����ره موغۆله‌کانیان کوێر نه‌که‌نه‌و‌ه و بیره‌وه‌رییه‌کانیان ل ه یادان نه‌سڕنه‌و‌ه و هه‌رده‌م ب ه پیرۆزی بیانپارێزن. ئاخر زوحاک���� ه مارله‌ش����انه‌کان بۆ تێرکردن����ی ماره‌کانی س����هر ش����انیان پێویس����تیان ب ه مێشکی الوان و گۆشتی تازه‌ی ده‌م س����اتوری ژن����ان و پیاوانی
ک����ورد ههبوو و ل ه قه‌س����ابخانه‌ی واڵتی داگیرکراوی کورداندا ئهو گۆش����ت ه جوان و تازه‌یه‌یا ن به‌خۆڕایی دهس����تده‌که‌وت. ئه‌وان ترسیان لێنیشتبوو ک ه نه‌کا کاوه‌ی په‌یامهێنه‌ری ئاشتی و ئازادی ته‌خت و به‌ختی زۆرداریان لێ بڕووخێنێ و ئااڵی ڕزگاریی چه‌وساوه‌کان لهسهر قه‌اڵی به که‌لله‌دروس����تکراوی هه‌ژارانی کوردستان هه‌ڵبکا و ته‌پڵی س����ه‌رکه‌وتن ب ه گویاندا بچرپێنێ. هه‌ر بۆی ه کاوه‌ی فرش����ته‌ی ئازادیان له‌نێو دی����وار‌ه به‌ردینه‌کان و له‌پش����ت میل ه ئاسنه‌کاندا به‌ندکردبو‌و و ب ه دهیان ئینسانکوژیان ل ه ده‌وروبه‌ی دانابوو .شار چاوه‌ڕوان بوو ،خه‌و ل ه چاوان زڕا بوو و خواردن ل ه لێوان حه‌رام بووبوو .دڵه‌کان خورپه‌یان ده‌کرد و گوێیه‌کان قوت بوون بۆ بیس����تنی ڕووداوێکی ت����ازه .هه‌واڵی جۆراوجۆر باڵوده‌بوونه‌وه ،بهاڵم هیچان خه‌به‌ری خۆش نه‌بوون. ڕۆژی 10ی خاکه‌لێ����وه‌ی 1326بوو. خۆ‌ر ورده‌ورد‌ه ل ه که‌ل هاته‌ده‌ر و تیشکی جوانی شاری له‌ئامێزگرت .پیاوان به‌بێ مه‌یلی و ب ه جه‌سته‌یه‌کی شه‌که‌ته‌و‌ه ل ه ماڵه‌کانیان هاتنه‌ده‌ر تاکو بڕۆن ه س����هر کاروکاسبی .ل ه چوارچرا ،ل ه كانگای بیری ئازاد ،ل ه چاوگه‌ی ئه‌وین و خۆشه‌ویستی، ل ه س����ۆنگه‌ی ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی ،ل ه قیبله‌گای میلیۆنان ک����وردی چاره‌ڕه‌ش
>>> شار ل ه دڵه‌ڕاوکه‌دا ده‌ژی ،گهوره و بچووک
غه‌مبارن ،ژنان ڕه‌شیان پۆشیو‌ه و پیاوان ده‌سته‌وه‌ستان دۆشداماون .کهس مه‌یلی بۆ هیچ ناچێ و تۆزێکی غه‌ماوی ئاسمانی شاری داگرتووه. ل ه هه‌ر کووچه‌و شه‌قامێک و له‌نێو هه‌ر ماڵێک تازی ه به‌رده‌وامه .تازی ه بۆ مه‌رگی کۆمار‌ه جوانه‌مه‌رگه‌که‌یان ،بۆ کوژانه‌وه‌ی چرای ڕووناکی ماڵه‌کانیان ،بۆ ئاوابوونی ئه‌ستێره‌ی به‌ختیان.
>>>
نووسینی:
مسته‌فا شڵماشی
هه‌ڵدێره .له‌و الو‌ه سه‌دری قازی هات ،به‌ره‌و خه‌زن���هی مێژووی واڵت ،بێ‌ب���اک ل��� ه گیان به‌خت کردن ،س���وور ل ه سه‌ر بۆ واڵت مردن ،ه���ه‌روا هێمن و ب ه ویقار، بێ ترس ده‌چێت ه سه‌ر دار ،مێژوو ب ه خوێ���ن ده‌ره‌نگێنێ ،ڕێچکه‌ی شه‌هیدان ده‌شکێنێ .کاروانێک ه بێ بڕان���هوه ،تا قاس���ملوو بێ پس���انهوه ،ش���ه‌رفکه‌ندیش ب ه دوای دا دێ ،ئ���هو کاروان ه هه‌ر ناوه‌ستێ. دز‌ه ده‌ک���هم ب���ه‌ره‌و مێژوو، شێست س���اڵ ل ه ئێستا ڕابردوو ـ ل��� ه ڕۆژی 10ی خاکهلێوه ،بۆ مه‌هاب���اد وام به‌ڕێ���وه ـ ل ه گه‌ڵ کازیوه‌ی به‌یانی ،ل ه چوارچرای ه د‌هم‌ڕوانی ،سێ المپا هه‌اڵوه‌سرا ب���وون ،ل ه ن���ووری خۆی���ان دا مابوون ،له‌زگه‌ی تیش���کیان باڵو ده‌بۆوه ،ب ه ئاسمانێ دا ده‌چۆوه، هه‌ت���ا باره‌گای ک���ردگار ،له‌وێرا ده‌هات���هوه خوار .ده‌رژا س���هر هه‌م���وو کوردس���تان ،هه‌ر چوار پارچ ه بو چراخان ،تیشکاوێژ بۆ ئهو ڕووداوه ،هه‌ر چهند په‌ژاره‌ی ب��� ه دواوه ،خه‌ڵک���ی مه‌هاب���اد خرۆش���ا ،کوردستان ب ه دوای دا جۆش���ا ،گهوره و بچووک ل ه ژن و پیاو ،بۆ کۆس���تی سه‌روه‌ران داماو ،ڕۆژێکی مێژوویی ناخۆش، هه‌مو ک���هس مات و ب ه په‌رۆش، هه‌موو کوردستان ڕه‌شپۆشه ،تا بڵێی ڕۆژێکی ناخۆشه. من خۆی تێ���دا ڕاناگرم ،ل ه مێژوو را ب���ااڵن ده‌گرم ،دێمه‌و‌ه نێو ئ���هو زه‌مانه ،کهچی لێره‌ش خه‌م میوانه ،حیزبه‌که‌ی پێشه‌وا قازی ،ه���ه‌روا بهو ڕۆژ‌ه ده‌نازی، ک���راوه ب ه ڕۆژی ش���ه‌هیدان ،بۆ زین���دوو مان���ی هه‌مووی���ان ،بۆ س���ه‌ردارانی چوارچرا ،بۆ یازد‌ه س���واره‌ی فه‌یزوڵاڵ ،شه‌هیدانی چل‌وش���ه‌ش و چل‌وح���ه‌وت، ئهوه نۆره‌ی���ان به‌رکه‌وت ،ئیدی فه‌رامۆش ناکرێن ،ل��� ه کاراونێ هه‌ڵنابڕێ���ن ،موعینی‌ی���هکان، ش���ه‌ریف‌زاده ،باپیر ش���کاک و زه‌نگه‌نه ،مراد شێرێژ و الجانی، مین ه ش���هم و س���ه‌ید فه‌تاح ل ه گه‌ڵ کاو‌ه ماره‌غانی ،هه‌موویان ل ه گه‌ڵ ئاواره ،بێ‌ش���ک جێگای خۆیان دیاره .وێردی‌یه‌کان سه‌ر وه‌ده‌رده‌نێن ،کاروان داژۆن هه‌روا دێن ـ تا ده‌گه‌ن ه عه‌بباسی شێر، س���ه‌رگوردی ژیر ،زان���ا و دلێر، هه‌ژار و حاته‌م و عه‌لیار ،ئێقباڵ، ئه‌فش���ین ،س���ه‌عید کاڵ‌کاڵ، حه‌کی���م ،به‌هرام���ی و ده‌باغی. کاروان درێ���ژه‌و ب���ێ کۆتایی ـ سه‌ر قافڵه‌ی تاز‌ه دوو ده‌سته‌ن، یه‌ک ل ه به‌رلین ،یه‌ک ل ه وییه‌ن، قادری ل ه گه‌ڵ قاسملوو ،خۆیان فی���دا کرد دووب���ه‌دوو ،عه‌بدولی و ئ���ه‌رده‌اڵن ل ه کوێ���ن ،ل ه گه‌ڵ ش���ه‌ره‌فکه‌ندی ده‌دوێن .تاکه‌ی بژمێرم نه‌مامان ،هێنده زۆرن ل ه نیش���تمان ـ به‌رد ب ه به‌ردی ئهم واڵته ،کفنی شه‌هیدی خه‌اڵته .با لهم ڕۆدا یادیان بکه‌ین ،خوێنی وان به‌فی���رۆ نه‌ده‌ین ـ ڕووحیان شاد که‌ین ،ب ه یه‌کگرتن ،ڕێگایان بگرین تا مردن.
و چه‌وساوه ،له‌و شوێنه‌ی ک ه پێشه‌وای م����ه‌زن مزگێن����ی دامه‌زران����ی ده‌وڵه‌تی کوردی ب ه هه‌موان دابوو ،له‌و ش����وێنهی ک ه ب ه هه‌زاران کوردی بێبه‌ش ب ه بیستنی هه‌واڵ����ی دامه‌زرانی ده‌وڵه‌ت����ی کوردی زه‌ماوه‌ندی س����ه‌رکه‌وتنیان گێڕابوو ،له‌و شوێنه‌ی ک ه پێش����ه‌وای ئازا و دلێریان، کاوه‌ی زوحاککوژی����ان ،هیوا و ئه‌وینی ژینێک����ی نوێ بۆ ب ه دی����اری هێنابوون، ته‌رمی سێ فرشته ،سێ مێرخاس ،سێ ئه‌ستێره‌ی گه‌شی ئاسمانی به‌ته‌مداگیراوی کوردستان ب ه په‌تی سێداره‌ی ئه‌هریمه‌ن خنکێنرابوون. بیستنی هه‌واڵی شه‌هیدکرانی پێشه‌وا و هاوڕێیان����ی وهکو بۆمب ده‌نگی دایه‌و‌ه و ل ه هه‌ر ماڵ و کوچه و شه‌قامێک ببوو به گریان و قوڕپێوان .ش����ار به‌کوڵ بۆ ش����ه‌هیدان گریا و ت����ف و له‌عنه‌تی ل ه کوردکوژان‌کرد .لهگهڵ باڵوبوونه‌و‌ه ئهو هه‌واڵ ه جه‌رگبڕ‌ه ل ه هه‌موو شار و گوندی کوردستان خه‌ڵک تازیه‌یان گێڕا و ئااڵی ڕه‌شیان هه‌ڵکرد .کوردکوژان پێیان وابوو ب ه ش����ه‌هیدکردنی فریشته‌کانی ئازادی، چرای ڕووناکی ماڵی کوردان بۆ یه‌کجاری ده‌کوژێن����هوه .بهاڵم ئه‌ی پێش����هوا ئازا و مێرخاس����ه‌که‌ی کورد و کوردس����تان، ت����ۆ ب ه مه‌رگی خۆت ب����ۆ جارێکی دیک ه له‌دایکبوویه‌وه .ئه‌وه‌تا له‌دوای 60ساڵ به‌سه‌ر ش����ه‌هیدکرانتدا هه‌موو ساڵێ ل ه ڕۆژی 2ی ڕێبه‌ندان ،ل ه بیره‌وه‌ری کۆمار‌ه جوانه‌مه‌رگه‌که‌مان����دا و ل���� ه ڕۆژی 10ی خاکهلێوه ،ل ه بیره‌وه‌ری شه‌هیدکرانتدا ب ه میلیۆنان ک����ورد به‌ره‌و چوارچرا کڕنۆش ده‌به‌ن و س����ه‌ری ڕێز و ئه‌مه‌گناس����ی و وه‌ف����اداری ل ه ئاس����ت گیانی پاکی تۆ و هه‌موو ش����ه‌هیدانی کۆماری کوردستان داده‌نوێنن. ئ����هی پێش����هوا وه‌فاداره‌که‌ی خاک و نیش����تمانی داگیرک����راوی ک����وردان، س����ه‌رهه‌ڵبڕه و چاو لێ بک���� ه ک ه چۆن ب ه ه����ه‌زاران ڕۆڵه‌ی ڕێ����گا پیرۆزه‌که‌ت ب ه دانی دروش����می بمرێ داگیرکه‌ر و ب ه ش����ه‌کاندنه‌وه‌ی ئااڵی کوردستان ک ه ب ه دهس����تی تۆی به‌ڕێزی ڕێبه‌ر ل ه چوارچرا ل ه کات����ی ڕاگه‌یاندنی کۆم����اردا هه‌ڵکرا دڵ����ی کوردک����وژان ده‌له‌رزێنن و مژده‌ی هاتنه‌وه‌ی کاوه‌ی په‌یا‌مبه‌ری ئاش����تی و ئازادی ده‌ده‌ن ب ه گشت الیه‌ک.
KURDISTAN REPUBLIC
ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1390
3
پێشه‌وا قاز ی محه‌ممه‌د :كورده‌كان سه‌ر بۆ هیچ زۆردارێك نه‌و ی ناكه‌ن [پێشه‌وا قاز ی محه‌ممه‌د ل ه دیدار له‌گ ه ڵ ئارچیباڵد رۆزوێڵت دا]
قادر وریا
پێشه‌وا و ئارچیباڵد رۆزوێڵت ل ه ژووری کاره‌که‌ی خۆی ل ه مه‌هاباد 1946 ق����از ی محه‌ممه‌د گوت����ی« :ته‌واو ی خه‌ڵك له‌و بهش����ان ه ی واڵت����دا ك ه له‌ژێر كۆنترۆڵ ی ده‌وڵه‌ته‌ك ه ی مندان ،ل ه ده‌ربڕین و نووس����ین ی ئهو شتان ه ی ل ه دڵیاندایه، ئازادن ».من ل ه وه‌اڵمدا گوتم« :ئه‌وه‌م ب ه چاو ی خ����ۆم دیتوه .ل ه ئازه‌ربایجان ی دیموكراتدا خه‌ڵك ته‌نها ئیزن ی ئه‌وه‌یان هه‌ی ه ك ه ڕادیۆ ی ته‌ورێز‌و ڕادیۆ ی مۆسكۆ بگ����رن .ل ه حاڵێكدا ش����هو ی ڕابردوو ل ه شه‌قامه‌كان ی ئهو شار‌ه (مه‌هاباد) ده‌نگ ی ڕادی����ۆ ی له‌نده‌ن و ڕادیۆ ی ئانكارام گو ێ لـێبوو». قاز ی محه‌مم����ه‌د ك���� ه دیاربوو ئهو قس����هی ه ی من ی پ ێ خۆش بوو ،گوتی: «وه‌زع���� ی ته‌ورێز‌و مه‌هاب����اد به‌ته‌واو ی جیاوازیی����ان هه‌ی����ه ».ب����هاڵم كاتێك بۆم����ان گێڕایه‌و‌ه ك ه ئێم ه ل ه س����نوور ی ده‌وڵه‌ته‌كه‌یدا تووش ی هێندێك گیر‌وگرفت بووی����ن ،پێ ی تێكچوو‌و ههروهها كاتێك پێم گوت لهوه ك ه ل ه بنك ه ی فه‌رمانده‌ی ی ئ����ه‌ودا پۆس����تێر‌ه ته‌بلیغاتییه‌كان���� ی ش����ووره‌و ی ده‌بینم و سه‌رم سووڕماوه، گوتی« :كورده‌كان ناچارن هه‌ر كه‌سێك یارمه‌تیی����ان پێبكا قبووڵ ی بكه‌ن ،بهاڵم سه‌ر بۆ هیچ زۆردارێك نه‌و ی ناكه‌ن .ئێم ه سكااڵیه‌كمان باڵوكرده‌وه و له‌ودا سكااڵ ی خۆمان ب ه س���� ێ ده‌وڵه‌ت ی س����ه‌ركه‌وتوو ل ه ش����ه‌ڕدا ك ه بهش����دار ی كۆنفرانسێك ی ئه‌وروپای ی (پۆتسدام) بوون ،ڕاگه‌یاند. بهاڵم ئینگلیسییه‌كان و ئه‌مریكایی‌یه‌كان بایه‌خێك ی ئه‌وتۆیان پ ێ نه‌دا ».ئهو پاش ئیش����اره‌كردن ب ه مه‌نشوور ی ئاتالنتیك گوت����ی« :هه‌موو ك����وردان هیواداربوون ك ه واڵت���� ه یه‌كگرتووه‌كان���� ی ئه‌مریكا - پێشكه‌وتووترین میلله‌ت ی جیهان -ئه‌وان ل ه زاڵبوون به‌سه‌ر دواكه‌وتوویی‌یه‌كانیاندا یارمه‌ت ی بدا». ئهو گوتی« :ئهگهر ئه‌مریكا له‌جیات ی ناردن ی س ێ هه‌زار سه‌رباز بۆ ئێران ،ته‌نیا سه‌د مامۆس����تا (معلم) ی ناردبایه ،له‌و واڵت ه چ ده‌قه‌وما؟ بهاڵم ئه‌مریكایی‌یه‌كان له‌جیات ی یارمه‌تیدان���� ی ئێمه ،یارمه‌تی ی دوژمنان ی ئێمه ،بۆوێن ه توركه‌كانیان[]2 دا و ئهویش له‌ڕێگ���� ه ی ناردن ی چه‌ك و ته‌قه‌مه‌ن ی بۆ ئه‌وان بۆ س����ه‌ركوتكردن ی ئێمه». پاش����ان به‌كورت ی له بار‌ه ی ئاكار ی خراپ���� ی ئینگلیس����ییه‌كان دوا و كار‌ه
جۆربه‌جۆره‌كان���� ی ئه‌وان����ی ل���� ه ماوه ی ده‌یه‌كان���� ی ڕاب����ردوودا ب ه مه‌به‌س����ت ی س����ه‌ركوتكردن ی شۆڕش����گێڕان ی كورد ی ب����ۆ ب����اس كردین و ب���� ه س����ه‌ربرد‌ه ی مهال مس����تهفا بارزان���� ی كۆتای ی پێهێنا. له‌الیه‌ك���� ی دیكه‌یش����هوه س����ه‌باره‌ت ب ه فه‌رانس����ه‌یی‌یه‌كان نه‌زه‌رێك���� ی باش���� ی ههبوو .ئهو فه‌رانسه‌یی‌یان ه ك ه یارمه‌تی ی كورده‌كان ی س����ووریه‌یان دابوو .پاشان بیس����تمان ك ه ناپلی����ۆن ژاكل ،یه‌كێك ل ه هه‌واڵنووس����ان ی فران����س پرێس ،ك ه بیر‌وباوه‌ڕ ی چه‌پ ی ههبوو ،لهم دواییانه‌دا سه‌ردان ی مه‌هاباد ی كردبوو‌و به‌دوا ی ئهو س����ه‌فه‌ره‌دا هێندێك وتار ی ب ه قازانج ی كوردكان ل���� ه چاپه‌مه‌نی ی فه‌رانس����هدا باڵوكردبۆوه. به‌گش����ت ی خه‌ڵك ل ه قاز ی محه‌ممه‌د ڕاز ی بوون و ده‌یانگ����وت ك ه پێكهاتن ی ده‌وڵه‌ته‌ك ه ی ئهو ل����ه‌دوا ی قۆناغ ی ڕه‌زا شا ،سه‌ركه‌وتنێك ی گهوره بووه و ته‌نیا نیگه‌ران ی ئه‌وه‌ن ك ه ئهو ده‌وڵه‌ت ه نه‌مێنێ. م����ن ل ه ڕاپۆرته‌كه‌م����دا پوخت ه ی ڕوانگه و بۆچوونه‌كان���� ی ئه‌ندامان���� ی كۆمیت ه ی ناوه‌ندی����م ك ه ل ه م����اوه ی مانه‌وه‌مان ل ه مه‌هاباددا لێمانبیس����تبوون ،بهم جۆره گونجاند: ئه‌وان مه‌منوون ی شووره‌و ی بوون ك ه ئیمكان ی سه‌ربه‌خۆی ی بۆ پێكهێناون ،بهاڵم لهسهر ده‌خاڵه‌ت نه‌كردن ی شووره‌و ی ل ه كار‌وبار ی واڵته‌كه‌یاندا‌و هاتوچۆنه‌كردن ی مه‌ئمووران ی شووره‌و ی بۆسه‌ر شاره‌كه‌یان پێیانداده‌گرت( .زۆرب ه ی ئهو كه‌سان ه ل ه ڕواڵه‌تدا هه‌روا الیه‌نگر ی ئه‌ش����رافییه‌ت ی ك����ۆن بوون و وا نه‌ده‌هات���� ه به‌رچاو ك ه مه‌یلێكی����ان ب����ه‌ال ی كۆمۆنیزمدا هه‌بێ) خۆیان ل ه هه‌لومه‌رجێك ی شۆڕش����گێڕان ه ب����هاڵم شۆڕش����ێك ی ناسیۆنالیس����تیدا ده‌هات���� ه به‌رچاو .ده‌یانگ����وت هیوادارن حكومه‌ته‌كه‌یان ئه‌وه‌ن����ده په‌ره‌پێبده‌ن ك ه هه‌موو ناوچ ه كوردنشینه‌كان ی ئێران بگرێت���� ه خۆی .ئ����هو ناوچان����ه ،ناوچ ه جنووبییه‌كان ی ژێ����ر كۆنترۆڵ ی ده‌وڵه‌ت ی ئێرانیشیان ده‌گرته‌وه. ... ئه‌ندامان���� ی كۆمیت���� ه ل���� ه بوون���� ی ژماره‌یه‌ك���� ی زۆر ل ه س����ه‌ربازان ی ئێران ل ه ناوچ ه جنووبییه‌كان����دا زۆر نیگه‌ران بوون و النیكه‌م یه‌كێك له‌وان ئیشار‌ه ی ب���� ه پیالنگێڕی ی ده‌وڵه‌ت���� ی ناوه‌ند ی ب ه
>>>
پێشه‌وا« :ئهگهر ئه‌مریكا له‌جیات ی ناردن ی س ێ هه‌زار سه‌رباز بۆ ئێران، ته‌نیا سه‌د مامۆستا (معلم) ی ناردبایه، له‌و واڵت ه چ ده‌قه‌وما؟ بهاڵم ئه‌مریكایی‌یه‌كان له‌جیات ی یارمه‌تیدان ی ئێمه ،یارمه‌تی ی دوژمنان ی ئێمه ،بۆوێن ه توركه‌كانیان دا و ئهویش له‌ڕێگ ه ی ناردن ی چه‌ك و ته‌قه‌مه‌ن ی بۆ ئه‌وان بۆ سه‌ركوتكردن ی ئێمه».
