Εθνικές Επάλξεις. Τεύχος 113 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2015) by Apostolos

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΗ

Ε Κ Δ Ο Σ Η • A P. T E Y X . 1 1 3 • Ι Ο Υ Λ Ι Ο Σ - Σ Ε Π Τ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ 2 0 1 5

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ

ΔΙΕΥΘ. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ: KTIPION ΣXOΛHΣ EΘNIKHΣ AMYNHΣ ΠEΔION APEΩΣ • 113 62 AΘHNAI

ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΒΡΑΒΕΙΟ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

ΤΡΙMHNIAIA ENHMEPΩTIKH EKΔOΣH ΣYNΔEΣMOY EΠITEΛΩN EΘNIKHΣ AMYNHΣ • ETOΣ 22 ο • AP. TEYX. 113 • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

>> KΥΡΙΟ ΑΡΘΡΟ

Η Σύγκρουση των Πολιτισμών

ίναι αλήθεια ότι το τελευταίο χρονικό διάστημα, πλέον της σοβούσης οικονομικής κρίσης αρκετών κρατών μελών της ΕΕ, λόγω των εγγενών αδυναμιών που ενυπάρχουν εντός αυτής αλλά και στην δημιουργία της Ευρωζώνης, αντιμετωπίζεται μία πρωτοφανής για τα δεδομένα της Ευρώπης πληθυσμιακή μετακίνηση, προερχόμενη κυρίως από εστίες κρίσης και έντασης, στο ευρύτερο γεωστρατηγικό περιβάλλον της. Ένα υποκρυπτόμενο όμως μήνυμα, το οποίο καταγράφεται ως απόρροια της μέχρι τώρα στρατηγικής που χαράσσεται στην ΕΕ, είναι ότι χώρες της κεντρικής κυρίως Ευρώπης που ήταν σχετικά μακριά από το πρόβλημα, δεν μπορούν πλέον να αποφύγουν την διαχείριση της εν λόγω κρίσης. Δεν δύναται πλέον κάποιος να αποκρύψει το μέγεθος του προβλήματος, «οχυρωμένος» πίσω από υφιστάμενες νομολογίες της ΕΕ, όπως ο επονομαζόμενη συνθήκη «Δουβλίνο ΙΙ». Επί του πρακτέου, χρειάσθηκε να αρχίσουν να καταφθάνουν πρόσφυγες και μετανάστες στην αυλή του κυρίως Ευρωπαϊκού πυρήνα, ώστε να προκληθεί αντίδραση των Ευρωπαίων εταίρων σε κεντρικό επίπεδο, παρά τις επί χρόνια εκκλήσεις των νοτίων κρατών – και της χώρας μας- για αντιμετώπιση του προβλήματος στην βάση του, έστω και τμηματικά.

καταγραφόμενη αντιστοιχία με την σημερινή πραγματικότητα, έγκειται στο ότι ο Ευρωπαϊκός χώρος έχει και στο παρελθόν γνωρίσει ανάλογες προκλήσεις, ως συνέπεια πολεμικών συγκρούσεων, όχι μόνο στον περίγυρό του, αλλά και εντός αυτού, από τις οποίες έλαβε ελάχιστα ιστορικά διδάγματα. Παράλληλα, ο «επιτήδειος ουδέτερος» της περιοχής, συνεχίζει την επαμφοτερίζουσα τακτική της διπλής όψης των στρατηγικών του επιλογών. Όταν π.χ. η γείτονα κατενόησε ότι πρέπει να συμμετάσχει στην διεθνή προσπάθεια αντιμετώπισης του αποσταθεροποιητικού παράγοντα με την επωνυμία ΙΣΙΣ στην Μέση Ανατολή, το έπραξε προφανώς σκοπεύοντας σε ιδιαίτερα οφελήματα, από την εν λόγω συμμετοχή. Συγχρόνως, μέσω μιάς επιλεκτικής ευαισθησίας των κ. Ερντογάν και Νταβούτογλου, φαίνεται ότι μάλλον κινείται παράλληλα και στην εκ του ασφαλούς προσπάθεια εκκαθάρισης του Κουρδικού στοιχείου, από το βόρειο τμήμα της Συρίας (π.χ. διευκολύνοντας μετακίνηση πληθυσμών). ΄Ενας από τους αφανείς υποκρυπτόμενους στόχους βέβαια, είναι η προσπάθεια ανάπτυξης μιας ζώνης ελέγχου, αποδυναμωμένης πλήρως από το γηγενές τμήμα του πληθυσμού. Ταυτόχρονα, επιχειρεί την άσκηση πίεσης στην Ευρώπη αλλά και στον διεθνή παράγοντα, διευκολύνοντας κατά το μάλλον ή ήττον τις μετακινήσεις προσφύγων και μεταναστών προς την ΕΕ, έναντι βέβαια ανταλλαγμάτων. Η χώρα μας, παρά την οικονομική κρίση, φαίνεται ότι προκαλεί και πάλι το

διεθνές ενδιαφέρον, όπως δημοσίως παραδέχθηκε ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Jean-Claude Juncker. Το παράδειγμα που ανέφερε, ήταν ο «αρτοποιός της νήσου Κω», ο οποίος από το υστέρημά του μοίραζε καθημερινά αρτοσκευάσματα, σε εξουθενουμένα παιδάκια και πρόσφυγες που έφθασαν στην περιοχή. Ταυτόχρονα, στα απέναντι ακριβώς παράλια (Αλικαρνασσός), η φοβερή εικόνα του μικρού «Αϋλάν», από το «Κομπάνι» του βόρειου τμήματος της Συρίας, που επι μήνες δεχόταν τις επιθέσεις του ΙΣΙΣ, ασφαλώς και προκάλεσε το διεθνές «ερέθισμα» των αντανακλαστικών του Ευρωπαϊκού χώρου και της παγκόσμιας πολιτισμένης δημοκρατικής κοινότητας.

τελική κατάσταση στον ευρύτερο γεωστρατηγικό χώρο, περιγράφεται από μια μεγάλη προσπάθεια της χώρας μας, με σκοπό την αντιμετώπιση του τεραστίου κύματος προσφύγων και μεταναστών προς την Ευρώπη (μόνης σχεδόν στην περιοχή), παρά τά όποια οικονομικά προβλήματα. Η δράση αυτή, είναι ασφαλώς αποτέλεσμα της βίαιης προσπάθειας εκπατρισμού ανθρώπων απο χώρες όπως η Συρία και της αρνητικής στάσης των μεγάλων κέντρων αποφάσεων στην Ευρώπη, να ομονοήσουν στην ακολουθητέα στάση μιας ουσιαστικής μεταναστευτικής πολιτικής. ΄Ετσι, σε αρκετά κράτη της ΕΕ παρατηρείται η άρνηση στην αντιμετώπιση ενός εμφανούς προβλήματος κατά τρόπο αποτελεσματικό, παρά την αρχική ευφορία επί του θέματος. Στο γεγονός αυτό, συμβάλλει ασφαλώς και η επιλεκτική αδιαφορία της Άγκυρας για το θέμα, αλλά και η τήρηση στάσης που είναι ενάντια στις διεθνείς αρχές του ανθρωπισμού και του Δυτικού πολιτισμού. Το εμφανές συμπέρασμα που καταφανώς προκύπτει, είναι ότι ασφαλώς ενυπάρχει μετά τις τελευταίες γεωστρατηγικές εξελίξεις κυρίως στην Μέση Ανατολή, η Σύγκρουση των Πολιτισμών, την οποία πρώτος πρίν από λίγια χρόνια είχε περιγράψει στο γνωστό πόνημά του, ο Samuel Huntington. Με την διαφορά ότι ο υπόψη θεωρητικός της γεωπολιτικής, μάλλον απέτυχε στον καθορισμό του ορίου στο οποιο θα έφθανε ο Δυτικός τρόπος σκέψης και ο αντίστοιχος της βίας έναντι του πνεύματος του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Τα αποτελέσματα σήμερα των θερμών αντιπαραθέσεων και των τεκτονικών αλλαγών στην γεωπολιτική θεώρηση των πραγμάτων, είναι εμφανή.. Ελπίζουμε όμως μετά τις τελευταίες εξελίξεις, ότι όντως έχει ληφθεί το μήνυμα και στην αντίπερα πλευρά του Αιγαίου… Είναι απαίτηση του διαμορφούμενου ήδη νέου γεωστρατηγικού περιβάλλοντος ασφάλειας, οικονομίας και κοινωνικών απαιτήσεων, παγκοσμίως… Έτσι μόνο οι πανανθρώπινες αξίες του ανθρωπισμού αλλά και του πολιτισμού που καλιεργήθηκε χιλιάδες χρόνια πρίν εδώ στην χώρα μας και στην ανατολική πλευρά της Μεσογείου, θα συντελέσουν στην αποφυγή δημιουργίας χάσματος και σύγκρουσης πολιτισμών. Το Διοικητικό Συμβούλιο

Στη διεύθυνση www.seetha.gr υπάρχει ανανεωμένος ιστότοπος του Συνδέσμου στον οποίο έχουν αναρτηθεί παλαιότερα τεύχη των Εθνικών Επάλξεων σε μορφή PDF ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

>> ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΕΚΔΟΤΗ

ο αφιέρωμα του παρόντος τεύχους, αναφέρεται στις Ελληνίδες και την προσφορά τους στους αγώνες της πατρίδας μας, στη διαδρομή του χρόνου και της ιστορίας. Τα αξιόλογα άρθρα των συνεργατών του περιοδικού μας, εκτιμούμε ότι θα προσφέρουν μια σε βάθος ενημέρωση των αγώνων και των θυσιών των Ελληνίδων, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το πρώτο άρθρο του αφιερώματος με τίτλο «Οι Αρχαίες Ελληνίδες Πρόγονοί μας» είναι του κ. Παναγιώτη Κ. Δαμάσκου, Δρ. Φιλοσοφίας, Καθηγητού Σ.Α.Ε.Α.. Το επόμενο άρθρο με τίτλο «Αθήνα vs Σπάρτη: Η Ελληνίδα στον Αρχαίο κόσμο της Κλασικής Εποχής» είναι της κ. Σύλβιας Κατούντα, Διδάκτορος Γενικής και Συγκριτικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης. Ακολουθούν τα άρθρα με τίτλο «Ελληνίδες Ηρωίδες και Μάνες Ηρώων (Μνήμες και Στοχασμοί από την Εθνική Παλιγγενεσία του 1821)» της Δρ κ. Μερόπης Ν. Σπυροπούλου, Ομότιμης Καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών και «Ένας άδηλος παράγων του Αγώνα για την Ελευθερία. (Η συνεισφορά των ελληνίδων κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο)» του κ. Γεωργίου Φουντουλάκη, Δρ Πανεπιστημίου Αθηνών. Το αφιέρωμα ολοκληρώνεται με άρθρο της σύνταξης του περιοδικού με τίτλο «Πίνδος 1940: Στα βήματα του Θρύλου και της Ιστορίας» και πίνακα με ονοματεπώνυμα των Ελληνίδων της Εθνικής Αντίστασης 1941-1944. Στο τρίμηνο Ιουλίου – Αυγούστου - Σεπτεμβρίου, τα πιο σημαντικά γεγονότα που μονοπώλησαν το ενδιαφέρον όλων μας, ήταν αφενός η υπογραφή μιας τρίτης συμφωνίας με τους εταίρους μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μετά από ένα επτάμηνο συνεχών συζητήσεων και διαπραγματεύσεων, ενώ οι όροι έχουν αρχίσει σταδιακά να εφαρμόζονται, με επιπτώσεις που σύντομα θα εμφανισθούν και αφετέρου η διενέργεια

βουλευτικών εκλογών με τα γνωστά πλέον σε όλους αποτελέσματα. Στο διπλωματικό περισκόπιο όπως πάντα, δημοσιεύεται άρθρο του μόνιμου συνεργάτη του περιοδικού μας κ. Γεωργίου Σέκερη, πρέσβυ ε.τ. με το επίκαιρο θέμα “Ευρωενωσιακές Προοπτικές”, ενώ στο πολιτικό και στρατηγικό περισκόπιο άρθρα του Δρ κ. Κωνστ. Γε. Αθανασόπουλου, Ομοτίμου Καθηγητού του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών Πολιτικών Επιστημών, με τίτλο «Οι υποχρεώσεις των Εθνικών Δημοσίων Διοικήσεων έναντι του Δικαίου και των Οργάνων της Ε.Ε.» και του Steve LeVine, Quartz’s με τίτλο «Πώς η Κίνα κατασκευάζει τη μεγαλύτερη εμπορική και στρατιωτική αυτοκρατορία στην ιστορία», σε απόδοση στα Ελληνικά υπό του κ. Πόκα Χαραλάμπους, Αντγου ε.α. Στο παρόν τεύχος περιλαμβάνεται επίσης και η εισήγηση του Δρ κ. Νικήτα Νικητάκου, Πλοιάρχου ΠΝ ε.α. Καθηγητού του Πανεπιστημίου Αιγαίου, (Τμήμα Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών), που δεν δημοσιεύθηκε στο προηγούμενο τεύχος, με τίτλο «Η Επίδραση των Νέων Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) στην Νησιωτική Ανάπτυξη» και η οποία παρουσιάσθηκε κατά την ημερίδα του Συνδέσμου στη Σάμο – Αγαθονήσι στις 10 – 12 Μαΐου 2015. Συνιστάται επίσης η σχετικά νέα ενότητα του περιοδικού, με το γενικό τίτλο «Ανάλυση Κυρίων Γεγονότων» και η ανάγνωση των μικρών ενημερωτικών άρθρων, των Δρ κ. Κωνσταντίνου Φίλη, Διευθυντού Ερευνών του ΙΔΙΣ με τίτλο «Η αμφίσημη δραστηριοποίηση της Τουρκίας», κ. Μελέτη Μελετόπουλου, Δρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών του Παν/μίου της Γενεύης και Διευθυντή του Περιοδικού «Νέα Πολιτική», με τίτλο «Η αμερικανική εξωτερική πολιτική κλείνει μέτωπα εν όψει κρίσης στην Μέση Ανατολή», του κ. Χρήστου Μηνάγια, Ταξχου ε.α., Γεωστρατηγικού Αναλυτή- Συγγραφέα με τίτλο. «Η Δοκιμασία της Διακηρυγμένης Στρατηγικής Erdoğan - Davutoğlu και οι Εξελίξεις στην Ανατολική Τουρκία», του κ. Πόκα Χαραλάμπους, Αντγου

ε.α. Μέλους ΔΣ ΣΕΕΘΑ με τίτλο «Λεπτές Ισορροπίες στην Ουκρανία» και Δρ κ. Αλεξάνδρου Κούτση, Ομοτίμου Καθηγητού Μεσανατολικών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου με τίτλο «Συρία: Οδεύοντας προς την Λύση». Στα ιστορικά θέματα άξιο προσοχής και μελέτης είναι το άρθρο του Δρ κ. Άγγελου Ι. Μάλφα, με τίτλο «Το Συνέδριο της Βιέννης και η Ευρωπαϊκή Παλινόρθωση 1814-1815», αφού με αφετηρία αυτό καθορίστηκαν τα σύνορα των Ευρωπαϊκών χωρών περίπου στη σημερινή μορφή. Στην ύλη του περιοδικού περιλαμβάνονται επίσης η τελετή έναρξης των μαθημάτων της ΣΕΘΑ της 68ης Εκπαιδευτικής Σειράς που διεξήχθη στις 14 Σεπτεμβρίου 2015 και η τελετή έναρξης των μαθημάτων της 6ης Ε.Σ. Διαδικτυακής Μάθησης που διεξήχθη στις 7 Σεπτεμβρίου 2015 και αρκετά άλλα άρθρα ποικίλου περιεχομένου και υψηλού ενδιαφέροντος όπως το άρθρο με τίτλο «Γυναίκα και Ένοπλες Δυνάμεις: «Αρρενοποίηση» η Στρατιωτικοποίηση της Γυναίκας, Κοινωνιολογικοί Προβληματισμοί» του Δρ κ. Καφφέ Γεωργίου, Αναπληρωτή Καθηγητή Στρατιωτικής Κοινωνιολογίας Σ.Σ.Ε. και στα οικονομικά θέματα τα άρθρα των Δρ. κ. Διονύση Χιόνη, Καθηγητή Οικονομικών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Τμήμα Οικονομικών Επιστημών) με τίτλο «Aξιολόγηση, Μνημόνιο και Ρεαλισμός» και κ. Χρήστου Α. Ιωάννου, Οικονομολόγου (Ph.D), Βοηθού Συνηγόρου του Πολίτη με τίτλο «Η συνεχιζόμενη κρίση στην ελληνική οικονομία ως κρίσιμη εθνική πρόκληση». Το επόμενο τεύχος των “Εθνικών Επάλξεων” με αριθμό 114, θα κυκλοφορήσει στο τέλος Δεκεμβρίου 2015 με αρχές Ιανουαρίου 2016. Πριν κλείσω το σημείωμα μου, θα ήθελα να ενημερώσω τα μέλη και τους φίλους του Συνδέσμου, ότι στις 22 Ιανουαρίου 2016 ημέρα Παρασκευή θα διεξαχθεί στη ΛΑΕΔ η ετήσια κοπή πίτας του ΣΕΕΘΑ με κατ΄ εκτίμηση κόστος 25,00 Ευρώ ανά άτομο. Σχετική επιστολή θα αποσταλεί σε μέλη και φίλους. Ευελπιστούμε ότι θα υπάρξει ικανή συμμετοχή για τη διεξαγωγή της.

ΟΡΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕ Υ ΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΕΘΝΙΚΕ Σ ΕΠΑ Λ ΞΕΙΣ» 1. Το κείμενο ή άρθρο να αναφέρεται σε θέματα που καθορίζονται από την φύση και τον σκοπό έκδοσης του περιοδικού, να έχει περιορισμένη έκταση κειμένη μεταξύ 1.000 και 3.000 λέξεων (γραμματοσειρά Arial 12 του Η/Υ - Επιδίωξη άρθρα μέχρι 2.500 λέξεις). 2. Δημοσιεύονται κυρίως επιστημονικές εργασίες και διαλέξεις σπουδαστών, των στελεχών των Ε.Δ. και Σ.Α., καθηγητών- Πανεπιστημίων, εμπειρογνωμόνων και ειδικών, καθώς γενικά διαλέξεις της Πολιτικής και Στρατιωτικής Ηγεσίας του ΥΕΘΑ, για θέματα που αφορούν σε Άμυνα, Ασφάλεια, Οικονομία, την Ιστορία, την διπλωματία και λοιπούς τομείς της Γεωπολιτικής, άμεσου εθνικού ενδιαφέροντος. Δεν δημοσιεύονται κείμενα που περιέχουν διαβαθμισμένες πληροφορίες, ή δεν τεκμηριώνεται το περιεχόμενό τους και γενικώς άρθρα που πε-

ριέχουν εκφράσεις, οι οποίες δεν συνάδουν με στο ήθος και το πνεύμα του καταστατικού του ΣΕΕΘΑ. 3. Η δημοσίευση εργασίας δεν σημαίνει και αποδοχή από τον ΣΕΕΘΑ των απόψεων του συντάκτη. Το περιεχόμενο εκάστου άρθρου απηχεί τις προσωπικές απόψεις του υπογράφοντος. 4. Τα κείμενα των εργασιών-άρθρων, θα συγκεντρώνονται, θα καταχωρούνται σε ειδικό φάκελο, θα εξετάζονται και θα αξιολογούνται από συντακτική επιτροπή του ΣΕΕΘΑ. Ανεξάρτητα από τη δημοσίευση η μη των άρθρων τα κείμενα δεν επιστρέφονται. 5. Τα κείμενα πρέπει να περιλαμβάνουν πλήρη επιστημονική τεκμηρίωση-βιβλιογραφία (υποσέλιδο αναφορά στην πηγή – τεκμηρίωση με βιβλιογραφία στο τέλος του άρθρου).

7. Οι βιβλιογραφικές σημειώσεις πρέπει να έχουν ενιαία αρίθμηση, να ευρίσκονται στο τέλος του άρθρου καθώς και στο κάτω μέρος της σελίδας του κειμένου στο οποίο αναφέρεται η παραπομπή και να δίνονται ως εξής: α. Για βιβλία-μονογραφίες: Βιβλιογραφία: Ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλος βιβλίου και υπότιτλος, πόλη έκδοσης, εκδοτικός οίκος, έτος έκδοσης, σελίδες. π.χ.: John Keegan, Η Ιστορία του Πολέμου, Αθήνα, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη- Νέα Σύνορα, 1997. Παραπομπή: John Keegan, Η Ιστορία του Πολέμου, σελ. 3-12. β. Για άρθρα-μελέτες: Βιβλιογραφία: Ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλος άρθρου εντός εισαγωγικών, περιοδικό, αριθμός τεύχους, χρονολογία, σελίδες, π.χ.: Ελευθερία Μαντά, “Η νέα ιταλική Ostpolitik και η στρατηγική θέση της Αλβανίας”,

Παραπομπή: Ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλος άρθρου εντός εισαγωγικών Γεωπολιτική, τ. 11, Οκτώβριος 2000, σελ. 35-42. 8. Οι μελέτες στρατηγικού και γεωπολιτικού περιεχομένου πρέπει να συνοδεύονται από σχετικούς χάρτες και σχεδιαγράμματα, μαζί με τους σχετικούς υπότιτλους. Φωτογραφίες δημοσιεύονται μόνο εάν το περιεχόμενό τους κρίνεται αναγκαίο, και για την πληρέστερη ενημέρωση του αναγνώστη. 9. Η οποιαδήποτε συνεργασία πρέπει να παραδίδεται και σε ηλεκτρονική μορφή (CD κλπ), καθώς και σε δύο τυπωμένα αντίγραφα ένα τουλάχιστον μήνα πριν την έκδοση του περιοδικού (πχ μέχρι τέλος των μηνών Φεβ – Μαϊ – Αυγ – Νοε). * e-mail: seethaee@gmail.com (Περιοδικό «Εθνικές Επάλξεις»)

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΝΑΥΤΙΚΌ ΜΟΥΣΕΊΟ ΤΗΣ ΕΛΛΆΔΟΣ Παράταση έκθεσης «Πειραιάς: Το Λιμάνι των Τριήρων»

έκθεση «Πειραιάς: Το λιμάνι των Τριήρων» που οργάνω σε το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος σε συνεργασία με το Zea Harbour Project αποτέλεσε από τις πρώτες ημέρες της λειτουργίας της πόλο έλξης πλήθους επισκεπτών, Ελλήνων και ξένων, καθώς και μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας και πολιτιστικών φορέων. Η θερμή ανταπόκριση του κοινού μας ενθάρρυνε να παρατείνουμε τη διάρκεια της έκθεσης έως και την 30η Δεκεμβρίου 2015. Η Έκθεση: Με φωτογραφίες, σχέδια, κείμενα και καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις ζωντανεύει για τους επισκέπτες η ιστορία και λειτουργία των νεωρίων του αρχαίου Πειραιά, τα οποία στέγαζαν τον στόλο των περίφημων τριήρων την εποχή της ακμής της ναυτικής δύναμης Η έκθεση οργανώθηκε στο πλαίσιο της European Maritime Day Piraeus και με την συνεργασία και την επιμέλεια του Δρ. Bjørn Lovén, ο οποίος είναι ο επικεφαλής της ομάδας των αρχαιολόγων, που πραγματοποίησε την δεκαετία 2002-2012 έρευνα στην ξηρά και στον υποθαλάσσιο χώρο της περιοχής των λιμανιών του Πειραιά, υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου της Δανίας στην Αθήνα και υπό την εποπτεία της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων και της ΚΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Η έρευνα είχε τον γενικό τίτλο Zea Harbour Project. Η έκθεση έχει 8 ενότητες που αφορούν την ιστορία του Πειραιά, τη ναυμαχία της Σαλαμίνας και την καθοριστική σημασία της για δημιουργία της ναυτικής δύναμης της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ., την ιστορία και τα τεχνικά χαρακτηριστικά της αθηναϊκής τριήρους και φυσικά την οργάνωση, τα κτίρια και την οχύρωση των πολεμικών λιμανιών της αρχαίας πόλης. Εκτεταμένη αναφορά επίσης γίνεται στις αρχαιολογικές έρευνες που έχουν γίνει στον Πειραιά από την εποχή της ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους τον 19ο αιώνα. Παράλληλα με την έκθεση προβάλλεται ταινία δεκάλεΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

πτης διάρκειας, η παραγωγή της οποίας έγινε από το Zea Harbour Project με τη συνεργασία του τμήματος πληροφορικής του Πανεπιστημίου της Κοπενχάγης της Δανίας, ΙΤ MEDIA. Οι εξαιρετικές καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις είναι σχεδιασμένες από τον αρχαιολόγο και μέλος της ομάδας του Zea Harbour Project, κύριο Γιάννη Νάκα.

Ωράριο λειτουργίας της έκθεσης: Τρίτη έως Σάββατο: 09:00 – 14:00 Δευτέρα, επίσημες αργίες και εορτές κλειστά Πληροφορίες: 210 4516264, 210 4516822

6 ΓPAΦEIA: KTIPION ΣXOΛHΣ EΘNIKHΣ AMYNHΣ ΠEΔION APEΩΣ 113 62 AΘHNAI THΛ./FAX: 210-88.11.853 E-mail: seethaee@gmail.com http://www.seetha.gr IΔIOKTHTHΣ: Σ.E.EΘ.A. Εκδότης: Λάμπρος Καζάκος, Αντιστράτηγος ε.α. Πρόεδρος Δ.Σ. του Συνδέσμου Πρόεδρος της Συντακτικής Eπιτροπής: Εμμανουήλ Καναβάκης, Αντιστράτηγος ε.α. Διευθυντής Σύνταξης: Σπύρος Μπελεγράτης Υποστράτηγος ε.α. Mέλη της Συντακτικής Eπιτροπής: Δημήτριος Φράγκου Αντιστράτηγος ε.α. Ιωάννης Καρμίρης Υποστράτηγος ε.α. Πόκας Χαράλαμπος Αντγος ε.α. Συνδρομές: Προαιρετικές προς τον Σ.E.EΘ.A. για τις «ΕΘΝΙΚΕΣ EΠAΛΞEIΣ» Eπιμέλεια: «Ηλιαία» Yψηλάντου 25 - 106 75 Aθήνα Τηλ./Fax.: 210-72.18.223 E-mail: iliea@otenet.gr Εκτύπωση: Τυπογραφείο Ελληνικού Στρατού Tο δημοσιευόμενα κείμενα εκφράζουν απόψεις των συγγραφέων. H χρησιμοποιούμενη γλώσσα είναι της επιλογής των συγγραφέων, ενώ η εν γένει εικονογράφηση γίνεται με μέριμνα του περιοδικού. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση άρθρων των «Εθνικών Επάλξεων» με την προϋπόθεση αναγραφής της πηγής

Στο εξώφυλλο: Άγαλμα της Ζαγορίσιας «Γυναίκας της Πίνδου» στην περιοχή Κεντρικού Ζαγορίου Ηπείρου (Ηλιοχώρι)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΥΡΙΟ ΑΡΘΡΟ:

Η σύγκρουση των Πολιτισμών........................

«…Ένα υποκρυπτόμενο όμως μήνυμα, το οποίο καταγράφεται ως απόρροια της μέχρι τώρα στρατηγικής που χαράσσεται στην ΕΕ, είναι ότι χώρες της κεντρικής κυρίως Ευρώπης που ήταν σχετικά μακριά από το πρόβλημα, δεν μπορούν πλέον να αποφύγουν την διαχείριση της εν λόγω κρίσης...».

Σημείωμα εκδότη.......................................... ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ

Οι Αρχαίες Ελληνίδες Πρόγονοί μας.............

4 8

Υπό κ. Παναγιώτη Κ. Δαμάσκου, Δρ. Φιλοσοφίας «...Στην μακρά περίοδο της αρχαιότητας η καταξίωση και η αναγνώριση της πολυδιάστατης προσφοράς της γυναίκας γνώρισε αυξομειώσεις και ποικίλες διακυμάνσεις. Η γυναίκα, έν πολλοίς, δέσποσε ως ηθική και πνευματική οντότητα στον οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον...»

Αθήνα vs Σπάρτη: Η Ελληνίδα στον Αρχαίο κόσμο της Κλασικής Εποχής.........

Υπό κας Σύλβιας Κατούντα, Διδάκτορος Γενικής και Συγκριτικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης. «…Μπορεί η γυναίκα στην Ελλάδα να απέκτησε πολιτικά δικαιώματα πολύ αργά, ωστόσο σε στιγμές κρίσης και πολέμου το σπαρτιατικό πνεύμα, δηλαδή αυτό που ήθελε τις γυναίκες δυνατές και ρωμαλέες, άξιες γεννήτορες μεγάλων και δυνατών πολεμιστών, αναδύθηκε στην Ελληνίδα και κυριάρχησε.…».

Ελληνίδες Ηρωίδες και Μάνες Ηρώων......

Υπό Δρ κ. Μερόπης Ν. Σπυροπούλου, Ομότιμης Καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών «… Ἴσως μάλιστα, ἡ ζυγαριά νά γέρνει περισσότερο πρός αὐτές, τίς δεύτερες, ἀφοῦ αὐτές ὕφαναν στόν ἀργαλειό τοῦ γένους, τό πολυδύναμο στοιχεῖο στό ὁποῖο, τελικῶς, ὅλα ἀνάγονται καί ἀπό τό ὁποῖο ὅλα ἐκπορεύονται. Αὐτό πού, μέ τήν εὐρεῖα του ἔννοια, χαρακτηρίζουμε ὡς Παιδεία…».

Ένας άδηλος παράγων του Αγώνα για την Ελευθερία..................................

και της τελικής συμβολής στην νίκη, ήταν ασφαλώς και η συμμετοχή των Ελληνίδων στον αγώνα...».

Πίνδος 1940: Στα βήματα του Θρύλου και της Ιστορίας.....................................

Επιμέλεια: Διεύθυνση Σύνταξης του Περιοδικού «...Είχες παιδί εσύ στο μέτωπο; …. Σώπασε λίγο, τύλιξε το μαντήλι καλύτερα στην γερασμένη αλλά αγέρωχη κεφαλή και απεκρίθη με την ίδια απλή μεγαλωσύνη.. Όχι.. μά όλα τα παληκάρια που πολεμούσαν στα χιονισμένα βουνά, ήταν παιδιά όλων μας.. Και δικά μου παιδιά…» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ

Ευρωενωσιακές Προοπτικές...................

Υπό κ. Γεωργίου Ε. Σέκερη, πρέσβεως ε.τ. «…Ο Δυτικός προσανατολισμός της χώρας μας είναι ιστορικά δικαιωμένος, η δε ευρωενωσιακή επιλογή αποτελεί σήμερα μία μείζονα διάστασή του. Και η Ελλάδα έχει πολύ ισχυρούς λόγους - οικονομικούς, αλλά επίσης και κυρίως γεωπολιτικούς - να είναι κατά το δυνατόν παρούσα στον πυρήνα των κοινοτικών θεσμών και στο επίκεντρο των ευρωενωσιακών δρωμένων.…». ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

Τελετή Έναρξης Μαθημάτων 68ης Σειράς....

Χαιρετισμός κ. Δκτού ΣΕΘΑ Αντγου Δημητρίου Θωμαΐδη «…Έχοντας κατά νου, ότι ενώ η εκπαίδευση ορίζεται ως «η συστηματική διαδικασία μετάδοσης γνώσεων και ανάπτυξης δεξιοτήτων σχετικά με συγκεκριμένο αντικείμενο», και η μόρφωση ως «η ανάπτυξη της παιδείας και της πνευματικής καλλιέργειας», καταλήγουμε στο ότι «η εκπαίδευση είναι η κατάλληλη προπαρασκευή για το προβλέψιμο, ενώ για το απρόβλεπτο και τις διανοητικές προκλήσεις είναι απαραίτητη η μόρφωση».

Τελετή Έναρξης Μαθημάτων 6ης ΔΙΜΑ........

Υπό κ. Γεωργίου Φουντουλάκη, Δρ Παν/μίου Αθηνών «…Κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι σαφές ότι ένας αστάθμητος και άδηλος παράγων στην Αντίσταση του Λαού μας κατά της τυραννίας του Ναζισμού, αλλά ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

7 ΠΟΛΙΤΙΚΟ & ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ

Οι υποχρεώσεις των Εθνικών Δημοσίων Διοικήσεων έναντι του Δικαίου.........................................................

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Υπό κ. Κωνστ. Γε. Αθανασόπουλου, Ομότ. Καθηγητού του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών «…Βασική προϋπόθεση για την υλοποίηση αυτού του μοντέλου βιώσιμης ανάπτυξης, αποτελεί η εφαρμογή ενός συνόλου δράσεων και πολιτικών, συνδεδεμένων μεταξύ τους με τρόπο που να συγκροτούν στοιχεία μιας ενιαίας στρατηγικής, λαμβάνοντας υπ’ όψη τα κοινωνικά, λειτουργικά, οικονομικά και φυσικά χαρακτηριστικά της κάθε νησιωτικής περιοχής.»

Πώς η Κίνα κατασκευάζει τη μεγαλύτερη εμπορική και στρατιωτική αυτοκρατορία.....................................

Επιμέλεια – Απόδοση: Υπό κ. Πόκα Χαραλάμπους, Αντγου ε.α. «...Όλα τα μεγάλα κράτη ενεργούν με παρόμοιο τρόπο από την εποχή που η Ρώμη έστρωσε 55.000 μίλια (89.000 χλμ) λιθόστρωτους δρόμους και κατασκεύασε αρκετά υδραγωγεία σε ολόκληρη την Ευρώπη. Τον 19ο και τον 20ο αιώνα, η Ρωσία και οι ΗΠΑ, έβαλαν τη δική τους σφραγίδα, ενώνοντας απομακρυσμένες περιοχές με τις σιδηροδρομικές γραμμές Trans-Siberian και Trans-Continental. Τώρα είναι η σειρά των Κινέζων...» ΗΜΕΡΙΔΑ 10 & 11 ΜΑΪΟΥ 2015

Νησιά & τεχνολογίες πληροφορικής - επικοινωνιών..........

Υπό Δρ κ. Νικήτα Νικητάκου, Καθηγητού Πανεπιστημίου Αιγαίου «…Ο τομέας των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών, παίζει καταλυτικό ρόλο στην επίτευξη της προώθησης ενός μοντέλου ανάπτυξης βασισμένου στις αρχές της καινοτομίας, της ενεργειακής αποδοτικότητας και της βιωσιμότητας…» ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ - ΑΠΟΨΕΙΣ

55 1. Η αμφίσημη δραστηριοποίηση της Τουρκίας............ 55 Ανάλυση Κυρίων Γεγονότων........................................ Υπό Δρ κ. Κωνσταντίνου Φίλη, Διευθυντού Ερευνών του ΙΔΙΣ

2. Η αμερικανική εξωτερική πολιτική κλείνει μέτωπα εν όψει κρίσης στην Μέση Ανατολή.................................

Υπό κ. Μελέτη Μελετόπουλου, Δρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών

3. Η Δοκιμασία της Διακηρυγμένης Στρατηγικής Erdoğan Davutoğlu και οι Εξελίξεις στην Ανατολική Τουρκία.....

Υπό κ. Χρήστου Μηνάγια, Ταξχου ε.α., Γεωστρατηγικού Αναλυτή- Συγγραφέα

4. Λεπτές Ισορροπίες στην Ουκρανία..........................

5. Συρία: Οδεύοντας προς την Λύση.............................

Υπό κ. Πόκα Χαραλάμπους, Αντγου ε.α. μέλους ΔΣ ΣΕΕΘΑ

Υπό Δρ κ. Αλεξάνδρου Κούτση, Ομοτ. Καθηγητού Παντείου Πανεπιστημίου ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Το Συνέδριο της Βιέννης και η Ευρωπαϊκή Παλινόρθωση 1814-1815 ...........................................

Υπό Δρ κ. Άγγελου Ι. Μάλφα «...Tα γεγονότα αυτά λειτούργησαν ως η καθοριστική αφορμή που οδήγησε στο να χαθούν τα πιστεύω του Ancien Regime, ενισχυόμενα ιδεολογικά κατά τη χρονική περίοδο των ετών 1814-1815, με αποτέλεσμα οι στενοί συμμαχικοί δεσμοί που οι τότε μεγάλες δυνάμεις διατηρούσαν μεταξύ τους, να αρχίσουν να χάνουν οριστικά την πρωτογενή τους συνοχή...» ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Γυναίκα και Ένοπλες Δυνάμεις.....................................

Υπό Δρ κ. Καφφέ Γεωργίου, Αναπληρωτή Καθηγητή Σ.Σ.Ε. «...Λαμβάνοντας δε υπ’ όψη και τη θεσμική κατοχύρωση της συμμετοχής αυτής το καλύτερο είναι να δούμε με την κοινωνιολογική παρατήρηση και έρευνα τι προκύπτει από την γυναικεία στρατιωτική παρουσία και πως αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί έτσι ώστε να ωφεληθεί τόσο ο ίδιος ο στρατός από τη γυναίκα αλλά και να διασφαλίζεται η κοινωνική ισορροπία...» ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Aξιολόγηση Μνημόνιο και Ρεαλισμός ..........................

Υπό Δρ κ. Διονύση Χιόνη, Καθηγητή Οικονομικών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Τμήμα Οικονομικών Επιστημών)

Η συνεχιζόμενη κρίση στην ελληνική οικονομία...........

Υπό κ. Χρήστου Α. Ιωάννου, Οικονομολόγου (Ph.D) «...Το «κλειδί» γι’ αυτό, είναι η εγχώρια παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών προστιθέμενης αξίας και η αυξανόμενη συμμετοχή σε «αλυσίδες αξίας», που λειτουργούν στο πλαίσιο του διεθνούς και εξελισσόμενου διεθνούς καταμερισμού της εργασίας, με εγχώρια παραγωγή που απευθύνεται τόσο σε «αλυσίδες» business to business, όσο και σε business to consumers...» ΜΕ ΕΥΘΥΜΗ ΜΑΤΙΑ

Μακριά από «τέτοια»…............................................. Υπό κ. Χρήστου Μπολώση, Υπτγου ε.α. – ΓΓ/ΣΕΕΘΑ

ΤΟ ΒΙΒΛΊΟ

Σ. Καργάκου: «ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ: Ο Άνθρωπος Φαινόμενο»........ Παρουσίαση υπό κ. Σπύρου Μπελεγράτη, Υπτγου ε.α., Μελους ΔΣ ΣΕΕΘΑ Επιμέλεια: Συντακτική Επιτροπή του Περιοδικού Τα Νέα του Συνδέσμου........................................................

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Οι Αρχαίες Ελληνίδες Πρόγονοί μας

Υπό κ. Παναγιώτη Κ. Δαμάσκου, Δρ. Φιλοσοφίας, Καθηγητού Σ.Α.Ε.Α.

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ελληνική αρχαιότητα προσδιορίζεται χρονολογικά από τον 15ο-14ο αιώνα π.Χ. αλλά η ακριβής χρονολογία1 του τέλους της αρχαιότητας αμφισβητείται. Πολλοί μελετητές θέτουν το 476 μ.Χ., ως χρονολογία τέλους, διότι τότε συνέβη η πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, άλλοι το κλείσιμο της Πλατωνικής Ακαδημίας το 529 μ.Χ. ή την έλευση του Ισλάμ2. Οι αντιλήψεις και ο τρόπος ζωής των Αρχαίων Ελλήνων μεταβάλλονται, όχι μόνο με το πέρασμα των αιώνων, αλλά και εντός των κοινωνιών, καθώς η αντιμετώπιση της κοινωνικής και πολιτικής ζωής δεν είναι ενιαία στο σύνολο του ελληνικού κόσμου. Υπάρχουν, όμως, σταθερές πρακτικές και αξίες οι οποίες εξασφαλίζουν μία ενότητα στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Για το σύνολο των αρχαίων, επί παραδείγματι, πρωταρχικός σκοπός της παιδείας, ήταν η ευημερία του συνόλου της πόλεως. Παρόλο που η αρχαιοελληνική συγγραφική παραγωγή, που διασώθηκε, ήταν σχεδόν, έργο ανδρών, υπάρχουν και γυναίκες μεγαλοφυΐες όπως η Σαπφώ, η ιέρεια Διοτίμα, η φιλόσοφος Αρήτη, η στοχαζόμενη και πράττουσα πολιτικά Ασπασία, η Κρατησίπολη, η φιλόσοφος μαθηματικός Υπατία, η Δημώνασα. Πάντως οι αρχαίες Ελληνίδες δεν ήσαν απούσες από το ιστορικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι, δεν αποτέλεσαν διάττοντες αστέρες που πέρασαν από το πολιτιστικό στερέωμα για να χαθούν. Στην Ελλάδα το πλήθος των συγκεκριμένων γυναικείων προσωπικοτήτων, που διαμόρφωσαν ιστορία και πολιτισμό, υποδηλώνει τη συνολική, ως φύλο, συμμετοχή και επίδραση των γυναικείων προσωπικοτήτων και μάλιστα σε όλες τις φάσεις της ελληνικής ιστορίας. Είναι, όμως, ανεδαφικό να γίνεται λόγος για ενιαία αντίληψη και μόνιμη θέση της γυναίκας στις αρχαιοελληνικές κοινωνίες. Το παρόν άρθρο θα χωριστεί σε επί μέρους ενό1 Η γραπτή Ελληνική Γλώσσα ανιχνεύεται στις πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Β’ και στον 9ο-8ο αιώνα με τους ελληνικούς χαρακτήρες των κειμένων. Αλλά πόσους αιώνες πριν ζυμώθηκε και καλλιεργήθηκε στο στόμα των Ελλήνων αυτή η ακριβέστατη γλώσσα των ομηρικών επών; 2 Διονυσίου Α. Ζακυθηνού, Βυζαντινή Iστορία 324 -1071, Eν Aθήναις, 1977, σσ. 19 -23.