>>>
ئارچیباڵ����د رۆزوێڵت ئه‌فس����ه‌رێك ی ئیتالعاتی���� ی ئه‌مریكای ه ك ه ل���� ه ماوه ی ژیان ی خۆیدا سه‌ر ی زۆر واڵت ی ئه‌فریقایی و ڕۆژهه‌اڵت���� ی نێوه‌ڕاس����ت ی داوه .ل���� ه سااڵن ی دوا ی ش����ه‌ڕ ی دووه‌م ی جیهانیدا ماوهی����ه‌ك ل���� ه عێراق و ئێ����ران ژیاوه و ژیان و خه‌بات ی كوردان سهرنج ی ئه‌ویان ڕاكێش����اوه .رۆزوێڵ����ت دوا ی پێكهاتن ی كۆمار ی كوردستان ل ه مه‌هاباد ،سه‌ردان ی كوردستان و شار ی مه‌هاباد ی كردووه و له‌گ ه ڵ قاز ی محه‌مم����ه‌د چاوپێكه‌وتن و وتووێژ ی هه‌بووه .بۆخۆ ی لهم بارهیهوه ده‌ڵێ« :له‌ڕاس����تیدا تاق���� ه چاوه‌دێر ی ئه‌مریكای ی حازر ل ه سه‌حنه‌دا بووه». ئارچیباڵ����د رۆزوێڵت بی����ره‌وه‌ری و ئه‌زموونه‌كان���� ی خۆ ی ل ه باره‌ی كێش����ه و ڕووداوه‌كان ی ئ����هو واڵتان ه ی دیتوون ی كۆكردوون����هوه و كردوون ی ب ه كتێبێك. ئهو كتێبه ،س����ه‌هبا س����ه‌عیدی ،كچ ی خوالێخۆشبوو سه‌عیدی ی سیرجانی ،له‌ژێر ناو ی «شوق آموختن»دا وه‌ریگێڕاوه‌ت ه سه‌ر زمان ی فارسی .چاپ ی یه‌كه‌م ی ئهم كتێب ه س����اڵ ی 1371ی هه‌تاو ی لهالیهن چاپه‌مه‌نی ی ئیتالعات����هوه باڵوكرایه‌وه. فه‌س����ڵ ی چوارهم ی كتێب���� ی ناوبراو بۆ ڕووداوه‌كان ی ئێران و به‌تایبه‌ت ی كێش ه ی ئازه‌ربایجان و مه‌س����ه‌ل ه ی ك����ورده‌كان و كۆمار ی كوردس����تان ته‌رخان كراوه. «شوق آموختن» به‌رله‌و‌ه ی ب ه شێو‌ه ی كتێب باڵوبێته‌وه ،ب ه زنجیر‌ه ل ه چهندین ژم����ار‌ه ی ڕۆژنام���� ه ی «اطالع����ات»دا باڵوكرایه‌وه. ب ه مه‌به‌س����ت ی ئاش����نای ی بینه‌ران و خوێنه‌ران ی دیمانه له‌گ ه ڵ بۆچوونه‌كان ی رۆزوێڵت لهس����هر كۆمار ی كوردس����تان، هێندێك بهش���� ی كتێبه‌ك ه ی ك ه 13سا ڵ له‌مه‌وبه‌ر كردووم ه ب ه كوردی[ ]1لێرهدا به‌بۆن���� ه ی 10ی خاكه‌لێوه‌ی 59( 1385 ساڵ ه ی شه‌هیدبوونی پێشه‌وا) ده‌خه‌م ه به‌رچ����او .تیترێ����ك ك ه بۆ ئهم باس����هم هه‌ڵب����ژاردوه ،ل ه ده‌ق���� ی وتووێژ ی قاز ی محه‌مم����ه‌د له‌گ ه ڵ ئارچیباڵ����د رۆزوێڵت وهرگیراوه. كاتێ����ك چووین ه ژووره‌ك���� ه ی قاز ی محه‌ممه‌د ،ل ه پشت مێز ی كاره‌كه‌ی و ل ه ته‌نیشت نه‌قشه‌یه‌ك ی گهوره ی كوردستان ی گ����ه‌ور‌ه دانیش����تبوو .ق����از ی محه‌ممه‌د پیاوێك���� ی كورته‌بااڵ ی به‌وێق����ار بوو ك ه كۆتێك ی س����ه‌ربازی ی پێشتر له‌كاركراو ی له‌به‌ره‌دا بوو‌و له‌مال و ئه‌وال ی ڕوخسار‌ه ڕه‌نگب����زركاو‌ه زاهیدانه‌كه‌یدا ڕیش����ێك ی ته‌نك ی كه‌م م����وو ده‌بینرا .ئهو دوای ه ب ه ئێم ه ی گوت ك ه ب ه دهس����ت نه‌خۆشی ی توند ی مه‌عیدده‌و‌ه گرفتاره و كه‌م وا هه‌ی ه جگ ه ل ه ماست شتێك ی دیك ه بخوا. پ����اش ئ����هوه ی ك���� ه ب����ۆم ڕوون كرده‌و‌ه ك���� ه ئێم ه كێین و مه‌به‌س����ت ی مه‌ئمووریه‌ته‌كه‌م����ان چیی����ه ،لهس����هر مێزه‌ك���� ه ی پارچه‌كاغه‌زێك ی هه‌ڵگرت و نووس����راوه‌یه‌ك ی له‌پێشدائاماده‌كراو ی ب ه زمان ی فارس ی بۆ خوێندینه‌وه .وشه‌كان زۆر ڕوون و ده‌نگ���� ی ئ����ارام ب����وو ،و ل ه كات���� ی خوێندنه‌وه‌دا جار‌وب����ار ب ه چاو‌ه «ریاچت» چێش����تووه‌كان ی ده‌یڕوانیی ه ئێم����ه .من ل���� ه وه‌اڵمدا گوت����م« :واڵت ه یه‌كگرتووه‌كان���� ی ئه‌مری����كا هه‌میش���� ه الیه‌نگ����ر ی ئازادی و ده‌ستڕاگه‌یش����تن ی هه‌موو ئینسانه‌كان ب ه مافه‌كانیان بووه و ئێم ه هیوادارین ڕۆژێك داب ێ ك ه هه‌موو خه‌ڵك ی جیه����ان ب ه ئامانجه‌كان ی خۆیان بگ����ه‌ن .ئێم ه هاتووین ه كوردس����تان تا ل���� ه وه‌زع���� ی ك����ورده‌كان بكۆڵینه‌وه و ڕاپۆرته‌ك ه بده‌ینه‌و‌ه ب ه ده‌وڵه‌ته‌كه‌مان، و ئاواته‌خوازین وه‌زع ی كورده‌كان باشتر ببێ و دهس����كه‌وت ی كورده‌كان هه‌ر ئهوه نه‌ب ێ ك ه جۆرێك سه‌ره‌ڕۆی ی ب ه جۆرێك ی دیك ه ل ه سه‌ره‌ڕۆی ی بگۆڕنه‌وه».
هاوكاری ی هێندێك ل���� ه هۆز‌ه كورده‌كان كرد. سه‌رله‌به‌یانی ی ڕۆژ ی 16ی دێسامبر چووین ه س����ه‌ردان ی چاپخان ه ی مه‌هاباد ك ه ڕۆژنام ه ی ڕۆژان ه ی «كوردستان» و هێندێك گۆڤار ی ك هم‌تی����راژ ی ب ه زمان ی ك����ورد ی باڵوده‌ك����رده‌وه .ئێم ه هێندێك نوس����خه‌مان ل ه ژماره‌كان����ی ڕۆژنام ه ی كوردستان هه‌ر ل ه سهرهتا ی ده‌رچوونه‌و‌ه وه‌رگرت و ههروهها چهند گۆڤار‌و چهند دیوان ی ش����یعر ك ه ته‌حویل ی به‌رپرس����ی بهش ی زانیاریماندان. ه����هر ك ه ك����ورده‌كان زانی����ان ئێم ه ته‌م����ا ی گه‌ڕانه‌وه‌مان ههیه ،هاتن ه المان و پێیان گوتین ك���� ه قاز ی محه‌ممه‌د بۆ نان ی نیوه‌ڕۆی ه بانگهێش����تن ی كردووین. بهم جۆره ناچار بووین وه‌ڕێكه‌وتنه‌كه‌مان بخه‌ین���� ه دوانی����وه‌ڕۆ .نزی����ك نیوه‌ڕۆی ه ئێم ه دوب����ار‌ه له‌گ ه ڵ ق����از ی محه‌ممه‌د ل���� ه ده‌فته‌ره‌كه‌یدا دهس����تمانكرده‌و‌ه ب ه
قسه‌‌وباس .ئه‌مجار باس����ه‌كه‌مان زۆرتر لهسهر مه‌سه‌ل ه فه‌رهه‌نگییه‌كان بوو .ئهو گوتی« :خوش����حاڵم ك ه ئێو‌ه نوسخ ه ی باڵوكراوه‌كان���� ی ئێمه‌ت����ان وه‌رگرتووه، چونك ه حه‌زده‌كه‌م واڵت ه یه‌كگرتووه‌كان هه‌موو ش����تێك له بار‌ه ی ئێمه‌و‌ه بزانێ. من شتێكم نیی ه بیشارمه‌وه». نازن����او ی ئ����هو ،ق����از ی محه‌ممه‌د، ته‌نیا «پێش����هوا» ،ب ه مان����ا ی ڕێبه‌ر، بوو‌و به‌رپرس����ان ی وه‌زاره‌تخانه‌كانیش ی «ڕه‌ئیس»یان پ ێ ده‌گوترا نه‌ك وه‌زیر. وه‌ك ل���� ه نیش����انه‌كانڕا ده‌رده‌كه‌وت ئهو هێش����تا خۆ ی ب ه مه‌ئموورێك���� ی ئێران ی ده‌زانی و ب ه ڕواڵه‌ت ئامانج ی به‌كرده‌و‌ه ی وه‌رگرتن ی خودموختار ی ل ه چوارچێو‌ه ی س����نووره‌كان ی ئێراندا بوو .لهسهر ئهوه پێیداده‌گرت ك ه كورده‌كان و ئێرانییه‌كان خزم ی یه‌كترن و س����ه‌باره‌ت ب ه ڕه‌سه‌ن ی ك����ورده‌كان ك���� ه ئیددیعا ی ده‌ك����رد ل ه پاش����ماوه‌كان ی ماده‌كانن ،قس���� ه ی بۆ كردین. *** هه‌ر س���� ێ قاز ی محه‌ممه‌د ،سه‌یف ی قازی و س����ه‌در ی قازی ل���� ه دادگایه‌ك ی نیزامی و نهێنیدا ل ه مه‌هاباد موحاكه‌م ه كران و ل ه ڕۆژ ی 23ی ژانوییه‌دا ب ه مه‌رگ مه‌حكووم بوون .ب����هاڵم جێبه‌جێكردن ی حوكم���� ی ئێعدامیان له‌الی����ه‌ن تارانه‌و‌ه دواخرا ،چونك ه «ق����ه‌وام» پێ ی خۆش نه‌بوو ل ه جه‌نگ ه ی وتووێژ‌ه ئاسته‌مه‌كان ی له‌گ ه ڵ ش����ووره‌ویدا ده‌نگ و هه‌ڵاڵ به‌رز بێته‌وه. ماوه‌یه‌ك���� ی كورت به‌ر ل ه گه‌ڕانه‌و‌ه ی من ل ه ت����اران ،ل���� ه فێوریی ه ی س����اڵ ی 1947دا ،ژه‌ن����را ڵ ڕه‌زم ئ����ارا چ����ووه مه‌هاب����اد،و م����ن بهش���� ی ئه‌وه‌ن����ده‌م ده‌لیل به‌ده‌س����ته‌و‌ه هه‌ب����وون ك ه دڵنیا ب����م مه‌ئمووریه‌ت ی چاوه‌دێر ی به‌س����هر ئێعدام ی برایان ی قاز ی بهو س����پێردراوه. من چووم ه چاوپێكه‌وتن ی جۆرج ئالێن ی سه‌فیرمان تا بزانم ئایا دهتوانین كارێك بكه‌ین .سه‌فیرمان لێ ی پرسیم« :بۆچ ی ئه‌وه‌ند‌ه نیگه‌ران ی وه‌زع ی قازی‌یه‌كانی؟ هه‌رچ ی ب ێ ئه‌وان له‌گ ه ڵ شووره‌وییه‌كاندا هاوكارییان ده‌كرد؟» باش����ه ،ڕاس����ته .ب����هاڵم ئ����هوانههوڵیاندهدا هه‌رچ���� ی ل ه توانایاندای ه بۆ باشبوون ی وه‌زع ی خه‌ڵك ئه‌نجام ی بده‌ن
و ش����ووره‌وییه‌كانیش ته‌نیا كه‌س����انێك بوون ك ه بۆ كۆمه‌ك ب����ه‌وان عه‌القه‌یان نیش����اندا .ئهگهر ئ����ه‌وان ئێعدام بكرێن، ل ه هه‌موو جێیه‌ك ئێم ه ب ه شه‌ریك ی ئهو كار‌ه ده‌زانن. باشه ،ده‌ته‌و ێ ئه‌من چ بكه‌م؟ پێ����م وای���� ه ئێ����وه دهب ێ ل ه ش����اداوا بكه‌ن دهس����توور ب���� ه ڕه‌زم ئارا بدا قازیی����ه‌كان بۆ دادگایه‌ك���� ی عاداڵنه و ئاشكرا بێنێت ه تاران. لهسهر داوا ی سه‌فیر ،شا ده‌ستبه‌ج ێ سه‌فیر ی بۆال ی خۆ ی ڕێدابوو .سه‌فیرمان له‌و چاوپێكه‌وتنه‌دا هیوادار ی ده‌ربڕیبوو ك ه مه‌س����ه‌ل ه ی ئێ��ل�ات و ی����ه‌ك له‌وان مه‌سه‌ل ه ی كورده‌كان ب ه باش ی چاره‌سه‌ر بك����رێ و پاش����ان گوتب����وو ی گه‌رچ ی قازی‌یه‌كان له‌گ���� ه ڵ ش����ووره‌وییه‌كاندا هاوكارییان هه‌ب����ووه ،بهاڵم خزمه‌تێك ی زۆریش����یان ل ه بوار ی فێركردن ی خه‌ڵكدا ئه‌نجام داوه .شا لێرهدا قسه‌ك ه ی ئهو ی بڕیبوو‌و ب ه بزه‌و‌ه ل ه سه‌فیر ی پرسیبوو: «ئێو‌ه ترس���� ی ئه‌وه‌ت����ان هه‌ی ه ك ه من ئه‌وان گولله‌باران كه‌م؟ ئهگهر مه‌سه‌له‌ك ه ئه‌وه‌یه ،دڵنیا بن من هه‌ر ل ه بنه‌ڕه‌ته‌و‌ه خه‌یاڵێك ی ئه‌وتۆم نییه». تاریكوڕوون���� ی به‌یانی ی 31ی مانگ ی م����ارس[ ،]3قازی‌یه‌كانیان ب���� ه ئه‌مر ی «اعلیحضرت شاهنشاه« له‌دار دابوون. له‌وانه‌ی ه شا ڕاست ئهو كات ه ی سه‌فیرمان ده‌رگا ی ت����االر ی پێ����وه‌داوه و هاتۆت���� ه ده‌ر ،دهس����توور ی ئێعدام ی قازی‌یه‌كانی ڕاگه‌یاندبێ. *** په‌راوێزه‌كان: [ ]1ئهم بابه‌ت ه پێشتر ل ه ژماره 206ی ڕۆژنامهی كوردستان ،ڕێبه‌ندان ی 1372 (فێوریی ه ی )1994دا باڵوبۆته‌وه. [ ]2وا وێده‌چ ێ قاز ی محه‌ممه‌د وش ه ی «عه‌جه‌م����ه‌كان» ی به‌كارهێناب ێ ك ه ل ه كوردستان ی ئێران مه‌به‌ست كاربه‌ده‌ست ه ده‌وڵه‌تییه‌كانه .نووسه‌ر یان وه‌رگێڕ ئهو وشه‌ی ه ب ه «توركه‌كان» حاڵ ی بووه. [ 25 ]3ی مارس ڕاست ه نه‌ك 31
4
کۆماری کوردستان
ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1390
کۆماری کوردستان و پێشه‌وا قازی محهمهد ل ه به‌ڵگه‌نامه‌کانی به‌ریتانیادا وتاری پروفیسۆر دوکتور که‌ماڵ مه‌زهه‌ر بۆ رێوڕه‌سمی 65ساڵه‌ی دامه‌زرانی کۆماری کوردستان
بێگومان یاده‌وه‌ریی 65ساله‌ی دامهزراندنی کۆماری کوردستان له سالێ 1946یاده‌وه‌رییه‌کی یه‌کجار گه‌وره‌ی نه‌ته‌وه‌ی ک����ورده .ئهگهر باری ناله‌باری ته‌ندروستیم نه‌بووایه دهب����وو بۆخ����ۆم ئام����اده‌ی کۆڕه پیرۆزه‌که‌ت����ان ببوومایه ،س��ڵ�او و رێزی تایبه‌تیم بۆ مامۆستا عه‌بدوڵاڵ حه‌س����ه‌ن زاده و گش����ت خوشک و برایانی ئاماد‌ه بووان. ی����ادی دامه‌زراندن����ی کۆم����اری کوردس����تانی س����اڵی 1946ب���� ه الی هه‌مووان����هوه چ دوژمن����ان و چ دۆس����تانی کورد خاڵێکی گه‌وره‌ی ه ل ه س����ه‌رتاپای مێ����ژووی نه‌ته‌وه‌ی کورد و ئێ����ران و تورکیاو عێراق و سوریا و گش����ت واڵتانی رۆژهه‌اڵتی نزی����ک و ناوه‌ڕاس����ت و گرینگترین زلهێزی جیهانی ئه‌وسا و ل ه سه‌روو هه‌مووشیانه‌و‌ه یه‌کیه‌تی سۆڤییه‌ت و به‌ریتانیا و ویالیه‌ت ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ،بۆی ه ک ه مێژوونووس����انی کورد هه‌رچی����هک دهربارهی الپه‌ر‌ه زێڕی����ن و زه‌نگینه‌کانی ئهو کۆمار‌ه بکهن هێش����تا ه����هر که‌مه .ب ه الی به‌نده‌و‌ه کۆماری کوردس����تان ئهوه
>>>
پێش هوا اقازی محهمهد بێجگ ه ل ه زمانی کوردی ،زوبانی فارسی و عه‌ره‌بی و زوبانی تورکی و ئینگلیزی و ڕووسی زانیوه‌و بایه‌خێکی زۆری داوه‌ت ه ئه‌ده‌بی رۆژهه‌اڵت.
>>>
که‌ماڵ مه‌زهه‌ر
ده‌هێنێ����ت ده‌ی����ان و دهیان نامهی ماجس����تێر و دوکت����ۆرای نوێ����ی دهربارهی بنووس����رێت ،جا با کورد واته‌ن����ی ل����هو خ����ه‌روار‌ه گه‌وره‌ی ه چنگێکی بچووکتان عه‌رز بکهم: _1گۆڤاری «نیش����تمان» ک ه ل���� ه مه‌هابادی خۆشه‌ویس����ت چاپ کراوه ژماره‌یه‌ک وت����اری مێژوویی بایه‌خ����داری ده‌رب����اره‌ی ناودارانی کورد ب��ڵ�او کردووهتهوه ،به‌وێن ه ل ه ژم����ار‌ه حه‌وت و هه‌ش����ت و نۆیدا، واتا ل ه مانگی خاکه‌لێوه‌و‌ه تاوه‌کو مانگی جۆزه‌ردانی س����اڵێ 1343ی شه‌مسی وتارێکی گرنگی دهربارهی ش����ێخ یوس����ف شه‌مس����ه‌ددینی بورهانی باڵو کردووهتهوه و ناوبراو س����ه‌ردارێکی به‌ناوبانگی رۆژگاری می����ری ره‌واندز بووه ،ههمان گۆڤار ل ه الپ����ه‌ڕ‌ه 31ی هه‌م����ان ژماره‌یدا وتارێک����ی بهپێ����زی ده‌رحه‌ق مهال عه‌لیی شنۆیی شێخانی ک ه زانایه‌کی به‌ناوبانگ����ی س����ه‌ده‌ی پازده‌می����ن بوو،باڵو کردووهتهوه .هه‌ر ل ه ههمان ژماره‌یدا و ل ه الپه‌ڕی چواریدا کاک شه‌یدا وتارێکی سه‌نگینی ل ه ههمان گۆڤاری «نیش����تمان»دا دهربارهی ش����ێخ س����ه‌عیدی پیرانی هه‌میش ه زین����دوو و «پێش����ه‌وای ئینقالبی
میللی����ی کورد» قازی محهمهد باڵو کردووهتهوه. _2گۆڤاری «ههاڵڵه» یش ک ه ل ه ش����ارۆچکه‌ی بۆکانی س����ه‌ربه‌رز چ����اپ ده‌کرا ژیننام����هی ژماره‌یه‌ک ل ه ره‌هبه‌ران����ی کوردی چاپ کردوه ک ه پێشه‌وا قازی محهمهد یه‌کێکیان بووه .گۆڤ����اری «هه‌اڵڵ����ه» ئهم وت����اره‌ی ب����هم ناونیش����انهوه باڵو کردووهتهوه_ «کۆمهڵ و ئه‌حزابی سیاس����یی ک����ورد ده راب����ردوودا. باسێکی مێژوویی»« _،ههاڵڵه»، بۆکان ،ژم����ار‌ه یه‌ک ،ره‌ش����ه‌مێی ،1324ل .15-14ش����ایانی گوتن���� ه ژماره یه‌کی گۆڤاری «ههاڵڵه« ل ه بۆکان مانگی یه‌کی ڕه‌شه‌مێی ،1324 واتا سه‌ره‌تای مانگی مارتی ساڵی 1946ده‌رچ����ووه ،ل ه ژماره دوویدا ک ه وتارێکی مێژووی����ی بایه‌خداری بهم ناونیشانه‌و‌ه باڵو کردووهتهوه: «پێش����ه‌وای به‌رزی کوردوس����تان جه‌نابی قازی محهمهد». -3کوردناسی هه‌ر‌ه به‌ناوبانگی سۆڤییه‌تی میخایل س����یمیۆنۆڤیچ الزه‌رێف ک���� ه به‌داخه‌و‌ه ده‌وروبه‌ری س����اڵێک له‌مه‌وبه‌ر کۆچ����ی دوایی کرد و به‌رێزان مام جه‌الل تاڵه‌بانی و کاک مه‌س����عوود بارزان����ی ب���� ه
برووسکه‌ی تایبه‌تی پرسه‌ی خۆیان ن����ارد بۆ خێزان و کهس����وکاری ل ه مۆس����کۆ ،ل ه یه‌کێک ل ه په‌ڕتووک ه ناوازه‌کانی����دا ک���� ه دوو ج����اران ل ه مۆس����کۆ چاپ کراوه‌ته‌و‌ه ل ه الپهڕه 299یدا ده‌فه‌رموێت « :هه‌رچه‌ند‌ه حوکمه‌ت����ی ئێرانی ل ه س����اڵه‌کانی جه‌نگی یه‌که‌می جیهانیدا بانگه‌وازی بێ الیه‌نیی خۆی باڵو کردوه‌و‌ه واڵتی
ئێران ب ه کوردس����تانی رۆژهه‌اڵته‌و‌ه بوون ه یه‌کێک ل ه شه‌ڕگ ه گرنگه‌کانی ئهو جه‌نگ����ه ،هه‌ر ئه‌وه‌یش کوردی ناچ����ار کرد په‌ن����ا به‌رن ه به‌ر چه‌ک ب����ۆ پارێزگاری واڵت و ش����ه‌ڕه‌فیان و یه‌کێک له‌و ره‌هبه‌ر‌ه ناس����راوان ه که‌سایه‌تی کوردی به‌ناوبانگ قازی فه‌ت����اح ( )1832-1916ب����وو ک ه دهبێت ه برا بچووک����ی باپیری قازی محهمهدی ناس����راو» .ه����هر لهبهر ئه‌وه‌یش���� ه الزه‌رێف له‌و به‌رهه‌مه‌یدا ده‌قاوده‌ق ده‌ڵێت: «ل ه خاکی کوردس����تانی ئێراندا یه‌ک����هم کڵپ����هی ئاگ����ری جه‌نگی یهکهم����ی جیهان����ی ل���� ه ناوچه‌ی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا تهنانهت به‌ر ل ه ده‌ریای ره‌شیش به‌رز بۆوه!». -4رۆژنام����هی به‌وبانگ����ی «کوردس����تان» ک���� ه ل���� ه مه‌هاباد ده‌رده‌چوو گهلێک جاران وتاره‌کانی پێشه‌وا قازی محهمهدی لهم بواره‌دا په‌خش ده‌ک����رد ،وهک ئهو وتاره‌ی ک���� ه رۆژی 29ی مانگ����ی مایس����ی س����اڵی 1946باڵوی کردووهتهوه. له‌و وتاره‌یدا پێش����هوا ب ه راشکاوی فه‌رموویه‌تی: «زوڵم و زۆری گشت الیه‌نه‌کان نه‌ت����هوهی کوردیان ناچ����ار کرد ل ه
ساڵه‌کانی جه‌نگی یه‌که‌می جیهانیدا په‌نا به‌رن ه به‌ر چه‌ک بۆ پاراستنی نامووسی کوردان ل ه جه‌ورو سته‌می بێ ئه‌ندازه‌ی داگیرکه‌ران». -5چهند ک����هس ده‌زانن ک ه ل ه الپ����ه‌ڕي 460ی چاپ����ی دووه‌مینی «ئێنس����کلۆپیدیای س����ۆڤییه‌تیی » دا و دیسانه‌و‌ه ل ه بهرگی گه‌وه‌ره بیست و هه‌ش����ته‌مینیدا نووسیوی ه ده‌ڵێت: «قازی محهمهد به‌هاری ساڵی 1900ل ه ش����اری مه‌هاباد هاتووه‌ت ه دونیاو‌ه و ل ه بنه‌ماڵه‌یه‌کی ناسراوی ناوچه‌ی موکریان ه و زانستی ئایینیی الی باوک����ی میرزا عه‌لی خوێندو‌ه و دوای ئ����هوه زۆری پێ نه‌چوو میرزا عه‌ل����ی بووه‌ت���� ه قازی����ی ناوچه‌ی موکریان و ق����ازی محهمهد هه‌ر ل ه تهمهنی منداڵییه‌و‌ه رووی کردووه‌ت ه ئ����ه‌ده‌ب و هۆن����راوه ناوازه‌کان����ی ش����اعیری نوێخ����وازی ک����وردی به‌ناوبان����گ حاجی ق����ادری کۆیی، قوواڵیی ده‌روونی هه‌ژاندو‌ه و دوای ئهویش ک ه فێری زوبانی فارس����ی و عه‌ره‌بی ب����ووه و بایه‌خێکی زۆری داوه‌ت ه ئه‌ده‌بی رۆژهه‌اڵت و دواییش فێری زوبانی تورک����ی و ئینگلیزی و ڕووس����ی بووه و بایه‌خێکی زۆری
KURDISTAN REPUBLIC
ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1390
>>>
ئامانجی سه‌ره‌کی:
دابین کردنی ماف ه نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی کوردستان ل ه چوارچێوه‌ی سنووری ئێراندا
>>>
داوه‌ت ه زانس����تی مێژوو و جوگرافیا و ماتماتی����ک .وێڕای ئ����هوه قازی محه‌ممه‌د که‌وتووه‌ت ه ژێر کاریگه‌ریی بیرو بۆچوونی هۆنراو‌ه به‌سۆزه‌کانی ق����ازی فه‌تاحی برا بچووکی باپیری ک ه دژی فه‌رمانڕه‌وایی قاجارییه‌کان و به‌رهه‌ڵس����تیی داگیرکه‌ران����ی عوس����مانی و رووسه‌کانی ل ه خاکی کوردس����تانی رۆژهه‌اڵتدا کرد و ل ه کاتی به‌رهه‌ڵستی کردنیدا بۆ هێز‌ه داگیرکه‌ره‌کان����ی ت����زاری رووس����یا ش����ه‌هید کرا .هه‌م����ان کات قازی محه‌مم����ه‌د که‌وت ه ژێ����ر کاریگه‌ریی شۆڕشی ده‌ستووری ئێرانی (-1905 )1911وێ����ڕای ئهوهی پێوه‌ندیی ب ه شان ه بۆلشه‌فیکه‌کانه‌و‌ه کرد ک ه ب ه نهێنی له‌ناو ڕیزه‌کانی سوپای چاری رووسیدا کاریان ده‌کرد». -6و .ل .ڤێلچنێڤس����کیش کوردناس����ێکی دیکه‌ی به‌ناوبانگی یه‌کیه‌تی����ی س����ۆڤییه‌ته ،ناوب����راو ل����هو وتاره‌ی����دا ک ه ب ه ناونیش����انی «کورده‌کانی موکریان ،پوخته‌یه‌کی ئه‌ثنۆگرافی����ی» ل ه په‌ڕاوی «چهند لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک����ی ئه‌ثنۆگرافی����ی واڵتانی ئاس����یای نزی����ک» ،بهرگی یهکهم ،مۆسکۆ1958 ،دا ب ه زوبانی رووسی نووسیویه‌تی ده‌ڵێت: «راکێش����انی ق����ازی محه‌ممه‌د بووه هۆی ف����راوان کردنی بنه‌مای کۆمهڵ����هی «ژ.ک( ».ژیان����هوهی کورد) ب ه ش����ێوازێکی زۆر ،تایبه‌ت دوای که‌وتنی ره‌زا ش����ای په‌هله‌وی یه‌کس����هر قازی محه‌مم����ه‌د که‌وت ه
گه‌شتێک ل ه نێو هۆزه‌کانی موکریاندا و کۆتای����ی مانگی کانوونی یه‌که‌می ساڵی 1941توانیی ژماره‌یه‌کی زۆر ل ه س����ه‌رۆک هۆزه‌کانی موکریان ل ه مه‌هاباد کۆبکاته‌و‌ه بۆ ماوهی چهند رۆژێک ل ه جۆره کۆنفڕانس����ێکدا و گهلێک کوششی کرد بۆ یه‌کخستنیان و یه‌کگرتنی بی����رو بۆچوونیان .بۆ جێبه‌جێ کردنی ههمان مه‌به‌ستیش کۆنفڕانس����ێکی فراوانتری ل ه مانگی تش����رینی دووه‌می س����اڵی 1942دا ل���� ه ش����اری مه‌هاب����اد س����از کرد، ئه‌مجاره‌یان بۆ کۆکردنه‌وه‌ی سه‌رۆک ه����ۆز‌ه لیبڕالییه‌کان و دهس����ته‌ی رووناکبی����ر شۆڕش����گێڕی ک����ورد. شایانی گوتنیش ه له‌و ده‌وروبه‌ره‌دا قازی محه‌ممه‌د چیرۆکێکی ب ه ناوی «س����ه‌الحه‌ددین»هوه نووسی ک ه ژماره‌یه‌ک ل ه رۆش����نبیرانی مه‌هاباد کردیان ه شانۆگه‌رییه‌کی سه‌رکه‌وتوو و ب ه گه‌رمی پێشوازیی لێ کرا». -7ب���� ه پێ����ی ژم����ار‌ه دووی رۆژنام����هی «کوردس����تان» ک ه ل ه ش����اری مه‌هاباد رۆژی ش����ه‌ممه‌ی رێکه‌وتی سیازده‌ی مانگی کانوونی دووه‌می س����اڵی 1946چاپ کراوه س����ه‌رکردایه‌تی کۆمهڵهی «ژ.ک». کاتێک که‌وتووه‌ت ه دهس����ت پێشه‌وا «کارێکی ب ه جێ بوو» ،ش����ایانی گوتنیش���� ه ک ه ناوی خواس����ته‌نیی قازی محه‌ممه‌د «بینایی» بوو .له‌و کاته‌یشه‌و‌ه کۆمهڵهی ناوبراو که‌وت ه چاالکیی ئاش����کرا و قازی محه‌ممه‌د
دوو جاران چوو‌ه تارانی پایته‌ختی ئێ����ران و ع����ه‌رزی داخوازییه‌کانی کوردی بۆ ش����ا کرد و وهک بۆخۆی دوایی گێڕاویه‌ته‌و‌ه داوای ل ه حه‌م ه ره‌زا ش����ا کردوه ک ه «بایه‌خ بدا ب ه کاروباری خوێندن و ته‌ندرووستیی کورد ل ه بریتی ئهوهی تۆپ و تانک به‌ردات ه گیانیان». -8کۆمهڵ����هی «ژ.ک». ده‌وروب����ه‌ری کۆتاییه‌کانی جه‌نگی جیهان����ی دووه‌م چاالکان���� ه که‌وت ه
>>> پێشه‌وا:
زوڵم و زۆری گشت الیه‌نه‌کان نه‌ت هوهی کوردیان ناچار کرد ل ه ساڵه‌کانی جه‌نگی یه‌که‌می جیهانیدا په‌نا به‌رن ه به‌ر چه‌ک بۆ پاراستنی نامووسی کوردان ل ه جه‌ورو سته‌می بێ ئه‌ندازه‌ی داگیرکه‌ران
>>>
پێشه‌وا لهگهڵ کۆمه‌لێک ل ه پیاو ماقواڵنی و کاربه‌ده‌ستانی کۆمار 1946
کارک����ردن بۆ فراوان کردنی بنه‌مای کۆمهڵ���� ه و جێگی����ر کردن����ی ئهو بنه‌مای ه و بۆ به‌رزکردنه‌وه‌ی هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی ل ه نێو ریزه‌کانی کۆمه‌اڵنی خه‌ڵک����ی کوردس����تانی رۆژهه‌اڵتدا و ب����هو جۆره ئاس����ۆیه‌کی نوێی ل ه ب����ه‌رده‌م خه‌بات����ی رزگاریخوازیی نه‌ت����هوهی کورددا ل ه کوردس����تانی رۆژهه‌اڵتدا کردهوه ،ئهوهی شه‌پۆلی نوێ����ی دێموکراس����ی ل ه ئێ����ران و سه‌رتاپای واڵتانی رۆژهه‌اڵتی نزیک و ناوه‌ڕاستدا ره‌نگی دایه‌و‌ه تایبه‌ت دوای رووخان����ی رێژیم����ی نازی ل ه ئاڵمانی����ا و ته‌واوبوون����ی جه‌نگ����ی جیهان����ی دووه‌م ئاڵوگ����ۆڕ‌ه زوو و خێراکانی ئازه‌ربایجانی دراوس����ێی کوردس����تان ،هه‌ڵوێس����تی خراپی تارانی پایته‌ختیش رۆڵی کاریگه‌ری خ����ۆی بین����ی ل����هو ئاڵوگۆڕانه‌ی ناوچه‌کانی ئازه‌ربایجان و کوردستان له‌و رۆژگاره‌دا دییان ،ئهوه بوو دوای س����ه‌رنه‌گرتنی ئامانج���� ه ره‌واکانی زیاره‌ته‌کان����ی ق����ازی محه‌ممه‌د بۆ تاران����ی پایته‌خ����ت وه‌رچه‌رخان���� ه سیاس����ییه‌کانی کوردس����تان به‌ره‌و ئامانجێکی رۆش����ن هه‌ن����گاوی ناو رۆژی ش����ازده‌ی مانگی ئابی ساڵی 1945به‌یاننامه‌ی����هک باڵو کرایه‌و‌ه ک ه ئیمزای حه‌فتاو یه‌ک که‌سایه‌تیی پێوه بوو ک ه زۆربه‌ی هه‌ر‌ه زۆریان ئه‌ندام����ی کۆمهڵ����هی «ژ.ک». ب����وون و دامه‌زراندن����ی «حیزب����ی دێموکرات����ی کوردس����تان»یان راگه‌یان����د ک ه ل ه راس����تیدا درێژه‌ی کۆمهڵهی «ژ.ک ».بوو« .حیزبی دێموکرات����ی کوردس����تان» یهکهم کۆنفڕاسی خۆی ل ه شاری مه‌هاباد ل���� ه نێ����وان 25و 28ی مانگ����ی تش����رینی یه‌که‌می س����اڵی 1945دا رێکخست و نوێنه‌رانی گشت لقه‌کان و رێکخراوه‌کانی پارتی تێیدا ئاماد‌ه بوون و ئهو کۆنفڕانس���� ه پڕۆگرام و پێڕه‌وی ناوخۆی پارتییان دانا و ب ه کۆی ده‌نگ قازی محه‌ممه‌دیان کرد‌ه س����ه‌رۆکی حیزب .پڕۆگرامی حیزب ل ه چوار بهش و بیست و دوو به‌ند پێکهاتبوو ک ه سروش����ت «حیزبی دێموکرات����ی کوردس����تان»یان ب ه پێ����ی به‌ن����دی دووه‌م ب����هم جۆره ده‌ستنیش����ان کردبوو« :پشت ب ه حه‌ق و عه‌داڵه‌ت و شارستانه‌تی»، ل���� ه به‌ن����دی چواره‌میش����دا حیزب ئ����هوهی ده‌ستنیش����ان کردبوو ک ه ئامانجی س����ه‌ره‌کی بریتیی ه ل ه « : دابین کردن����ی ماف ه نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی کوردس����تان ل���� ه چوارچێ����وه‌ی س����نووری ئێران����دا» ،ل���� ه به‌ندی شه‌شه‌میشیدا حیزب نووسیبووی: «حیزب����ی دێموکراتی کوردس����تان هی����چ دوژمنایه‌تییه‌ک����ی به‌رانبه‌ر حکوومه‌تی ناوه‌ن����دی نیه ،به‌ڵکوو ئاواتخوازی ئاش����تیی ه چونک ه گه‌لی کورد تاوه‌کو ئیمڕۆک ه ب ه دهس����ت کردار‌ه ناهه‌مواره‌کانی ئیمپڕیالیزمی نه‌گریس����هوه ده‌ناڵێنێ ...و داوای مافی ڕه‌وای خۆی ل ه خودموختاریدا دهکات» .ل���� ه به‌ن����دی پێنجه‌م����ی پێڕه‌وه‌که‌ی����دا حی����زب خه‌ب����ات ل ه پێناوی دیموکڕاس����ی و ئاش����تیدا ب���� ه ئه‌رکێکی پێویس����ت ده‌زانێت. ههروهها حیزب ل ه پێڕه‌وی خۆیداو بۆ یهکهم جار ل ه کوردستانی ئێراندا سوور‌ه لهسهر ژماره‌یه‌ک چاکسازیی کۆمه‌اڵیه‌تیی وهک به‌رفراوان کردنی رێباز‌ه نوێکان ل���� ه بوواری به‌رهه‌م هێناندا و مسۆگه‌ر کردنی فرۆشتنی به‌روبووم����ی جووتی����اران و به‌ره‌و پێشبردنی الدێکان و دانانی راده‌یه‌ک بۆ ک����ۆچ کردنی جووتی����اران و ب ه پێی به‌ن����دی دوازده‌مینی پڕۆگرامی حیزب����ی دێموکرات����ی کوردس����تان س����ووره لهسهر ژیانی ره‌نجده‌ران و
به‌رژه‌وه‌ندی ی ه سیاسی و ئابووری و ته‌ندروس����تی ی����هکان بێ ئهوهی گ����وێ بدات ه ره‌س����ه‌ن و نه‌ته‌و‌ه و ئاینی����ان» .هه‌رچ����ی به‌نده‌کانی دیکه‌ی پێ����ڕه‌وی حیزب ه ئاماژه‌یان بۆ پێویس����تیی به‌رف����راوان کردنی بنه‌مای پیشه‌س����ازی و بنبڕکردنی به‌رژه‌وه‌ندی¬ی���� ه ئیمپریالیزم����ی یه‌کان و دان نان ب ه مافی ئافره‌تان و پاراس����تنی مافه‌کان����ی ئازه‌ری و ئه‌رمه‌ن و ئاس����وورییه‌کان ته‌رخان ک����راون( .بڕوان����ه« :مه‌رامنامه‌ی حیزبی دێموکراتی کوردس����تان»، مه‌هاباد ،چاپخانه‌ی کوردس����تان، س����ه‌رماوه‌زی س����اڵی 1324ی شه‌مسی). -9دامه‌زراندن����ی حیزب����ی دێموکراتی کوردس����تان سه‌ره‌تای وه‌رچه‌رخانێکی ج����ۆری (نه‌وعی) بوو ل ه خه‌باتی رزگاریخوازی کوردی ئێران����دا و حیزبی ناوبراو دهس����تی کرد‌ه ده‌رکردنی ئۆرگانی تایبه‌تیی خۆی ب ه ناوی «کوردس����تان»هوه ک ه یهکهم ژماره‌ی ل ه شاری مه‌هاباد رۆژی ی����ازده‌ی مانگ����ی کانوون����ی دووه‌می س����اڵی 1946چاپ کراوه و رۆژ‌ه نا رۆژێ����ک ده‌رده‌چوو .به‌ر له‌وه‌یش ب ه مانگێک حیزب گۆڤارێکی تێۆری����ی ب ه ههمان ناوه‌و‌ه ده‌رکرد، وێڕای ئهوه لقی شارۆچکه‌ی بۆکان گۆڤارێکی ب ه ناوی «ههاڵڵه« هوه ده‌رکرد و هه‌م����ان کات یه‌کیه‌تیی گه‌نجان����ی دێموکراتی کوردس����تان گۆڤ����اری «هاواری نیش����تمان»ی ده‌رک����رد و بابه‌ت���� ه زۆره‌کانی ئهو رۆژنام���� ه و گۆڤاران ه بۆی����ان هه‌ی ه تیش����ک بهاوێژن ه س����هر دروش����م ه نوێکان����ی خه‌بات����ی رزگاریخوازی ک����وردی کوردس����تانی رۆژهه‌اڵت. رۆژنامه‌ی «کوردستان» و گۆڤاری «ههاڵڵه» و «هاواری نیش����تمان» و چاپه‌مه‌نییه‌کان����ی دیک����هی «حیزبی دێموکڕاتی کوردس����تان» ده‌توانن تیش����ک بخه‌ن ه س����هر ئهم بابه‌ته‌م����ان ،وهک «دێموکراس����ی چیی����ه؟» و «سوس����یالیزم چیی����ه؟» و «سوس����یالیزمی عێلم����ی» و «له‌پێن����اوی ناندا» و «یه‌کیه‌تی» و «رووناکی ئازادی» و «بۆچی ک����ورده‌کان راپه‌ڕین؟» و «زوب����ان و ئه‌ده‌ب����ی کوردی» و «ئیب����ن خه‌ل����هکان» و «ل ه یادی
5
تولیستۆدا» و گهلێک بابهتی دیک ه ک ه ژماره‌یه‌کی زۆر ل ه نووس����ه‌رانی رۆژئاوا ب ه تێرو ته‌سه‌لی ده‌رباره‌یان نووسیون و وهک نمون ه باسی کتێب ه ناوازه‌که‌ی ولیام ئیگلتن ده‌که‌ین ک ه س����اڵی 1964بهم ناو نیش����انهوه باڵی کردۆت����هوه «کۆماری کوردی ساڵی ،»1946له‌نده‌ن و نیۆیۆرک و تۆرنت����ۆ 142 ،1963 ،الپ����ه‌ڕ‌ه (بڕوانه :یلیام ئینگلتۆن ،کۆماری کوردیی ،1946نیویۆرک -تۆرۆنتۆ ،1963الپهڕه .)142 -10ل ه به‌رگ����ی دووه‌می نامهی دوکت����ۆرای زانس����تییه‌که‌مدا ک���� ه ل���� ه س����اڵێ 1969پێشکه‌ش����ی ئینس����تیتووتی رۆژهه‌اڵتناس����ی ئه‌کادیمیای س����ۆڤیه‌تیم ک����رد ب ه دوور و درێژی باس����ی ڕه‌نگدانه‌وه‌ی کۆماری کوردستانی ساڵی 1946م بو سه‌ر کوردی کوردستانی باشوور کردوه ،ویڕای ئ����هوهی ل ه نزیکه‌و‌ه دوکت����ۆر ق����ادری مه‌حم����ودزاد‌ه و خوالێخۆش����بووان دوکتۆر ره‌حیمی قازیی برای س����ه‌یفی قازیی وه‌زیری به‌رگ����ری کۆمار و ئام����ۆزای قازی محهمهد و سه‌دری قازی و دوکتۆر عه‌ل����ی گه‌الوێژ و دوکت����ۆر موراد و عه‌بدوڵاڵی برای و محهمهد مه‌ولود و دوکتۆر مس����تهفا شه‌ڵماش����ی و دوکت����ۆر س����وڵتان وه‌ته‌میش����ی و ژماره‌یه‌کی دیکه‌ی کوردی کوردستان رۆژهه‌اڵتم ل ه نزیکه‌و‌ه ده‌ناس����ی و زوو زوو باس����ی کۆماری کوردستان و به‌س����ه‌رهاته‌کانیمان ده‌ک����رد و بهپێی توانا ئهو رووداو‌ه مێژوویی ه گرنگه‌مان شی ده‌کرده‌وه. -11کاتێ����ک پت����ر ل���� ه س����اڵ و نیوێ����ک لهس����هر به‌ڵگه‌نام����هی نهێنییه‌کانی حکوومه‌تی به‌ریتانیدا ل ه ته‌ک شه‌هالی هاوسه‌رمدا کارمان ده‌کرد گهلێک ب ه ئاسانی هه‌ستمان ب����هوه ک����رد تاوه‌ک����و چ راده‌یه‌ک فه‌رمانڕه‌وایانی به‌ریتانیا بایه‌خیان ب ه کۆماری کوردستان داوه و دهیان و ده‌ی����ان راپۆرت����ی نهێنییان بۆی ته‌رخان کردوه ،ئهوهی به‌خته‌وه‌ران ه بابهتی حه‌وته‌م����ی بهرگی یه‌که‌می کتێبهک����هم «کورد و کوردس����تان ل ه به‌ڵگ���� ه نهێنییه‌کانی حکوومه‌تی به‌ریتانی����ادا»م بۆ بابهتی کۆماری کوردس����تان ته‌رخان کردوه ک ه بهم ناونیش����انه‌وه‌یه« :هه‌ڵهاتن و خێرا ئاوابوون����ی خ����ۆری مه‌هاباد» (ل ،)344-247وێڕای ئ����هوهی چهند جارێکی دیک���� ه ل ه ههمان به‌رهه‌مدا ن����اوی ئهو کۆمار‌ه هاتوو‌ه ( بڕوان ه ئهم الپه‌ڕانه،213 ،207 ،78،284 : ،445 ،440 ،415 ،414 ،407 ،241 ،507 ،506 ،492 ،472 ،468 ،550 ،547 ،546 ،518 ،508 ،561 ،560 ،558 ،552 ،551 ،572 ،571 ،570 ،563 ،562 .)579 ،573 هه‌ڵبه‌ت ن����اوی بارزانییش زوو زوو له‌و به‌ڵگه‌نامانه‌داو ل ه سهرچاوه زۆره‌کانی دیک����هدا هاتوو‌ه چونک ه بارزانی دای ه پاڵ کۆماری کوردستان و له‌وێ پله‌ی جه‌‌نه‌ڕاڵیان پێداو تا وهکو که‌وتنی کۆمار مایه‌و‌ه و دوای ئهوه ل ه ته‌ک بارزانییه‌کاندا ل ه چۆمی ئاراس په‌ڕییه‌و‌ه ب����ه‌ری یه‌کیه‌تیی س����ۆڤیه‌ت و تاوه‌ک����و به‌رپا بوونی شۆڕشی چواره‌می ته‌مموزی ساڵی 1958ن ه خ����ۆی و ن ه بارزانییه‌کان نه‌گه‌ڕانه‌و‌ه عێڕاق. ل ه کۆتاییش����دا رێگه‌م بده‌نێ ب ه دهس����تووری کورده‌کان����ی ناوچه‌ی قه‌وق����اس بڵێم هه‌ر خۆش بن ،هه‌ر گوڵ بن!!! هه‌ولێ����ر رۆژی 22ی مانگ����ی کانوونی دووه‌می ساڵی 2011
6
کۆماری کوردستان
ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1390
حامید گه‌وهه‌ریی هه‌ڵبژاردن���ی پارله‌مانی نه‌ته‌وه‌یی ئازه‌ربایجان پێویستیی ب ه هاوده‌نگیی مۆسکۆ ههبوو. دوای هه‌ڵبژاردنه‌ک���ه‌ش پێویس���ت بوو‌مۆس���کۆ ئیزنی پێکهێنانی یهکهم کۆبوون���هوهی پارلهمان���ی نه‌ته‌وه‌ی���ی ب���دات .کۆمیته‌ی ناوه‌ندی���ی فیرقه‌ی دیموکراتی ئازه‌ربایجان و لیجنه‌ی سێ که‌سیی سۆڤیه‌ت «میرزا ئیبراهیمۆڤ ،حه‌س���ه‌نۆڤ و ئاتاکش���یۆڤ» ک��� ه ڕێب���ه‌ری عه‌مه‌لیات���ی پاککردن���هوهی ئازه‌ربایجان بوون له‌سوپای ئێران و ب ه هاوده‌نگیی لهگهڵ میرجه‌عفه‌ر باقیرۆڤ س���ه‌رۆککۆماری ئازه‌ربایجانی باش���ور «ئازه‌ربایجانی ژێر دهس���تی ڕوسیا» ،ڕۆژی )1945-09-10( 1324-06-19 یان بۆ کردنه‌وه‌ی پارلهمان ده‌ستنیشان کرد. پارله‌مانی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌بووای ه مافی گه‌لی ئازه‌ربایجان له‌چوارچێوه‌ی ئێران و ده‌ستوری شۆڕشی «مه‌شروتیه‌ت» ،وات���ه‌ئه‌نجومه‌نی ئه‌یاله‌ت و والیه‌تدا ،دیارییبکات .مۆس���کۆ بهم وه‌اڵمه‌ی خ���واره‌وه‌هاودنگیی کرد لهگهڵ یهکهم کۆبوون���هوهی ئه‌نجومه‌ن���ی نه‌ته‌وه‌یی ئازه‌ربایجان: ل��� ه وه‌اڵم���ی بروس���که‌ی ژماره‌ی 1945-09-02 – 339ی ئێ���وه‌دا ، پێتان ڕائه‌گه‌یه‌نم ک ه لهگهڵ پێشنیازی کۆمیته‌ی ناوه‌ندیی فیرقه‌ی دیموکرات «س���ه‌باره‌ت ب ه کردنه‌وه‌ی مه‌جلیسی نه‌ته‌وه‌یی» هاوده‌نگین. مۆلۆتۆڤ 1945-12-05 کاتژمێر .).)1( 2:55 چونک���ه‌وه‌اڵمی مۆس���کۆ له‌کاتی خۆی���دا ،وات��� ه به‌رل���ه1945-09-10 نه‌درایه‌وه‌و نزیکهی س���ێ مانگ دوای ده‌ستنیش���انکردنی ڕۆژی کردن���هوهی پارلهمان ب ه کۆمیته‌ی ناوه‌ندیی فیرقه‌ی دیموک���رات و لیجنه‌ی س���ێ کهس���یی سۆڤیه‌ت گه‌یش���ت ،ئه‌وان نه‌یانتوانی ل ه کاتی دیارییکراودا پارلهمان بکه‌نه‌وه و یهکهم کۆبوونه‌وه‌که‌ی پارله‌مانیان بۆ ڕۆژی )1945-12-12( 1324-09-21 دواکه‌وت که‌ڕۆژی ڕاگه‌یاندنی کۆماری ئازه‌ربایجانه. ل���هو ڕۆژه‌دا س���ه‌ید جه‌عف���هر پیشه‌وه‌‌ریی سکرتێری گشتیی فیرقه‌ی دیموکراتی ئازره‌بایجان ،له‌ژێر چاودێریی به‌رپرسانی سۆڤیه‌ت و به‌شدارییکردنی کۆمه‌ڵێک می���وان ،پارله‌مانی کردهوه و حکومه‌تی نه‌ته‌وه‌ی���ی ئازه‌ربایجانی ڕاگه‌یان���د .یه‌کێ���ک ل���هو میوانانه ، محهمهد قازی سکرتێری گشتیی حیزبی دیموکراتی کوردس���تان بوو که‌له‌گه‌ڵ چهند ئه‌ندامێک���ی ڕێبه‌رایه‌تی حیزبی دیموکرات به‌شداریی کرد ل ه ڕاگه‌یاندنی کۆماری ئازه‌ربایجاندا. به‌گوێره‌ی به‌ڵگه‌نامه‌کان ،هه‌ردوو بهش���ی ئازه‌ربایجانی باش���ور و باکوڕ و ڕوس���یا «ئازه‌ربایجان���ی ڕۆژهه‌اڵت و ڕۆژئ���اوای ئێران»ی���ان ب���ه‌خاکی ئازه‌ربایجان���ی باکوڕ ئه‌ناس���ی و هیچ پرۆژه‌یه‌کی���ان بۆ پێکهاتن���ی کۆماری کوردس���تان نهبووه .ئه‌وان کێش���هی گه‌لی کوردیان ل��� ه چوارچێوه‌ی پالنی ده‌ره‌کییدا ئه‌بین���ی ،بۆ پارچه‌کردنی ئێ���ران و بۆ کۆتاییهێنان ب ه دهس���تی ده‌ره‌کییی له‌کوردستاندا ،ئه‌یانویست دوای چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌ی نه‌ته‌وه‌یی گه‌ل���ی ئازه‌ربایج���ان ،حکومه‌ت���ی ئازه‌ربایجان خودموختاریی ناوچه‌یی ب ه گه‌لی کورد بدات« .ئاندره‌سمیرنۆڤ» س���ه‌فیری یه‌کیه‌ت���ی س���ۆڤیه‌ت لهم بارهیهوه ئه‌ڵێت: (له‌ئێران مه‌س���ه‌له‌ی جیاخوازیی کورده‌کان ب ه به‌رده‌وامیی یارییه‌ک بووه ل ه ده‌ست سیاسیکارانی بێگانه‌دا .ئه‌بێت ئێمه له‌خۆگالندن له‌و یاریی ه دوربین. ئ���ه‌وه‌به‌و واته‌‌ی ه نی ه ک��� ه په‌یوه‌ندیی
کۆماری کوردستان و ئازه‌ربایجان ، دوو هه‌ڵوێست و ڕوانگه‌ی جیاواز