τητες. Θα γίνει προσπάθεια να εντοπισθούν οι λόγοι οι οποίοι κατέστησαν τελικά αναγκαία, ίσως και μοιραία, την υποταγή των στους άνδρες και τις θεωρητικές κατασκευές με τις οποίες δικαιολογείται η υποταγή που εμφανίζεται ως «φυσική» και αναπόφευκτη.

1. Οι γυναικοκρατούμενοι μύθοι. Μία πρώτη ερμηνεία των μύθων, μας οδηγεί στην άποψη που θέλει τον μύθο ν’ αποτελεί την ανάμνηση μιας παλιότερης και λησμονημένης αληθινής ιστορίας3. α. Οι Αμαζόνες. Ήταν ένας πολεμικός λαός, στον οποίο οι άντρες, όσοι και αν υπήρχαν, κατείχαν θέση δούλου. Ζευγάρωναν με ξένους για να κάνουν παιδιά, αλλά κατά τον τοκετό θανάτωναν ή τύφλωναν τα αγόρια, ενώ αφαιρούσαν το ένα στήθος των κοριτσιών προκειμένου, όταν μεγαλώσουν, να χρησιμοποιούν καλύτερα τα τόξα και το δόρυ4. Στην Ιταλία ιδρύθηκε η πόλη Καυλωνία προς τιμή της αμαζόνας Κλήτης, η οποία έπεσε σε θύελλα και πνίγηκε στις ιταλικές ακτές, καθώς πήγαινε στην Τροία για να θάψει τη σύντροφό της Πενθεσίλεια την οποία σκότωσε ο Αχιλλέας. Στην πόλη αυτή υπήρχε ένα είδος κυριαρχίας των γυναικών. β. Οι γυναίκες της Λήμνου. Οι Λήμνιες, είχαν συζύγους οι οποίοι τις εγκατέλειψαν επειδή αυτές απέπνεαν δυσοσμία. Η δυσοσμία ήταν η τιμωρία της Αφροδίτης, αφού κάποτε ασέβησαν προς την θεά. Οι άντρες στράφηκαν προς τις αγκαλιές άλλων γυναικών, κυρίως προς δούλες, από η Θράκη, οι οποίες ήταν ευχάριστες και νεότερες. Οι Λήμνιες τότε τους σκότωσαν όλους και την κοινότητα της Λήμνου αποτελούσαν μόνο γυναίκες, τις οποίες κυβερνούσε η παρθένος Υψιπύλη. Όταν όμως έφτασε η Αργώ με τους Αργοναύτες, η δυσοσμία εξαφανίστηκε με το που έδειξαν προθυμία να συνευρεθούν μαζί τους. Ο Ιάσων παντρεύτηκε την Υψιπύλη και η γυναικεία εξουσία τελείωσε. 3 Χρήσιμο επί του προκειμένου είναι το έργο του Θεοχάρη Χ. Κεσσίδη, Από τον μύθο στον λόγο, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα. και Βίλχεμ Νεστλέ, Από τον μύθο στον λόγο, εκδ. Γνώση, Αθήνα. 4 Η λέξη είναι Περσική hamazan=πολεμιστής. Αλλά υπάρχει και η παρετυμολογία α (στερητικό) + μαζός (=μαστός)=οι, χωρίς μαστό, γυναίκες. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

γ. Οι κόρες του Προίτου. Για τους μύθους είναι αφύσικο να χωρίζονται οι γυναίκες από τους άντρες. Οι θυγατέρες του Προίτου, αρνούνταν να δεχθούν συζύγους, αν και τις ήθελαν όλοι οι Έλληνες, οι Πανέλληνες. Τότε η Ήρα, η προστάτιδα του γάμου, και ο Διόνυσος, ο θεός εκτός των άλλων και της ερωτικής μύησης, τις τιμώρησαν με αρρώστια: έχαναν τα μαλλιά τους και το δέρμα τους γέμιζε με λευκούς λεκέδες5.

2. Η γυναίκα στον Μινωικό κόσμο

ια την περίοδο αυτή της ζωής στην Κρήτη δεν έχουμε γραπτές πηγές, καθώς η Γραμμική Γραφή Α’ δεν έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί. Οι βουβές, όμως, πηγές των αρχαιολογικών ευρημάτων μας επιτρέπουν να κάνουμε υποθέσεις οι οποίες κρίνονται ως βάσιμες6. Οι μινωικές αναπαραστάσεις μας παρουσιάζουν μια θηλυκή θεότητα, η οποία είναι μητέρα και πηγή ζωής. Άλλοτε έχει δύο αρπακτικά ζώα στα πλάγιά της ή δύο φίδια, στα ανυψωμένα χέρια της. Άλλες φορές παριστάνεται σε ένα πλοίο. Είναι μία Πότνια (= η θεά του κυνηγιού), η οποία συμβολίζει τη γυναικεία δημιουργικότητα. Σ΄ αυτά τα ευρήματα στηρίχθηκε και η υπόθεση που θέλει στην Κρήτη, την 3η χιλιετία και μετά, να αναπτύσσεται μια κοινωνία μητροκρατικής μορφής7. Πάντως στην Μινωική Κρήτη οι γυναίκες είχαν υψηλή κοινωνική θέση και ελευθερία. Εντός των λειτουργιών της θρησκείας, ασκούσαν το έργο των ιερειών. Οι τοιχογραφίες δείχνουν πως έπαιρναν μέρος στα δημόσια θέματα και στο κυνήγι. Κομψότητα, καλαισθησία, λεπτότητα, χάρη είναι τα γνωρίσματα τα οποία διακρίνει ο μελετητής, αλλά και ο θεατής των τοιχογραφιών και των λοιπών απεικονίσεων. Τα διαμερίσματα που προορίζονταν για την διαμονή των γυναικών, στα κτήρια των παλατιών, ήταν σε άμεση επαφή με όλα τα άλλα μέρη των κατοικιών, χωρίς να είναι αποκομμένα, κάτι που παρατηρείται, εν γένει, στις μετέπειτα αρχαιοελληνικές κατοικίες.

3. Η γυναίκα στην κοινωνία των Μυκηνών

α μυκηναϊκά κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας, ιδιαίτερα η τέχνη των Μυκηνών και της Τίρυνθας, δέχτηκαν τη γόνιμη επίδραση της μινωικής τέχνης, κυρίως μετά τον ερχομό των Αχαιών στην Κρήτη, γύρω στο 1400 π.Χ. Για την μελέτη του θέματός μας σημαντική βοήθεια παρέχουν οι τοιχογραφίες, οι μικρογραφικές παραστάσεις στους σφραγιδόλιθους, δαχτυλίδια, καρφίτσες και αποτυπώματα σφραγίδων επάνω σε διάφορα σκεύη. Άμεσες επίσης είναι οι μαρτυρίες που μας προσφέρουν οι πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Β. Η μυκηναϊκή θρησκεία περιλαμβάνει γυναικείες αλλά και ανδρικές μορφές. Αυτό μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι, 5 Για την ερμηνεία αυτών των μύθων βλέπε Eva Cantarella, Οι γυναίκες της Αρχαίας Ελλάδας, Παπαδήμας, Αθήνα 1998, σσ. 38 – 43. 6 Στυλιανός Αλεξίου, Οδηγός Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου, Αθήνα 1968, σ. 28 κ.ε. 7 G. Thomson, Studies in Ancient Society. The Prehistoric Aegean. London, 1949, σ. 147 κ.ε. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ίσως, έχουμε την αποδυνάμωση του ρόλου των γυναικών, αν και γυναίκες αποτελούν τα κύρια μέλη ενός πολυπρόσωπου ιερατείου8. Αυτή η αποδυνάμωση συνάδει προς την στρατιωτική ανδροκρατούμενη οργάνωση της μυκηναϊκής κοινωνίας. Οι τοιχογραφίες παρουσιάζουν την ευρεία συμμετοχή των γυναικών στη δημόσια ζωή, τα αρχαιολογικά, όμως, ευρήματα αποκαλύπτουν ότι ορισμένα διαμερίσματα, οι γυναικωνίτες, ήταν κάπως αποκομμένα από τους υπολοίπους χώρους. Οι αποκρυπτογραφημένες πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Β, μας πληροφορούν ότι υπάρχουν μισθοδοτούμενες ελεύθερες εργάτριες. Η λέξη fo-το-ρο-κοfο, της Γραμμικής Β’, σημαίνει νεροκουβαλήτρες, αυτό μας πληροφορεί ότι γυναίκες κουβαλούν νερό στο ανάκτορο και υπηρετούν στο λουτρό. Επίσης αναφέρονται γυναίκες που αλέθουν, με χειρόμυλο της εποχής, το σιτάρι. Το όνομά της είναι με-ρε-τι-ρι-jια, δηλαδή μελέτρια = αλέτρια, που αλέθει. Η αντικατάσταση της αρχικής συλλαβής α- με την συλλαβή με- (όπως στις λέξεις άχρι-μέχρι) συναντάται και στην μυκηναϊκή διάλεκτο, όπως λ.χ στις λέξεις «μέλευρον» αντί «άλευρον9». Εν κατακλείδι, οι Μυκηναίες γυναίκες είναι περισσότερο ελεύθερες από τις γυναίκες των επόμενων αιώνων, αλλά και στους κόλπους τους υπάρχουν διαφορές καθώς οι ανήκουσες στις προνομιούχες τάξεις, έχουν πάμπολλα δικαιώματα, σε σύγκριση με τις άλλες που ανήκουν στα μεσαία και κατώτερα κοινωνικά στρώματα.

4. Η γυναίκα στα ομηρικά έπη

Όμηρος πλάθει γυναίκες σύμβολα και τις τοποθετεί στην ανδροκρατούμενη κοινωνία της εποχής του. Ελένη, Ανδρομάχη, Πηνελόπη, Ναυσικά, Ιφιγένεια, Αφροδίτη, Αθηνά τα ονόματα-σύμβολα τα οποία λειτούργησαν για χιλιάδες χρόνια ως πρότυπα για μίμηση ή για αποφυγή. Αυτές τις μορφές οι Έλληνες τις αγάπησαν σε όλες τις εποχές της Ιστορία τους, έδωσαν τα ονόματά τους στα κορίτσια τους και με τον τρόπο αυτόν μεταπήδησαν από την 8 Botsford – Robinson, Αρχαία Ελληνική Ιστορία, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1977, σ. 603. 9 John Chadwick, Γραμμική Β,, η πρώτη Ελληνική Γραφή, εκδ. Κακουλίδης, Αθήναι 1975, σ. 159,160. Η ανάγνωση των πινακίδων, των γραμμένων με τους συλλαβικούς χαρακτήρες, της Γραμμικής Γραφής Β, από τον Μιχαήλ Βέντρις (Michael Ventris) κατέδειξε ότι υπέκρυπτε ένα είδος πρώιμης ελληνικής γλώσσας..

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

περιοχή του μύθου στον χώρο της ζωντανής πραγματικότητας της καθημερινής ζωής. Η γυναίκα της ομηρικής εποχής, ήταν ελεύθερη και γινόταν δεκτή με σεβασμό από τους γύρω. Ο Όμηρος όταν περιγράφει ένα γυναικείο πρόσωπο περιγράφει την ομορφιά της10, που την κάνει να φαίνεται όμοια με θεά. Γι αυτό «Ναυσικά δέ θεῶν ἄπο τό κάλλος ἔχουσα11» (=η Ναυσικά, από τους αθάνατους την ομορφιά είχε δώρο). Η γυναίκα με τη σωματική της εμφάνιση, αλλά και το ενδιαφέρον της για το ντύσιμο «όνομα Η Θεά Αθηνά καλό στον κόσμο παίρνει12». Ο λόγος του Τηλεμάχου προς τη μητέρα του την Πηνελόπη, αλλά και του Έκτορα προς την σύζυγό του Ανδρομάχη, αποδεικνύουν την πρόταση που θέλει τη γυναίκα να διακρίνεται στις εργασίες του σπιτιού και προπαντός να υπακούει. Τηλέμαχος: «Πήγαινε τώρα στο σπίτι να ασχοληθείς με τις εργασίες σου, στην ρόκα και στον αργαλειό, να χρησιμοποιήσεις και τις δούλες. Οι άντρες θα φροντίσουν για τούτο το δοξάρι, και από όλους εγώ πρώτα που διευθύνω όλο το παλάτι»13. Έκτωρ14: «Μόνο εσύ πήγαινε στο σπίτι και τις δουλειές φρόντιζε, τον αργαλειό, την αλακάτη, και πρόσταζε τις υπηρέτριες να εργαστούν. Τον πόλεμο θα τον φροντίσουν οι άντρες, όλοι όσοι στην Τροία γεννήθηκαν, κι εγώ περισσότερο από όλους.» Όταν ο Οδυσσέας κατεβαίνει στον Άδη και συναντά εκεί την ψυχή του Αγαμέμνονα, που τον σκότωσε η σύζυγός του Κλυταιμνήστρα, του λέει με γενικευμένο λόγο15: «Να μην συμπεριφερθείς, πλέον, με καλό τρόπο σε γυναίκα Ούτε να της εμπιστευθείς το μυστικό σου, Αλλά άλλα να της λες και άλλα μέσα σου να τα κρατάς». Και λίγο πιο κάτω16: «Και μία άλλη συμβουλή θα σου πω και να την προσέξεις με τρόπο κρυφό να αράξεις το καράβι σου στην Ιθάκη γιατί πίστη, πλέον, δεν έχουν οι γυναίκες». Όλες οι γυναίκες στα ομηρικά ποιήματα, έχουν αρετές που τις επέτρεπαν να είναι χρήσιμες εντός των περιορισμένων πλαισίων του συζυγικού οίκου. Δεν ασχολούνται με την

10 Βλ. H. Monsacré, Les larmes d’ Achille. Le héros, la femme et la souffrance dans la poésie d’ Homére. Paris, 1984. 11 Οδύσσεια, θ, στίχος 457. 12 Ο.π, ζ, στίχοι 25 -30. 13 Ο.π, φ,στιχοι 350-353. 14 Ιλιάς, Ζ, 490 – 493. 15 Οδύσσεια, λ, στίχοι 441- 443 16 Ο.π. στίχοι 454 – 456.

πολιτική. Μόνο η Αθηνά συμβουλεύει τους άντρες για θέματα που έχουν με την άσκηση της εξουσίας.

5. Η Πανδώρα των ησιόδειων επών

Δίας εξοργισμένος με τον Προμηθέα, επειδή του είχε κλέψει τη φωτιά, αποφάσισε να τιμωρήσει τον ανθρώπινο πληθυσμό και έστειλε την Πανδώρα, αληθινή συμφορά. Το όνομά της θυμίζει τα δώρα που πήρε από τον κάθε ένα θεό χωριστά: Ομορφιά, γοητεία, χάρη, επιτηδειότητα στην εργασία. Επί της ουσίας, ήταν σκληρή με απατηλό χαρακτήρα. Οι άνθρωποι ζούσαν ἐν εύτυχίᾳ, αλλά από τη στιγμή που έφτασε στην γη: «αμέτρητες οι πικρίες στους ανθρώπους. Γεμάτη συμφορές είναι η στεριά και η θάλασσα. Οι αρρώστιες, ακάλεστοι επισκέπτες, προσβάλλουν τους ανθρώπους διαφορετικές κάθε φορά. Κάθε κακό πλήρωσε τη ζωή των ανθρώπων17». Η Πανδώρα, δημιούργημα εργαστηρίου, την φιλοτέχνησε ο Ήφαιστος και τελειοποίησε η Αθηνά, δωρίζοντάς την ικανότητα να γοητεύει18. Με το να χρησιμοποιεί την ικανότητά να ξελογιάζει, φέρνει τα κάθε είδους κακά στους άντρες. Ο Ησίοδος συμβουλεύει αφοπλιστικά: «Να μην σου πάρει τα μυαλά κάποιο θηλυκό που κουνά τον π.....ό της.…. Όποιος την γυναίκα εμπιστεύεται, στους κλέφτες δίνει εμπιστοσύνη19». Στα Ανακρεόντεια, ο ανώνυμος ποιητής, με καυστικό τρόπο καταγγέλλει: «Στους ταύρους η φύση έδωσε κέρατα, στα άλογα οπλές … Στους άντρες το μυαλό και στις γυναίκες τίποτε. … η όμορφη γυναίκα νικά σίδερα και φωτιά20.» «Δόλος ἀμήχανος» λοιπόν η γυναίκα. Που σημαίνει μεγάλη μάστιγα και απάτη από την οποία δεν μπορεί κανείς να ξεφύγει.