نموونه‌یه‌ک ل ه رۆژنامه‌ی فرقه‌ی ئازه‌ربایجانی 1946 خۆم���ان به‌کورده‌کان���ه‌وه‌ببڕین و ب ه قازانجی خۆمان که‌ڵکیان لێوه‌رنه‌گرین. له‌هه‌ر حاڵه‌تێکدا تێکۆش���انی سیاسی ئێمه‌له‌باکوڕی ئێ���ران په‌یوه‌ندیی ب ه ئازه‌ربایجانییه‌کانه‌وه‌هه‌یه(.).)2 ڕێبه‌ران���ی فیرق���هی دیموکرات و کاربه‌ده‌ستانی ڕوس���یا له‌و سه‌فه‌ره‌دا ب���ه‌گه‌رمیی پێش���وازییان ل ه محهمهد ق���ازی و ڕێبه‌رانی ک���ورد کرد .یه‌کێک له به‌ڵگه‌کانی ئهو پێش���وازییکردنه ، کورت ه فیلمێکه‌ک ه دوای هه‌ره‌سهێنانی یه‌کیه‌ت���ی س���ۆڤیه‌ت که‌وته‌ده‌س���ت میدیاکان و ههندێک جار له تێلێڤیزیۆن ه کوردییه‌کاندا پێشانئه‌درێت. دوای گه‌ڕان���هوهی قازی محهمهد و هه‌ڤااڵن���ی بۆ مهاباد ،س���ه‌رکردایه‌تی حیزبی دیموکرات ک��� ه ب ه پالنی ڕوس و ئازه‌رییه‌کان���ی زانی ،دهس���تبه‌جێ بڕیاریدا وهک چۆن ل ه ته‌ورێز و ش���ار‌ه ئازه‌ریینشینه‌کاندا ئااڵی ئێرانیان داگرت و ئ���ااڵی ئازه‌ربایجانیان به‌رزکرده‌وه، ئه‌وانیش ئااڵی کوردستان له‌جێی ئااڵی ئێران به‌رزبکه‌نه‌وه‌و له‌هه‌رێمی ئازادی ڕۆژهه‌اڵت���ی کوردس���تاندا ،جمهوری کوردستان ڕابگه‌یه‌نن. ب���هم مه‌به‌س���ته‌س���ێ ڕۆژ دوای ڕاگه‌یاندن���ی کۆم���اری ئازه‌ربایجان ل ه ته‌ورێ���ز ،خهڵکی مهاب���اد به‌گوێره‌ی به‌رنام���هی دیارییک���راوی حیزب���ی دیموک���رات ،ڕۆژی 1945-12-24ل��� ه کۆبوونه‌وه‌یه‌کی مه‌زندا ئااڵی ئێرانیان لهس���هر ده‌زگا حکومییه‌کان داگرت و محهمهد قازی بهم شێوه‌یه‌ی خواره‌وه سوێندی یاسایی سه‌رۆکایه‌تی کۆماری کوردستانی خوارد: (ئهم���ن به‌خ���ودا ،ب��� ه که‌المی عه‌زیم���ی خ���ودا ،به‌نیش���تمان ،به شه‌رافه‌تی کورد ،ب ه ئااڵی موقه‌ده‌سی کوردستان ،سوێند ئه‌خۆم که‌تا ئاخر هه‌ناسه‌ی ژیانم و ڕژاندنی ئاخر تنۆکی خوێنم ،به‌گیان و ماڵ له‌ڕێی ڕاگرتنی س���ه‌ربه‌خۆیی جمهوری کوردس���تان و یه‌کیه‌تی کورد و ئازه‌ربایجان موتیع و وه‌فادار بم(.).)3 دوو ڕۆژ دوای داگرتنی ئااڵی ئێران ل ه سه‌ربانی ئیداره‌و ده‌زگا حکومییه‌کان ،س���ه‌رله‌نوێ حیزب���ی دیموکرات���ی کوردس���تان ڕۆژی-17( 1324-09-26
)1945-12کۆبوونه‌وه‌یه‌ک���ی م���ه‌زن و شکۆداری ب ه مه‌به‌ستی هه‌ڵکردنی ئااڵی کوردستان له‌مهاباد پێکهێنا .گۆڤاری کوردستان له‌ژماره‌ی سێی خۆیدا باسی ڕێوڕه‌سمی هه‌ڵکردنی ئااڵی کوردستان ئه‌کات و ئه‌نوسێت: (هه‌ر وهک پێش���تر بهعهرزتانگهیش���ت ،ڕۆژی 26ی آذر هه‌م���وو نوێنه‌رانی کوردس���تان له‌شاری مهاباد کۆبوون���هوه .کاتژمێ���ر 10ی به‌یان���ی ئااڵی کوردس���تان ل ه کانگای حیزبه‌و‌ه گوازرایه‌وه .نزیک���هی ده هه‌زار کهس ل���هو ڕێوڕه‌س���مه‌دا بهش���داربوون. دهس���ته‌ی موزیک مارش���ی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌ژه‌نی .له‌سه‌رتاپای شه‌قامی وه‌فایی پێشمه‌رگه‌کان ب ه جلوبه‌رگی ڕه‌سمیی لهگهڵ کچ و ک���وڕ‌ه خوێندکاره‌کان له باسکی ڕاستی ئااڵ ئه‌ڕۆیشتن .گه‌وره‌و بچوکی مهاباد ،هه‌یئه‌ته‌ڕه‌سمییه‌کان و نوێنه‌رانی حیزبی دیموکرات بهدوای ئااڵدا ئه‌هاتن .خه‌ڵک ب ه ش���انازیی ئااڵ چه‌پڵه‌ی���ان لێئه‌دا .پێش���ه‌وای مه‌زنی کوردس���تان وتارێکی پێشکه‌ش���کرد. دوای وتاره‌ک���هی و به‌رزکردنه‌وه‌ی ئااڵ ل ه سه‌ربانی بینای هه‌یئه‌تی ڕه‌ئیسه‌ی میللی کوردستان ،ڕێوڕه‌سمه‌ک ه کۆتایی پێهات (.).)4 شایانی باس���ه له‌و کۆبوونه‌وه‌یه‌دا محه‌م���ه‌د حوس���ێن خان���ی س���ه‌یفی ق���ازی ک ه ب��� ه بهرگی س���ه‌ربازییه‌و‌ه به‌شداریی ڕێوڕه‌سمه‌‌که‌ی کردبوو ،ب ه نوێنه‌رایه‌تی هه‌یئه‌تی ڕه‌ئیسه‌ی حیزبی دیموکراتی کوردستان ،محهمهد قازی ب ه سه‌رۆککۆماری کوردستان ناساند و پیرۆزبایی ئهو هه‌ڵبژاردنه‌شی ل ه هه‌موو ش گه‌لی کوردس���تان کرد و خه‌ڵکه‌ک ه ناسناوی پێشه‌وایان ب ه محهمهد قازی به‌خشی. هه‌نگاوی دووه‌م���ی ڕێبه‌رانی کورد و حیزب���ی دیموکراتی کوردس���تان ، ڕاگه‌یاندن���ی کۆماری کوردس���تان بوو ک��� ه ئاماده‌کارییه‌کانی پرۆس���ه‌یه‌کی زیادت���ری به‌خۆیه‌و‌ه بینی و دوای 35 ڕۆژی ل���ه )1946-01-22( 1324-11-2 به‌به‌ش���داریی ئه‌ندام���ان و الیه‌نگرانی حیزبی دیموک���رات و خهڵکی مهاباد و ب ه پاڵپشتیی سه‌رۆک مسته‌فا بارزانیی کرا.
جگ ه له‌و هه‌ڵوێس���ته‌ی ک ه پێشه‌وا ق���ازی محه‌م���ه‌د و ڕێبه‌ران���ی حیزبی دیموک���رات به‌دور ل ه هاوده‌نگییکردنی ڕوسیا هه‌یانبوو ،کۆماری کوردستان له ناوه‌ڕۆکیشدا جیاوازیی لهگهڵ کۆماری ئازه‌ربایج���ان ههبوو .ب���ه‌پێچه‌وانه‌ی کۆماری ئازه‌ربایجانه‌و‌ه ک ه گوێی خۆی له به‌رامب���هر کۆم���اری ئازه‌ربایجانی باش���وردا کپ کرد ،ل ه کۆماردا سهرنج به‌نه‌ته‌وه و خاکی کوردس���تانی مه‌زن درا .بهو مه‌به‌ست ه ڕۆژی 1946-02-28 ،س���ه‌رۆک مس���تهفا بارزانیی لهسهر بانگهێش���تی قازی محه‌م���ه‌د ،لهگهڵ لیجنه‌یه‌ک گه‌یشت ه مهاباد. هاتن���ی بارزانی���ی بۆ مهاب���اد ل ه چوارچێ���وه‌ی ڕێککه‌وتنێک���دا بوو که پێشتر ل ه نێوان پێشه‌وا قازی و سه‌رۆک مس���تهفا بارزانی���ی و ش���ێخ ئهحمهد بارزانیی���دا پێکهاتب���وو .چوارچێوه‌ی خاڵه‌کان���ی ئهو ڕێککه‌وتن��� ه ل ه یهکهم وتاری مسته‌فا بارزانییدا ده‌رئه‌که‌وێت ک��� ه ڕۆژی 1946-02-28ل��� ه‌کانگای حیزبی دیموکراتی کوردستان ئاڕاسته‌ی پێش���هوا قازی و سه‌رکرده‌کانی حیزبی دیموکرات���ی کوردس���تانی ک���رد .له‌و کۆبوونه‌وه‌ی���هدا محه‌م���ه‌د مه‌حم���ود قودس���ی وتاری بارزانیی خوێنده‌و‌ه و ڕۆژنامهی کوردس���تان دهقی وتاره‌که‌ی ل ه ژماره‌ی ، 23ڕۆژی چوارشه‌ممه -15 ، 1946-03-06( 1324-12الپه‌ڕه‌ی 3 دا باڵوکرده‌وه .بارزانیی له بهش���ێکی وتاره‌که‌ی���دا ک ه یه‌ک���هم وتاریه‌تی ل ه کۆماری کوردستاندا ،ئه‌ڵێت: (به مه‌به‌س���تی گه‌ش���هپێدانیدیموکراس���ی ،گه‌ش���ه‌پێدانی ب���اری ئاب���وری گه‌ل ،دابینکردن���ی ئازادیی ه دیموکراتیی���هکان ،هه‌وڵ���دان ب���ۆ ئازادکردنی به‌شه‌کانی تری کوردستان و س���ه‌ربه‌خۆیی گه‌ل���ی ک���ورد ل��� ه چوارچێ���وه‌ی کوردس���تانی مه‌زندا ، هاوکاریی کۆماری کوردستان و پێشه‌وا قازی ئه‌کات(.).)5 ڕێککه‌وتن���ی س���ه‌رۆک بارزانیی و پێش���هوا ق���ازی و ڕێبه‌ران���ی کۆماری ڕاستییه ده‌رئه‌خات کوردس���تان ،ئهو ک ه قازی محهمهد و مس���تهفا بارزانیی خاوه‌ن بی���ری نه‌ته‌وه‌یی ،دیموکراتیی ،کوردس���تانیی و مرۆڤدۆستان ه بوون.
ویس���توویانه‌ب���ۆ دیموکراس���ی ،بۆ ئازادکردنی به‌شه‌کانی تری کوردستان ،ب���ۆ س���ه‌ربه‌خۆیی گه‌ل���ی ک���ورد و به‌رزکردن���هوهی ئاس���تی بژێوی گه‌ل هه‌وڵبده‌ن ک ه تهمهنی کورتی 10مانگ و 20ڕۆژی کۆماری کوردستان ڕێی پێ نه‌دان که‌ئاواته‌کانیان بهێننه‌دی! کۆماری کوردس���تان له‌و ماوه‌یه‌دا گه‌لێك ده‌ستکه‌وتی سیاسی ،ئابوری ، كۆمه‌اڵیه‌تی ،فه‌رهه‌نگیی و نه‌ته‌وه‌یی به‌ده‌س���تهێنا .سیس���تمی ئیداری���ی ، دهزگای حکومه‌تی ،سوپای نه‌ته‌وه‌یی ،دهزگای پ���ه‌روه‌رد‌ه و ڕاگه‌یاندن���ی گشتیی و چهند ڕێکخراوی شارستانیی ئافره‌تان ،الوان و ڕۆشنبیر‌یی دامه‌زراند ،زمانی کوردیی به‌ڕه‌سمیی دانا و له خوێندنگه‌کان���دا به‌کارئه‌هێنرا .چه‌ندان ڕۆژنامه‌و گۆڤاری وه‌ك :كوردس���تان ، ههاڵڵه ،هاواری نیش���تمان ،گڕوگاڵی منااڵنی كورد ،ئاوات و هاواری كوردی باڵوکرده‌وه .سینه‌مای گه‌ڕۆک و ڕادیۆی ب ه زمانی کوردیی دانا و به‌دامه‌زراندنی (شیرکه‌تی ته‌ره‌قی) و هێنانی ئامێری کشتوکاڵ ،ویس���تی پهره به‌ئابوری کوردس���تان بدات ،بهاڵم ماوهی نه‌بوو که‌سیستمی په‌یوه‌ندییه خێڵه‌کییه‌کان بگۆڕێ���ت و جگ ه ل ه چ���وار به‌تالیۆنی بارزانیی���هکان که‌خاوه‌ن دیس���یپلینی س���ه‌ربازیی و ڕێکخراوه‌ی���ی بوون و ل ه به‌ره‌ی ش���ه‌ڕی س���ه‌قز و سه‌رده‌شت که‌ڵکی���ان لێوه‌رئه‌گی���را ،چه‌کدارانی خێڵه‌کیی س���هر ب���ه ده‌ره‌به‌گه‌کان ، س���وپای کۆماریان پێکئه‌هێن���ا و ب ه فه‌رمانی ده‌ره‌به‌گه‌کان هه‌ڵده‌سوڕا ک ه ئهوه ئه‌ڵقه‌یه‌کی ه���ه‌ر‌ه الواز بوو ،له کاتی خۆیدا کۆماری کوردس���تانی ب ه چۆکدا دا. کۆماری ئازه‌ربایجان س���اڵێک ژیا. سوپای ئێران ب ه فه‌رمانده‌یی سه‌رتیپ هاش���می ڕۆژی -13( 1325-09-20 )1946-12ته‌ورێ���زی داگیرک���رده‌وه و پیش���ه‌وه‌ریی و ژماره‌ی���هک ل���ه کاربه‌ده‌س���تانی فیرقه‌ی دیموکرات و کۆم���اری ئازه‌ربایج���ان ،په‌نایان بۆ س���ۆڤیه‌ت برد .کۆماری کوردستانیش دوا ب��� ه دوای ئ���هو ،به‌دروس���تیی ، ڕۆژی )1946-12-17( 1325-09-26 ،واته‌س���اڵێک دوای هه‌ڵکردنی ئااڵی
کوردستان له‌مهاباد ،دڵه بچکۆله‌که‌ی ل���ه‌لێدان ک���ه‌وت و دوژم���ن مهابادی داگیرکرده‌وه. ڕوخان���ی کۆم���اری ئازه‌ربایجان و کوردستان بۆ چهند هۆیه‌کی سه‌ره‌کی ئهگهڕایهوه ،وه‌ك: پشتیوانیی نه‌کردنی هاوپهیمانانلهو کۆمارانه. پاشه‌کشه‌ی سۆڤیه‌ت له‌ئێران وکوردستان خیانه‌تی سه‌رۆکخێڵ ه بهزیوهکانکهبهوتهی پێشه‌وا قازی محهمهد بۆ خزمه‌تکردن به‌دوژم���ن و خیانه‌ت به گه‌له‌که‌یان پێشبڕکێیان بوو ،بهاڵم به ڕای من س���ه‌ره‌ڕای ئهو خاڵ ه گرنگان ه و چهند خاڵێکی‌تر ،هۆی س���ه‌ره‌کیی ڕوخانی کۆماری کوردستان ئهگهڕایهوه بۆ دره‌ن���گ ڕاگه‌یاندنی کۆم���ار و بێ توانای���ی ڕێبه‌رایه‌تی حیزبی دیموکرات له په‌روه‌رده‌کردن���ی ئه‌ندامانی حیزب و ڕۆش���نبیران و به‌گش���تیی ،خهڵکی کوردس���تان ،بۆ یه‌ک هه‌ڵوێس���تیی و به‌رگرییکردنیان ل ه کۆماری کوردستان. ئهو به‌شه‌ی که‌کۆماری کوردستان و ئازه‌ربایجانی لێ ڕاگه‌یانرا ،ل ه مانگی ئه‌وگوس���تی س���اڵی 1941وه‌ئ���ازاد بوو ،کهچی س���ه‌رکردایه‌تی سیاس���ی کوردستان ل ه س���اڵی 1946دا بیریان ل ه دامهزراندنی کۆمار و س���ه‌ربه‌خۆیی واڵته‌که‌ی���ان کردهوه ،وات ه ئهو کاته‌ی که‌جه‌نگ���ی دووه‌می جیهانیی کۆتایی پێهاتب���وو ،به‌ریتانی���ا ،ویالیه‌ت��� ه یه‌کگرتووه‌کان���ی ئه‌مێریکا و یه‌کیه‌تی س���ۆڤیه‌ت (هاوپه‌یمانان���ی جه‌نگ) ، ئه‌بووایه‌به‌گوێره‌ی په‌یمانێک که‌ڕۆژی 1941-11-29له‌سه‌ری ڕێککه‌وتبوون ، ب���ۆ ڕێزگرتن ل ه س���ه‌ربه‌خۆیی ئێران ، شه‌ش مانگ دوای کۆتاییهاتنی جه‌نگ ،ئێران به‌جێبهێڵن(.)6 ههرچهن���ده س���ۆڤیه‌ت ب���ۆ به‌ده‌س���تهێنانی ههندێک دهس���تکه‌وت و نوس���ینی په‌یمانێکی نه‌وتیی لهگهڵ ئێ���ران ل���ه 1946-04-04ب���ه‌ئیمزای ساوچیکۆڤ سه‌فیری سۆڤیه‌ت و قه‌وام س���ه‌لته‌نه()7له‌ئێران مایه‌وه‌و‌دوای هه‌ڕه‌ش���هی«ترومان» سه‌رۆککۆماری ئ���هو کاته‌ی ئه‌مێریکا ،ل ه س���هرهتای مانگی س���ێپته‌مبه‌ری 1946دا ئێرانی به‌جێهێشت( ، )8بهاڵم ده‌یانزه‌مانگ ماوه‌یه‌ک نیه‌بۆ حیزبێکی سیاسی که بتوانێت کادێر و گارگێڕ بۆ به‌ڕێوه‌بردن و به‌رگرییکردن ل ه واڵت ،په‌روه‌رده‌بکات و ل��� ه به‌رامب���هر ده‌وڵه‌تێکی پڕچه‌کدا خۆی ڕابگرێت! سه‌رچاوه‌کان:
137 .Ibid, V -1له‌کتێبی فراز و فرود فرقه‌دمکرات آذربایجان ،وهرگیراوه ,4 .s ,28 .AR MDYTA, f -2 55.v ,2 .iل������ه‌کتێبی فراز و فرود فرق‌ه دمکرات آذربایجان ،وهرگیراوه -3قازی محم������ه‌د و جمهوری در آینه اس������ناد ،بهزاد خوشحالی ،الپه‌ڕه‌ی ، 40 چاپ اول 1380همدان. -4گۆڤاری کوردستان ژماره‌ی .3 -5ڕۆژنام������هی کوردس������تان ،ڕۆژی چوارشه‌ممه )1946-03-06(1324-12-15 ،ژماره‌ی ، 23الپه‌ڕه‌ی .3 -6قازی محم������ه‌د و جمهوری در آینه اس������ناد ،بهزاد خوش������حالی ،الپه‌ڕه‌ی ، 7 چاپ اول 1380همدان. -7س������اڵێک بوو کورد ئ������ازاد ئه‌ژیا ، نوسینی عوله ، 1988 ،سوید. -8ئێران و زلهێز‌ه گه‌وره‌کان له‌جه‌نگی دووه‌می جیهانیدا .دوکتۆر ئیره‌جی زه‌وقی. الپه‌ڕه‌ی ، 297وه‌اڵم به‌مێژوو ،نوس������ینی محهمهد ڕه‌زاشا .قازی محمه‌د و جمهوری در آینه‌اسناد ،بهزاد خوشحالی ،الپه‌ڕه‌ی ، 286چاپ اول 1380همدان.
KURDISTAN REPUBLIC
ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1390
7
مێژووی کۆمهڵهی ژ -ک و کۆماری کوردستان و رۆڵی که‌ڵوڕه‌کان
داود خانی که‌ڵهوڕ لهگهڵ کۆمه‌لێ ل ه کاربرده‌ستان و پیاوانی که‌لهوڕ سالی 1319
پ����اش ئ����هوهی کۆمه‌ڵێ����ک ل ه هه‌ڵکه‌وتوان����ی کورد ل���� ه ناوچه‌ی موکریان و ل ه ساڵی 1320ریکخراوی کۆمهڵهی ژیانه‌وه‌ی کوردستان پیک دێنن و چاالکیه‌کانیان ب ه مه‌به‌ستی به‌ده‌س����تهێنانی ماف����ی گه‌لی کورد دهس����تپێ ده‌که‌ن ،ئ����هم کۆمهڵهی ه په‌لوپۆ ده‌کێش����ی ب����ۆ ناوچه‌کانی دیکه‌ی کوردستان. لهم پێوه‌ندی���� ه دا میرزا عه‌بدۆاڵ موده‌به‌ر ( ناس����راو ب ه ئاغه‌گه‌وره) که‌ڵوڕ (که‌ڵهوڕ) خۆی ده‌گه‌یه‌نێت ه شاری مه‌هاباد و لهگهڵ کۆمه‌ڵێک ل ه چاالکانی ئهوه ده‌م کۆ دەبێته‌وه .له‌و کۆبونه‌وه‌ی ه دا ناوبراو وهک به‌رپرسی گشتیی رێکخستنی کۆمهڵهی ژ -ک ل ه شار و ناوچه‌کانی سنه ،کرماشان، ئیالم و لوڕستان دیاری ده‌کرێ .ب ه گه‌ڕانه‌وه‌ی ئاغاگه‌ور‌ه ل ه مه‌هاباده‌و‌ه بۆ کرماشان ،چاالکیه‌کانی کۆمهڵهی ژ -ک پی ده‌نێت ه قۆناخێکی نوێ‌‌وه. یه‌دوڵال خانی که‌لهوڕ لهم پێوه‌ندی ه دا کۆمه‌ڵێک چاالکوانی سیاسی -ته‌شکیالتی ل ه ریزه‌کانی س����ه‌ربه‌خۆیی‌خوازی ل����هو ناوچان ه کۆمهڵ����هی ژ – ک دا دهس����ت ب ه پهره پێبدا و ریکخستنه‌کانیان وهک چاالکی و ریکخس����تن ده‌که‌ن .یه‌ک ته‌شکیالتێکی چاالک خۆیان بنوێنن. له‌و که‌سان ه میرزا برایمخانی نادری‌ی ه ب ه دروست بوونی حیزبی دیمۆکراتی ک ه دهبێت ه جێگری میرزا مۆده‌ب‌ر و کوردستان ئهم چاالکیانه به‌جۆرێک چاالکیه‌کان ل ه ناوچه‌کانی کرماشان ،پهره دهس����تێنن ک ه پێوه‌ندی دایم پشتکوی ه و لوڕستان سه‌رپه‌ره‌ستی ل ه نێ����وان مه‌هاباد و کرماش����ان و ده‌کا .که‌سی دووهه‌م له‌و تیکۆشه‌ران ه ناوچه‌کانی دیک ه شێواز‌ێکی تایبه‌ت مامۆستا سه‌ید تاهیری هاشمی بووه به‌خۆی����هوه ده‌گ����رێ .به‌جۆرێ����ک ک ه دهبێت ه ده‌بیری کۆمهڵ ه ل ه شاری ک ه له‌کات����ی پێکهێنان����ی کۆماری کرماشان .که‌سی س����یهه‌م ره‌شید کوردستان دا عه‌بدۆاڵ خانی مۆده‌به‌ر باجه‌اڵنی‌ی ه ک ه وه‌کیلی دادگوسته‌ری و برایمخانی نادری خۆیان ده‌گه‌ێنن ه بووه ،به‌رپرسایه‌تی به‌شی باشور ل ه مه‌هاب����اد و چاالکان���� ه بهش����داری شاری خانه‌قینی پێ‌ده‌سپێردرێ و هه‌ڵس����ۆڕاندنی ئه‌رک����هکان ده‌بن. ههروهها پێوه‌ندی نێوان باش����ور و به‌دامه‌زرانی کۆماری کوردس����تان، کرماشانیش به‌ڕێو‌ه ده‌با ک ه ل ه شاری میرزا مۆده‌به‌ر دهگهڕێتهوه کرماشان به‌غداو‌ه دهس����تپێده‌کا ت����ا ده‌گات ه و میرزا برایمش ده‌کرێت ه راوێژکاری کرماشان .چارم کهس یه‌دۆاڵ ره‌زایی س����ه‌رۆک کۆماری کوردستان ،قازی دهب����ێ ک ه ب ه به‌ربرس����ی پێوه‌ندی ه موحهمم����ه‌د .میرزا برای����م بێجگ ه
>>>
پێناسه‌یه‌ک لهسهر برایم خانی نادری که‌لوڕ: ئیبراهیم نادری ی����ان ئیبراهیم خانی نادری ناسراو ب ه میرزا ئیبراهیم، ک����وری فه‌یزۆاڵی نادری ،لهس����اڵی 1260هیجری له ش����اری کرماشان له‌دایک بووه .خوێندنی سه‌رەتایی و دواناوه‌ندی ل ه کرماشان ته‌واو ده‌کا
ک ،میرزا عه‌بدۆاڵ موده‌به‌ر (ناسراو ــــــــــــــ دوای دروست بوونی ژـ ب ه ئاغه‌گه‌وره که‌ڵهوڕ) خۆی ده‌گه‌یه‌نێت ه شاری مه‌هاباد و لهگهڵ کۆمه‌ڵێک ل ه چاالکانی ئهوه ده‌م کۆ دەبێته‌وه .له‌و کۆبونه‌وه‌ی ه دا ناوبراو وهک به‌رپرسی گشتیی رێکخستنی کۆمهڵهی ژـ ک ل ه شار و ناوچه‌کانی سنه ،کرماشان ،ئیالم و لوڕستان دیاری ده‌کرێ .ب ه گه‌ڕانه‌وه‌ی ئاغاگه‌ور‌ه ل ه مه‌هاباده‌و‌ه بۆ کرماشان ،چاالکیه‌کانی ێ‌وه ،ئهوه نیشان ده‌دات کۆمهڵهی ژ ـ ک پی ده‌نێت ه قۆناخێکی نو ک ه کۆمه‌ڵی ژێکاف ته‌نها تایبه‌ت نهبووه ب ه ناوچه‌یه‌کی تایبه‌ت و له‌ماوه‌یه‌کی کورت دا په‌لو پۆی خۆی هاویشتو‌ه ــــــــــــــــــــــــ
>>>
ئێقباڵ سەفەری
گش����تیه‌کانی ئێڵی که‌ڵ����وڕ دیاری ێ و ناوبراو که‌سێکی شاره‌زای ده‌کر بواری سیاس����ی ب����ووه .به‌مجۆر‌ه کۆمهڵهی ژ -ک ب ه هۆی ئۆگر بوونی ب ه بی����ر و ه����زری نه‌ته‌وه‌ییه‌و‌ه ل ه ماوه‌یه‌کی ک����ورت دا ده‌توانێ بیری
لهوهی ک ه راوێژکاری پێشه‌وا بووه، پله‌ی سه‌رهه‌نگی ل ه سۆپای میللی کوردستان دا هه‌بووه .به‌سه‌رنجدان ب����هوهی ک ه زمانه‌کانی فه‌رانس����ی، ئینگلیس����ی ،و عه‌ره‌بی ب ه باش����ی زانیوه ،ل ه وه‌زاره‌تی ڕوشنبیریش����دا ( فه‌رهه‌نگ) هه‌ڵسۆر بووه و بابهتی بۆ رۆژنامه‌ی کوردستان نووسیوه، یان وه‌ریگێڕاوه‌ت����هوه .به‌تایبه‌ت ل ه گۆڤاری کوێستان دا چهندین وتاری لهسهر سه‌الحه‌دین ئه‌یۆبی نووسیوه. ل���� ه پێوه‌ندی له‌گ����ه‌ڵ گۆڤاره‌کانی س����هردهمی کۆماری کوردستان دا، میرزا برایم گه‌اڵڵ����هی دامه‌زراندن و باڵوکردنه‌وه‌ی گۆڤاری ژیان ده‌خات ه به‌رده‌ست کاربه‌ده‌ستانی کۆمار ک ه ب ه داخ����هوه لهبهر دهس����تپێکردنی ش����هر له‌الیان ده‌وڵه‌تی ئێرانه‌و‌ه و هێرش بۆسه‌ر کۆماری ئازربایجان، ناچێت ه بواری جێبه‌ج����ی کرانه‌وه. ب����هاڵم به‌وحاڵ����ه‌ش می����رزا برایم دهبێت ه خ����اوه‌ن ئیمتیازی گۆڤاری ده‌نگی کورد ب ه سه‌رده‌بیری سه‌ید عۆبه‌ی����دۆاڵ ئه‌یوبیان ،ک ه ل ه دوایین ژۆماره‌ی ئ����هم گۆڤاره دا ئاماژ‌ه ب ه رۆخانی کۆماری کوردستان کراوه.