6. Σπαρτιάτισσες

ι αρχαίες πηγές μας δείχνουν δύο πρόσωπα: τις εύψυχες (=περήφανες, γενναίες), και τις φαινομηρίδες21 (=οι χαλαρών ηθών που δείχνουν τον μηρό τους). Το

17 Έργα καί Ημέραι, στίχοι 100 – 104. 18 Θεογονία, 571 – 573 (η ικανότητα να γοητεύει) στίχος 572 (η ικανότητα να αποπλανά.) 19 Έργα καί Ημέραι, στίχος 373 -375. 20 Απ.24 21 Να σημειωθεί ότι τεκνοποίηση χωρίς τη συμμετοχή της γυναικός, φαινομηρίδος ή μη, δεν νοείται. Παρόλο που ο Ευριπίδης, ἸππόΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

αποκαλυπτικό άνοιγμα του χιτώνα χωρίς ζώνη που φορούσαν τα κορίτσια, έκανε τον Ίβυκο, ποιητή του 6ου π. Χ. αιώνα, να τις ονομάσει22 φαινομηρίδες. Ο Ευριπίδης, στην τραγωδία Άνδρομάχη23, κακίζει τους Λάκωνες, διότι οι κόρες τους «μαζί με τους νέους έρημα τα σπίτια αφήνοντας με γυμνά μέρη και πέπλoυς να κοιματίζουν, μοιράζονται τους δρόμους και τις παλαίστρες24». Ο Αριστοφάνης στην κωμωδία Λυσιστράτη25, όσο και αν θέλει να ειρωνευτεί το γεμάτο σφρίγος κορμί της Σπαρτιάτισσας Λαμπιτώς, η οποία «και ταύρο πνίγει» δεν μπορεί να κρύψει τον θαυμασμό του για την υγεία που αποπνέει το πρόσωπό της. Ο νομοθέτης Λυκούργος–o Θουκυδίδης τοποθετεί την δράση του στα τέλη του 9ο αιώνα π.Χ.-ήθελε τις ελεύθερες γυναίκες να γεννούν γερά παιδιά. Σύμφωνα με την νομοθεσία του οι νέες εθίζονταν να χορεύουν και να τραγουδούν γυμνές, κατευθυνόμενες προς τα ιερά, ενώ οι νέοι τις παρακολουθούσαν. Το γυναικείο κορμί για να γίνει καλλίκαρπο έπρεπε να είναι ασκημένο και εύρωστο, κατάλληλα προετοιμασμένο για να σμίξει με το ήδη καλογυμνασμένο και ρωμαλέο αρσενικό. Το αθλούμενο σφριγηλό θηλυκό, ασκείται στον δρόμο, την πάλη, τη δισκοβολία, τον ακοντισμό, αποφεύγοντας τις καθιστικές εργασίες26. Ο Ισοκράτης27 ισχυρίζεται ότι οι Σπαρτιάτισσες δεν μάνθαναν γράμματα. Ο Πλούταρχος θέλει αυτές να μαθαίνουν όσα χρειάζονταν28. Ο Πλάτων29 τις θέλει πεπαιδευμένες στην φιλοσοφία και τους λόγους, αφού ο λόγος τους ήταν βραχύς και πυκνός σε περιεχόμενο.Ποιήτριες στην Σπάρτη δεν λυτος, στίχοι 617 κ.ε. αναρωτιέται: Δία, γιατί το ολέθριο κακό των ανθρώπων τις γυναίκες, τις έχεις βγάλει στο φως του ήλιου; Στην συνέχεια ισχυρίζεται ότι το ανθρώπινο γένος δεν έπρεπε να το τίκτουν οι γυναίκες, και δίχως θηλυκά μέσα στα σπίτια ελεύθεροι οι άντρες να ζούσαν. 22 Απ. 339 Davies. 23 Στίχοι 597 -602. 24 Να σημειωθεί πάντως ότι οι Σπαρτιάτες υπερηφανεύονταν ότι η μοιχεία ήταν φαινόμενο άγνωστο στην κοινωνία τους, (Πλούταρχος, Λυκούργος, 15.17-18). Τους ντρόπιασε όμως η Τιμαία, η γυναίκα του βασιλιά Άγη, η οποία ερωτεύθηκε παράφορα τον Αθηναίο Αλκιβιάδη, όταν εκείνος μετά την ανάκλησή του από την Σικελία, κατάφυγε στην Σπάρτη. Τιμαία και Αλκιβιάδης απέκτησαν και ένα γιο, όταν ο Άγις βρισκόταν σε εκστρατεία την Αττική και έμεινε στον καψερό να μετράει τα… δάχτυλά του να βρει τους μήνες της κύησης! Να αναφερθεί και η περίπτωση των Παρθενιών, αλλά και η «νόμιμη» μοιχεία, αφού ένας γέρος Σπαρτιάτης που είχε νεαρή σύζυγο μπορούσε να αποκτήσει παιδιά, καλώντας στο σπίτι του ένα νέο άντρα που θαύμαζε. (Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 1.7). Η πληροφορία του Πλουτάρχου (Λυκούργος, 15.15) ότι ο Λυκούργος πίστευε ότι είναι αδιανόητο να μην φροντίζουμε για τις γυναίκες αυτό που πράττουμε με τις σκύλες και τις φοράδες, να τις εξασφαλίζουμε τους καλύτερους επιβήτορες, εξόργισε την Γαλλίδα ερευνήτρια Claude Mossé,(Η γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα, Παπαδήμας, Αθήνα 1991, σ. 93), η οποία χαρακτήρισε τη Σπαρτιάτισσα «εργαλείο αναπαραγωγής, μια γόνιμη κοιλιά όπου ενδιαφέρει η εισαγωγή του καλύτερου σπέρματος». 25 Στίχοι 78 -83. 26 Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 1.3 – 4. 27 Παναθηναϊκός, 209. 28 Λυκούργος, 16.10. 29 Πρωταγόρας, 342d ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Νεαρές γυναίκες κανηφόροι (που κουβαλούν καλάθια με τα απαραίτητα για τη θυσία)

αναφέρονται. Ο Ιάμβλιχος αναφέρει30 στον κατάλογο του δεκαεπτά επιφανείς πυθαγόρειες φιλοσόφους, από αυτές οι τέσσερις είναι Λακεδαιμόνιες. Ο Αριστοτέλης31 καυτηριάζει τον τρόπο ζωής των γυναικών στην Σπάρτη. Συγκεκριμένα, γράφει ότι οι γυναίκες ήταν ένα από τα δέκα τρωτά σημεία της Σπαρτιατικής κοινωνίας, που της στερούσαν το δικαίωμα να θεωρείται μία επιτυχώς πραγματοποιημένη επί γης ιδεώδης πολιτεία. Κατηγορεί ευθέως τις Σπαρτιάτισσες ότι «ζῶσιν τρυφηλῶς καί βίον ἀκόλαστον»(=ζουν με άνεση στην ηθική χαλάρωση και στην ακόλαστη ζωή). Τις μέμφεται ότι εκτιμούν ιδιαιτέρως τον πλούτο, για γυναικοκρατία32, για έλλειψη γενναιότητας και τόλμης στην κατάλληλη στιγμή. Τις κατηγορεί για άνιση κατανομή της ιδιοκτησίας, αφού τα δύο πέμπτα ολόκληρης σχεδόν της χώρας περιήλθαν στα χέρια τους, λόγω του μεγάλου αριθμού των επικλήρων33-πατρούχων στην σπαρτιατική ορολογία– κοριτσιών, και λόγω των μεγάλων προικών, η γυναίκα μεταβλήθηκε σε ουσιαστική πληγή οδηγώντας την Σπάρτη σε μαρασμό34. Ο Αριστοτέλης υπενθυμίζει αυτό που λεγόταν παλιότερα: οι Λάκαινες αντιστάθηκαν με επιτυχία στον Λυκούργο, ο οποίος προσπάθησε να τις θέσει υπό το κράτος του νόμου, και έμειναν αλώβητες. Συμπερασματικά: η γυναίκα της «συντηρητικής» Σπάρτης αναπνέει περισσότερο αέρα ελευθερίας και κατέχει μια θέση καλύτερη από την γυναίκα της δημοκρατικής Αθήνας. Καθώς: 1. Γυμνάζονται ακόμη και στις παλαίστρες. 2. 30 Περί Πυθαγορικού βίου, 36.267. Ο Ιάμβλιχος έζησε τον 4ο αιώνα π.Χ. Ήταν νεοπλατωνικός φιλόσοφος. 31 Πολιτικά, 2.9.5-19, 1269b – 1270b. 32 Πολύ αργότερα ο Πλούταρχος, Ηθικά 240e, αναφέρει «όταν μια γυναίκα από την Αττική ρώτησε τη Γωργώ, την σύζυγο του Λεωνίδα, γιατί εσείς οι Λάκαινες είστε οι μόνες που κυβερνάτε τους άνδρες, απάντησε γιατί είμαστε οι μόνες που γεννάμε άνδρες» 33 Το αρσενικό μέλος της οικογένειας κληρονομούσε την πατρική περιουσία. Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να κληρονομήσουν, έπαιρναν απλώς προίκα. Επίκληρος λεγόταν η Αθηναία οποία δεν είχε άρρενα αδελφό και η οποία υποχρεωνόταν να παντρευτεί τον στενότερο συγγενή της, για να μην πέσει η περιουσία σε ξένα χέρια. Για τις πατρούχους της Σπάρτης βλέπε Ηρόδοτος, VI, 57,4 και 130. 34 Ο Πλούταρχος, στο Άγις, 7.6., αναφέρει ότι τον 3ο αιώνα π.. Χ., κάποιες γυναίκες άσκησαν την επιρροή τους προκειμένου να ματαιωθεί η μεταρρυθμιστική προσπάθεια του νεαρού βασιλιά Άγη.

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Ντύνονται, όσο είναι άγαμες, λιτότερα, ανετότερα. 3. Δεν ασχολούνται με καθιστικές εργασίες. 4. Είναι δεμένες με το κράτος και την πατρίδας. Έχουν ισχυρό λόγο στις οικιακές υποθέσεις, κάτι που ενισχύει την άποψη περί γυναικοκρατίας. 5. Αντιστέκονται με επιτυχία για να υπερασπιστούν τα συμφέροντά τους, όπως αυτές τα εννοούν. Ο Αλκμάν, Σπαρτιάτης χορικός–λυρικός ποιητής μας χαρίζει μια εικόνα των κοριτσιών της αρχαϊκής Σπάρτης: «Δίπλα στις δροσιές του Ευρώτα σαν πουλάρια οι κοπελιές παίζουν και γελούν, κι η σκόνη σύννεφο τις ζώνει. Σαν βακχών που με τους θύρσους των πηδούν τα μαλλιά τους ανεμίζουν στον αέρα»35.

8. Οι θέσεις των ανδρών φιλοσόφων και η φιλόσοφος Υπατία.

ρκετοί διανοητές αγνοούσαν το αδιαμφισβήτητο βιολογικό γεγονός της γέννησης του παιδιού από τη γυναίκα. Για τους Στωικούς το παιδί γεννιόταν από τον πατέρα αφού ο άνδρας γεννά, η γυναίκα απλώς τίκτει. Όμως o Αναξαγόρας, ο Αλκμέων, ο Δημόκριτος, ο Επίκουρος, ο γιατρός Ιπποκράτης υποστήριζαν ότι το παιδί γεννιόταν και από την μητέρα. Ο Σωκράτης ήταν υπέρ των γυναικών. Αναγνώριζε τις ικανότητες τους, άκουγε τις συμβουλές τους38, υποστήριζε ότι μερικές γυναίκες είχαν σοφία μεγαλύτερη από την δική του39. Πίστευε ότι η έλλειψη εκπαίδευσης και όχι η φύση καθιστούσε τις γυναίκες κατώτερες. Καθήκον των ανδρών 7. Οι Αθηναίες, οι γυναίκες χωρίς ενδιαφέροντα ήταν να τις διδάσκουν, αφού η Ποκαι χαρές. λιτεία δεν το έπραττε, και οι άντρες πό τον 7ο π.Χ. αιώνα η ελληνινα σταματήσουν να αντιμετωπίζουν κή πόλη αυτοπροσδιορίστητις συζύγους του ως πρόσωπα με τα κε κοινότητα πολιτική, από την οποία να έχουν ελλιπέστατο διάλοοποία αποκλειόταν οι δούλοι και οι γο40. γυναίκες. Η ελληνική πόλη της ΑθήΗ Ασπασία η Μιλήσια, ήταν, για νας, κατά την κλασική εικόνα της εμτους Αθηναίους αντιπαθέστατη, φανιζόταν κάτω από μία διπλή άρνηαλλά για τον Σωκράτη εξέχουσα ση: από τη μία πλευρά δεν δεχόταν μορφή. Ο Σωκράτης εκτιμούσε τις τις γυναίκες: η πόλη ήταν απλώς ένα ιδέες της και τη σοφία της, υπάρχει η “club” ανδρών. Δεν δεχόταν τους εκτίμηση ότι την μαιευτική μέθοδο41 την διδάχτηκε από αυτή τη γυναίκα, δούλους: η Αθήνα ήταν ένα “club” πολιτών36. H άποψη αυτή βασιζόταν συμμεριζόταν τις απόψεις της στα στο γεγονός, όπως ισχυριζόταν οι ενγυναικεία θέματα, έστω και αν δεν διαφερόμενοι, ότι η ίδια η φύση παέφτασε να δέχεται την πλήρη ισότηρήγε γυναίκες και δούλους που διέτα ανδρών και γυναικών. φεραν από τους ελεύθερους άντρες. Ο Πλάτων στο θέμα των γυναιΟι νομοθέτες των Αθηνών, Δράκών άλλοτε καινοτομεί και άλλοτε εκκων, Σόλων, το πολίτευμα της Δημοφράζεται σύμφωνα με το status της κρατίας, επέβαλαν αυστηρότατους εποχής του. Καινοτομεί στον διάλογο Πολιτεία, όπου εκφράζει τις απόψεις κανόνες συμπεριφοράς στις γυναίΗ Ασπασία κες. Οι ελεύθερες γυναίκες της Αθήνας του για την λειτουργία μιας ιδανικής ποδεν αγνοούνταν, αλλά τίθεντο στο περιθώριο και στερού- λιτείας. Προκειμένου να λειτουργήσει αυτή η Πολιτεία στην ντο κάθε, σχεδόν, ελευθερίας και είχαν θέση πολύ κατώτερη κορυφή της εξουσίας βρίσκεται ο Φιλόσοφος Βασιλεύς που από εκείνη που κατείχαν οι άντρες. Ο Διογένης Λαέρτιος37 εκπαιδεύτηκε να άρχει, στην αμέσως κατώτερη θέση της σημειώνει: «κάποτε λόγω ελλείψεως ανδρών στην πόλη και για να αυξήσουν τον πληθυσμό της εξέδωσαν νόμο σύμφωνα 38 Ο λόγος της αλήθειας για το θέμα του έρωτος εκφωνείται στο Συμε τον οποίο έναν άντρας μπορούσε να νυμφευθεί μία γυναίκα μπόσιον από μια γυναίκα, τη μάντισσα από τη Μαντινεία Διοτίμα, μυήτρια του Σωκράτη. Η παρουσία της Διοτίμας δηλώνει την αναΑτθίδα, αλλά δικαιούτο ν΄ αποκτήσει νόμιμα παιδιά και από την γνώριση της ικανότητας της γυναίκας να γεννά, όχι μόνο παιδιά, άλλη.» Κατά το τέλος της ζωής της Πόλεως την μειονεκτικόαλλά και λόγους, να προσεγγίζει την αλήθεια η οποία δεν είναι ποτέ τητα αυτή που τη συναντάμε στην πράξη και που η κοινωδοσμένη, αλλά πάντα αποτέλεσμα μακράς συζήτησης και «τόκος νία είχε δεχθεί, τη διαβάζουμε, ως θεωρητική δικαιολόγηση ἐν τῷ καλῷ» 39 Ξενοφών, Συμπόσιον 2, 8-9., μας πληροφορεί ότι ο Σωκράτης υποστον Αριστοτέλη.

35 Λυσ. 1307-1313. 36 P. Vidal- Naquet, Le chasseur noir. Formes de penseé et formes de société dans le monde grec. Paris 1983. σ. 267 και 269. 37 ΙΙ, 2, 6

στήριζε ότι οι γυναίκες δεν ήταν εκ φύσεως κατώτερες από τους άντρες. Απλώς έλλειπε από αυτές η εκπαίδευση. 40 Ξενοφών, Οικονομικός ΙΙΙ, 14-15. 41 Βλέπε M. Montori, Socrate. Fisiologia di un mito. Napoli, 1974, σ.263 κ.ε.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ιεραρχίας υπάρχει η ομάδα των Φυλάκή εμπειρία, αλλά και για να δοκιμαστεί κων την οποία αποτελούν άνδρες και στην πράξη. Και στα 50 χρόνια μόνο θα φτάσει να μετέχει στην κυβέρνηση, είτε γυναίκες, διότι «ἔστιν οὖν ὅπως οὐ πάμπολυ διαφέρει γυνή άνδρός την φύσιν42» είναι άντρας είτε είναι γυναίκα. Η αξί[= από τη φύση της όμως η γυναίκα δεν ωση είναι να μην αποκλειστεί μια γυδιαφέρει πάρα πολύ από τον άνδρα]. ναίκα, επειδή είναι γυναίκα. Έστω και Στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας αν η πραγματικότητα, πολλές φορές, βρίσκεται η πολυπληθής ομάδα των λέει ότι ο μέσος όρος των γυναικών, δημιουργών. υστερεί. Ο Πλάτων το γνωρίζει, αλλά Συνοψίζοντας, ο Πλάτων ισχυρίζεται υπολογίζει στη σημασία της παιδείας για την γυναίκα τα εξής: η οποία επί αιώνες κράτησε τις γυναί«κοινῇ πάντα, ταυτά διδακτέον κες σε ορισμένο τύπο συμπεριφοράς: Οι «μαγεμένοι» είναι γνωστοί και ως «Ελγίνειοι αὐτάς43» (από κοινού όλα, και όλα τα παι- της Θεσσαλονίκης» ή «Καρυάτιδες της Θεσσα- «εἰ ἄρα ταῖς γυναιξίν ἐπί ταὐτά χρησόμεδευτικά είδη(=μουσική, γυμναστική,τέθα καί τοῖς ἀνδράσι, ταὐτά καί διδακτέον λονίκης» (Μουσείο Λούβρου). αὐτάς»47.(=αφού θα χρησιμοποιούμε τις χνη του πολέμου.) «γυναῖκες μέντοι πολλαί πολλῶν ἀνδρῶν βελτίους εἰς γυναίκες για τις ίδιες δραστηριότητες με τους άνδρες, πρέπει πολλά44»(=βεβαίως πολλές γυναίκες σε πολλά πράγματα να τις διδάξουμε τα ίδια.) «γυναικός καί ἀνδρός ἡ αὐτή φύσις είναι καλύτερες από πολλούς άνδρες.) εἰς φυλακήν πόλεως48» (=η φυσική καταλληλότητα για το έργο «Οὐκοῦν προς γε τό φυλακήν γυναῖκα γενέσθαι, ούκ ἄλλη του φύλακα είναι η ίδια και στον άντρα και στην γυναίκα.) μέν ἡμῖν ἄνδρός ποιήσει παιδεία, ἄλλη δέ γυναῖκας, ἄλλως Ο Πλάτων σχεδίασε την ιδανική, γι αυτόν, πολιτεία στην τε καί την αὐτήν φύσιν παραλαβοῦσα45 (=προκειμένου μια οποία παραχωρεί στη γυναίκα μορφές ελευθερίας δράσης γυναίκα να γίνει ικανή να φυλάξει την πόλη, δεν χρειάζεται με μοναδικό σκοπό να καταστήσει λειτουργικότερη την Ιδαη διαφορετική αγωγή για τους άνδρες φύλακες από τις γυ- νική Πολιτεία. Εμπνεόμενος, παράλληλα, από την κυριαρναίκες, αφού άλλωστε η αγωγή αυτή θα έχει να κάνει με την χούσα άποψη της εποχής του για την γυναίκα, ισχυρίζεται ίδια φυσική προδιάθεση.) ότι στη σειρά των μετενσαρκώσεων ο δειλός άντρας μετενσαρκώνεται σε γυναίκα49. Η οικογένεια και η ιδιοκτησία καταργείται από την ομάΟ Αριστοτέλης στο πολυδαίδαλο έργο του θίγει όλες τις δα των φυλάκων, διότι αποτελεί χώρο στον οποίο συγκε- πτυχές της έννοιας γυναίκα: η γυναίκα ως γένος θήλυ, η γυντρώνεται ο πλούτος, ως εκ τούτου, και η διαφθορά. Οι γυ- ναίκα ως σύντροφος, η γυναίκα ως μητέρα, η γυναίκα ως ναίκες απελευθερωμένες από τον ενδοοικογενειακό ρόλο, ηθικό και πολιτειακό πρόσωπο. Ο φιλόσοφος δεν προτείνει εντάσσονται οργανικά στην πόλη και συνεργάζονται με τους ιδανική πολιτεία για να την εντάξει, ούτε είναι απαλλαγμέάνδρες στην διοίκηση της: «τάς γυναῖκας ταύτας τῶν ανδρῶν νος από τις παραστάσεις της κοινωνικοπολιτικής τάξης του τούτων πάντων πάσας εἶναι κοινάς, ἰδίᾳ δέ μηδενί μηδεμίαν καιρού του, ούτε από τις προκαταλήψεις και τον ρεαλισμό συνοικεῖν καί τούς παῖδας αὖ κοινούς, καί μήτε γονέα ἔκγονον των κυριάρχων στην εποχή του σχημάτων κατανόησης του εἰδέναι τόν αὐτοῦ μήτε παῖδα γονέα46.» (=οι γυναίκες αυτές γυναικείου φίλου.Οι θέσεις του Αριστοτέλη για την γυναίκα τούτων των ανδρών πρέπει όλες να είναι κοινές για όλους, μπορούν να συνοψισθούν στα εξής: και καμιά τους να μη συζεί κατ’ ιδίαν με κανέναν και τα παια) Η γυναίκα, κατά την αναπαραγωγή έχει παθητικό διά, πάλι, να τα έχουν κι αυτά από κοινού, και κανένας γονιός ρόλο. Το ανδρικό σπέρμα ασκεί ρόλο ενεργητικό, ενώ το να μην ξέρει το παιδί που έχει γεννηθεί από αυτόν ούτε και αίμα της γυναίκας (δεν γνώριζε ότι υπήρχαν ωάρια) αποτελεί προσφορά ύλης, με την οποία η γυναίκα ταυτίζεται. Ο κανένα παιδί τον γονέα του.] Στην ιδεατή πολιτεία δεν υπάρχουν κληρονομικά δικαιώ- άντρας στην αναπαραγωγή μεταβάλλει μέσω του σπέρμαματα, υπάρχει αμείλικτη αξιοκρατία. Αυτός που θα φύγει από τός του τη γυναικεία συμβολή50. Ο άντρας επιφορτίζεται με την ομάδα των δημιουργών, των ασχολουμένων με την οικο- την καθοδήγηση της γυναίκας του, των παιδιών του και των νομία, για να αφιερωθεί στη διοίκηση και την κυβέρνηση της δούλων της οικογένειας.. πόλεως, πρέπει να έχει διακριθεί στα μαθήματα. Έπειτα επί 10 β) Η θέση περί της παθητικότητας της γυναίκας στην χρόνια να σπουδάζει και να αριστεύει στις επιστήμες δηλαδή αναπαραγωγή οδηγεί τον φιλόσοφο στο να διατυπώσει τη αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία, θεωρία της αρμονίας. Αν θέση ότι η γυναίκα πρέπει να έχει υποδεέστερο ρόλο στην δεν έχει εριστικό χαρακτήρα θα γίνει σπουδαστής Διαλεκτι- κοινωνία, αλλά και στη δικαιοσύνη. «Ο άντρας είναι σε σύκής επί 5 χρόνια. Και τότε στην ηλικία των 35, θα ενταχθεί στο γκριση με την γυναίκα καταλληλότερος να διοικεί51» σώμα των βοηθών των αρχόντων, για να αποκτήσει πρακτιγ) «παῖς μέν ἔχει το βουλευτικόν, ἀλλ΄ ἀτελές. Το΄ δέ θῆλυ 42 43 44 45 46

453, b, 7 451,e, 1 455, d, 4-5 456, c, 11-12 457, c, 10 – 12

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

47 451, e, 7-8. 48 456, a,10-11 49 Τίμαιος, 90e –91. 50 Περί ζώων γενέσεως, 728a, 17 κ.ε. 51 Πολιτικά, Α, 5,1254 b.