ل ه پێوه‌ندی لهگهڵ نووسینی بابه‌ت ب���� ه زاراوه‌ی ک����وردی خ����وارو دا، یه‌دۆاڵ ره‌زایی ک ه ئه‌وده‌م ل ه شاری گێاڵنی رۆژئاوا نیشته‌جێ بووه ،ل ه گۆڤاری گه‌الویژ دا بابهتی نووسیوه ک���� ه ناوئاخنێک بووه ل ه ش����ێعر و لیکۆڵینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی .بهم جۆره ب ه ئاماژ‌ه بهو به‌ڵگ ه مێژوویان ه بۆمان ده‌رده‌که‌وێ ک���� ه رۆڵی که‌ڵوڕه‌کان ل ه کۆمهڵ����هی ژیکاف دا و بگر‌ه ل ه کۆماری کوردس����تانیش دا به‌رچاو بووه .هه‌ڵبەت نابێ له‌بیرمان بچێ ک ه ئه‌وده‌م ئهو ناوچانه‌ی ک ه ئه‌وان تیکۆش����انیان تێ دا ب����ووه ،ل ه ژێر کۆنتروڵی دوستانی کورد و کۆماری کوردستان دا نهبووه.
و بۆ دریژه‌ی خویندن ده‌چێت ه واڵتی فه‌رانسه .پاش خوێندنی حقوق ل ه فه‌رانسه ،دهبێت ه ئه‌ندام ل ه لۆژیونی ی گه‌ڕان����ه‌وەش بۆ فه‌رانس���� ه و دوا ماوه‌یه‌کی کورت دهبێت ه مامۆستای دانشکه‌ده‌ی ئه‌فسه‌ری ل ه تاران.ل ه
برایم خانی نادری که‌لوڕ گه‌رم����هی ش����ه‌ڕی گه‌ردونی دوهه‌م دا دهگهڕێتهوه کرماش����ان و پاشان به‌هاوڕێیه‌تی میرزا عه‌بدۆاڵی مۆده‌به‌ر ده‌بن ه ئه‌ندام����ی کۆمهڵهی ژ -ک و چاالکی ه رێکخستنیه‌کان ل ه کرماشان دهس����ت پێ����ده‌کا .ب���� ه پیکهاتنی کۆماری کوردستان وهک راوێژکاری پێشه‌وا دیاری ده‌کرێ و هاوکاتیش پله‌ی سه‌رهه‌نگی پی ده‌درێ .پاش رۆخانی کۆماری کوردستان لهگهڵ چهند هاواڵێکی دیکه‌ی و یه‌ک له‌وان س����ه‌ید عۆبه‌یدۆاڵ ئه‌یوبیان ده‌گیرێ و بۆماوه‌ی دوو ساڵ ل ه به‌ندیخانه‌ی په‌هل���� هو‌ی به‌ن����د ده‌ک����رێ .دوای ئازادب����وون ل ه به‌ندیخانه ،ده‌که‌وێت ه ژێ����ر چاودێ����ری کاربه‌ده‌س����تانی ده‌وڵه‌ت و ئهم بارودۆخه‌ش بۆ ئهو پڕوکێن����هر ده‌بێ .ل���� ه کۆتایی دا و ل ه س����اڵی 1329ل ه ریگای باشوری
کوردستانه‌و‌ه ده‌چێت ه واڵتی سوریا و ل ه الیان حه‌س����ه‌ن زه‌عیم برازلی کهس����ایه‌تی ناس����راو و راوێژکاری سه‌رۆککۆماری سوریاو‌ه پێشوازی لێ ده‌کرێ .پاش گیرسانه‌و‌ه له‌و بهش ه دابڕاوه‌ی کوردس����تان دا ،له‌ریگای حه‌سه‌ن زه‌عیمه‌و‌ه کاری بۆ ده‌کرێ و دهبێت ه ئه‌فس����ه‌ری لیپرس����راوی بااڵ ل ه هیزی هه‌وای����ی ئهو واڵت ه و تاکوو پله‌ی سه‌رله‌شکری له‌سۆپا دا سه‌رده‌که‌وێ .برایمخان ک ه ب ه بیر و ه����زری کۆمهڵهی ژ – ک په‌روه‌رد‌ه کراوه ،له‌وێش ده‌ست لهسهر ده‌ست دانانێ و ناس����ناوی و ئاشانیی ئهو لهگهڵ ژۆماره‌یه‌ک ل ه ئه‌فس����ه‌رانی کوردی سۆپای س����وریا هیوایه‌کی دیک ه ده‌خات���� ه دڵ میرزا برایمه‌وه. ئهویش بهو مانای���� ه ک ه ل ه چهندین رێگاو‌ه گوشار بخه‌ن ه سه‌ر ده‌وڵه‌تی سوریا بۆ داکۆکی ل ه مافه‌کانی کورد، ک ه چ ئاکامێکی نابێ .پاش ئهوهی هه‌وڵه‌کانی می����رزا برایم و هاوااڵنی ل ه ریگای گوش����اری سیاسیه‌و‌ه بێ ئاکام ده‌بێ ،ئه‌وج����ار ب ه هاوکاری هاوااڵنی کوردی ل ه س����ۆپای سوریا و ل ه ساڵی 1335ی هیجری گه‌اڵڵه‌ی کۆده‌تایه‌کی له‌شکرێ بۆ رۆخاندنی ده‌وڵه‌تی سوریا داده‌ڕێژن ،ک ه ئهویش به‌رله‌وه‌ی بچێت ه ب����واری جیبه‌جێ کردنه‌و‌ه ئاش����کرا ده‌بێ و ل ه الیان دهزگای زانیاری سوریاو‌ه فرۆکه‌که‌ی به‌رده‌درێت����هوه و ب����ۆ هه‌میش���� ه ماڵئاوای����ی لە کورد و کوردس����تان ده‌کا .به‌مج����ۆر‌ه و ب ه داخه‌وه ئهم رۆڵه‌ی دیاری کرماشان و نه‌ته‌وه‌ی کورد ،بێ ناو نیشان ده‌مینێته‌و‌ه و نه‌گ بۆ خهڵکی کوردستان ،به‌ڵکوو بۆ خهڵکی ناوچه‌که‌ی خۆیش����ی و حیزبه‌که‌ی خویش����ی (ح����دک) ب ه نه‌ناس����راوی ،بنه‌و بارخانه‌ی به‌ره‌و کۆچ����ی یه‌کجاری و ب����ێ گه‌ڕانه‌و‌ه هه‌ڵده‌پێچێ.
8
کۆماری کوردستان
ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1390
ڕۆژنام ه‌نوسیی کوردی س هردهمی کۆماری دێمۆکراتی کوردستان 1947-1942 خوێندن هوهی کتێبی (ڕۆژنام ه‌نوسیی کوردی س هردهمی کۆماری دێمۆکراتی کوردستان )1947-1942
پێداچونه‌و ه و له ڕاستکردنهوهی ههندێک ههڵهکانی
جوتیار حاجی تۆفیق ڕۆژنامهنوس����یی کوردی سهردهمی کۆماری دێمۆکراتی کوردس����تان -1942 1947کتێبێک����ی ( )348الپه‌‌ڕه‌‌ییه ،د. تی و دهزگای هیمدادی حوسێن نوسیویه رده‌م ساڵی 2002 چاپ و په‌‌خشی س����ه له سلێمان ی چاپیکردوه .لهسهر بهرگی که ���راوه وه ک� ���اژه بۆ ئه ن����اوه‌‌وه‌‌ی ئام� دکتۆرایه لهالیهن ���ه نامه‌‌یه‌‌کی ئهم کتیب� وه بۆ ئه‌‌نجومه‌‌نی کۆلیجی زمان نوسه‌‌ره به سه‌‌رپه‌‌رش����تی له زانکۆی س����لێمانی پ .د .عیزه‌‌ددی����ن مس����تهفا ڕهس����وڵ ئاماده‌‌کراوه. ئهم کتێب ه به‌س����هر چوار فه‌س����ڵدا دابه‌شکراوه: فه‌سڵی یهکهم ـ «مێژووی ئابووری و س����ه‌ربازی و په‌روه‌رده‌و فه‌رهه‌نگی و دێمۆکراسی کوردستانی ڕۆژهه‌اڵت 1942 ـ .»1947 فه‌س����ڵی دووه‌م ـ «چاپخان���� ه و ڕۆژنامه‌نووس����یی کۆم����اری دێمۆکراتی کوردستان». فه‌سڵی سێیهم ـ «ڕۆژنامه‌نووسیی کوردیی ب ه زمانی فارس����ی ل ه ده‌ره‌وه‌ی کۆمارو هاوکاری نووسه‌رانی کوردستانی باشوور لهگهڵ ڕۆژنامهنوسیی کۆماردا». فه‌سڵی چوارهم ـ «ڕۆژنامه‌نووسیی سهردهمی کۆمارو ئه‌ده‌بیاتی کوردی». ���ه 2002دا ���ه ل� ههرچهن����د کتێبهک� ���راوه و باڵوکراوهت����هوه ،بهاڵم من چاپک� له ڕۆژی 2004/12/15دا ده‌‌ستمکه‌‌وت. به وردیی خوێندمه‌‌وه، که پ����اش ئهوهی له ههڵهکانی ڕاست که به‌‌شێک بڕیارمد‌ا له باس����ه‌‌کانی زیاتر وه و ههندێک بکه‌‌مه که ڕون بکهم����هوه .دهبێت ئه‌‌وه‌‌ش بڵێم دیوه و نازانم من نام����هی دوکتۆراکه‌‌م نه یه یان جیاوازیی لهگهڵ ئهم کتێبهدا هه
نا؟! خ����ودی نوسه‌ره‌که‌ش����ی‌‌ئاماژه‌‌ی که ئاخ����ۆ نامهی ���ردوه وه نهک� بۆ ئ����ه چاپکردوه یان دوکتۆراک����هی وهک خۆی وه گۆڕانکاری����ی تیادا ک����ردوه! لهبهر ئه کتێبه س����ه‌‌رنجه‌‌کانم بهپێی دهقی ئهم ده‌‌نوسم ،نهک بهپێی نامهی دوکتۆراکه! که چهند سهرهتا به‌‌پێویستی دهزانم سه‌‌رنجێکی گشتیی دهربارهی کتێبهک ه مه ڕو: بخه یهکهم : ���ه ���ه ب����هم جۆره‌‌ی� ن����اوی کتێبهک� ڕۆژنامهنوس����یی ک����وردی س����هردهمی کۆماری دێمۆکراتی کوردس����تان -1942 که ���نه .>>1947الی هه‌‌‌موم����ان ڕۆش� ماوهی حوکمڕانیی کۆماری کوردستان، له س����اڵێک بوه .ئهگ����هر ڕۆژی کهمتر به سێ ش����ه‌مم ه ڕێکه‌وتی 1946/1/22 ڕۆژی دامهزراندنی و ڕۆژی س����ێ شه‌مم ه به ڕۆژی کۆتایی ڕێکه‌وتی 1946/12/17 هاتن����ی دابنێین ،ئ����هوا دهتوانین بڵێین ک ه‌کۆماری کوردستان تهمهنی نزیکهی له ( )11مان����گ ب����وه .بهاڵم ه����هروهک ناوی کتێبه‌‌که‌‌دا دهردهکهوێت ،س����نوری مێژویی ئهم لێکۆڵینهوهی ه (ساڵی 1942 ینه ههتاکو ساڵی )1947ه .لێرهدا ده‌‌گه له خودی ناوی که بڵێین ه����هر ئهوهی چونکه کتێبه‌‌که‌‌دا ،ناکۆکیی����هک ههیه! ���نوره مێژوییه‌‌که‌‌ی ڕۆژنامهنوس����یی س� کوردی س����هردهمی کۆماری دێمۆکراتی ���ه م����اوه‌‌ی نێ����وان کوردس����تان دهکات� ( 1946/1/22ههتاک����و )1946/12/17 نهک ( 1942ـ .)1947ههرچهند نوسه‌‌ر ڕه ()12 له الپه لهس����هرهتای کتێبهکه ، کردوه ک ه به کورتی باس����ی ئ����هوهی دا له دامهزراندنی کۆمهڵهی لێکۆڵینه‌‌وه‌‌که‌‌ی وه دهس����تپێده‌‌کات ههتاکو ژ .ک>>.ه ���ه ڕۆژی لهس����ێداره‌‌درانی قازیی����هکان ل� یه ،1947/3/31ب����هاڵم ئهم ڕونکردنه‌‌وه که ���تییه وه‌‌البنێت ناتوانێت ئ����هو ڕاس� ���ه ناکۆک����ی تێدایه! بۆ ن����اوی کتێبهک� جۆره بوایه: نمونه ئهگهر ناوهکهی بهم ڕۆژنامهنوسیی کوردی سهردهمی کۆماری
دێمۆکراتی کوردس����تان 1946/1/22ــ ���ه پێش����ه‌‌کییه‌‌که‌‌یدا 1946/12/17و ل� وه ی وه لهب����هر ئه ئ����هوهی ڕونبکردایه‌‌ته کۆمهڵهی ژ .ک .و کۆماری کوردس����تان یه وه هه په‌‌یوه‌‌ندییه‌‌کی ته‌‌واویان به‌‌یه‌‌که بوه و ته‌‌واوکه‌‌ری یه‌‌کترین ،واپێویس����ت له گۆڤاری نیشتمان که له‌‌سه‌‌ره‌‌تادا باس و باڵوکراوه‌‌کان����ی دیک����ه‌‌ی‌کۆمه‌‌ڵه‌‌ی ژ. ک .بکرێت .ئه‌‌وس����ا کهس سه‌‌رنجێکی ڕه‌‌خنه‌‌گران����هی ل����هو ج����ۆره‌‌ی نه‌‌ده‌‌بو. تهنانهت ئهگ����هر ناوهکهی بهم جۆره‌‌ش بوای ه:ڕۆژنامهنوسیی کوردی سهردهمی کۆماری دێمۆکراتی کوردس����تان -1943 1946تاڕاده‌‌یه‌‌ک دروس����تتر بو لهوهی چونکه کتێبه نوسراوه! که لهس����هر ئهو هی����چ باڵوکراوه‌‌یه‌‌ک����ی کۆمهڵهی ژ .ک. کراوه و هیچ پێش س����اڵی 1943ده‌‌رنه باڵوکراوه‌‌یه‌‌کی کۆماری کوردستانیش پێی ته ساڵی !1947کتێبه‌‌که‌‌ش (یان نه‌‌ناوه به‌ڕۆژنامه‌‌نوسیی ته لێکۆڵینه‌‌وه‌‌که) تایبه کوردی س����هردهمی کۆماری دێمۆکراتی ڕوداوه مێژوییه‌‌کانی ئهو کوردستان نهک سه‌‌رده‌‌مه. دوهم: کتێبه «وهکو باشتر بو نوسهری ئهم له کتێبی ڕاستهو‌خۆ سودی « سهرچاوه The Kurdish Republic of >>1946ی ویلیام ئێگڵتۆن )1(،ههروهها « The Kurdish Republic « of Mahabadی ئارش����ێ له دهیان که ڕۆز‌‌ڤێڵ����ت )2(،وه‌‌ربگرتا‌ی ه وه وهرگرتوه ،بهاڵم الپه‌‌ڕه‌‌دا زانیاریی لێیانه ���ته ئینگلیزییه‌‌کانیانه‌‌وه! له تێکس� نهک ڵه و ���ه هه رگێڕانه پڕ ل� به‌‌ڵک����و ل����هو وه ���ه لێکۆڵینهوهی وه ک ه ل� که‌‌موکوڕییان����ه ڤ هه‌‌‌رگی����ز ناتوانێت زانس����تیدا م����رۆ پشتیان پێببه‌‌س����تێت .باوه‌‌ڕیش ناکه‌‌م له ناوه‌‌وه‌‌ی واڵت کارێکی په‌‌یداکردنیان هێنده س����ه‌‌خت بوبێت! وهکو من بزانم له کتێبخانه‌‌ی کتێبهکهی ویلیام ئێگڵتۆن ���ه کتێبخانه‌‌کانی ههندێ����ک ک����هس و ل�
زانکۆکانی کوردس����تان په‌‌ی����دا دهبێت. نمونه س����ااڵنی1987ـ 1990چهندین بۆ له کتێبخانه‌‌ی گش����تیی س����لێمانی جار وه‌‌رمگرت����وه ،تا جارێکیان س����ه‌‌رجه‌‌م که تا ئێستاش ئهو کتێبه‌‌که‌‌م کۆپیکرد ، کۆپییه‌‌م ماوه .یاخود ده‌یتوانیی س����ود ل���� ه وه‌رگێڕان ه عه‌ره‌بییه‌که‌ی مامۆس����تا جه‌رجیس فه‌تحوڵاڵ وه‌ربگرێت ،ک ه زۆر ل ه وه‌رگێڕان ه کوردیی و فارس����ییهکهی سه‌ید محهمهدی سه‌مه‌دی باشتره)3(. وتار‌ه درێژه‌که‌ی «ئارشێ ڕۆزڤێڵت»یش ئه‌‌گه‌‌رچ����ی یه‌‌که‌‌مج����ار س����اڵی 1947 نامیلکه باڵوکراوهتهوه ،بهاڵم دواتر وهک له چهند گۆڤاری ئینگلیزییدا سه‌‌رله‌‌نوێ و چاپکراوه‌‌ته‌‌وه)4(. سێیهم: لهم کتێبهدا ئهگهر وێنهی که‌‌سه‌‌کان ڕۆژنامه و گۆڤ����اره‌‌کان و و کڵێش����هی له وتار و ���ه گرافانه ک� دهقی ئ����هو پهره وه وه‌‌رگیراون، لێکۆڵینهوهی کهسانی دیکه وه وه و ڕونکردنه البده‌‌ین ،دهبینین لێکدانه
ل ه لێکۆڵین هوهی زانستییدا زۆرب هی جار واباشتر‌ه ک ه لێکۆڵ هر ب ه‌پێی (زنجیرهی مێژویی) ل ه ڕوداو و باس هکان بکۆڵێت هوه .نوس ه‌ری ئ هم کتێب ه‌ش ه هروهک ل ه الپ ه‌ڕ‌ه ()14دا ئاماژهی بۆکردوه ،ویستوی ه‌تی ه ه‌مان میتۆد پ ه‌یڕ‌ه‌و بکات .ب هاڵم کاتێک س هرنج دهدهین، ن ه‌یتوانیو‌ه ب ه دروستیی پ ه‌یڕ‌ه‌وی ئ هو میتۆده بکات.
نده نین و سه‌‌رنجه‌‌کانی نوسه‌‌ره‌‌که‌‌ی ئهوه که بۆ نامهی دوکتۆرایه‌‌ک بهش����بکهن! وه و ڕونکردنهوهی نوسهری دهبوا لێکدانه له ئ����هم کتێب����ه ،پانتاییه‌‌کی زیات����ری ک مرۆڤ لێکۆڵینهوهکهدا بگرتایه .کاتێ وه گهلێک که ده‌‌خوێنێته به‌‌وردیی کتێبه که دێنه به‌‌رچاوی باس و بابهتی ئهوتۆ به دهب����وا زیاتر ڕونبکرانایهتهوه ،کهچی به زانیارییهکی که‌‌مه‌‌و‌ه چهن����د دێڕێک و به‌‌ڕێکراون! {پاش����ان ئاماژ‌ه بۆ ههندێک له‌و باس����ان ه ده‌که‌م ک ه پێویستبو زیاتر ڕونبکرانایهتهوه}. چوارهم: له جۆره ڕیزبه‌‌ندییه ، لهم کتێبهدا بهم گۆڤار و ڕۆژنامهکانی سهردهمی کۆماری کوردس����تان کۆڵڕاوه‌‌ت����هوه( :گۆڤاری نیشتمان ،گۆڤاری هاواری کورد ،گۆڤاری ه����اواری نیش����تمان ،گۆڤ����اری ههاڵڵه، گۆڤاری گڕوگاڵی مندااڵنی کورد ،گۆڤاری کوردستان) ،ئنجا ڕۆژنامهی (کوردستان) و بهدوای ئهویش����دا دهربارهی ڕۆژنامهی (کوهستان)ی نوسیوه)5(. شه ئهم تێبینیانه‌‌م سهبارهت بهو به ههیه: ���ه لێکۆڵین����هوهی زانس����تییدا 1ـ ل� ���ه لێکۆڵه‌‌ر ���تره ک� زۆرب����هی جار واباش� له ڕوداو بهپێ����ی (زنجیرهی مێژوی����ی) و باس����هکان بکۆڵێته‌‌وه .نوسهری ئهم ڕه ()14دا له الپ����ه کتێبه‌‌ش ه����هروهک ئاماژهی بۆکردوه ،ویس����تویه‌‌تی ههمان میت����ۆد په‌‌ی����ڕه‌‌و بکات .ب����هاڵم کاتێک به دروستیی سهرنج دهدهین ،نه‌‌یتوانیو‌ه میتۆده بکات .ئهگهر ئهوهی په‌‌یڕه‌‌وی ئهو چاوبکردایه ئه‌‌وس����ا گۆڤاره‌‌کان به‌‌جیا ڕه و ڕۆژنامهکانی به‌‌جی����ا دانه‌‌ده‌‌نا! بهڵکو هه‌‌‌مویانی بهپێی زنجیرهی مێژوییان داده‌‌نا و به‌‌رودوا لێیانیده‌‌کۆڵییه‌‌و‌ه .تهنانهت بۆ گۆڤاره‌‌کانیش زنجیرهی مێژویی له‌‌به‌‌رچاو نه‌‌گرت����وه ،ئه‌‌گین����ا گۆڤ����اری هه‌‌‌اڵڵه‌‌ی خسته دوای گۆڤاری هاواری نیشتمان نهده خسته و گۆڤاری (کوردس����تان)ی نهده که سه‌‌رجه‌‌م گۆڤار کۆتایی! باشتر وابو
و ڕۆژنامهکانی بهپێی مێژوی ده‌‌رچونی (یهکهمین ژماره)یان به‌‌رودوا ڕیزبکردایه، پاشان دهربارهی هه‌‌‌‌ریه‌‌‌که‌‌‌یانی بنوسیایه. پێیه دهبوا گۆڤار و ڕۆژنامهکان بهم بهو جۆره ڕیز بکرانایه: ( )1گۆڤ����اری نیش����تمان ،یه‌ک����هم ژماره‌ی ل���� ه س����هرهتای مانگی جوالی 1943دا ده‌رکراوه. ( )2ڕۆژنام����هی (نامهی هه‌فته‌گی کوهس����تان) یان (نامهی کوهس����تان)، یه‌ک����هم ژم����اره‌ی ل ه ڕۆژی دو ش����ه‌مم ه 7ی اس����فند )1945/2/26( 1323دا ده‌رکراوه. ( )3گۆڤ����اری هاواری کورد ،یهکهم ژم����اره‌ی ل ه ڕه‌زب����ه‌ری ( 1324کۆتایی س����ێپتێمبه‌ر ـ س����هرهتای ئۆکتۆبه‌ری )1945دا ده‌رکراوه. ( )4گۆڤ����اری کوردس����تان ،یهکهم ژم����اره‌ی ل���� ه ڕۆژی پێن����ج ش����ه‌مم ه 1945/12/6دا ده‌رکراوه. ( )5ڕۆژنام����هی کوردس����تان، یهکهم ژماره‌ی ل ه ڕۆژی پێنج ش����ه‌مم ه 1946/1/10دا ده‌رکراوه. ( )6گۆڤاری ههاڵڵه ،یهکهم ژماره‌ی ل ه ڕه‌شه‌م ه ی ( 1324کۆتایی فێبروه‌ری ـ سه‌ره‌تای مارتی )1946دا ده‌رکراوه. ( )7گۆڤ����اری هاواری نیش����تمان، یهکهم ژماره‌ی ل ه ڕۆژی پێنج ش����ه‌مم ه 1946/3/21دا ده‌رکراوه. ( )8گۆڤ����اری گڕوگاڵ����ی مندااڵنی کورد ،یه‌ک����هم ژماره‌ی ل����ه ڕۆژ ی یه‌ک شه‌مم ه 1946/4/21دا ده‌رکراوه. 2ـ پێویس����ت بو ڕاس����ته‌‌وخۆ دوای گۆڤاری نیش����تمان ،دهربارهی گۆڤاری ���ه ئهم (ئ����اوات)ی بنوس����یایه ،چونک� ���ه باڵوکراوهکانی گۆڤاره‌‌ش به‌‌یه‌‌کێک ل� کۆمهڵ����هی ژ .ک .داده‌‌نرێ����ت و پ����اش ���ه وهس����تانی گۆڤ����اری نیش����تمان ،ل� ئۆگوس����تی 1944دا لهالیهن محهمهدی شاپه‌س����ه‌ندییه‌و‌ه تاق ه ی����هک ژماره‌ی لێده‌رکراوه{ .دواتر دهچمهوه سه‌ر باسی ئهم گۆڤاره}.
KURDISTAN REPUBLIC
ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1390
3ـ له‌هه‌ندێ����ک کتێ����ب و وت����ار و لێکۆڵین����ه‌وه‌دا ،ل ه ڕیزی ن����اوی گۆڤار و ڕۆژنامهکان����ی کۆماری کوردس����تاندا ن����اوی (ئاگر ـ )Agirیش هاتوه ،به‌بێ ئهوهی ل ه هیچکامیاندا زانیارییهکی ئهوتۆ دهربارهی نوس����رابێت .گرنگترینی ئهو سه‌رچاوانه ،کتێبی The Kurdish >>1946 Republic ofه )6(.دهبوا به‌ڕۆژنامه‌‌نوسیی ته لهم کتێبهدا ک ه تایبه کوردی س����هردهمی کۆماری کوردستان، س����هرنج و ڕونکردنهوهی����هک دهربارهی (ئاگر) بنوس����رایه .له‌و ب����اوه‌ڕه‌دام ک ه ویلیام ئێگڵتۆن له‌خۆیه‌و‌ه ئهو ناوه‌ی ل ه ڕیزی ناوی گۆڤار و ڕۆژنامهکانی کۆماری کوردستان دا نه‌نوسیوه! بهڵکو ناوه‌کانی ل ه کهسانی ش����اره‌زای ئهو س����ه‌رده‌م ه وهرگرتوه .وای بۆ ده‌چم ئهم باڵوکراوه‌ی ه ن����اوی (ئاگ����ری) بو بێت و ل����ه ماوهی حوکمڕانیی کۆماردا ده‌رکرابێت{ .شایانی باس ه س����اڵی 1998ل ه وتارێکی کورتدا سه‌رنجی ڕوناکبیران و لێکۆڵه‌رانی کوردم بۆ ئهوه ڕاکێشاوه})7(. 4ـ ل���� ه ژم����ار‌ه 61ی ڕۆژنام����هی «کوردس����تان»دا ک ه ل ه ڕۆژی ش����ه‌مم ه 1ی پوشپه‌ڕی )1946/6/22( 1325دا ده‌رکراوه ،ل ه الپهڕه ()2دا ئاگادارییه‌ک ل ه الیه‌ن «دڵش����ادی ڕهس����وڵی»یهوه باڵوکراوهت����هوه و تیایدا ڕایگه‌یاندو‌ه ک ه ���ه گۆڤارێکی مانگان ه نیازی ئهوهی هه‌ی� به‌ن����اوی «زانس����ت »Zansistهوه ده‌رب����کات ،جا ب����هو بۆنه‌ی����هوه داوای هاوکاریی ل ه نوس����ه‌ران ک����ردوه ک ه ب ه بابهتی ئه‌ده‌بی ،زانستی ،کۆمه‌اڵیه‌تی و په‌روه‌رده‌یی بۆ گۆڤاره‌ک ه بنێرن .دهقی ئهو ئاگاداریی ه بهم جۆره‌یه: بۆ زانین زانست Zansist گوواری زانس����ت گوواریکی زانستی، کومه‌الیه‌تی ،تربیتی ئه‌ده‌بی ه ل ه مانگی پووش����په‌ری س����الی 1325وه مانگ����ی ژماره‌ییک وه‌ده‌رده‌که‌وی .ل ه نوسه‌رانی به‌رزی کوردس����تان تکا ده‌که‌ین مقاالتی ادبی زانس����تی کومه‌الیه‌ت����ی تربیتی ب ه نش����انی (وزاره‌ت فه‌رهه‌ن����گ ده‌فته‌ری گوواری زانس����ت) بومان بنی����رن تا ل ه گوواری زانست دا ده‌رج بکری. مدیری مس����ئول و خاوه‌ن����ی امتیاز دلش����اد رسولی ،ئهگهر بێت و پاش ئهم ئاگاداریی����ه ،ئهم گۆڤ����ار‌ه ده‌رکرابێت، ئ����هوا پێویس����ت ه ناوه‌ک����هی ل���� ه دوای «گۆڤ����اری گڕوگاڵ����ی مندااڵنی کورد» بنوس����رێت ،بهاڵم لهبهر ئ����هوهی ک ه تا ئێس����تا هی����چ ژماره‌یه‌کی ئ����هم گۆڤاره نه‌دۆزراوه‌ته‌و‌ه و ده‌ستنه‌خراوه ،ناتوانین ل���� ه خۆمانه‌و‌ه ناوهکهی ل���� ه ڕیزی ناوی گۆڤار و ڕۆژنامهکانی سهردهمی کۆماری کوردستاندا تۆماربکه‌ین! 5ـ ل����هم کتێب����هدا ک���� ه دهربارهی «گۆڤ����ار و ڕۆژنامهکان����ی کۆم����اری کوردس����تان»ه )26( ،الپهڕه دهربارهی (نامهی کوهس����تان) نوسراوه (ل 169 ههتاک����و ل ،)195ل���� ه حاڵێک����دا ئهو ڕۆژنامهی���� ه ل���� ه «تاران» و ب���� ه زمانی «فارس����ی» ده‌رک����راوه! ب����هاڵم کهمتر ل���� ه ( )14الپهڕه ده‌رب����اره‌ی ڕۆژنامهی «کوردس����تان»ی کۆماری کوردس����تان نوس����راوه! ئایا دهبێت له‌کتێبێکی ئاوادا ک���� ه دهربارهی»گۆڤ����ار و ڕۆژنامهکانی کۆماری کوردس����تان»ه )26( ،الپهڕه ده‌رب����اره‌ی (نامهی کوهس����تان) بێت، ب����هاڵم ( )14الپهڕه دهربارهی ڕۆژنامهی کوردس����تان بێ����ت! جێی س����هرنج ه ک ه نوسهری ئهم کتێب ه کاتێک ل ه ڕۆژنامهی «کوردستان»ی کۆڵیوه‌ته‌وه ،ل ه یهکهم په‌ره‌گرافدا نوسیویهتی« :یه‌کێک له‌کار‌ه هه‌ر‌ه گرنگ و پ����ڕ بایه‌خه‌کانی کۆماری دێمۆکراتی کوردستان ل ه ڕوی ڕۆشنبیری و کلتوریی����هوه ده‌رکردن����ی ڕۆژنام����هی (کوردستان)ه ،هه‌وڵدانێکی سه‌رکه‌وتو بو ،بناغه‌دانانێک بو ب����ۆ ڕۆژنامه‌یه‌کی ڕۆژانه‌ی کوردی ،ک���� ه ئه‌رکێکی قورس
ل ه لێکۆڵینهوهی ئه‌کادیمیدا ده‌سنیشانکردنی سه‌رچاوه‌ی ئهو وێن ه و دۆکۆمێنتانه‌ی که ل ه لێکۆڵینهوهکهدا سودیان لێوه‌رگیراو‌ه خاڵێکی گرنگ ه و دهبێت به‌ئه‌مانه‌ته‌و‌ه ڕه‌چاوبکرێت .لهم کتێبهدا ئاماژ‌ه بۆ سه‌رچاوه‌ی هیچکام ل ه وێنه‌کان نهکراوه. ههروهها ل ه ل ()52 دا کۆپیی به‌یاننامه‌یه‌کی کۆم ه‌ڵ هی ژ .ک .به‌رچاو ده‌که‌وێت ،به‌بێ ئهوه ی ئاماژهی بۆ سه‌رچاوه‌که‌ی کردبێت! و توانایه‌کی م����اددی و مه‌عنه‌وی زۆری گه‌ره‌ک ه .»...باش���� ه ک ه ئهو ڕۆژنامهی ه هێنده گرنگ ب����وه ،چۆن ته‌نها به‌وه‌ند‌ه به‌ڕێک����راوه! به‌راوردێک����ی دیک���� ه ب����ۆ سه‌لماندنی ئهو الس����ه‌نگیی ه ئهوهی ه ک ه ڕۆژنام����هی کوردس����تان ( )114ژماره‌ی لێده‌رکراوه ،بهاڵم (نامهی کوهس����تان) کهمتر ل���� ه ( )90ژم����اره‌ی لێده‌رکراوه. جێی س����هرنج ه ک ه ل����هم کتێبهدا ()26 الپ����ه‌ڕ‌ه دهربارهی (نامهی کوهس����تان) نوسراوه ،بهاڵم له‌هه‌مو ئهو جێیانه‌دا ک ه که هاتوه، ناوی ڕۆژنامه‌که یان هه‌فته‌نامه ته‌نها (کوهستان) نوسراوه! ڕاستییه‌که‌ی ناوهکهی (نامهی هه‌فته‌گ ی کوهس����تان) بوه ،ن����هک (کوهس����تان)! ب����هاڵم ل ه سه‌روتاری یهکهم ژماره‌یدا و ل ه ههندێک وتاری دیکه‌دا ته‌نها (نامهی کوهستان) نوس����راوه و ئێمه‌ش دهتوانین هه‌ر بهو جۆره بینوس����ین{ .پاش����ان دهچمهوه سه‌ر ئهم باسه ،لێرهدا هه‌ر ئه‌مه‌ند‌ه ب ه پێویست دهزانم}. 6ـ وهک����و س����ه‌رنجم داوه لهس����هر ههندێ����ک ل���� ه ژماره‌کان����ی ڕۆژنام����هی کوردستان مێژوه(زاینییه‌کان) ب ه هه‌ڵ ه نوس����راون .ده‌رک نه‌کردن بهم حاڵه‌ت ه زۆر ک����هس له‌وانه‌ی ب ه هه‌ڵه‌دا بردوه ک ه دهربارهی ئهو ڕۆژنامه‌یه‌یان نوسیوه! تا ئێس����تا من کۆپی����ی ( )64ژماره‌ی ئهو ڕۆژنامه‌یه‌م دهس����تکه‌وتو‌ه و س����هرنج و تێبینیم ده‌ربار‌ه نوسیوه .لهسهر ههندێک ژماره (به‌تایبه‌ت ژماره‌کانی دوایی) ته‌نها مێژوی هه‌تاوی نوسراوه .لهسهر گهلێک ژماره‌ش����ی مێژوی هه‌ت����اوی و کۆچی و زایینیش نوسراوه .بهاڵم لهسهر ههندێک ژم����اره‌ی مێ����ژو‌ه زایینییه‌که ب���� ه هه‌ڵ ه نوسراوه .لێرهدا (وهک نمونه)ئاماژ‌ه بۆ چهند دانه‌یه‌ک له‌وان ه ده‌که‌م: یهکهم ژماره‌ی ڕۆژنامهی کوردستان ل���� ه ڕۆژی پێنج ش����ه‌مم ه 1946/1/10دا ده‌رک����راوه ،بهاڵم لهس����هر خ����ودی ئهو ژماره‌ی ه 11ی ژانوی ه 1946نوسراوه. ژم����ار‌ه 2ی ل���� ه ڕۆژی ش����ه‌مم ه 1946/1/12دا ده‌رک����راوه ،لهس����هر ئهو ژماره‌ی ه 13ی ژانوی ه 1946نوسراوه. ژم����ار‌ه 5ل���� ه ڕۆژی ش����ه‌مم ه 1946/1/19دا ده‌رک����راوه ،لهس����هر ئهو ژماره‌ی ه 20ی ژانوی ه 1946نوسراوه. پێنجه‌م: ل���� ه لێکۆڵین����هوهی ئه‌کادیمی����دا ده‌سنیش����انکردنی س����ه‌رچاو‌ه به‌گشت زانیارییه‌کانی����هوه ،خاڵێک����ی گرنگ ه و ده‌بێ����ت ب����ه‌وردی ڕه‌چاوبکرێت .ئهگهر دیقه‌تی په‌راوێز و س����ه‌رچاوه‌کانی ئهم کتێب���� ه بده‌ی����ن ،ده‌بینی����ن ههندێک ل ه س����ه‌رچاوه‌کان به‌ته‌واوی و دروس����تیی
نه‌نوس����راون .من الی خۆم چهند دانه‌م له‌وان ه ده‌سنیش����انکردوه ،بهاڵم لێرهدا ته‌نها ئاماژ‌ه بۆ دوان له‌وان ه ده‌که‌م: 1ـ ل���� ه ل ()259دا ب����ۆ ژیاننامه‌ی دڵش����ادی ڕه‌سوڵی سودی ل ه یه‌کێک ل ه ژماره‌کانی گۆڤاری به‌یان وهرگرتوه و ل ه ل ()282دا ل���� ه په‌راوێزی ژماره ()48 دا بهم جۆره ئام����اژه‌ی بۆ کردوه« :گ به‌یان ،ژ ،1988 ،148ل .»80دهبینین ن ه ناوی نوس����هر و ن ه ن����اوی وتاره‌که‌ی نه‌نوسیوه! 2ـ ل ه ل ( ،)55ل���� ه په‌راوێزی ()9 دا ئام����اژه‌ی ب����ۆ چهند س����ه‌رچاوه‌یه‌ک کردوه ،یه‌کێکیان وتوێژێکی ڕۆژنامه‌یی ه ک���� ه محهمهد فه‌ریق حه‌س����ه‌ن و که‌ژاڵ ئهحمهد ساڵی 1992لهگهڵ «محهمهدی شاپه‌سه‌ندی»دا س����ازیانکردوه .لهوێدا سه‌رچاوه‌ک ه بهم جۆره ده‌سنیشانکراوه: «محه‌م����هدی شاپه‌س����ه‌ندی ،ڕۆژنامهی ئااڵی ئازادی ،ژ ،1992/5/24 ،24ل.»7 ڕاس����تتر و دروس����تتر بو ک ه بهم جۆره بینوسیایه« :گفتوگۆیه‌ک لهگهڵ سه‌ربازی نه‌ناس����راو محه‌م����هدی شاپه‌س����ه‌ندی، ئاماده‌کردنی :محهمهد فه‌ریق حه‌سه‌ن و که‌ژاڵ ئهحمهد ،ڕۆژنامهی ئااڵی ئازادی، خولی دوهم ،ژم����ار‌ه ،1992/5/24 ،24 ل .»7ههرچهند ل هم کتێبهدا ئاماژهی بۆ ڕاستیدا ئهو وتوێژ‌ه دو به‌شه، نهکراوه ،ل ه به‌شه‌که‌ی دیکه‌ی ل ه ههمان ڕۆژنامه ،ل ه ژماره 1992/5/31 ،25دا باڵوکراوهتهوه. شایانی باس���� ه محهمهد فه‌ریق حه‌سه‌ن ل ه ڕۆژنامهی «کوردس����تانی نوێ»شدا دهربارهی ڕۆڵی محهمهدی شاپه‌سه‌ندی ل ه بواری کاری چاپه‌مه‌نییدا نوس����یوه. ()8 شه‌شه‌م: ل���� ه لێکۆڵین����هوهی ئه‌کادیمی����دا ده‌سنیشانکردنی س����ه‌رچاوه‌ی ئهو وێن ه له لێکۆڵینهوهکهدا و دۆکۆمێنتانه‌ی که رگیراوه خاڵێکی گرنگ ه و س����ودیان لێوه دهبێت به‌ئه‌مانه‌ته‌و‌ه ڕه‌چاوبکرێت .لهم کتێبهدا ئاماژ‌ه بۆ سه‌رچاوه‌ی هیچکام ل ه وێنه‌کان نهکراوه .ههروهها ل ه ل ()52دا کۆپیی به‌یاننامه‌یه‌کی کۆمهڵهی ژ .ک. به‌رچاو ده‌که‌وێت ،به‌بێ ئهوه ی ئاماژهی بۆ س����ه‌رچاوه‌که‌ی کردبێ����ت! وهکو من بزانم کۆپیی ئهو به‌یاننامه‌یه‌ی ل ه کتێبی «نگاهی به تاریخ مهاباد» ،نوس����ینی: سه‌ید محهمهدی س����ه‌مه‌دی ،وهرگرتوه. ( )9ل ه ل ()23ش����دا کۆپیی وێنه‌یه‌کی س����هردهمی کۆمهڵ����هی ژ .ک .به‌رچاو ده‌که‌وێت که ئاماژهی بۆ سه‌رچاوه‌که‌ی ئه‌وی����ش نهک����ردوه! دڵنی����ام ک���� ه ئهو وێنهی���� ه ی ل ه ل ()659ی کتێبی «ژیان و به‌سه‌رهاتی عهبدولڕهحمان زهبیحی»، نوسینی :عه‌لی که‌ریمی ،وهرگرتوه)10(. لێرهدا ب ه پێویس����تی دهزانم ڕاستییه‌ک بخه‌م ه ڕو ،ئهویش ئهوهی ه ک ه ئهو وێنهی ه و چهند وێن����هی زۆر به‌نرخی دیکه ،ک ه زۆربه‌یان هی ده‌ورانی چاالکیی(کۆمهڵهی ژ .ک).ن ،محهمهدی شاپه‌سه‌ندی پاش س����اڵه‌ها ژیانی ئاواره‌یی و ده‌ربه‌ده‌ری پاراستبونی و نه‌یهێشتب و بفه‌وتێن ،ساڵی 1998ب ه ئه‌مانه‌ته‌و‌ه داینی ب ه من ک ه ب ه سکانه‌ر وێنه‌یان لێبگرمه‌و‌ه و گه‌وره‌شیان بکهم .پاش����ان ل ه دهزگای «خاک» ل ه ه����هر وێنه‌یه‌کی����ان چهن����د دانه‌یه‌کمان لێ کۆپی ک����رد و وێنه ئۆریگناڵه‌کان و ههندێک ل���� ه کۆپیی ه گه‌وره‌کراوه‌کانم بۆ محه‌م����هدی شاپه‌س����ه‌ندیی گه‌ڕانده‌وه. دواتر ب ه ئاگاداریی خۆی کۆپیی (چهند) دانه‌یه‌کیان����م بۆ عه‌لی که‌ریمی نارد ،ک ه ئ����ه‌وده‌م نیازی چاپکردن����ی کتێبهکهی هه‌ب����و .ئه‌وه‌ب����و پاش����ان وێنه‌کانی ل ه پاشکۆی کتێبهکهیدا دانابو ،بهاڵم به‌هه‌ر هۆیه‌ک بو ،ناوی محهمهدی شاپه‌سه‌ندی وهک «خاوه‌نی وێن����هکان» له‌بیرکرابو! ئهو وێنان ه ل ه کتێبی «ژیان و به‌سه‌رهاتی عه‌بدولڕه‌حم����ان زهبیحی»دا ل ه ل،657 660 ،659 ،658و 676دا دانراون. حه‌وته‌م: ن����رخ و به‌های لێکۆڵین����هوهی لهم
جۆره به‌و‌ه زیاد دهکات ک ه به‌رله‌هه‌رچی ب ه ش����ێوه‌یه‌کی ورد و زنجیره‌یی ئاماژ‌ه بۆ (پێشینه‌ی مێژویی) ئهو باس ه بکرێت ک ه نوسه‌ره‌ک ه مه‌به‌ستێتی لێیبکۆڵێته‌وه. لهم کتێبه‌شدا باشتر و زانستییانه‌تر بو ک ه ل ه سه‌ره‌تادا ،ئه‌گه‌رچی ب ه کورتییش بوایه ،ل���� ه دوتوێی چهن����د الپه‌ڕه‌یه‌کدا ئاماژ‌ه بۆ پێش����ینه‌ی ڕۆژنامهنوس����یی کوردی ل ه ڕۆژهه‌اڵتی کوردستان (به‌رل ه کۆماری کوردستان) بکرایه .ههرچهند ل ه ههندێک جێدا ئاماژهی له‌و جۆره به‌رچاو ده‌که‌ون ،بهاڵم ل ه هیچ کامیاندا زانیاریی ورد و پێویس����ت نه‌نوسراون و باسه‌کان ب ه ش����ێوه‌ی زنجیرهی مێژویی نین .بۆ نمونه ل���� ه ل ()169دا به‌پشتبه‌س����تن ب ه چهند وتارێکی ئهحمهدی ش����ه‌ریفی ک ه ل���� ه هه‌فته‌نام����هی «ئابی����ده‌ر»دا باڵویکردوه‌ت����هوه ،ن����اوی چهند گۆڤار و ڕۆژنامهی نوس����یوه ک���� ه هه‌ندێکیان ن ه ل����ه‌دور و ن ه ل ه نزی����ک په‌یوه‌ندییان ب ه کورده‌و‌ه نیی ه و ئهحمهدی ش����ه‌ریفی ل ه خۆڕایی ل ه نێو ڕۆژنامهنوس����ی کوردیدا جێ����ی بۆکردونه‌ت����هوه! {ل����هم ڕوه‌و‌ه نامه‌م بۆ چهند کهس����ی شاره‌زا ناردوه. له‌وه‌اڵم����ی نامه‌کانمدا زانیاریی به‌س����ود و باس����نه‌کراویان بۆ نوسیوم ،بهاڵم بۆ ئهوهی لێرهدا باسه‌ک ه لهوه زیاتر درێژ‌ه نه‌کێش����ێت ،هه‌ڵیان ده‌گ����رم بۆ کات و ش����وێنی خۆیان} .ههروهها ل ه ل ()67 دا نوسیویهتی« :زۆربه‌ی سه‌رچاوه‌کان، ڕۆژنامه‌نووسیی و چاپخان ه ل ه کوردستانی ڕۆژهه‌اڵتدا ،ل ه ڕووی مێژووییه‌وه ،ده‌ده‌ن ه پاڵ ئهو هه‌وڵ���� ه جوامێرانه‌یه‌ی نه‌وه‌ی به‌درخانیه‌کان و ب ه تایبه‌تی (عه‌بدولڕه‌زاق به‌درخان) ل ه ش����اری (خ����وی) ،ک ه ل ه س����اڵی ()1913دا هه‌وڵیداو‌ه یهکهمین ڕۆژنام����هی کوردی ل ه ئێران����دا ب ه ناوی (کوردس����تان) باڵوبکاته‌وه .»...لێرهدا بۆم����ان دهردهکهوێت ک ه نوس����ه‌ری ئهم کتێب���� ه ئاگای لهوه نیی ه ک ه ل ه س����اڵی 1910دا میس����یۆنێکی مه‌سیحی لۆته‌ری گۆڤارێکی مانگانه‌ی به‌ناوی «کوردستان میش����نێری» ب���� ه زمان����ی ئینگلیزیی دهرکردوه و به‌شی هه‌ر‌ه زۆری وتاره‌کانی تایبه‌ت بون ب ه شاری مه‌هاباد و ناوچه‌ی موکریان و ڕۆژهه‌اڵتی کوردس����تان و ل ه گهلێک ژماره‌یدا وێنهی مه‌هاباد و خهڵکی مه‌هاب����اد باڵوکراونه‌ته‌وه .ئه‌گه‌رچی ئهم گۆڤاره ب ه ئینگلیزیی بوه و ل ه ئه‌مه‌ریکا چاپکراوه ،بهاڵم چونک ه هه‌مو بابه‌ته‌کانی په‌یوه‌ندییان ب ه ڕۆژهه‌اڵتی کوردستان و ش����اری مه‌هاباده‌و‌ه هه‌ی ه و به‌شی زۆری وتار و وێنه‌کانی ل ه مه‌هاباده‌و‌ه نێردراون، ناکرێت ل���� ه ڕیزی ناوی گۆڤار و ڕۆژنام ه و باڵوکراوهکانی ڕۆژهه‌اڵتی کوردستاندا
ل ه لێکۆڵینهوهی ئه‌کادیمیدا ده‌سنیشانکردنی سه‌رچاوه‌ی ئهو وێن ه و دۆکۆمێنتانه‌ی که ل ه لێکۆڵینهوهکهدا سودیان لێوه‌رگیراو‌ه خاڵێکی گرنگ ه و دهبێت به‌ئه‌مانه‌ته‌و‌ه ڕه‌چاوبکرێت .لهم کتێبهدا ئاماژ‌ه بۆ سه‌رچاوه‌ی هیچکام ل ه وێنه‌کان نهکراوه. ههروهها ل ه ل ()52 دا کۆپیی به‌یاننامه‌یه‌کی کۆم ه‌ڵ هی ژ .ک .به‌رچاو ده‌که‌وێت ،به‌بێ ئهوه ی ئاماژهی بۆ سه‌رچاوه‌که‌ی کردبێت!