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ἔχει μέν, ἀλλ΄ ἀκυρον52» (= οι ανήλικοι γιοί διαθέτουν την ικα- να μιλήσουμε για τις πηγές του αντιφεμινιστικού τρόπου νότητα να αποφασίζουν, αλλά ανεπαρκώς ανεπτυγμένη. Η σκέπτεσθαι του Αριστοτέλη. Στον Κήπο του Επικούρου (341γυναίκα τη διαθέτει μεν, αλλά χωρίς κύρος.) Η θέση αυτή, 270 π.Χ.) η γυναίκα κατάφερε να καταλάβει μια εξέχουσα και για τη γυναίκα, κρίνεται σήμερα άκρως υποτιμητική και δια ενεργό θέση. Ο Κικέρων62 αναφέρει χαρακτηριστικά: «στον Κήπο κυκλοφορούσαν με πολύ μεγάλη συχνότητα και νόμιμες τούτο απαράδεκτη. δ) Τα όσα συμβαίνουν στην εποχή του, εποχή της Δημο- γυναίκες, όπως η Θεμίστια, και εταίρες». Ο Επίκουρος θεώρηκρατίας, τα καταδικάζει ως τυραννικά: «όπως είναι η γυναικο- σε την γυναίκα ικανή να μυηθεί στη φιλοσοφία της ζωής. Ο κρατία στον οίκο, για να καταγγέλλουν οι γυναίκες τις ενέργειες ίδιος διατηρούσε μια διαρκή αλληλογραφία μαζί τους, για των ανδρών και, για τον ίδιο λόγο, η χαλάρωση της πειθαρχίας θέματα φιλοσοφικά. των δούλων53». Στην Ελληνιστική Εποχή (323–31 π.Χ.),ειδικότερα στην ε) «Τό ἄρρεν εἶναι ὑπέρτερον καί το θῆλυ κατώτερον, ἄρχον Αλεξάνδρεια, θα βρούμε γυναίκες βασίλισσες στην διακυδέ τό ἄρρεν, τό δέ θῆλυ ἀρχόμενον.54» βέρνηση της χώρας, αλλά και σε ζητήματα πολέμου. Η Άρ55 στ) Αναιρεί την άποψη του Σωκράτη σινόη, η Βερενίκη, η Ἀρεταφίλα και τέλος η που θέλει την σωφροσύνη, και την ανδρεία Κλεοπάτρα είναι μερικά ονόματα γυναικών να είναι τα ίδια σε άντρες και γυναίκες, λέγοπου σηματοδότησαν αυτήν την περίοδο. ντας ότι «δεν αρμόζει στην γυναίκα να είναι Τότε εμφανίστηκαν νέες ηγεμονικές τελετές, στις οποίες οι γυναίκες εμφανιζόταν ως τόσο ανδρεία και εύγλωττη.56» ζ) Υιοθετείται από τον Αριστοτέλη το σύιέρειες και πολλές βασίλισσες τιμούνταν ως νηθες γυναικείο πρότυπο, υπενθυμίζοντας θεότητες. Την ίδια εποχή είχαν μεγάλη δητον στίχο του Σοφοκλή57 «η σιωπή αποτελεί μοτικότητα οι μυστηριακές θρησκείες που κόσμημα για τις γυναίκες». Άλλωστε και παθεωρούσαν τις γυναίκες ευπρόσδεκτες λιότερα ο Δημόκριτος είχε παρατηρήσει: «η στις τελετές. γυναίκα ας μη μιλά. Πραγματικά είναι ανυπόΗ Υπατία, γεννήθηκε το 375 μ.Χ. στην φορο πράγμα. Μόνο η λιτότητα στα λόγια και Αλεξάνδρεια. Πατέρας της ήταν ο μαθηματικός Θέων. Αργότερα στράφηκε προς στα στολίδια μπορεί να είναι πραγματικό στοτην φιλοσοφία, «καί φιλοσοφίας, ἥψατο τῆς λίδι για μια γυναίκα58» η) Υποστηρίζει ότι οι σχέσεις δικαίου και ἄλλης οὐκ ἀγενῶς63» Διακρίθηκε ως δασκάΗ φιλόσοφος Υπατία αλληλοσεβασμού θα πρέπει να διαπνέουν λα της φιλοσοφίας προς όλους όσους «φι59 η Αλεξανδρινή τη συμβίωση ανδρός και γυναικός . λοσοφεῖν ἐρωτικῶς εἶχον64». Αρκετοί μαθητές αλλά και άρχοντες της πόλης «ἐφοίτων θ) Τονίζει ότι η φιλία μεταξύ ανδρών και γυναικών μπορεί να οικοδομηθεί και όταν επιτευχθεί μοιάζει πρῶτοι προς αὐτήν65». Το τέλος της υπήρξε φρικτό: σύρθηκε με «ἀριστοκρατική πολιτεία60» από την αμαξά της, οδηγήθηκε σε ένα χριστιανικό ναό, ονοι) Οι μητέρες είναι φιλοτεκνώτεραι61 (=αγαπούν περισ- μαζόμενο Καισάρειος και κομματιάστηκε με όστρακα. Στη σότερο τα παιδιά τους), διότι οι άνθρωποι αγαπούν περισ- συνέχεια, τα μέλη του σώματός της συγκεντρώθηκαν και κάηκαν το 415 μ.Χ.66. Η μορφή της Υπατίας, πριν γίνουν γνωσότερο εκείνα που κοπιάζουν να πραγματώσουν. στές από την έρευνα και άλλες πολλές γυναίκες της αρχαιΓια τον Αριστοτέλη, μπορεί να παρατηρηθεί ότι με τις ότητας, επικράτησε να θεωρείται ως η μοναδική γυναικεία γυναίκες που παντρεύτηκε έδειξε γλυκύτητα, στοργή και μορφή που συνδύαζε την επιστήμη με τον φιλοσοφικό λόγο. εμπιστοσύνη, κάτι που φαίνεται στην διαθήκη του. Η ΟλυΣτην μακρά περίοδο της αρχαιότητας η καταξίωση και η μπιάς, η μητέρα του Αλεξάνδρου, τον θεωρούσε δολοφόνο αναγνώριση της πολυδιάστατης προσφοράς της γυναίκας και δηλητηριαστή του γιού της, καθώς διέδιδε ότι ο Αρι- γνώρισε αυξομειώσεις και ποικίλες διακυμάνσεις. Η γυναίστοτέλης κατασκεύασε το δηλητήριο και το οποίο έστειλε κα, έν πολλοίς, δέσποσε ως ηθική και πνευματική οντότητα στην Βαβυλώνα ο Αντίπατρος. Δεν μπορούμε, επομένως, στον οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Διακρίθηκε στην ποίηση, στα γράμματα, στις καλές τέχνες, στην φιλο52 Ο.π. Α, 13, 1260 α., 12-13. σοφία, στην πολιτική. Πολλάκις όμως εκλήφθηκε ως ον κα53 Ο.π., Ε, 11, 1313, b, 32–35. τώτερο του ανδρός. 54 Ό.π. Α, 5, 1254 b 55 Πλάτων, Μένων, 71, e, κ.ε. 56 Περί Ποιητικῆς, 15, 1454 a, 22-4. 57 Αἴας, στίχος 293. 58 Απ. Β, 110. 59 Ἠθικά Νικομάχεια, Θ, 12, 1160 b, 32-33. 60 Ο.π. 61 Ο.π. Θ, 17, 1168, a, 22.

62 De fin.II, 21, 67 – 68. 63 Σούδα, s.v. «Ὑπατία»,σ.644. 64 Νικηφόρου Καλλίστου, Έκκλησιαστική Ἱστορία, P.G.146. 65 Σούδα, ό.π.σ. 645. 66 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμοι Τ, Ζ, Αθήνα 1980. Βλ. και J.M.Rist, “Hypatia”, Pgoenix 19, 19, 1965, σσ. 214 -225. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΑΘΉΝΑ vs ΣΠΆΡΤΗ: Η Ελληνίδα στον Αρχαίο κόσμο της Κλασικής Εποχής Υπό κας Σύλβιας Κατούντα, Διδάκτορος Γενικής και Συγκριτικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης* «Θάλασσα καί πῦρ καί γυνή τρίτον κακόν», έχει διασωθεί από την αρχαία ελληνική ρήση. Σύμφωνα μ’ αυτήν, φαίνεται ότι οι Αρχαίοι ημών πρόγονοι πίστευαν ότι η γυναίκα είναι ουσιωδώς ένα από τα τρία κακά του κόσμου. Το παρόν άρθρο θα δώσει την ευκαιρία στους αναγνώστες ν’ ανακαλύψουν σταδιακά άγνωστες πτυχές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και πιο συγκεκριμένα να αναδείξει τη θέση που επεφύλαξαν στο μισό του πληθυσμού τους η Σπάρτη και το αντίπαλον δέος η Αθήνα κατά την Κλασική εποχή. Συχνά γίνεται λόγος -και δικαίως- για τον πολιτισμό κορυφής, που δημιουργήθηκε στην Αθήνα την εποχή του Περικλή. Ωστόσο, αν την ιστορία την έγραφαν οι γυναίκες, μηδενικές πιθανότητες θα υπήρχαν να αποκαλέσουν «Χρυσό αιώνα» την 5η προχριστιανική περίοδο. Κι αυτό γιατί πουθενά αλλού σε όλη την Αρχαία Ελλάδα, οι γυναίκες δεν ήταν τόσο περιθωριοποιημένες κοινωνικά και καταπιεσμένες, όσο στην Αθήνα της Κλασικής εποχής. Τούτο βεβαίως είναι άγνωστο στο ευρύ κοινό, που γνωρίζει τα λαμπρά πνευματικά επιτεύγματα των Αθηναίων του αιώνα του Περικλή, αλλά αγνοεί τους όρους ζωής της Αθηναίας, όσο οι άνδρες μεγαλουργούσαν. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν θέτοντας ένα απλό ερώτημα: ποια θέση κατείχε στην κοινωνία μια αξιοσέβαστη και ευυπόληπτη γυναίκα της εποχής; Με σημερινούς όρους θα την χαρακτηρίζαμε τουλάχιστον τραγική. Κύριο χαρακτηριστικό της ζωής των γυναικών ήταν ο περιορισμός τους στο εσωτερικό του σπιτιού τους, ο ατελείωτος εγκλεισμός τους.1 Πράγματι, η αττική νομοθεσία περιόριζε την κυκλοφορία της γυναίκας το πολύ ως την αυλόπορτα του οίκου της. Ενδεικτικό είναι το γεγονός που αναφέρει ο ρήτορας Λυκούργος: όταν επέστρεψε ο αθηναϊκός στρατός από τη συντριπτική ήττα που δέχτηκε στην πολύ σημαντική μάχη της Χαιρώνειας, οι γυναίκες δεν είχαν το σθένος να βγουν στους δρόμους να προϋπαντήσουν τους ελάχιστους επιζήσαντες για να μάθουν τι απέγιναν οι συγγενείς τους, αλλά μόλις που τόλμησαν να βγουν στις αυλές τους και να ρωτήσουν για την τύχη των αγαπημένων τους προσώπων. Ακόμα όμως 1 Για την καθημερινή ζωή των γυναικών κατά τον Χρυσό αιώνα της Αθήνας, Βλ. Κατούντα Σύλβια, Οι κόρες της Πανδώρας, Μια επιστημονική μελέτη για την γυναίκα στον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, Καστανιώτη, Αθήνα, 2006, σσ. 58-76.

Ψώνια στην Αγορά στην αρχαία Αθήνα

κι αυτό θεωρήθηκε αξιόμεμπτο και περιγράφεται με μελανά χρώματα στο λόγο του ρήτορα ως γεγονός «μειωτικό για τις ίδιες και για την πόλη τους».2 Ο Ξενοφών τονίζει επίσης τη διάκριση των φύλων παρουσιάζοντας ανάγλυφα το πνεύμα της εποχής στον Οικονομικό του, όπου διαβάζουμε: «Είναι λοιπόν κόσμιο η γυναίκα να παραμένει στο σπίτι και όχι να βγαίνει έξω. Αλλά για έναν άντρα το να μένει σπίτι αντί να προσηλώνεται σε εξωτερικές επιδιώξεις είναι ατιμωτικό».3 Ο Πλάτων μάλιστα στους Νόμους του σχολιάζει το αποτέλεσμα της πρακτικής του εγκλεισμού των γυναικών στα σπίτια τους, λέγοντας ότι οι γυναίκες είναι «γένος συνηθισμένο σε κρυμμένη και σκοτεινή ύπαρξη».4 Οι Αθηναίοι ήταν τόσο αρνητικοί στο να βγαίνει μια γυναίκα έξω, που ούτε σε κηδείες δεν την άφηναν να παραβρίσκεται και μάλιστα με νόμο του Σόλωνα.5 Οι πηγές μάς αποκαλύπτουν ότι οι μόνες γυναίκες που επιτρεπόταν να μπουν στο δωμάτιο του νεκρού για να τον συνοδέψουν στη συνέχεια στην πομπή προς τον τάφο, ήταν όσες ήταν πάνω από 60 ή όσες ήταν στενές συγγενείς του, είχαν δηλαδή βαθμό συγγένειας μέχρι παιδιά πρώτων εξαδέλφων.6 Γενικά η αθηναϊκή κοινωνία αντιμετώπιζε εξαιρετικά καχύποπτα την έξοδο της γυναίκας. Μόνο όταν επρόκειτο να τελέσει τα θρησκευτικά της καθήκοντα, είχε το δικαίωμα να βγει στον έξω κόσμο, αλλά και πάλι ποτέ μόνη της, πάντα 2 3 4 5 6

Λυκούργος, Κατά Λεωκράτους, 40. Ξενοφών, Οικονομικός, VII, 30-31. Πλάτων, Νόμοι ΣΤ΄, 781c. Ο Σόλων θεωρείται ο πατέρας της Δημοκρατίας. Για περισσότερες πληροφορίες πάνω στο θέμα αυτό, βλ, Alexiou M., The ritual lament in Greek tradition, Cambridge University Press, Λονδίνο, 1974.

* Διδάσκει στη βαθμίδα του Λέκτορα στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων «Ελληνικό Πολιτισμό» και «Ελληνική Φιλολογία» και στο Μεταπτυχιακό τμήμα του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου «Ηθική Φιλοσοφία». ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

με συνοδεία, πάντα υπό αυστηρή επιτήρηση. Οι Αθηναίοι ούτε στην Αγορά δεν την άφηναν να πάει για να ψωνίσει τ’ απαραίτητα για το σπίτι της.7 Η Αγορά ήταν ανδροκρατούμενος χώρος, στον οποίο δεν είχε θέση γυναίκα που ανήκε στην καλή κοινωνία. Ορθώς η Sarah Pomeroy επισημαίνει ότι η απαγόρευση εισόδου της Αθηναίας στην Αγορά εξασφάλιζε στους άνδρες το πλεονέκτημα της προστασίας των γυναικών «από τα μάτια των ξένων και από ανεπίτρεπτες οικειότητες με μαγαζάτορες».8 Αυτά λοιπόν «συνέβαλαν στο να θεωρείται η δραστηριότητα στην αγορά ασχολία ανδρική».9 Εύστοχα παρατηρεί λοιπόν η Claude Mossé, η «λέσχη των ανδρών» που ήταν η δημοκρατική Αθήνα έκλεισε τις γυναίκες οριστικώς και αμετακλήτως στο γυναικωνίτη.10 Βεβαίως τα παραπάνω ισχύουν για τις γυναίκες των ανωτέρων κοινωνικών τάξεων. Οι γυναίκες όμως που ανήκουν στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, οι πάμφτωχες γυναίκες δηλαδή, είναι αναγκασμένες να βγουν στον εργασιακό στίβο, για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Οι γυναίκες όμως των μεσαίων και ανωτέρων τάξεων διάγουν μάλλον μονότονη ζωή μέσα στο σπίτι. Η πολιτική θα στηρίξει μάλιστα τον εγκλεισμό της γυναίκας, γι’ αυτό κι ο Σόλων δεν παρέλειψε να πάρει αυστηρότατα μέτρα, τα οποία ίσχυσαν καθ’ όλη την Κλασική εποχή. Δημιούργησε ειδικό σώμα αξιωματούχων, τους λεγόμενους γυναικονόμους.11 Έργο τους ήταν να παρακολουθούν τις γυναίκες, να επιτηρούν τη διαγωγή τους και να τιμωρούν όσες υπέπεσαν σε κολάσιμες πράξεις. Κατά τ’ άλλα η καταπίεση της γυναίκας συνεχιζόταν και στο πλαίσια του ίδιου της του σπιτιού, όπου δεν μπορούσε να κινηθεί ελεύθερα. Μόνο όταν δεν υπήρχε ανδρική παρουσία στο σπίτι μπορούσε να κυκλοφορεί με άνεση. Όταν όμως ο άνδρας του σπιτιού επέστρεφε, όλα τα θηλυκά του οίκου έτρεχαν να αμπαρωθούν στο γυναικωνίτη. Τούτο συνέβαινε από σεβασμό αλλά κι από φόβο μήπως αυτός ο τελευταίος ερχόταν μαζί με ξένους και αντικρύσουν τις γυναίκες και τις κόρες του κυρίου, κάτι που το 7 Η επικρατούσα αντίληψη ήταν ότι «η οικονομική συναλλαγή ήταν πολύ περίπλοκη για το γυναικείο μυαλό», Βλ. Sarah Pomeroy, Θεές, Πόρνες, Σύζυγοι και Δούλες, Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2008, σ. 112. Γι’ αυτό και η σύζυγος που μπορεί να κάνει απλούς μαθηματικούς υπολογισμούς κι έχει γνώση στοιχειωδών οικονομικών, θεωρείται ότι έχει τόσο πολύ βελτιώσει τον εαυτό της, ώστε «ο Σωκράτης της απονέμει την υπέρτατη φιλοφρόνηση: λέει γι’ αυτήν ότι έχει αρσενικό μυαλό», Βλ. Στο ίδιο σ. 113. 8 Στο ίδιο, σ. 112. 9 Στο ίδιο. 10 Βλ. Claude Mossé, La femme dans la Grèce antique, Albin Michel, Παρίσι, 1983, σ. 38. (μετφρ. της συγγραφέως). 11 Πλούταρχος, Σόλων, 21.