ئام����اژه‌ی ب����ۆ نه‌کرێ����ت .ل���� ه ههندێک سه‌رچاوه‌ش����دا ئاماژ‌ه بۆ ئهوه کراوه ک ه چهند میسیۆنێرێکی ئه‌ڵمانی ل ه مانگی ئاپریلی 1914دا ل ه ورمێ گۆڤارێکیان ب ه ناوی «کوردستان»وه دهرکردوه .جێی س����هرنج ه ل ه ل ( )67و ()68دا چهند دێڕێکی ده‌رب����اره‌ی ڕۆژنامهی «کورد» نوس����یوه که ل ه ورمێ له‌الی����ه‌ن (مهال محهمهدی قزڵجی)یهوه ،ل ه س����هردهمی بزوتنه‌وه‌که‌ی س����مایل خانی ش����وکاکدا ده‌رک����راوه ،له‌وێ����دا نه‌ینوس����یوه ئهو ڕۆژنامهی ه ل ه (چ ساڵ و مانگ و ڕۆژێک) دا ده‌رکراوه! ڕاستکردنهوهی ههندێک ل ه ههڵهکانی نێو کتێبهکه: * ل���� ه ل ()12دا نوس����یویهتی «کۆمهڵ����ی ژێ .کاف ل ه 16ی ئه‌یلولی 1942دا دامه‌زراوه« .بهاڵم ل ه ل ()24دا (25ی گه‌الوێژی )1942ی نوسیوه. چه‌ندس����اڵ له‌مه‌وپێ����ش ل���� ه لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک����م دا به‌وردی����ی ل ه ناوی ت����ه‌واوی (کۆمهڵ����هی ژ .ک ).و مێژوی دامهزراندنی و ن����اوی دامه‌زرێنه‌ره‌کانیم کۆڵیوه‌ت����هوه )11(.له‌وێ����دا به‌به‌ڵگه‌و‌ه سه‌لماندوم ه ک ه کۆمهڵهی ژ .ک .له ڕۆژی یه‌ک ش����ه‌مم ه ڕێکه‌وت���� ی 1942/8/16 به‌رامب����هر ب ه 25ی گه‌الوێ����ژی 1321ی هه‌تاوی دامه‌زراوه ،نهک 16ی ئه‌یلولی .1942ههروهها دهبوا بیزانیای ه ک ه 25ی گه‌الوێ����ژ دهکات���� ه (16ی ئ����اب) ،نهک (16ی ئه‌یلول)! * ل ه ل ( )24و ()87دا وای بۆچوه ک ه پیتی (ژ) و (ک)ی ناوی «کۆمهڵهی ژ. ک ».کورتکراوه‌ی «ژیانه‌وه‌ی کورد»ن. ههروهها ل ه دهیان الپه‌ڕه‌ی دیکه‌شدا هه‌ر «کۆمهڵهی ژیانه‌وه‌ی کورد»ی نوسیوه. ل���� هو لێکۆڵینه‌وه‌یه‌م����دا ک���� ه دهربارهی «کۆمهڵ����هی ژ .ک».ه ل ه ناوی ته‌واوی کۆمهڵ����هی ژ .ک.م کۆڵیوه‌ته‌وه .لهوێدا به‌به‌ڵگه‌و‌ه سه‌لماندوم ه ک ه کۆمهڵهی ژ. ک .کورتک����راوه‌ی (کۆمهڵهی ژیانه‌وه‌ی کوردس����تان)بوه .ئهم����ه‌ش یه‌کێک ل ه به‌ڵگه‌کان: عهبدولڕهحمانی زهبیحی ک ه یه‌کێک ل���� ه دامهزرێنهران و ئه‌ندام���� ه چاالک و دیاره‌کانی س����ه‌رکردایه‌تیی کۆمهڵهی ژ. ک .بوه ،ل���� ه وتارێکی کورت و به‌نرخدا ک ه ساڵی 1960ب ه عه‌ره‌بیی ل ه ڕۆژنامهی «خه‌بات»دا باڵویکردوه‌ته‌وه ،سهبارهت ب���� ه ن����اوی کۆمهڵ����هی ژ .ک ،.هه‌ڵه‌ی «ئارشێ ڕۆزڤێڵت»ی ڕاستکردوه‌ته‌وه. ( )12چونک ه ئارشێ ڕۆزڤێڵت له‌و وتاره‌یدا ک ه س����اڵی 1947ل ه گۆڤاری « The »Middle East Journalدا باڵوی کردوه‌ت����هوه ،ناوهکهی بهم جۆره نوس����یوه« :کۆمهڵ���� ه ـ ی ـ ژیان ـ ی ـ ک����ورد» )13(.عهبدولڕهحمانی زهبیحی ل ه وتاره‌که‌ی خۆیدا ئام����اژه‌ی بۆ ئهوه ک����ردوه ک ه ئارش����ی ڕوزڤێڵ����ت به‌هه‌ڵ ه ناوهکهی نوس����یوه ،ئنجا نوسیویهتی: «ناوی دروس����تی کۆمهڵهی ژ .ک .بهم جۆره‌یه :کۆمهڵهی ژیانه‌وه‌ی کوردستان، ک ه دهبێت ه حزب احیاء کردس����تان ،نهک ژیانی ک����ورد» )14(.س����هرنج دهدهین ک ه عهبدولڕهحمان����ی زهبیحی ئه‌گه‌رچی وتاره‌که‌ی ب ه عه‌ره‌بیی نوسیوه ،کهچی ناوهکهی ب ه کوردی و عه‌ره‌بیش نوسیوه، چونک ه زانیویه‌تی گهلێک جار ناوهکهی ب ه هه‌ڵ ه نوسراوه .دیاره ته‌نها مه‌به‌ستی ئهوه نه‌بو‌ه ک ه هه‌ڵه‌ی ئارشێ ڕۆزڤێڵت ڕاستبکاته‌وه! بهڵکو ویستویه‌تی سه‌رنجی مێژون����وس و ڕوناکبیران����ی کوردیش بۆ ئهوه ڕابکێش����ێت و چیدیک ه ئه‌و‌هه‌ڵه‌ی ه چه‌ندبار‌ه نه‌بێته‌وه! ���ه ل ()25دا نوس����یویهتی: * ل� «ئهوانهی له‌‌دامه‌‌زراندن����ی (کۆمه‌‌ڵه)دا مانه بون1( :ـ ڕه‌‌حمانی ده‌‌وریان بو ،ئه حه‌‌له‌‌وی -2 .موحه‌‌ممه‌‌د ئه‌‌مین شه‌‌ره‌‌فی. زاده-4 . -3موحهمم����هدی نان����هوا ڕه‌‌حمانی زهبیحی -5 .حوسێنی فروهه‌‌‌ر
9
وهکو سه‌رنجم داوه لهسهر ههندێک ل ه ژماره‌کانی ڕۆژنامهی کوردستان مێژوه(زاینییه‌کان) ب ه هه‌ڵ ه نوسراون. ده‌رک نه‌کردن بهم حاڵه‌ت ه زۆر کهس له‌وانه‌ی ب ه هه‌ڵه‌دا بردوه ک ه دهربارهی ئهو ڕۆژنامه‌یه‌یان نوسیوه!
(زه‌‌ڕگه‌‌ری)6 .ـ عهبدولڕهحمانی ئیمامی. -7قاس����می قادری -8 .مهال عه‌‌بدڵاڵی داودی -9 .ئهحمهدی عیلمی-10 .عه‌‌زیزی زه‌‌ن����دی -11 .موحهمم����هدی یاهو-12 . میرحاج». له ل ه����هر له‌‌درێژه‌‌ی ئهم باس����هدا ، ( ،)54له‌‌په‌‌راوێزی ()6دا نوسیویهتی: «ویلیام ئیگلتۆن جونێر ،کۆماری کورد محمد سید له س����اڵی ،1946وه‌‌رگێڕانی س����ه‌مه‌دی ،ب ،1ل ،144و .ف ،ل .244 رگێڕانه فارسی یه‌‌که‌‌دا ،له‌‌ناوه‌‌کاندا لهوه ناوی قادری موده‌‌ریس����ی تێدایه‌‌و ناوی عه‌‌زیزی زه‌‌ندی تێدا نی یه». لێ����ره‌‌دا س����هرنج دهدهین ب����ۆ ناوی ک. دامهزرێنهران����ی کۆمهڵ����هی ژ . رگێرانه کوردی ته ب����هر وه په‌‌نای بردوه و فارس����ییهکهی کتێبهک����هی ویلی����ام ئێگڵتۆن ،ک ه سه‌ید محهمهدی سه‌مه‌دی وه‌ریگێ����ڕاو‌ه .ل���� ه حاڵێک����دا ئ����هو دو وه‌رگێڕان ه هه‌ڵ����هو که‌موکڕییان یه‌کجار زۆره .س����ه‌ید محهمهدی س����ه‌مه‌دی ل ه وه‌رگێڕان ه فارسییه‌که‌دا له‌بریتی ئهوه ک ه ب ه ئه‌مانه‌ت����هوه و ده‌قاوده‌ق کتێبهکهی ویلیام ئێگڵتۆن وه‌ربگێڕێت ،پاشکۆیه‌کی بۆ کتێبهک ه زیادکردو‌ه و چهند بهش����ی گرنگ����ی کتێب���� ه ئۆریگیناڵه‌که‌ش����ی فه‌رامۆشکردوه! ڕاستییه‌که‌ی ئهو ناوانه‌ی رگێرانه فارسییه‌که‌دا نوسراون، ک ه ل ه وه ل ه زمانی «عه‌بدولقادر موده‌رسی»یهوه نوس����راون و ئهو ناوان ه نی����ن ک ه ویلیام ئێگڵتۆن ل ه کتێبهکهیدا نوسیونی! {ئهم هه‌ڵه‌ی ه به‌س����هر نوسهری ئهم کتێبه‌شدا تێپه‌ڕیو‌ه و ده‌رکی به‌و‌ه نه‌کردوه ک ه ئهو ناوان ه ل ه زمانی عه‌بدولقادر موده‌رسییه‌و‌ه تۆمارکراون!} .جی����ا له‌وه‌ش ئهوهی ک ه ل ه چاپ���� ه کوردییه‌که‌دا ناوی عه‌بدولقادر موده‌رسی نه‌نوسراوه ،ئهوه هه‌ڵه‌ی سه‌ید محهمهدی سه‌مه‌دی بوه! لێرهدا ده‌گه‌ین ه قه ئینگلیزییه‌‌که‌‌ی ئهو باوه‌ڕه‌ی ئهگهر ده کتێبهک����هی «ویلیام ئێگڵتۆن»ی لهبهر وه دڵنیا دهس����تدا بوایه ،الیه‌‌نی که‌‌م له که لهوێدا ناوه‌‌کان چۆن نوسراون! ده‌‌بو ڕاس����تییه‌‌که‌‌ی ویلی����ام ئێگڵت����ۆن ره ()133 له الپه له‌‌پاشکۆی کتێبهکهیدا ، دا ،ناوی دامه‌‌زرێنه‌‌ره‌کانی «کۆمهڵهی ژ. جۆره نوسیوه: ک»ی بهم «ڕه‌‌حمان حه‌‌الوی ،محهمهد ئه‌‌مین شه‌‌ره‌‌فی ،محهمهد نانه‌‌وا زاده ،ڕه‌‌حمان زهبیحی ،حوس����ێن فروهه‌‌‌ر (زه‌‌ڕگه‌‌ری)، عهبدولڕهحمان ئیمامی ،قاس����م قادری، مهال عه‌‌بدولاڵ داودی ،قادر موده‌‌ریسی، ئهحمهد عیلمی ،عه‌‌زیز زه‌‌ندی ،محهمهد یاهو ،میرحاج (خهڵکی عیراق)»)15(. درێژه‌ی هه‌ی ه ....
10
کۆماری کوردستان
ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1390
وه‌سیه‌تنامه‌ی شه‌هید پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌د
سه‌رۆک کۆماری کوردستان بۆ گه‌لی کورد ،چهند کاتژمێر پێش ل ه سێداره‌دانی س����ێداره داین و خه‌ریكم دوایین ساته‌كانی ژیانم بهم وه‌سیه‌تنامه‌ی ه ته‌واو ده‌كه‌م! جا ئهگهر منیش به‌رپرسیاره‌تيی گه‌وره‌م له‌سه‌رشان نه‌بوایه ،ئێستا منیش وه‌ك ئێو‌ه له‌ناو خاوخێزان و ل ه ماڵی خۆم ل ه ش����یرینخه‌ودا ده‌بووم! ئهوهی ك ه ئامۆژگاریتان ب����ۆ دوای خۆم ده‌ك����هم ،ئهم����ه‌ش یه‌كێك ه له‌و به‌رپرس����یاره‌تیانه‌ی ك ه ل ه س����هر شانمه! دڵنیام ئهگهر كه‌س����ێكی‌تر ل ه ئێو‌ه به‌رپرسیاره‌تییه‌كانی منی وه‌ئه‌ستۆی خۆی گرتبا ،ئێستا ئهو ل ه شوێنی من له‌ژێر سێداره ده‌بوو! وا من ب ه مه‌به‌س����تی ڕه‌زایه‌تی خودا و بهپێی به‌رپرس����یاریه‌تی سه‌رش����انم ،وه‌ك����و كوردێكی خزمه‌تكاری گه‌ل و له‌ڕێگ����هی كاری چاكدا «امر ب���� ه معروف» ئهو چهن����د ئامۆژگارییه‌م كردن ك ه هیوادارم لهم����ه‌ودوا عیبره‌ت وه‌ربگرن و به‌ته‌واوی گوێ ل���� ه ئامۆژگارییه‌كانم بگرن! ب ه هیوای خوای گهوره ،به‌سه‌ر دوژمنانتاندا سه‌ركه‌ون!
شه‌هید پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌د بسم الـل ه الرحمن الرحیم میـلـله‌تی كورد! ڕۆڵ ه و برا عه‌زیزه‌كانم! برا خۆڕاگره‌كانم! میـلـله‌ت ه زوڵمـلێكراوه‌كه‌م! وام ل���� ه دوایی����ن س����اته‌كانی ژیانم����دا چهند ئامۆژگاریه‌كتان ده‌كه‌م! وه‌رن ب ه خاتری خوا چیتر دوژمنایه‌تيی یه‌كتری مه‌كه‌ن! یه‌ك بگرن و پشتان وه‌یه‌كتری بده‌ن و ل ه به‌رابه‌ر دوژمنی زۆردار و زاڵم بوه‌ستن! خۆتان ب ه خۆڕایی ب ه دوژمن مه‌فرۆشن! دوژم����ن هه‌ر ئه‌وه‌ند‌ه ئێوه‌ی ده‌وێ تا كاری خۆی پێتان جێبه‌جێ ده‌كات و قه‌ت به‌زه‌یی پێتاندا نایه! ل ه هه‌ر كاتێكدا بێ ،قه‌ت لێتان نابوورێ! دوژمنانی گه‌لی كورد زۆرن ،زاڵم����ن ،زۆردارن ،بێبه‌زه‌یین. ڕه‌مزی س����ه‌ركه‌وتنی ه����هر گ����ه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌ك یه‌كگرت����ن و یه‌كبوونه! هه‌ر میـلـله‌تێك یه‌كێتی و ته‌بایی نه‌بێ ،هه‌رده‌م ژێرده‌ستی دوژمنانی ده‌بێ! ئێو‌ه گه‌لی كورد هیچتان ل ه گه‌النی سه‌ر ئهم گۆی زه‌ویی���� ه كه‌متر نییه ،به‌ڵكو ل ه پیاوه‌تی و غیره‌ت و لێهاتوویی ل ه زۆر له‌و گه‌النه‌ی ك ه ڕزگاربوون ل ه پێش����ترن! ئهو میـلـله‌تانه‌ی ك ه ل ه چنگی دوژمنه زۆرداره‌كانیان ڕزگاریان بووه ،وه‌ك ئێوه‌ن ،بهاڵم ئهوانهی خۆیان ڕزگار كردوه ،یه‌كێتیان له‌نێواندا هه‌ب����ووه .با ئێوه‌ش وه‌كو هه‌م����وو گه‌النی ڕووی زه‌وی چیتر ژێرده‌س����ت نه‌بن! ه����هر ب ه یه‌كگرتن و حه‌س����وودی به‌یه‌ك نه‌بردن و خۆنه‌فرۆشتن ب ه دوژمنان له‌دژی نه‌ته‌وه‌كه‌مان ،ده‌توانن ڕزگار بن! وا من ل ه دوایین ساته‌كانی ژیانمدا ب ه خاتری خودای گهوره ئامۆژگاریتان ده‌كه‌م ،پێتان ده‌ڵێم و خوا بۆخۆی ده‌زانێ ك ه من ئهوهی ل ه ده‌ستم هات ب ه س����هر و ب ه گیان و تێكۆشان ،ب ه ئامۆژگاری و ڕێنوێنی و ڕێگه‌ی ڕاس����ت نیشاندانی ئێو‌ه درێغیم نه‌كردوه! ئێس����تاش له‌و ساته‌دا و له‌و بارودۆخه‌دا دیسان پێتان ڕاده‌گه‌یه‌نم ك ه چیتر فریوی عه‌جه‌م مه‌خۆن و باوه‌ڕ ب ه س����وێند و ده‌ست له قورئاندان و به‌ڵێن و سۆزه‌كانیان مه‌كه‌ن .چونك ه عه‌جه‌م ن ه خوا ده‌ناس����ن و ن ه باوه‌ڕیان ب ه خوا و پێغه‌مبه‌ر ههیه و ن ه باوه‌ڕیان ب ه ڕۆژی قیامه‌ت و حیس����اب‌و كتاب ههیه! له‌الی ئه‌وان ئێو‌ه هه‌ر لهبهر ئهوهی ك ه كوردن ،با موسڵمانیش بن ،تاوانبار و مه‌حكوومن! بۆوان دوژمنن ،س����هر و م����اڵ و گیانتان بۆ ئه‌وان حه‌اڵڵه و ب ه غه‌زای ده‌زانن! هه‌ر چه‌ندی ك ه به‌ڵێنم وا نه‌ب����وو من بڕۆم و ئێو‌ه له‌ده‌س����ت ئهو دوژمن ه دڵڕه‌ش����ان ه به‌جێ بهێڵم ،بهاڵم ك���� ه زۆر جاریش بی����رم ل ه ڕابردوو و گ����ه‌ور‌ه پیاوانمان ده‌كرده‌وه، ك����ه عه‌جه‌م به فری����و و س����وێند و درۆ و حیـل ه گرتوویانن و كوش����تویانن ،چونك ه ل���� ه مه‌یدانی نه‌به‌ردیدا پێیان نه‌وه‌ستان ،ناچار ب ه درۆ و فڕوفێڵ هه‌ڵیانخه‌ڵه‌تاندوون و كوشتویانن! ئهگهر سه‌رانی هۆز و عه‌شیره‌ت ه كورده‌كانمان خیانه‌تیان نه‌كردبا و خۆیان ب ه حكوومه‌تی عه‌جه‌م نه‌فرۆش����تبا ،ئێم ه و ئێ����وه و كۆماره‌كه‌مان وای
به‌سه‌ردا نه‌ده‌هات! ئامۆژگاری و وه‌سیه‌تم ئهوهی ه با منداڵه‌كانتان بخوێنن ،چونك ه ئێمه‌ی میـلـله‌تی كورد هیچمان ل���� ه میـلـله‌تانی‌تر كه‌متر نیه ،ئیال خوێندن نه‌بێ! بخوێنن بۆئه‌وه‌ی ل ه كاروانی گه‌الن دوا نه‌ك����ه‌ون! هه‌ر خوێندن چه‌كی كوش����ه‌نده‌ی دوژمنه! دڵنیا بن و بزانن ئهگهر ته‌بایی و یه‌كگرتن و خوێنده‌واریتان باش بێ ،زۆر باش����یش به‌سه‌ر دوژمنانتان س����ه‌رده‌كه‌ون! ئێو‌ه نابێ ب ه كوشتنی من و برا و ئامۆزاكانم چاوتان بترس����ێ ،هێش����تا ده‌بێ زۆر كه‌سی دیكه‌ی وه‌كو ئێم ه له‌و ڕێگایه‌دا به‌خت بكه‌ن ت����ا ده‌گه‌ن ه ئاوات و مه‌به‌س����تتان! دڵنیام له‌دوای ئێمه‌ش زۆر كه‌س����ی‌تر هه‌ر ب ه فێڵ و دووڕووی����ی له‌به‌ین ده‌برێن! دڵنیام زۆر له‌وانه‌ی له‌دوای ئێمه‌ش زانات����ر و لێهاتووتر ده‌بن ،بهاڵم هیوادارم كوشتنی ئێم ه ببێت ه په‌ند و عیبره‌ت بۆ دڵسۆزانی گه‌لی كورد. وه‌سیه‌تێكی‌ترم بۆ ئێو‌ه ئهوهی ه ك ه ل ه خوای گهوره داوا بكه‌ن هه‌ر چیه‌كتان بۆ سه‌رفرازی ئهو گه‌ل���� ه كرد ،كۆمه‌كتان ل ه ئهو بوێ ،دڵنیام خوای گهوره س����ه‌رتان ده‌خا و كۆمه‌كتان ده‌كا! ڕه‌نگ ه بڵێن ئه‌ی بۆ من سه‌رنه‌كه‌وتم!؟ ل ه وه‌اڵمدا ده‌ڵێم، ب����هو خوای ه من س����ه‌ركه‌وتووم ،چ نیعمه‌تێك و چ س����ه‌ركه‌وتنێك لهوه گه‌وره‌تر‌ه ك ه ئێس����تا وا من له‌ڕێگ����هی گه‌ل و میـلـله‌ت و واڵته‌كه‌مدا س����هر و ماڵ و گیانم ل ه پێناوی ئه‌ودا داده‌نێم! باوه‌ڕ بكه‌ن م����ن خۆم ل ه دڵمه‌و‌ه ئاره‌زووم بوو ئهگهر مردم ب ه مه‌رگێك بمرم ك ه ل ه حزوری خوا و ڕه‌سووڵی خوا و گه‌ل و میـلـله‌ته‌كه‌مدا ڕووس����وور بم ،بۆ من ئهو مه‌رگ ه سه‌ركه‌وتنه! خۆشه‌ویسته‌كانم! كوردس����تان ماڵی هه‌موو كوردێكه ،هه‌ر وه‌كو ل ه ماڵ����ه‌وه‌دا ئه‌ندامانی ئهو ماڵ���� ه هه‌ر كه‌س ل ه هه‌ر جۆره كار و كرده‌وه‌یه‌كدا ده‌یزانێ ،ئ����هو كاره‌ی پێده‌س����پێرن ،ئیتر كه‌س ماف����ی چاوچنۆكی پێ نیه؛ كوردس����تانیش هه‌ر ئهو ماڵه‌یه .ئهگهر زانیتان كه‌س����ێك ل ه ئه‌ندامانی ئ����هو ماڵ ه كارێكی له‌ده‌س����ت دێ ،لێی گه‌ڕێن با بیكا! ئیت����ر نابێ به‌رد بخه‌ن ه س����هر ڕێی و نابێ به‌و‌ه دڵگیر بن ك ه یه‌كێك ل ه ئێو‌ه به‌رپرسایه‌تيی گه‌وره‌ی به‌ده‌سته‌وه‌یه! ئهگهر كاری گهوره كه‌وت ه سه‌رش����انی كه‌س����ێك و به‌ڕێوه‌ی ده‌با دیاره لێی ده‌زانێ و به‌رپرسیاره‌تيی گه‌وره‌تریشى له به‌رانبه‌ر ئهو ئه‌ركه‌دا هه‌ی����ه .دڵنیا بن هه‌ر برا كورده‌كه‌ت چاكتر‌ه تا دوژمنی كین ه ل ه دڵ! ئهگهر من به‌رپرسیاره‌تی گه‌ورم لهسهر شانی نه‌با ،ئێستا له‌ژێر داری سێداره‌دا ڕانه‌ده‌وه‌ستام، بۆی ه نابێ لهگهڵ یه‌كتردا چاوچنۆك بن! ئهوانهی فه‌رمانی ئێمه‌یان به‌جێ نه‌گه‌یاند ،نه‌ك هه‌ر فه‌رمان جێبه‌جێ نه‌كردن ،به‌ڵكو ب ه ته‌واوی دوژمنایه‌تیان ده‌كردی����ن ،لهبهر ئهوهی خۆم����ان ب ه خزمه‌تكاری خه‌ڵكی خۆمان ده‌زانی! ئێس����تا ئه‌وان له‌نێو ماڵ و منداڵ����ی خۆیان ل ه ش����یرینخه‌ودان ،بهاڵم ئێم ه ب���� ه ناوی خزمه‌تكردن ب ه میـلـله‌ت ،وا له‌ژێر داری
پیرۆزبایی ل ه مه‌سعود بارزانی به‌بۆنه‌ی وه‌رگرتنی خه‌اڵتی ئه‌تله‌نتیک بۆ جەنابی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بەرێز مەسعود بارزانی پیرۆزبایی... لەالیەن «ناوەندی پێش����ەوا»وە ،پڕ بەدڵ پیرۆزبایی لە جەنابتان دەکەین بەبۆنەی وەرگرتن����ی خەاڵتی ئەتلەنتیک ،کەلەالیەن پەیمانی ناتۆوە پێشکەش����تان کراوە وهک که‌سێکی نموونه‌یی ل ه پاراستنی مرۆڤایه‌تی هه‌ڵبژێردراوی. پێدانی ئەم خەاڵتە بە بەریزتان نیش����انەی ئەکتی����ڤ بوون و چاالک بوونی ئێوە لە گەیاندنی پرسی ئاشتی بۆ عێراق و ناوچەکە و نیشانەی ئەوەیە کە کورد دەتوانێ دەوری کاریگەی هەبێ لە ناوچەکە و جیهاندا. ئێمە وەک ناوەندی پێش����ەوا ئەوە بەهەنگاووێکی ئەرێنێ دەزانین بۆ پرس����ی کورد، کە س����ەرکردەیەکی وەک جەنابتان توانیوتانە ئەم خەاڵتە وەربگرن ئەمە شانازیەکە بۆ کوردستان و کورد ،جەنابتان نیشانتان دا کە دەتوانن سەرکردەیەکی کارابن و بەجیهانتان سەلمان کە کوردیش دەتوانێ رەمزێک بێ بۆ پێکەوە ژیان و ئاشتی لەناوچەکە.
.1باوه‌ڕت����ان ب ه خودا و ماجا ،من عندالـل ه و په‌رستنی خودا و پێغه‌مبه‌ر (د.خ ،).به‌جێگه‌یاندنی ئه‌ركی ئایینی پته‌و بێ! .2یه‌كێت����ی و ته‌بای����ی ل ه نێ����وان خۆتاندا بپارێزن! كاری نه‌شیاو مه‌كه‌ن! ل ه به‌رانبه‌ر یه‌كتردا چاوچنۆك مه‌بن ،به‌تایبه‌ت ل ه به‌رپرس����یاریه‌تی و خزمه‌تكردندا! .3خوێندن و زانست و پـله‌ی زانیاریتان به‌رن ه سه‌ره‌وه ،بۆ ئهوهی كه‌متر فریوی دوژمنان بخۆن! .4ب����اوه‌ڕ ب ه دوژمنان مه‌ك����ه‌ن ،به‌تایبه‌ت ب ه عه‌ج����هم ،چونك ه ب ه چهند ه����ۆ و ڕێگاو‌ه عه‌جه‌م دوژمن����ی ئێوه‌ی����ه! دوژمنی گه‌ل و نیش����تمان و ئایینتانه! مێژوو س����ه‌لماندوویه‌تی ك ه به‌رده‌وام ل ه لەگەڵ رێزیی دوبارە... كورد له‌به‌هانه‌ی ه و ب ه كه‌مترین تاوان ده‌تانكوژێ دەستەی بەرێوەبەری ناوەندی پێشەوا و ل���� ه هیچ تاوانێ����ك به‌رانبه‌ر ب ه كورد دهس����ت ئۆسلۆ ـ نۆروێژ ٢٤ /ـ٢ـ ٢٠١١ ناگێڕێته‌وه! .5بۆ چهند ڕۆژێك ژیانی بێقیمه‌تی ئهم دنیایه خۆتان مه‌فرۆشن ب ه دوژمن ،چونك ه دوژمن دوژمن ه و جێگه‌ی هیچ باوه‌ڕپێكردنێك نیه! .6خیان����ه‌ت ب ه یه‌كتر مه‌ك����ه‌ن؛ ن ه خیانه‌تی سیاس����ی و ن ه گیانی و ماڵی و نامووسی ،چونك ه خیانه‌تكار الی خودا و مرۆڤ سووك و تاوانباره! خیانه‌ت ب ه ڕووی خیانه‌تكاردا دهگهڕێتهوه. .7ئهگ����هر یه‌كێك ل ه ئێ����وه توانی كاره‌كانی ئێو‌ه به‌ب����ێ خیانه‌تكردن ئه‌نجام ب����دا ،هاوكاری بكه‌ن ،نه‌وه‌ك له‌پێناوی چاوچنۆكی و به‌خیـلییه‌و‌ه دژی بوه‌س����تن؛ یاخوا نه‌كا ببن ب ه جاسووس����ی بێگان ه له‌سه‌ری! .8ئهو ش����وێنانه‌ی ل���� ه وهس����یه‌تنامه‌كه‌دا نووسیوم ه بۆ مزگه‌وت و نه‌خۆشخانه و قوتابخانه، ئێو‌ه هه‌مووتان داوای بكه‌ن تا ده‌كرێ و سوودیان لێوه‌رده‌گیرێ! .9ئێ����وه ل ه خه‌ب����ات و هه‌وڵ و تێكۆش����ان مه‌وه‌ستن ،تا وه‌ك هه‌موو گه‌النی تر له‌ژێر چه‌پۆكی دوژمن����ان ڕزگارتان ده‌بێ! ماڵ����ی دنیا هیچ نیه! ئهگهر واڵتێك و هه‌بێ ،سه‌ربه‌ستی و هه‌بێ ،ماڵ ساڵ نی ه ک ه ل ه ئێران دا هه‌زاران کهس ب ه تاوانی سیاسی نه‌گیرێن و ب ه تاوانی چاالکیی و خاك و نیش����تمانه‌كه‌و هی خۆتان بێ ،ئهو كات ه هه‌موو شتێكتان ههیه ،هه‌م ماڵ ،هه‌م سه‌روه‌ت ،سیاسی دادگایی نه‌گیرێن و تووشی زیندانی درێژماو‌ه نه‌بنه‌وه .تاوانی هه‌موو ئهو که‌سان ه ک ه ل ه سۆنگه‌ی کرده‌وه‌کانیان تووشی ئهو سزایان ه بوون ،ل ه ئایینی سزادانه‌کان ب ه تاوانی هه‌م ده‌وڵه‌ت ،ئابڕو و نیشتمانتان ده‌بێ! .10م����ن پێ����م وا نی���� ه حه‌قی خ����ودا نه‌بێ ،سیاسی پێناس ه ده‌کرێن ،بهاڵم بهو حاڵ ه ئیستاش ک ه ئیستای ه ل ه یاساکانی دادوه‌ریی حه‌قی‌ترم لهسهر بێ ،بهاڵم ئهگهر كه‌سێك الی وا کۆماری ئیسالمی دا تاوانی سیاسی پێناس ه بۆ نهکراوه. بوو ل ه كه‌م تا زۆر شتێكی الی منه ،سه‌روه‌تێكی له‌سیسته‌می قه‌زایی کۆماری ئیسالمیدا زیندانی سیاسی به‌مانا حقووقییه‌که‌ی بوونی زۆرم جێ هێشتوه ،با بچێ ل ه واریسانم داوا بكا و نیی ه و هیچ‌زیندانییه‌کی سیاس����ی وهک زیندانی سیاس����ی پێناسه‌ناکرێت .تاوانی وهک وه‌ری بگرێته‌وه! تا ئێو‌ه یه‌كتر نه‌گرن ،سه‌رناكه‌ون! زوڵم و زۆر محارب ،هه‌وڵدان له‌دژی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و ئاژاوه‌گێڕی و تێکدانی هه‌لوومه‌رجی واڵت له‌یه‌ك مه‌ك����ه‌ن ،چونك ه خوا زۆر زوو زاڵم له‌به‌ین ئهو تاوانه‌ن که‌ده‌خرێنه‌پاڵ زیندانی سیاس����ی به‌بێ ئه‌وه‌پێناسه‌ی زیندانی سیاسی له دهب����ا و نابوودی ده‌كا .ئ����هوه به‌ڵێنی خواوه‌ند‌ه سیسته‌می قه‌زایی کۆماری ئیسالمیدا هه‌بێت. دامه‌زراندی که‌مپینێک بۆ زیندانیانی سیاسی نه‌ته‌وه‌کانی ئێران ب ه کرده‌وه‌یه‌کی به‌جێ بێ ك����هم و زیاد ،زاڵم ده‌ڕووخێ و نابوود ده‌بێ و خوا تۆڵه‌ی زوڵمی لێ ده‌كاته‌وه .هیوادارم ئه‌وان ه و به‌که‌ڵک دێت ه هه‌ژمار و جێگای دهس����ت خۆش����ی ه ل ه سه‌رپه‌رشتیارانی ئهم که‌مپینه، له‌گوێ بگرن و خوا س����ه‌ركه‌وتووتان بكات به‌سه‌ر هیوادارین ک ه بتوانن به‌رده‌وام بن ل ه گه‌یاندنی ده‌نگی زیندانیانی سیاس����ی ب ه گش����ت دوژمناندا. کۆروکۆمه‌ڵ ه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان. وه‌ك سه‌عدی فه‌رموویه‌تی: ئێم ه وهک ناوه‌ندی پێش����هوا ،پش����تیوانی و پشتگیری خۆمان لهم هه‌نگاوه پیرۆز و «مراد ما نصيحت بود و گفتیم گه‌وره‌ی ه که‌مپه‌ینه‌که‌تان ده‌رده‌بڕین و ڕایده‌گه‌یه‌نین ئاماده‌ی هه‌رچه‌شنه هاوکارییه‌کین ل ه حوالت با خدا كردیم و رفتیم»
پشتیوانی له كه‌مپه‌ین ی به‌رگر ی ل ه زیندانیان ی سیاس ی نه‌ته‌وه‌كان ی ئێران
خزمه‌تگوزاری گه‌ل و نیشتمان قازی محه‌ممه‌د
راستای به‌رگری ل ه زیندانیانی سیاسی ل ه هه‌رنه‌ته‌وه‌یه‌ک بن ل ه ئێراندا. لەگەڵ رێزیی دوبارە... دەستەی بەرێوەبەری ناوەندی پێشەوا ئۆسلۆ ـ نۆروێژ 2011/3/6
11 KURDISTAN REPUBLIC
1390 ی خاکه‌لێوه‌ی10 ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ
important ones are: Water and oil. Euphrates, Tigris, Aras rivers are the main water sources, while there are other small tributary ones such as Small and greater Zab rivers. The richest oil fields of Iraq are located around the Kurdish cities of Kirkuk and Khanaqin. There are oil reserves in Kurdish parts of Turkey, Syria and Iran. There also reports of uranium deposits. The mining activities in Kurdish part of Turkey are concentrated in oil, chrome, lead and zinc production. The world’s second largest and richest chrome mines are situated in Elazig province in Kurdistan region in Turkey. Turkey’s largest hydroelectric and dam plats are located in Kurdish parts of Turkey. The Keban plant and Ataturk Dam in the south East Anatolian Project (GAP) built on the rivers of Euphrates and Tigris is the largest producer of electricity but most of it is transported to the western part of Turkey. Most of Kurdistan’s mineral wealth lies untapped. The Kurdish areas are primarily engaged in agricultural activities and main staple crops include wheat, barley, tobacco, rice, peas, lentils, pistachios, sugar beat, cotton, sunflower seeds. Fruit and orchard gardens of Kurdistan are rich with vineyards, apricots, apple, pear, melons and olives among others. 7. Division of Kurdistan Kurdistan was first divided when the Ottoman and Persian empires reached a settlement after the war in Chaldiran in 1514 where Ottoman Sultan Selim defeated the Shah Ismail 1 of the Safawids Dynasty with the help of Kurdish forces. In recognition of the crucial role Kurds played in the war, Selim concluded a pact with the Kurdish tribes and formally recognised sixteen autonomous Kurdish principalities about fifty Sanjacks. Their hereditary rulers were confirmed in office and were granted privileges such as striking coinage and having a Friday public prayer (Khutba) being recited in their name. They were not accountable to the Sultan and nor were they required to pay him tribute. But in return, they were bounded not to rise against the Porte and not to modify the frontiers of the ‘state’, supposedly so as to protect the rights of adjoining principalities but actually to prevent the emergence of a unified Kurdish state. From the end of 18th century until the end of WW1, Kurdish principalities led a number of revolts against the Ottoman rule, resisting Ottoman attempts to rule from the centre. The Prince of Botan Principality Emir Bedirkhan’s uprising in 1843 and Sheikh Ubeydullah Nehri’s revolt in 1880 were the most significant attempts by Kurdish leaders to create an independent homeland for the Kurds. But, the Ottomans were able to put down both of these uprisings because the Kurdish leaders failed to win the backing of any great powers to sustain their revolt. None of the Great Powers, such as the British and Russians were willing to see a change in the balance of powers that existed at the time. However, there was a brief
Kemal became worried that if Kurds in Iraq were able to form a stronger administration with Kirkuk included, then this would encourage Kurds in Turkey. Sheikh Mahmoud’s efforts to govern Kurdistan region in Iraq came into conflict with the greater designs of the British Empire. From 1919 to 1930, the relations between British forces and Kurds is Iraq grew worsened so much so that British Royal Air force was deployed to bomb Kurdish targets. The superior and modern British forces finally put down Kurdish revolts and Kurds had to wait for another day.
Kurdistan was first divided when the Ottoman and Persian empires reached a settlement after the war in Chaldiran in 1514 where Ottoman Sultan Selim defeated the Shah Ismail 1 of the Safawids Dynasty with the help of Kurdish forces moment when the Kurdish goal of independence looked achievable. At the end of First World War, President Woodrow Wilson of the United States promised freedom to the subjugated peoples of Ottoman Empire. He said “the other nationalities which are now under the Turkish rule should be assured unmolested opportunity of autonomous development”. At Paris Peace Conference, Sherif Pasha represented Kurdish demands. Kurds were promised an independent state. The Treaty of Sevres produced on 10 August 1920 envisaged a somewhat smaller Kurdish state, and the Vilayet of Mosul in the south, a third of Kurdistan that was to be given to France and six other vilayets in the East were offered to the Armenians who were promised a Greater Armenian state. The conditions built into the Treaty were so sever, unreal and arbitrary that, even the Kurdish nationalists could not bring themselves to accept it. The succeeding events made the Treaty null and void. The newly established Republic in Turkey has replaced the Ottomans and they signed a new treaty with Allied Powers in Lausanne on 24 July 1923. This treaty formally divided the Kurdish land into four parts between Turkey, Iran, Iraq and Syria. The seeds of present day instability and conflict in Middle East were sown in Lausanne. 8. The Oppression and Kurdish Resistance Many Kurds felt let down and betrayed. From a promised independent state to a status
that offered them nothing was devastating for the Kurdish people. So they have responded in the only way that was left open to them which was to take up arms and revolt. The whole Kurdistan was up in arms. From 1920 to 1947 there were uprisings in Turkish, Iraqi and Iranian parts of Kurdistan, all however were brutally suppressed. Hundreds of thousands of people lost their life; many more were deported from their homes while their village and belongings plundered. The first shot was fired in Turkey in 1920 in Kocgiri near Sivas. This was followed by the Sheikh Said revolt in 1925. Turkish forces managed to put down Sheikh Said’s uprising only after French allowed Turks to ferry arms and extra forces and equipment from Syria to surround Kurdish forces from the rear. After this revolt, Kurds started a mass revolt in Ararat, near the border with Russia in 1930. After the Ararat Revolt, the Kurds of Dersim vilayet rose, but their attempts was also brutally crushed. No Great powers were willing to listen and offer a hand of support to Kurdish leaders. Instead they armed and trained the newly established Republican Turkish army. From the start, the Republican Turkish leaders pursued a campaign of forced deportation, assimilation and massacre against the Kurds in the hope of annihilating the very existence of Kurdish identity and presence in Turkey. Kurdish language was banned, Kurds existence was denied, their history erased from texts and books: the whole population of
Kurdish region was forced to live in prison-like conditions. The young republican Turks ruled Kurdistan under emergency rule for a long time and with an iron fist squeezed their last colonial possession tightly. In Iran, the Kurds revolted under the leadership of Simko, the head of the Shikak tribe in October 1921. His revolt was defeated. In January 1946, after the World War II, in the Kurdish town of Mahabad, the leaders of Kurdish people declared Kurdistan Republic. The declaration of the Republic was boosted by the presence of a strong unit of Barzanis from the Kurdish parts of Iraq who were given the task of defending the Republic. Unfortunately, the victorious Allied powers would not contemplate supporting the Kurds, and after eleven months and eleven days, Qazi Mohammad, the President and several of his comrades were arrested by the Iranian troops and hanged in March 1947. The collapse of the Kurdistan Republic in Mahabad was a big blow to the aspiration of the Kurdish nation in all the parts. In the newly created Iraq, Kurds rose under the leadership of Sheikh Mahmoud Berzenji. Originally the British forces in Iraq supported him and Sheikh Mahmoud was helped to form his own administration in and around Suleimania. But relations soon deteriorated when Kurds demanded the inclusion of Kirkuk into their administration. Kurds’ demand was refused and fighting broke out. Turkish provocations also played a hand. Turkish leader Mustafa
9. Barzani Revolution There ensued a deadly silence, until 1958, when a group of officers led by General Abdulkerim Qasim in Iraq staged a coup and overthrew the government. In order to legitimize his coup, General Qasim introduced a number of measures, among which was to issue an amnesty to General Barzani and his comrades who had fled to Soviet Union after Mahabad fell. Kurds were recognised as partners in the new Iraqi state. General Barzani’s return to Kurdistan brought fresh hopes to Kurds all over Kurdistan. When it became clear that Iraqi army leaders would not be able to fulfil their promises made to the Kurds, fighting erupted again in 1961, which resulted in signing of an Autonomy Agreement on 11 March 1970. For the first time, the whole of Kurdistan had a leader recognised by all the Kurds in all the parts of Kurdistan. General Mustafa Barzani became a national hero for all the Kurds. The critical issue of the Kurdish city of Kirkuk proved to be the key stumbling block to peace between Kurds and Iraqis. Saddam Hussein, then as Vice President of Iraq would not agree to Kurdish demands that Kirkuk be included into the areas governed by Kurdish administration, and begun to look for ways to undermine the support of Kurdish revolution. Iraq made substantial compromises to the Shah of Iran over the Shatt-Al Arab waters in return for Iranian help in suppressing the Kurdish revolution. Due to strategic calculation and real politics, the US Administration encouraged the Iranians to stop supporting Kurds, and having lost the backing of the Western powers, Kurdish leaders could not count on the support of Russia, who was supporting Iraq at the time, and the Kurdish revolution in Iraq came to a bitter end. The walls that surrounded the Kurdish region in Iraq became a prison once again, and all the regional governments joined together to bring down Kurdish hopes for a homeland of their own. Kurds in Iraq, led by General Barzani decided to migrate en masse to Iran. Over 600,000 Kurds joined him on his way to settle in Iran. From Iran, the legendary leader went to United States of America, to receive treatment; there he died of cancer on 1st March 1979. ..........
Republic of Kurdistan
کۆماری کوردستان
1390 ی خاکه‌لێوه‌ی10 ئۆرگانی ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وای ه ـ
:بۆپەیوەندی گرتن pishawcenter@yahoo.com pishawacenter@gmail.com 004746346523
:خاوه‌ن ئیمتیاز
ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی پێشه‌وا
: سپاس بۆ
www.rojhelattimes.org سایتی رۆژهەاڵت تایمز
12
www.pishawa.blogsky.com
:ئاماده‌کردنی
ئاگری باڵه‌کی
:بلۆگی ره‌سمی ناوه‌ند
Kurdistan A divided Land A Short Contemporary History
1.Introduction The break up of states, such as Yugoslavian federation, Czechoslovakia and more recently Sudan have made it clear that where people demand their right to self-determination, the international community are now –at least, in relation to artificially created states, prepared to support them. It is only natural that the Kurdish nation should also demand to be listened to and given a fair hearing about its claim for self-determination. Far too long the Kurds have suffered at the hands of imperial powers and been the victim of their vicious campaigns. The international community has a duty to help and protect and respect the long suppressed aspirations of the Kurdish People to have their own self-government in their regions. The interest of the world peace and regional harmony in the Middle East would better be served if Kurds are allowed to create their own organisations and administrations in the regions where they live. KURDS: A NATION WITHOUT A STATE The Kurds are one of the largest nations in the world today who does not have a state of their own. The Kurdish people have lived in their own country, Kurdistan, for thousands of years. They are the descendants of Medes, Karduchois who lived there some four thousand years ago. The Kurds are a people of IndoEuropean origin. They speak a Indo-European language known
as Kurdish, and comprise the majority of the population of the Kurdistan regions - however, included therein are Arab, Armenian, Assyrian, Azeri, Jewish, Persian, and Turkic communities. Most inhabitants are Muslim, but adherents to other religions are present as well- including Yazidis, the Yarsan, Alevis, Christians, and Jews. The formation and development of Kurdish national characteristics bears a close resemblance to the geographical and socio-political environment in which the Kurds live. Historically great empires sought to increase and extend their control over Kurdish areas in competition with one another. From the fall of Ninoveh in 612 B.C., when the Medes vanquished the Assyrian Empire, to the battle of Chaldiran in 1514, which roughly established the partition of Kurdistan between Ottoman and Persian Empires, the Kurdish region came under the domination of successive conquerors of west Asia. 2. Territory The largest part of Kurdistan lies inside Turkey. The Kurdish territory comprises 18 vilayets (counties), which lie in Eastern and South Eastern Anatolia and covers 230,000 square kilometres (about 30% of all Turkey). The boundaries of Kurdish territory in Iran coves an area of 125,000 square kilometres, from the Mount Ararat in the North to the Zagros Mountains in the
1-2
South, to the west it is bounded by the Iraqi-Iranian and Turkish Iranian borders, to the East by Lake Urmieh. The total area of Kurdish territory in Iraq is still an issue of contention between the Kurds and the Iraqi government. The territory claimed by the Kurds include the vilayets of Suleimania, Arbil, Dohuk, Kirkuk with Khanaqin, Sanjar, Kifri and Kalar townships, totalling some 74,000 square kilometres. In Syria, there are three regions which have substantial Kurdish population: Kurd Dagh, the rugged hill country in the north of Aleppo; Jazira (the island between the rivers of Tigris and Euphrates) in the north-west around Jarablus and Ain al Arab, also the Turkish borders; and thirdly, the largest concentration, in north eastern Syria, the greater part of the Al Hasakah province which includes the cities of Qamishly and Haseki and in the ‘beak’ of northjeastern Syria against the borders of Iraq and Turkey. 3. Population There are no official statistics for the total numbers of Kurdish population. For obvious political reasons the governments of Country
Population
Turkey Iran Iraq Syria Total:
18-20 million 9-10 milion 7-8 million 1,9- 2 million 35-40 million
Turkey, Iran, Iraq and Syria do not give a figure for the number of Kurds who live within their borders. The estimate of the Kurdish population in each regions of Kurdistan which lies in Turkey, Iran, Iraq and Syria varies from 35 million to 40 million.
4. Language Kurdish people have a language of their own. They speak Kurdish, which is a member of the family of Iranian languages and like other Iranian languages, has an Indo-European origin. Kurdish is therefore akin to Persian than to Arabic or Turkish. There are three major dialects in Kurdish. The northern and northwestern dialects, usually called Kurmanji (or Bahdini) are spoken by largest number of Kurds. It is the literary language of Kurds. The southern dialect, often called Sorani, although Sorani properly speaking is only one of the dialects belonging to this group, which also includes Gorani (spoken by the Kurds in Kermanshah (Bakhtaran) in Iran and is very similar to Lori, and Iranian language spoken by the Lors, Suleimania and many other dialects. Zazaki dialect is spoken
As a % of country’s population
24-26 12-13 25-26 9-10
% of Kurdistan’s population
53 26 17 4 100
in the north and northwestern sectors of Kurdistan. 5. Religion The vast majority of Kurds are Muslims of the Sunni sect. The Kurds were converted to Islam (mostly by conquest) in the first half of the seventh century. Apart from the Sunnis, there are Shi’ite Kurds in Kermanshah region of Iran as well. Besides Sunni and Shi’ite Islam, there are Alawis in northwestern Kurdistan, Ahl-e Haq (the People of Truth) or Kakai. There are Yezidis and Yarsans as well. There has always been Christians and Jewish communities living among the Kurds, frequently performing specialised economic tasks. Before the involvement of European powers in the region, there were three Christian ethnic-religious groups living among the Kurds. The Suryanis, speaking Aramaic dialect, belong to the Syrian Orthodox or Jacobite Church. The Ashuris (Assyrians) belongs to the Nestorian Church. The Armenians, who had their language and their own Gregorian Church were the largest group of Christians; they lived all over Kurdistan and well beyond its northern and western parameters. But through a policy of re-settlement, deportation and massacres orchestrated by central governments, Armenians have been forced to flee their former homes. 6. Natural resources Kurdistan has many natural resources. But the two most