θεωρούσαν ολότελα απρεπές και εντελώς ανάρμοστο! Από τον Αριστοφάνη μαθαίνουμε ότι ούτε στα παράθυρα οι γυναίκες δε μπορούσαν να πλησιάσουν, γιατί υπήρχε πάντα ο κίνδυνος να εκτεθούν σε δημόσια θέα, γεγονός που επέσυρε αρνητικά σχόλια για το ποιόν της οικογένειας.12 Από τον Θεόφραστο έχουμε και μία άλλη πολύ σημαντική πληροφορία. Διαβάζουμε λοιπόν στους Χαρακτήρες του ότι το να έλεγε κάποιος ότι μια γυναίκα μιλούσε με άνδρες ή ότι άνοιξε η ίδια την πόρτα του σπιτιού της σε επισκέπτες ισοδυναμούσε με το να πουν ότι ήταν πόρνη!13 Εξίσου ατιμωτικό για τις γυναίκες ήταν να σχολιάζονται σε ανδρικές συζητήσεις. Μια αξιοπρεπής Αθηναία δε θα έπρεπε να δίνει ποτέ αφορμή για σχόλια, ούτε καν για επαινετικά! Το χωρίο από τον Επιτάφιο του Περικλή καταμαρτυρεί πολλά ως προς αυτό: «μεγάλη η δόξα για όποια από εσάς δεν ακούγεται το όνομά της ανάμεσα στους άνδρες, ούτε για το καλό, ούτε για το κακό».14 Φυσικά, γυναικεία ανεξαρτησία δε νοείται εκείνη την εποχή. Η κοινωνική ηθική καθορίζει τη γυναίκα ως υποδεέστερο ον φύσει και θέσει. Όπως πολύ σωστά παρατήρησε η Claude Mossé, η Αθηναία της κλασικής περιόδου είναι μια «αιώνια ανήλικη».15 Το αττικό δίκαιο αποδέχεται την «αδυναμία» της γυναίκας και γι’ αυτό την αντιμετωπίζει ως νομικά ανίκανη. Υπό το πρίσμα αυτό, μια σειρά από διατάξεις «προνοούν» για την αντιμετώπιση μιας δήθεν φυσικής γυναικείας μειονεξίας και ως εκ τούτου οι νομοθέτες θεσμοθετούν τη συνεχή υποταγή της γυναίκας σ’ έναν άνδρα.16 Ο μόνος κοινωνικός ρόλος που μπορεί να διαδραματίσει μια αξιοσέβαστη γυναίκα είναι να φέρει στον κόσμο παιδιά.17 Ο γάμος ήταν λοιπόν η μοναδική κοινωνική καταξίωση της γυναίκας. Σε μια τέτοια κοινωνία καθαρά ανδροκρατικού χαρακτήρα, το μεγαλύτερο έγκλημα που μπορούσε να διαπράξει μία γυναίκα ήταν η μοιχεία, κι αυτό γιατί θα μπορούσε να νοθευτεί το γένος ενός οίκου. Γι’ αυτό κι όταν συνέβαινε, η μοιχεία 12 Αριστοφάνης, Θεσμοφοριάζουσες, στ. 797. 13 Θεόφραστος, Χαρακτήρες, 28. 14 Θουκυδίδης, ΙΙ, 45. 15 Claude Mossé, ό.π., σ. 51. 16 Με άλλα λόγια, οι γυναίκες βρίσκονταν αδιαλείπτως κάτω από την προστασία ενός αρσενικού μέλους της οικογένειας. Οι Αθηναίες είτε ως κόρες, είτε ως σύζυγοι, είτε ως αδερφές ή ακόμα και ως μητέρες, είχαν πάντα έναν κηδεμόνα, έναν κύριο. Αυτόν το ρόλο τον είχε πρώτα ο πατέρας ή, αυτού αποθανόντος, κάποιος άλλος συγγενής, αργότερα ο σύζυγος, και σε περίπτωση θανάτου του ή διαζυγίου, οι γυναίκες ξαναγύριζαν στην πατρική προστασία, εκτός κι αν είχαν ενήλικους γιους, οι οποίοι γίνονταν οι προστάτες των μητέρων τους. Για περεταίρω πληροφορίες, Βλ. Σύλβια Κατούντα, ό.π., σ. 70. 17 Κατά προτίμηση αγόρια αφού είχαν σαφώς μεγαλύτερη αξία εκείνη την εποχή. Για παράδειγμα, ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο Κλεομένης πέθανε χωρίς παιδιά αφήνοντας μόνο μια κόρη. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

αντιμετωπιζόταν με μέτρα πραγματικά πολύ σκληρά. Η μοιχαλίδα στερούνταν για πάντα τις ελάχιστες ελευθερίες της, άρρηκτα συνδεδεμένες με τη συμμετοχή της στις θρησκευτικές τελετές της πόλης. Με σημερινούς όρους η ποινή της ισοδυναμούσε με ισόβια κάθειρξη. Αυτονόητο είναι ότι ο άνδρας της ήταν υποχρεωμένος να τη διώξει, γιατί αλλιώς θα έχανε για πάντα τα πολιτικά του δικαιώματα. Ο μοιχός δε, αν πιανόταν επ’ αυτοφώρω, είχε ως τιμωρία να χάσει τη ζωή του από τον κύριο της αποπλανηθείσας γυνής. Με άλλα λόγια η μοιχεία πληρωνόταν με αίμα.18 Να διευκρινίσουμε όμως εδώ ότι η μοιχεία ήταν έγκλημα μόνο για την γυναίκα. Ο άνδρας μπορούσε ελεύθερα να συνευρίσκεται με οποιαδήποτε γυναίκα ήθελε, χωρίς αυτό να επιφέρει κάποια νομική συνέπεια. Ο μόνος περιορισμός ήταν να μην πλησιάζει ερωτικά γυναίκα ή κόρη που βρισκόταν υπό την κηδεμονία ενός άλλου Αθηναίου. Έτσι μπορούσε ανενόχλητος να απολαύσει τις χαρές του έρωτα, όχι μόνο με τη νόμιμη σύζυγό του, αλλά και με όποια άλλη θηλυκή παρουσία επιθυμούσε, όπως με παλλακίδες, εταίρες, πόρνες, δούλες.19 Στο σημείο αυτό αξίζει να σταθούμε στη Σπάρτη, τη μεγαλύτερη αντίπαλο της Αθήνας. Διότι ο οποιοσδήποτε αναγνώστης με κρίση δε μπορεί παρά να αναρωτηθεί το εξής: Αν αυτή ήταν η θέση της γυναίκας στη δημοκρατική και φιλελεύθερη Αθήνα, τότε ποια μπορεί να ήταν η τύχη των γυναικών στην ολιγαρχική, άτεγκτη σε θέματα ηθικής, στρατοκρατία της Σπάρτης; Η απάντηση θα μας ξαφνιάσει. Πουθενά αλλού σε ολόκληρη την αρχαία Ελλάδα οι γυναίκες δεν ήταν τόσο ελεύθερες όσο στη Σπάρτη. Ως προς αυτό αποτελούσαν μοναδικό φαινόμενο. Οι γυναίκες εκεί έχουν μεγάλο κύρος, συνομιλούν με τους άνδρες τους και μπορούν ακόμα και να τους συμβουλεύσουν ή να τους επηρεάσουν. Ο Πλούταρχος στην Ζωή του Λυκούργου καταθέτει την ειλικρινή κατάπληξη των Ελληνίδων ως προς το γεγονός αυτό, όταν μια Ελληνίδα απευθύνεται στην Γοργώ, τη γυναίκα του βασιλιά Λεωνίδα, ως εξής: «Είστε οι μόνες γυναίκες στον κόσμο που μπορείτε να κυβερνάτε τους άντρες», για να λάβει αμέσως την λακωνική όσο και αφοπλιστική απάντηση της υπερήφανης Σπαρτιάτισσας: «Ναι, γιατί είμαστε οι μόνες που γεννάμε πραγματικούς άντρες».20 Σε αντίθεση με τις Αθηναίες, οι γυναίκες της Σπάρτης 18 Για περισσότερες πληροφορίες σε σχέση με θέματα μοιχείας, γάμου, διαζυγίου, βάσει της αττικής νομοθεσίας, Βλ., Σύλβια Κατούντα, ό.π., σσ. 86-113 και Δημάκης Δ. Παναγιώτης, Αττικό Δίκαιο Ι, Το οικογενειακό δίκαιο της Αθήνας κατά τους κλασικούς χρόνους, Σάκκουλα, Αθήνα, 1986. 19 Για τις κοινωνικές κατηγορίες των γυναικών Βλ. Claude Mossé, ό.π. και Σύλβια Κατούντα, όπ. π., σ. 76-86. 20 Σύλβια Κατούντα, ό.π., σ. 71. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

δεν γνωρίζουν κηδεμονία ούτε κατ’ οίκον περιορισμό. Ήταν ανεξάρτητες, ελεύθερες και αυτοδύναμες και είχαν εκτεταμένα δικαιώματα. Κυκλοφορούν ελεύθερα έξω από το σπίτι τους, στα γυμναστήρια, στην ύπαιθρο και στον καθαρό αέρα. Οι γυναίκες δεν ήταν αποκλεισμένες από τον δημόσιο βίο και απολάμβαναν το δικαίωμα της μόρφωσης. Από τον Πλάτωνα μαθαίνουμε ότι «δεν υπάρχουν μόνο άντρες αλλά και γυναίκες που είναι πολύ περήφανες για τη μόρφωσή τους».21 Για την ακρίβεια, η Σπάρτη ήταν η μόνη ελληνική πολιτεία που είχε προνοήσει να λαμβάνουν οι γυναίκες δημόσια εκπαίδευση. Η εκπαίδευση αυτή περιλάμβανε σωματική άσκηση αλλά και πνευματική μόρφωση. Οι Σπαρτιάτισσες είχαν υψηλή αισθητική καλλιέργεια. Γνώριζαν να διαβάζουν, να τραγουδούν, να χορεύουν και πολλές από αυτές έγραφαν λυρικά ποιήματα. Η ιστορία κατόρθωσε να διασώσει δύο ονόματα γυναικών ποιητριών από την Σπάρτη, όμως το έργο τους δυστυχώς δεν σώθηκε.22 Η Αθήνα, αντιθέτως, δεν μπορεί να υπερηφανευτεί για κάτι αντίστοιχο, εφόσον εξοβέλισε από τον πνευματικό βίο του τόπου τις γνήσιες Αθηναίες. Πέραν όλων των άλλων, η Σπαρτιάτισσα όχι μόνο μορφώνεται αλλά γυμνάζεται σκληρά! Οποία έκπληξις! Εκεί που στην φιλελεύθερη και δημοκρατική Αθήνα η γυναίκα δεν τολμούσε να ξεπροβάλει πέρα από τα όρια της αυλόπορτας της, στην ολιγαρχική, συντηρητική Σπάρτη όχι μόνο κυκλοφορεί ελεύθερα αλλά και γυμνάζεται και μάλιστα όπως ακριβώς και οι άνδρες, δηλαδή, ολόγυμνη! Η πολιτεία έδινε ιδιαίτερη έμφαση στις αθλητικές δραστηριότητες των θηλυκών.23 Για να έχουν απόδοση στα αθλήματα στα οποία συμμετείχαν, οι Σπαρτιατοπούλες θα πρέπει ν’ ακολουθούσαν ένα σκληρό πρόγραμμα προπόνησης ημερησίως και μια πολύ προσεγμένη διατροφή. Ύστερα από τέτοιες συνθήκες φυσικής και υγιεινής ζωής, δεν μας προξενεί εντύπωση ότι οι γυναίκες της Σπάρτης ήταν πανελληνίως φημισμένες για την ομορφιά τους και για τα καλογυμνασμένα κορμιά τους. Μόνο τυχαίο δεν είναι το γεγονός ότι η πιο ωραία γυναίκα που πέρασε ποτέ από την Ελλάδα, η Ωραία Ελένη, είχε σπαρτιατική καταγωγή. Όταν δεν κυκλοφορούσαν γυμνές, το ντύσιμο τους θα λέγαμε ότι ήταν άκρως προκλητικό, όχι μόνο για τα δεδομένα της αθηναϊκής κοινωνίας αλλά ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα. Ο δωρικός σχιστός χιτώνας είχε προκαλέσει πανελλήνια κατάπλη21 Πλάτων, Πρωταγόρας, 342 d. 22 Ήταν η Κλειταγόρα και η Μεγαλοστράτη. 23 Τα κορίτσια αθλούνταν συνεχώς, λάμβαναν μέρος σε αγώνες δρόμου και δύναμης, ενώ εξασκούνταν στο τρέξιμο, στην πάλη, στην ρίψη ακοντίου και δίσκου. Μια νεαρή Σπαρτιάτισσα έπρεπε επίσης να γνωρίζει ιππασία και να παίρνει μέρος σε αγώνες με άμαξες με δύο άλογα.

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ξη, επισύροντας συνεχώς την κατακραυγή των υπόλοιπων του.26 Για χάρη της πατρίδας τους μπορούσαν να το δεχτούν, Ελλήνων. Το ιδιαίτερο με τον χιτώνα αυτό ήταν ότι ήταν πιο χωρίς αυτό να ξαφνιάσει κανέναν από τους συμπατριώτες κοντός από τους συνηθισμένους ελληνικούς χιτώνες, ενώ τους. Η πληροφορία αυτή μας ήρθε από τον Πλούταρχο ο ήταν εντελώς ανοικτός από την μια μεριά, συγκρατούμε- οποίος μας ενημερώνει ότι ο Λάκκων παραχωρούσε την γυνος μόνο από μία ζώνη, παρουσιάζοντας σε κάθε βήμα τα ναίκα του σ’ εκείνον που του τη ζητούσε για τεκνοποίηση, κάλλη αυτής που τον φορούσε. Οι Έλληνες τις αποκαλού- ενώ αυτή εξακολουθούσε να μένει κοντά του, στο σπίτι του, σαν σαρκαστικά φαινομηρίδες, διόχωρίς να τεθεί υπό αμφισβήτηση τι μόλις περπατούσαν φαίνονταν οι ο γάμος τους.27 Άλλες πάλι φορές μηροί τους. Μπορεί ν’ αντιληφθεί μπορούσε να συμβεί και το αντίκανείς τι προξενούσαν στους υπόστροφο, να ζητήσει δηλαδή ο ίδιος λοιπους Έλληνες και ειδικά στους ο σύζυγος από κάποιον ωραίο και Αθηναίους, αυστηρούς ως προς τη γενναίο νέο, ο οποίος είχε διακριμη έκθεση των γυναικών σε δημόθεί σε μάχη, να πλαγιάσει με την γυναίκα του, κι αυτό για να χαρίσει σια θέα, τα ήθη της Σπάρτης. Γι’ αυτούς η Σπάρτη ήταν Άνδρο ακολαστην Σπάρτη ρωμαλέα παιδιά. Τον σίας, ενώ οι γυναίκες της παντελώς καρπό της εξωσυζυγικής αυτής συνεύρεσης τον κράταγε ο σύζυγος, ανήθικες. Ο Ευριπίδης, αυστηρός ο οποίος όχι μόνο το μεγάλωνε σαν επικριτής των σπαρτιατικών προνα ήταν δικό του παιδί, αλλά ήταν τύπων ζωής, τις στιγματίζει χωρίς και πολύ περήφανος που προσέίχνος ενδοιασμού: «Μα και να θέφερε έναν γερό πολεμιστή στην λει μια Σπαρτιάτισσα να ’ναι φρόνιΣπάρτη.28 μη μπορεί; Έξω από τα σπίτια τους Κάλλιστα στο σημείο αυτό θα με νέους πάνε, γυμνά τα μπούτια μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς τους, και άραφτοι οι χιτώνες! Α τι έθιμα ανυπόφορα για μένα! Πώς να τα εξής εύλογα: Γιατί η Σπάρτη πρωτοτύπησε; Με άλλα λόγια, γιααπορείς που φρόνιμες δεν είναι;»24 Χάλκινο αγαλμάτιο που παριστάνει Σπαρτιάτισσα αθλήτρια (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο). Εκτός όμως από τους επικριτές της τί εκπαίδευσε σωματικά και πνευΣπάρτης υπήρχαν και οι θαυμαστές της. Στην κατηγορία ματικά τις γυναίκες της; Γιατί επιτρεπόταν η παραχώρηση αυτή εντάσσονται, μεταξύ άλλων, ο Πλάτων, ο Ξενοφών και της συζύγου από τον σύζυγο; Ως προς τι τόσες ελευθερίες; ο Πλούταρχος. Για τους θαυμαστές της η γύμνια των κορι- Τέτοια περιστατικά συνέβαιναν γιατί στη Σπάρτη ο γάμος τσιών δεν ήταν κάτι το ανήθικο, εφόσον όπως πολύ χαρα- δεν θεωρείται τόσο ιδιωτική υπόθεση, όσο δημόσιος θεκτηριστικά λέει και ο Πλούταρχος: «η αιδημοσύνη πάντα σμός. Σκοπός του γάμου δεν ήταν απλώς η τεκνοποιία, αλλά τις συνόδευε, ενώ η ακολασία απουσίαζε» για να προσθέ- η ευγονία. Η γυναίκα όφειλε να φέρει στο κόσμο όχι απλώς σει λίγο παρακάτω ότι η γύμνια τους τούς προσέφερε «μια παιδιά, αλλά γερά και δυνατά παιδιά, που θα γίνονταν με την ενηλικίωση τους οι εύψυχοι Σπαρτιάτες πολεμιστές, οι οποίγεύση ευγενικού ανδρισμού».25 Η πλευρά όμως της Σπαρτιατικής ζωής που πυροδοτού- οι σκορπούσαν το φόβο και το τρόμο στα πεδία μάχης. Τα σε περισσότερο τις αντιδράσεις των υπόλοιπων Ελλήνων πάντα ρυθμίζονταν λοιπόν με βάση τις ανάγκες της πολιτείήταν ότι μια Σπαρτιάτισσα μπορούσε, σε κάποιες περιπτώ- ας, η οποία, επειδή ακριβώς ήταν ολιγάριθμη, για να μπορέσεις, να συνευρίσκεται και με άλλους άνδρες, πέρα από το σει να εξασφαλίσει την επιβίωση της, έπρεπε να αποκτήσει σύζυγό της, χωρίς η πράξη αυτή να είναι ποινικά κολάσιμη. το πιο γερό ανθρώπινο δυναμικό. Για λόγους ευγονίας λοιΈτσι ενώ στην Αθήνα η μοιχεία ήταν πράξη μιαρή και έγκλη- πόν η πολιτεία έδινε ιδιαίτερη σημασία στην αθλητική εκμα βαρύτατο, που πολλές φορές πληρωνόταν με αίμα, στη παίδευση των γυναικών. Κι αυτό γιατί τη φυσική υγεία, τόσο Σπάρτη έγκλημα μοιχείας δεν υπήρξε ποτέ. Κι αυτό γιατί των ανδρών όσο και των γυναικών, τη θεωρούσαν απαραίόταν ένας Σπαρτιάτης ήθελε να πλαγιάσει με κάποια που ήταν σύζυγος συμπολίτη του, δεν είχε παρά να ζητήσει άδεια 26 Η συγκατάθεση της συζύγου δεν αναφέρεται σε πηγές. Πώς όμως θα ήταν δυνατόν να παραμεριστεί η γνώμη Σπαρτιάτισσας, η οποία παραχώρησης από τον ίδιο της τον άνδρα, με το επιχείρημα κατείχε τόσο ισχυρή θέση στην κοινωνία; Γι αυτό και οι περισσότεότι θέλει να κάνει μαζί της ένα παιδί. Ο σύζυγος μπορούσε ροι ειδήμονες πιστεύουν ότι δε μπορούσαν να παρακάμψουν τη να το δεχτεί, αφού πρώτα ρωτούσε τη γνώμη της γυναίκας γνώμη της, πράγμα που φαίνεται και το πιο λογικό.

24 Ευριπίδης, Ανδρομάχη, στ. 597-600. 25 Πλούταρχος, Λυκούργος, 14.

27 Στο ίδιο 15. 28 Συνέπεια όλων αυτών, είναι το εξής αδιαμφισβήτητο γεγονός, το οποίο κι αποτελεί πανελλήνια πρωτοτυπία: στη Σπάρτη οι γυναίκες, αναλόγως των περιστάσεων, μπορούσαν να είναι και πολυγαμικές. Βλ. Κατούντα Σύλβια, ό.π., σ. 129.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

τητη προϋπόθεση για την απόκτηση ώδης και δεν έχει αναδειχθεί ακόμα στις ιστορικές καταγραφές. υγειών απογόνων.29 Το ίδιο ακριβώς προσδοκούσαν με την πρακτική παραΟι γυναίκες ήταν εκείνες που μετέδιδαν χώρησης μιας όμορφης και ρωμαλέας στα παιδιά τους τα ιδανικά της γενναιότηΣπαρτιάτισσας συζύγου σ’ έναν νεαρό τας και του θάρρους. Ο ρίψασπις ήταν ένα δυνατό κι εύψυχο πολεμιστή. Πίστευπρόσωπο κατακριτέο όχι μόνο από την αν δηλαδή ότι ο μεταξύ τους γενετικός σπαρτιατική κοινωνία, αλλά πρώτα απ› συνδυασμός θα εξασφάλιζε το καλύόλα από την ίδια του την μητέρα.30 Η πετερο υλικό, θα δημιουργούσε δηλαδή ρίφημη ρήση που έλεγαν οι μητέρες πριν φύγουν οι γιοι τους στον πόλεμο ή ταν ή άριστους απογόνους. Στη Σπάρτη καεπί τας είναι ενδεικτική για τον τρόπο δινείς δεν ζούσε ιδιωτικά, αλλά μόνο για την πολιτεία. Τα πάντα ρυθμίζονταν απαιδαγώγησης των γυναικών της Σπάρλοιπόν με βάση τις ανάγκες της και η της. Οι μητέρες ήταν εξάλλου εκείνες που μεγαλύτερη εξ αυτών ήταν η εξασφάπρώτες τιμωρούσαν τους γιους τους αν τύλιση του πιο γερού ανθρώπινου δυναχαινε να δειλιάσουν στην μάχη. Η ιστορία μικού, για να μπορέσει να επιβιώσει. έχει διασώσει αρκετές τέτοιες περιπτώσεις. Εκτός όμως από τους λόγους ευγοΟ Πλούταρχος εξιστορεί αρκετά περιστανικής, υπήρχαν κι άλλοι σημαντικότατικά: «Μια γυναίκα μόλις είδε τον γιο της Σπαρτιάτισσα, Μουσείο Σπάρτης να πλησιάζει, τον ρώτησε πως πήγαιναν τα τοι λόγοι για τους οποίους η Σπαρτιατική πολιτεία εκχώρησε στις γυναίκες της τόσα δικαιώματα πράγματα για την πόλη τους. Και όταν εκείνος απάντησε και ελευθερίες, αδιανόητα για μια Αθηναία. Ο Άνδρας έμενε «όλοι οι άντρες είναι νεκροί», εκείνη σήκωσε ένα κεραμίδι, σε στρατόπεδο μέχρι τα 30 του ή απουσίαζε συνεχώς σε το πέταξε στο κεφάλι του και τον σκότωσε, λέγοντας του: πολέμους. Το παιδί μέχρι τα 7 του έμενε με τη μητέρα του, «και σένα τι σε στείλανε; Να μας φέρεις τα μαντάτα»; Είναι πριν ενταχθεί στο στρατιωτικό σύστημα εκπαίδευσης. Σή- επίσης γνωστή η φράση μιας Σπαρτιάτισσας μητέρας που μερα οι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι τα πρώτα επτά χρόνια όταν της έφεραν το νέο ότι ο γιος της σκοτώθηκε στην μάχη, είναι καθοριστικά για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του εκείνη είπε «να τον θάψουν και να βάλουν στην θέση του παιδιού. Μπορεί λοιπόν να αντιληφθεί κανείς πόσο καταλυ- τον αδερφό του» ή εκείνης που έγραψε στον γιο της που τικός ήταν ο ρόλος της γυναίκας της Σπάρτης. Η Σπαρτιά- έδειξε δειλία σε μια μάχη «λέγονται άσχημα πράγματα για τισσα μάνα ήταν εκείνη που αναλάμβανε να σφυρηλατήσει σένα. Είτε να πάψουν να λέγονται, είτε να πάψεις να ζεις».31 το χαρακτήρα και το ήθος του παιδιού της και να του εμφυ- Η Σπάρτη περνούσε λοιπόν τον κώδικα των στρατιωτικών σήσει τις σπαρτιατικές αξίες και αρετές. Γι’ αυτό η πολιτεία αξιών της στα αγόρια από τις ίδιες τις μητέρες τους. Οι γυείχε κάθε λόγο να δημιουργήσει δυναμικές, μορφωμένες και ναίκες ήταν εκείνες που μετέφεραν στα παιδιά τους τα ιδααξιοσέβαστες γυναίκες. Η μητέρα ήταν κυρίαρχη στο σπίτι νικά του θάρρους, της ευψυχίας, της γενναιότητας, όπως και κι ήταν αυτή που επηρέαζε και διαμόρφωνε το χαρακτήρα τις αξίες της αυτοθυσίας και της φιλοπατρίας. Οι Σπαρτιάτων νεαρών μελών της οικογένειας. Με άλλα λόγια η Σπάρ- τες αντί να περιθωριοποιήσουν λοιπόν τις γυναίκες, έκαναν τη ως γνήσια στρατιωτική κοινωνία είχε αντιληφθεί το εξής κάτι μεγαλοφυές: τις τοποθέτησαν στον πυρήνα του στρααπλό: για να επιβιώσει δεν θα έπρεπε να υπάρχει αδύναμος τιωτικού τους συστήματος και τις έκαναν στυλοβάτες της κρίκος. Γιατί ο αδύναμος κρίκος έχει τη τάση να σπάει κι αν πολιτείας τους. Έχοντας αποκτήσει το είδος γυναικών που σπάσει όλο το οικοδόμημα καταρρέει. Παραδοσιακά στις ήθελαν, φυσικό επακόλουθο ήταν να τις σέβονται και να τις άλλες ελληνικές πόλεις αδύναμες θεωρούσαν τις γυναίκες. τιμούν. Ο σεβασμός προς τις γυναίκες ξεκινούσε λοιπόν από Η Σπαρτιατική πολιτεία κατανόησε ότι, αν ήθελε να υπερέ- μια αδήριτη ανάγκη αυτοσυντήρησης. Αυτές διαμόρφωναν χει, θα έπρεπε να εξαφανίσει την αδυναμία των γυναικών, τους χαρακτήρες των παιδιών τους, αυτές τους μετέδιδαν τις θα έπρεπε με άλλα λόγια να μην υπάρχει αδύναμος κρίκος αξίες και τα ιδανικά της στρατοκρατικής Σπάρτης, επομένως στην πολιτεία τους. Οι Σπαρτιάτες αντιλήφθηκαν πρώτοι απ’ ήταν φυσικό να τις υπολήπτονται. όλους, 2.500 περίπου χρόνια πριν χειραφετηθεί η γυναίκα, Αυτή είναι επομένως η θέση της γυναίκας στις δύο μεγαότι η μειονεξία των γυναικών δεν οφείλεται στη φύση τους, λύτερες κι αντιμαχόμενες ελληνικές πολιτείες. Η Σπαρτιατιαλλά είναι έργο της κοινωνίας, μιας κοινωνίας αδυσώπητης κή πολιτεία εκχωρεί στις γυναίκες της εκτεταμένα δικαιώμαπου τις κρατούσε σιδηροδέσμιες του οίκου και σε πνευμα- τα, η Αθηναϊκή πολιτεία αυστηρώς περιορισμένα. Μερικοί τική αδράνεια λόγω έλλειψης μόρφωσης κι εκπαίδευσης. ερευνητές έφτασαν μάλιστα στο σημείο να απορρίψουν άρΕπομένως, αν γυναίκα μειονεκτεί σε σχέση με τον άνδρα, η μειονεξία αυτή εξαλείφεται μόνο μέσα από την κατάλληλη 30 Η Στρατούπολη Σπάρτη κατανόησε ότι οι γυναίκες μπορούσαν να εξελιχθούν σε πολύτιμο δυναμικό. Η Σπάρτη αξιοποίησε τις γυναίεκπαίδευση. Αυτή η προσφορά της Σπάρτης είναι μεγαλει29 Βλ. Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία Ι, 2-4, και Πλούταρχος, Λυκούργος, 14. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

κες και τις εκπαίδευσε έτσι ώστε να μάθουν να υπηρετούν τα συμφέροντα της πολιτείας τους με τον καλύτερο τρόπο. 31 Περισσότερες πληροφορίες για τη γυναίκας στη Σπάρτη, Βλ., Σύλβια Κατούντα, ό.π., σσ. 118-135.

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

δην την αθηναϊκή δημοκρατία μόνο και μόνο επειδή επεφύλαξε τέτοια περιθωριακή θέση στο μισό του πληθυσμού της… Αυτό όμως θα ήταν κατά πρώτον τεράστιο σφάλμα, κατά δεύτερον ελλιπής γνώση της ουσίας του ελληνικού πολιτισμού. Η ανεπανάληπτη μεγαλοφυΐα των Ελλήνων και η πρωτοτυπία του ελληνικού πνεύματος έγκειται στα εξής: στην κριτική στάση και στην αμφισβήτηση, κοινή ρίζα της ελευθερίας και της Δημοκρατίας. Δηλαδή, αν οι δομές της κοινωνίας τους ήταν απαξιωτικές για τις γυναίκες της Αθήνας, οι ίδιοι οι Αθηναίοι πρώτοι θα τις αμφισβητήσουν. Η Αθηναϊκή δημοκρατία, το επέτρεπε! Επέτρεπε δηλαδή την αμφισβήτηση των κακώς κειμένων της πολιτείας. Ιδού η μεγαλοπρέπεια της Αθηναϊκής δημοκρατίας! Όταν οι γυναίκες, στα μέσα του 20ου αιώνα, κατέβηκαν στους δρόμους και διεκδίκησαν τα δικαιώματα τους, δεν είπαν σχεδόν τίποτα περισσότερο από αυτά που είπαν οι Αθηναίοι, που έζησαν κι έδρασαν στην δημοκρατική Αθήνα 2500 χρόνια πριν! Ιδού η μεγάλη ανατροπή… Η αμφισβήτηση θα ξεκινήσει αρχικά με τους τραγικούς ποιητές, στο θέατρο, και θα συνεχιστεί από το έργο των φιλοσόφων.32 Η θέληση που επέδειξαν λοιπόν οι άνθρωποι του πνεύματος να στηλιτεύσουν και ν’ αμφισβητήσουν τις κοινωνικές προκαταλήψεις σχετικά με το ρόλο των δύο φύλων και τη γυναίκεια φύση, είναι σε τελευταία ανάλυση εκείνο που έκανε τους αρχαίους Έλληνες να ξεχωρίσουν, όχι η καταπίεση των γυναικών, που ήταν άλλωστε χαρακτηριστική κάθε σύγχρονής τους κοινωνίας, πλην της Σπαρτιατικής βεβαίως. Η νεότερη Ελλάδα έχει επηρεαστεί καταλυτικά και από τους δύο κορυφαίους πολιτισμούς της Αθήνας και της Σπάρτης. Πιο συγκεκριμένα, ως προς τη θέση της γυναίκας στη νεότερη ελληνική κοινωνία, υπάρχουν ανεξίτηλα σημάδια από τις κοινωνικές αντιλήψεις και των δύο αυτών αρχαίων πολιτειών. Μπορεί η γυναίκα στην Ελλάδα να απέκτησε πολιτικά δικαιώματα πολύ αργά, ωστόσο σε στιγμές κρίσης και πολέμου το σπαρτιατικό πνεύμα, δηλαδή αυτό που ήθελε τις γυναίκες δυνατές και ρωμαλέες, άξιες γεννήτορες μεγάλων και δυνατών πολεμιστών, αναδύθηκε στην Ελληνίδα και κυριάρχησε. Κατά την τουρκοκρατία γυναίκες ξέχασαν τον παραδοσιακό τους ρόλο, που τις ήθελε κλειδαμπαρωμένες στο σπίτι, και πολέμησαν δίπλα σε άντρες, ενώ μερικές ηγήθηκαν αυτών… Ποιος μπορεί να ξεχάσει τη Μπουμπουλίνα, τη Μαντώ Μαυρογένους, τη Χάιδω Γιαννάκη-Σέχου, τη Σταυριάνα Σάββαινα, τη Δέσπω Σέχου-Μπότση, τη Δόμνα Βισβίζη, τις γυναίκες της Μάνης, τις γυναίκες της ηρωικής Ηπείρου, ή της ορεινής Μεσσηνίας, οι οποίες πολεμούσαν δίπλα στους άνδρες τους; Ποιος μπορεί να ξεχάσει το ρόλο των γυναικών στην Αντίσταση; Ποιος μπορεί να ξεχάσει, τέλος, την ηρωική Ελληνίδα μάνα του Έπους του 40; 32 Για τη θέση που πήραν οι φιλόσοφοι και οι τραγικοί ποιητές για το γυναικείο ζήτημα, Βλ. Σύλβια Κατούντα ό. π. σσ. 169-242 και Δεληκωστόπουλος Σ., Η γυναίκα όταν χτιζόταν ο πολιτισμός, Λιβάνη, Αθήνα, 2007.

Ας θυμηθούμε εδώ το ρόλο της, έτσι όπως αναφύεται από επιστολές. Τα λόγια της Πελοποννήσιας Ελένης Ιωάννου Ιωαννίδου, όταν τις φέρνουν την είδηση ότι έχασε το γιο της στο πεδίο μάχης, είναι ενδεικτικά. Η ελληνίδα μάνα, ως άλλη Σπαρτιάτισσα, γνωρίζει ότι το να χάσεις το παιδί σου στον πόλεμο δεν ήταν αιτία θρήνου αλλά τιμής και περηφάνιας. Γι αυτό και η ελληνίδα μάνα απαντά μ’ ένα νέο «ἢ τὰν ἢ ἐπὶ τᾶς»! Καλεί στον πόλεμο όλους τους γιους της. Έχει άλλους 8. Δεν ζητά να εξαιρεθεί κανείς. Σημειωτέον ότι μπορούσε να το κάνει. Και τους 8 τους ορίζει στη διάθεση της Ελλάδας.33 Αυτή τους γέννησε, αυτή τους στέλνει να υπηρετήσουν για την ελευθερία και τη δόξα της πατρίδας τους… Αθάνατο ελληνικό πνεύμα… Ενδεικτική Βιβλιογραφία Πρωτογενείς Πηγές Αριστοφάνης, Θεσμοφοριάζουσες. Ευριπίδης, Ανδρομάχη. Θεόφραστος, Χαρακτήρες. Θουκυδίδης, Ιστορία Πελ/κού Πολέμου. Λυκούργος, Κατά Λεωκράτους. Ξενοφών, Οικονομικός, Λακεδαιμονίων Πολιτεία. Πλάτων, Νόμοι, Πολιτεία, Πρωταγόρας. Πλούταρχος, Σόλων, Λυκούργος.

Μελέτες Alexiou M., The ritual lament in Greek tradition, Cambridge University Press, Λονδίνο, 1974. Bonnard A., Ο Αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, Θεμέλιο, Αθήνα, 1983. Cantarella E., Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, Παπαδήμα, Αθήνα, 1998. Δεληκωστόπουλος Σ., Η γυναίκα όταν χτιζόταν ο πολιτισμός, Λιβάνη, Αθήνα, 2007. Δημάκης Δ. Παναγιώτης, Αττικό Δίκαιο Ι, Το οικογενειακό δίκαιο της Αθήνας κατά τους κλασικούς χρόνους, Σάκκουλα, Αθήνα, 1986. Ξενίδου-Schild Β., Οι γυναίκες στην ελληνική αρχαιότητα-Καταδίκη μνήμης, Ερμής, Αθήνα, 2001. Κατούντα Σύλβια, Οι κόρες της Πανδώρας, Μια επιστημονική μελέτη για την γυναίκα στον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, Καστανιώτη, Αθήνα, 2006. Claude Mossé, La femme dans la Grèce antique, Albin Michel, Παρίσι, 1983. Pomeroy S., Θεές, Πόρνες, Σύζυγοι και Δούλες, Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2008. Romilly J., La tragedie Grecque, Η αρχαία ελληνική τραγωδία, Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1976. 33 Η επιστολή της είναι συγκλονιστική και γι’αυτό την παραθέτω: Πρὸς τὸν Πρόεδρον τῆς Κυβερνήσεως Κύριον Ἀλέξανδρον Κορυζήν. Ὁ υἱός μου, Εὐάγγελος Ἰ. Ἰωαννίδης, ἀπωλέσθη εἰς τὰς ἐπιχειρήσεις τῆς Κλεισούρας. Παρήγγειλα εἰς τοὺς τέσσαρας ἤδη ὑπηρετοῦντας υἱούς μου: Χρῆστον, Κώσταν, Γεώργιον καὶ Νίκον Ἰ. Ἰωαννίδην, νὰ ἐκδικηθῶσιν τὸν θάνατον τοῦ ἀδελφοῦ των. Κρατῶ εἰς ἐφεδρείαν ἄλλους τέσσαρας: Πάνον, Ἀθανάσιον, Γρηγόριον καὶ Μενέλαον Ἰ. Ἰωαννίδη, κλάσεων 1917 καὶ νεωτέρων. Παρακαλῶ κληθῶσιν ὀνομαστικῶς καὶ οὗτοι, εἰς πάσαν περίπτωσιν ἀνάγκης τῆς Πατρίδος ἢ τυχὸν ἀπωλείας ἑτέρου τέκνου μου πρὸς ἐκδίκησιν ἐχθροῦ. Γνωρίσατε Βασιλέα μας ὅτι ὕστατον ἐπιφώνημα θέλει εἶναι: ΖΗΤΩ Η ΠΑΤΡΙΣ Ἑλένη Ἰωάννου Ἰωαννίδου Κυπαρισσία, 2 Φεβρουαρίου 1941. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Ελληνίδες Ηρωίδες και Μάνες Ηρώων (Μνήμες και Στοχασμοί από την Εθνική Παλιγγενεσία του 1821) Υπό Δρ κ. Μερόπης Ν. Σπυροπούλου, Ομότιμης Καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών

τήν Ἑλλάδα, οἱ ἡρωίδες εἶναι ἀφανεῖς. Αὐτή εἶναι μιά πολλούς γνωστούς ἤ ἀφανεῖς ἥρωες, ἀλλά καί ἡρωῒδες, πού σκέψη πού ἔχει περάσει, ἀρκετές φορές, ἀπό τό μυαλό «πρωτοσπείρανε τῆς λευτεριᾶς τό σπόρο» καί γίνανε οἱ πρωμου, μέ διάφορες ἀφορμές, ἀλλά, κυρίως, ὅταν γιορ- τεργάτες τοῦ ξεσηκωμοῦ, σύμβολα καί ὁδηγοί γιά τίς κατοπιτάζουμε τίς μεγάλες Ἐθνικές μας ἐπετείους. Στό κείμε- νές γενιές. Ἀρκεῖ νά θυμηθοῦμε τόν Ρήγα καί τούς Φιλικούς. νο πού ἀκολουθεῖ, θά προσπαθήσω νά ἰχνηλατήσω τά στοιΕἶναι, ὅμως, καί πολλοί ἄλλοι, ἡρωικοί καί πρωτοπόροι χεῖα πού συγκροτοῦν αὐτήν τήν σκέψη, ἀρχίζοντας ἀπό τήν ἀγωνιστές καί ἀγωνίστριες, πού ἔδρασαν μέσα στήν μαυρίλα τῶν χρόνων «πού ὅλα τἄσκιαζε ἡ φοβέρα καί τά πλάκωνε ἡ μεγάλη διπλῆ γιορτή τῆς 25ης Μαρτίου. Ἡ γιορτή τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου, τιμᾶ τήν ἀπε- σκλαβιά». Ὅμως, τά ὀνόματα καί οἱ ἡρωισμοί τους παραγκωρίγραπτη μέ λόγια στιγμή, πού ὁ Θεός ἀνύψωσε τήν γυναίκα νίστηκαν ἤ σκεπάστηκαν, στήν συνέχεια, ἀπό τήν μεγαλειώδη μέχρι τό ἅγιο χέρι Του. Τήν εὐλόγησε καί τήν ἀξίωσε νά γίνει λάμψη τοῦ θαύματος τοῦ 21. αὐτή ἡ ὑπέροχη πηγή τοῦ μυστηριακοῦ μεγαλείου τῆς ζωῆς, ἡ Εἰδικότερα, πάντως, διαβάζοντας τά κείμενα τῶν ἱστοριΠλατυτέρα τῶν Οὐρανῶν, αὐτή πού θά κρατήσει στήν ἀγκα- ογράφων τοῦ περασμένου αἰώνα, μένει κάποιος μέ τήν ἐντύλιά της τόν Θεάνθρωπο, ἡ «τῶν ἀπελπισμένων μόνη ἐλπίς καί πωση ὅτι οἱ γυναῖκες, ἐλάχιστο ρόλο ἔπαιξαν σ’ αὐτό τό πατῶν πολεμουμένων βοήθεια». γκοσμίως ἱστορικό γεγονός. Κι αὐτό γιατί οἱ ἱστορικοί τῆς Συγχρόνως, πιστεύω ἐθνεγερσίας μας, τήν ἐποὅτι, μέ τήν ἐθνική μας γιορχή τῶν καταγραφῶν τους, τή τιμᾶται καί ἡ διαχρονική, εἶχαν, ὅπως ἦταν φυσικό, τίς πολυδιάστατη, οὐσιαστική ἔντονα ἀνδροκρατικές ἀντικαί ἀδιαμφισβήτητη συμβολήψεις τῆς ἐποχῆς τους. Καί λή τῶν γυναικῶν στήν ἐθνεθεώρησαν ἀνάξιο λόγου, ἤ γερσία τοῦ 1821. Χαρακτηἀκόμα, ἴσως καί κάπως ὑποτιρίζω δέ αὐτήν τήν συμβολή μητικό τό νά ἀσχοληθοῦν μέ διαχρονική καί πολυδιάστατήν ὅποια προσφορά τῶν γυτη γιατί, μέσα ἀπό αὐτήν, ναικῶν, ἀφοῦ οἱ ἄνδρες ἦσαν αὐτοί πού ὀργάνωναν καί, ἀφ’ ἑνός προετοιμάστηκε καί σαρκώθηκε ὁ ξεσηκωμός κατά κύριο λόγο, πρωτοστατοῦ γένους καί, ἄφ ἑτέρου, τοῦσαν στούς ἀγῶνες. Ἄς θυγεννήθηκε καί γαλουχήθηκε μηθοῦμε πῶς τό ὑπαινίσσεται τό φρόνημα καί ὁ ἡρωισμός στούς ἀθάνατους στίχους του Η Υδραία Μπουμπουλίνα πού σφράγισε τήν Ἐπανάὁ ἄλλος ἐθνικός μας ποιητής, σταση τοῦ 1821 καί ὄχι μόνο. Εἶναι αὐτά ὅλα πού ἔκαναν τόν Κωστῆς Παλαμάς; Διονύσιο Σολωμό νά γράψει γιά τίς Ἑλληνίδες τούς καίριους «…Κανείς περίγελο, κανείς ντροπή δέν πρέπει νά ‘χει στίχους: «Ἡ ψυχή μου ἀναγαλλιάζει, πώς ὁ κόρφος κάθε μιᾶς ὅτι γυναίκα ὁδηγεῖ τή λεβεντιά στή μάχη. γλυκοβύζαχτο ἑτοιμάζει γάλα ἀνδρείας καί λευθεριᾶς». Κι Ἄς τρέμει κάθε ἀγαρηνό σπαθί, κάθε σαρίκι. ἀκόμα,«Θαυμάζω τίς γυναῖκες μας καί στ’ ὄνομά τους μνέω». Γυναῖκες ἦταν κι οι θεές, παρθένα εἶν’ ἡ Νίκη…» Συνήθως, ὅταν ἀναφερόμαστε σ’ αὐτήν τήν ἱερή χρονοΣυνέπεια, ὅμως, αὐτῆς τῆς διάθεσης τῶν ἱστορικῶν τῆς λογία, ἡ σκέψη μας ἐπικεντρώνεται στά πυκνά γεγονότα πού ἐποχῆς ἐκείνης ἦταν νά χαθοῦν πολύτιμες πληροφορίες γιά ἐξακτινώνονται γύρω ἀπό αὐτήν, καί «μετρᾶ τά λαμπρά παλι- τήν συμβολή τῶν γυναικῶν στόν ἡρωικό ἐκεῖνο ἀγώνα. Μόνο κάρια», μνημονεύοντας τά ὀνόματα αὐτῶν πού ταυτίστηκαν στό τέλος τοῦ περασμένου αἰώνα ἄρχισαν νά δημοσιεύονται μέ τόν θρύλο. Ὀνόματα κυρίως ἀνδρῶν καί ἐλάχιστων μόνο σχετικά ἄρθρα, νεκρολογίες καί μονογραφίες, ἀπό ἱστοριγυναικών πού, σέ διάφορες περιστάσεις, διακρίθηκαν, ὅπως, κούς, ἀνθρώπους τῶν γραμμάτων μας καί δημοσιογράφους, γιά παράδειγμα, τῆς Μαντῶς Μαυρογένους, τῆς Μπουμπου- πού εἶχαν εὐρύτερες ἀντιλήψεις καί ἀπέδωσαν στήν γυναίκα λίνας, καί τῆς Δέσπως Μπότσαρη. τόν ρόλο πού τῆς ἀξίζει. Ὡστόσο, ἡ Ἐπανάσταση τοῦ ‘21, δέν εἶναι παρά ἡ κατάὩστόσο, κανείς δέν μπορεῖ νά ἀρνηθεῖ τό γεγονός ὅτι, ληξη μιᾶς μακροχρόνιας προετοιμασίας, στήν ὁποία ἐμπεριέ- ὅλοι οἱ τότε ἡρωικοί καθημερινοί ἄνθρωποι, γνωστοί καί χονται πράξεις ἀντίστασης, ἐξεγέρσεις καί ὁλοκαυτώματα, μέ ἄγνωστοι, εἶχαν μιά μάνα πού τῆς φιλοῦσαν τό χέρι κι’ ἔλεΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

γαν «Μάνα μου δόσ’ μου μιάν εὐχή, νά πάω νά πολεμήσω». Γιατί, οἱ ἑλληνίδες μανάδες, στά 400 χρόνια τῆς μεγάλης νύχτας, σάν ἄγρυπνες ἱέρειες, κράτησαν ἀναμμένο συνεχῶς τό καντήλι μπροστά στά εἰκονίσματα, ἀλλά καί τό καντήλι τῆς πίστης στό ἰδανικό τῆς ἐλευθερίας καί τῆς πατρίδας. Καί εἶχαν τόν δικό τους τρόπο νά σταλάζουν, «μεσ’ τ’ Ἅγιο Βῆμα τῆς ψυχῆς τῶν παιδιῶν τους», ὅπως λέει καί πάλι ὁ Σολωμός, τίς ἔννοιες τῆς Χριστιανικῆς Πίστης, τῆς Πατρίδας καί τῆς Ἐλευθερίας. Ἔτσι ὥστε, αὐτές οἱ ἔννοιες, μέ τίς παραδόσεις πού τίς συνόδευαν, νά ζυμώνονται μέσα τους σάν μοσχοβολημένο ψωμί, πρόσφορο γιά ἐπιβίωση καί στήριγμα. Ἄς θυμηθοῦμε πόσο παραστατικά ἀποδίδει αὐτό τό ζύμωμα ὁ Ἀριστοτέλης Βαλαωρίτης σ΄ ἕνα ἀπόσπασμα ἀπό τό ποίημά του «Ἀθανάσιος Διάκος»: «…Ὅταν ἡ μαύρη μάνα μου, ἐμπρός σέ μιάν εἰκόνα Πλάστη μου, μ’ ἐγονάτιζε μέ σταυρωτά τά χέρια Καί μούλεγε νά δεηθῶ γιά κειούς πού τό χειμώνα Σά λύκοι τρέχαν στά βουνά, μέ χιόνια, μ’ ἀγριοκαίρια, Γιά νά μή ζοῦνε στό ζυγό, ἔνοιωθα τή φωνή μου Νά ξεψυχάει στά χείλη μου. Ἐσπάραζε ἡ καρδιά μου[…] Ὕστερα μώλεγε κρυφά, νά σοῦ ζητῶ τή χάρη Νά μ’ ἀξιώσεις μιά φορά ἕνα σπαθί νά ζώσω Καί νά μήν ἔρθει ὁ θάνατος νά μ’ εὕρει νά μέ πάρει, Πρίν πολεμήσω ἐλεύθερος, γιά Σέ πρίν τό ματώσω[…] Ἕτοιμος εἶμαι Πλάστη μου…» Ἐξ ἴσου ἕτοιμη γιά τήν μεγάλη θυσία ὑπῆρξε πάντα ἡ Ἑλληνίδα στήν τουρκοκρατούμενη Ἑλλάδα. Στόν ρόλο τῆς μάνας, σκλάβα τοῦ κατακτητῆ ἀλλά περήφανη κυρά στήν ψυχή, ἤξερε νά διαφεντεύει σωστά τό σπιτικό καί τήν οἰκογένειά της. Γι’ αὐτό καί ὁ λόγος της, ἡ ὁρμήνεια της καί, πρό παντός, ἡ εὐχή της εἶχαν τόση βαρύτητα. Ὅταν ὁ λόγος της, στό προσκέφαλο τῶν παιδιῶν της, σφυρηλατοῦσε σάν χρυσάφι τήν πίστη, τήν λεβεντιά καί τήν εὐχή πού αὐτή ἔδινε ἀγόγγυστα, σέ δυό καί τρεῖς καί τέσσερις γιούς, ὅταν κινοῦσαν γιά τόν ἀγώνα, ὁ λόγος αὐτός Μαντώ Μαυρογένους (1796 – 1840) πότιζε κι ἀνάσταινε ἥρωες. Κι ὅταν ὁ λόγος της γινόταν πράξη, οἱ γυναῖκες ἔμπαιναν στήν μάχη «μέ νύφες καί μ’ ἀγγόνια» καί γεννιότανε οἱ ἡρωίδες. Οἱ Σουλιώτισσες, οἱ γυναῖκες τῆς Κρήτης, οἱ Μεσολογγίτισες, οἱ Μακεδονίτισσες, οἱ γυναῖκες τῆς Χίου, τῆς Κάσου καί 22

τῶν Ψαρῶν, οἱ Μανιάτισες καί τόσες ἄλλες, δέν εἶναι μόνο οἱ ἀφέντρες τοῦ σπιτικοῦ τους. Εἶναι καί οἱ ἀτρόμητες γυναῖκες πού, σέ καιρό πολέμου, στέκουν ἀκούραστες στό πλευρό τῶν ἀγωνιστῶν, περιποιοῦνται τούς τραυματίες, ἐμψυχώνουν τούς πολεμιστές, κουβαλοῦν τρόφιμα καί πολεμοφόδια στά μετερίζια. Μέσα ἀπό τούς αμέτρητους στίχους τῶν δημοτικῶν μας τραγουδιῶν, πού ἔχουν καταγράψει ἀνεξίτηλα τήν συμβολή τῶν γυναικῶν στόν ἀγώνα, διάλεξα νά θυμηθοῦμε κάποιους ἐλάχιστους, πού περιγράφουν, μέ συγκλονιστικό τρόπο, αὐτήν τήν προσφορά. Μιλοῦν γιά τήν γυναίκα πού κουβαλάει μέ τό σταμνί νερό στούς ἀντρειωμένους καί περιγράφουν: «Βόλι τη βρίσκει στήν καρδιά φαρμακωμένο. Πέφτει μέ τσακισμένο τό κορμί καί τό σταμνί σπασμένο. Τήν κουβαλᾶνε στήν σκηνή τοῦ στρατηγοῦ. Καί τήν ρωτᾶ τί θέλει. Κι αὐτή τοῦ ἀπαντάει: Μιά στάμνα, γιά νά πάω νερό. Καί ξεψυχάει. Αὐτές οἱ γυναῖκες, ὅταν βλέπουν τούς ἄνδρες ν’ ἀποσταίνουν κατάκοποι, ἁρπάζουν οἱ ἴδιες τά ὄπλα, ἤ τά δρεπάνια τοῦ θερισμοῦ, καί πᾶνε μέ ἀληθινή αὐταπάρνηση στήν πρώτη γραμμή τῆς φωτιᾶς. Σ’ ἕνα πολύ ἐμπεριστατωμένο ἄρθρο του στήν ἐφημερίδα «Τύπος τῆς Κυριακῆς»(25 Μαῒου τοῦ 2003), ὁ τότε Πρόεδρος τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Καθηγητής Γρηγ. Σκαλκέας ἐξιστορεῖ τήν νίκη τῶν γυναικῶν τῆς Μάνης κατά τοῦ Ἰμπραήμ, στόν Διρό καί, μεταξύ ἄλλων, ἀναφέρει: «[…]Γιά τήν νίκη αὐτή τῶν γυναικῶν, ἡ ὁποία ὕψωσε ἀθάνατο σημεῖο ἀρετῆς καί ἀνδρείας καί ταπείνωσε τόν ἐμπρηστή τῆς Πελοποννήσου Ἰμπραήμ, ἡ «Γενική Ἐφημερίς» ἔγραψε: «…Ἤκουσε, ἴσως, ὁ Ἰμπραήμ ὅτι εἰς τήν Σπάρτην ὁπλοφοροῦσι καί αἱ γυναῖκες, ἀλλά ίσως δέν τό ἐπίστευσεν. Ἰδού τώρα ἠξιώθη νά τό ἴδη. Πεντακόσιαι γυναῖκες ἔδραμον ὁπλισμέναι κατά τῶν ἀποβάντων Ἀράβων[…]». Οἱ Ἑλληνίδες εἶναι γενναῖες γιατί ἁπλῶς δέν φοβοῦνται τόν θάνατο. Νιώθουν ὅτι ὑπάρχει ὁ θάνατος πού σημαίνει τήν λήξη τῆς ζωῆς καί ὑπάρχει ὁ θάνατος πού σημαίνει τήν ὑπέρβαση τῆς ζωῆς. Καί, προχωρώντας σέ μιά μεγαλειώδη ὑπέρβαση, προτιμοῦν τόν θάνατο ἀπό τήν ἀτιμωτική σκλαβιά καί συμμετέχουν, χωρίς δισταγμό, στά συγκλονιστικά ὁλοκαυτώματα,«ἀκίνητες, ἀστέναχτες, δίχως νά ρίξουν δάκρυ». Κι ἀκόμα, στό Ζάλογγο, στήν Ἀραπίτσα, στήν Χορηγόσκαλα τῆς Μεσσηνίας, ἀλλά καί σ’ ἄλλες περιοχές τῆς πατρίδας μας, μιά ἀτέλειωτη σειρά ἀπό γυναῖκες, ἄγνωστες καί παραγνωρισμένες μέσα στήν ἀνώνυμία τους, στήνουν χορεύοντας, ἐκεῖ στήν ἄβυσσο τῶν γκρεμῶν, τά δικά τους ἄυλα, ἀλλά ἀξεπέραστα καί μοναδικά στόν κόσμο, μνημεῖα θυσίας. Γιά χάρη ἑνός ἰδανικοῦ. Μνημεῖα πρωτοφανῆ καί θρυλικά στήν ἱστορία τοῦ πολιτισμοῦ μας. Κι αὐτό, ὄχι γιατί θυσίασαν, χωρίς δισταγμό, τήν δική τους ζωή, ἀλλά γιατί, γιά τήν ὑπόθεση τῆς πίστης καί τῆς ἐλευθερίας, ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ἀνέλαβαν, ἐνώπιον Θεοῦ καί ἀνθρώπων, τόν θάνατο τῶν ἀγαπημένων της, τά τήν ὑπέρτατη εὐθύνη νά ἀφαιρέσουν καί σκλαβοπάζαρα. τήν ζωή τῶν ἴδιων τῶν παιδιῶν τους. Ἀπό τήν ἅλωση τῆς Πόλης, ὥς τήν Γράφει σχετικά ὁ Ἄγγλος φιλέλληἘθνική μας Παλιγγενεσία, ἀλλά καί νας ἱστορικός G. Finley «..Οἱ Ἀλβανοί μεταγενέστερα, κατά τούς νεώτερους στρατιῶτες γυρίζοντας στά Γιάννενα, διχρόνους, βλέπουμε τήν εὐλογημένη «πλάστρα φωτιά» αὐτῆς τῆς ἴδιας ηγηθήκανε ὅτι εἴδανε πολλές νεαρές γυναῖκες νά ρίχνουνε τά παιδιά τους ἀπό Παιδείας, νά διαχέεται καί νά συνεχίζει νά φλογίζει καί νά φωτίζει τίς γυτόν βράχο καί νά πηδᾶνε κατόπιν κι αὐτές…». Ὑπάρχει ἄραγε πιό ἱερή προναῖκες, κατά τήν περίοδο τοῦ πολέσφορά καί πιό συγκλονιστική θυσία ἀπό μου τοῦ 1940. Ἡρωισμός σαρκωμένος αὐτήν; στίς γυναῖκες τῆς Ἠπείρου, αὐτά τά Ὡστόσο, τό ἴδιο μερίδιο δόξας καί «ξαφνιάσματα τῆς φύσης», ὅπως λέει ἀναγνώρισης ἀξίζει τόσο στίς γυναῖκες τό σχετικό τραγούδι, σ’ αὐτές τίς μάἡρωίδες, ὅσο καί σ’ αὐτές πού, μέσα στήν νες πού, «μέ τήν εὐχή στόν ὦμο τους μακραίωνη ἱστορική πορεία τοῦ ἔθνους κατά τό γιό πηγαίνουν», ὅπως λέει ὁ Νικηφόρος Βρεττᾶκος. Καί ὁ ἀφοσιμας, ἀνέθρεψαν καί γαλούχησαν ἥρωες καί ἡρωίδες. Ἴσως μάλιστα, ἡ ζυγαριά νά ωμένος λαογράφος, Νέστορας Μάγέρνει περισσότερο πρός αὐτές, τίς δεύτσας, ἐξιστορεῖ: «[…] Στίς περιπλατερες, ἀφοῦ αὐτές ὕφαναν στόν ἀργανήσεις μου στήν ἀκριτική Ἑλλάδα Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου (Ευγένιος λειό τοῦ γένους, τό πολυδύναμο στοιἔχω συγκεντρώσει ἀρκετές μαρτυρίΝτελακρουά, 1826) - Μουσείο Μπορντώ. χεῖο στό ὁποῖο, τελικῶς, ὅλα ἀνάγονται ες. Παρουσιάζω μιά ἀπό τίς πιό χαρακαί ἀπό τό ὁποῖο ὅλα ἐκπορεύονται. Αὐτό πού, μέ τήν εὐρεῖα κτηριστικές: Μήτε καί θυμᾶμαι πόσες εἴμαστε, γιέ μου. Ὁλάκερο του ἔννοια, χαρακτηρίζουμε ὡς Π α ι δ ε ί α. τό γυναικομάνι τῆς Ἠπείρου εἶχε σηκωθεῖ στό πόδι καί πήραμε Μιά παιδεία πού, σάν ἀπό κεφαλόβρυσο, πότισε μέ τό ἁγί- τά βουνά καί τά φαράγγια. Νιές καί γριές. Ἀφήκαμε τά σπίτια ασμά της, πολλές γενιές ψυχωμένων Ἑλλήνων καί Ἑλληνίδων. μας καί τά παιδιά μας, ζαλωθήκαμε μέ τά χρειαζούμενα γιά τά Καθώς, κάτω ἀπό τήν ἴδια στέγη, συγκατοικοῦσαν οἱ πατριαρ- παλληκάρια μας πού πολέμαγαν καί πήραμε τούς δρόμους γιά χικές πολυπρόσωπες οἰκογένειες, μέ τρεῖς καί τέσσερις γενιές, οἱ τά βουνά. Χιόνι, κρύο, σφαῖρες ἀπό ὁλοῦθε. Τίποτα δέν μᾶς γέροντες, τά παιδιά, τά ἐγγόνια καί τά δισέγγονα, συμμετεῖχαν τρόμαζε. Ἔπρεπε νά πᾶμε ἐκεῖ πού πολέμαγαν τά παλληκάρια σέ μιάν ἀμφίδρομη καί ζ ω ο δ ό τ ρ α παιδεία. Τά ἀτέλειωτα πα- μας καί πήγαμε. Κάμποσες ἀπό μᾶς δε γύρισαν. Ἔμειναν ἐκεῖ ραμύθια καί οἱ προσευχές τῆς γιαγιᾶς, τά γλυκά νανουρίσματα πάνω, στήν Πίνδο…». τῆς μάνας, πού μιλοῦσαν γιά τά προικιά ἀπό τήν Πόλη ἤ γιά Μήπως, ὅμως, ὑπάρχουν ἀρκετά λόγια γιά νά περιγραφεῖ ἡ τόν Μαρμαρωμένο Βασιλιά, τά δημοτικά τραγούδια στά χείλη προσφορά τῶν ὑπέροχων ἐθελοντριῶν Ἀδελφῶν τοῦ Ἑλληνικοῦ τῆς κόρης πού ὕφαινε στόν ἀργαλειό κι ἀνιστοροῦσαν τά κα- Ἐρυθροῦ Σταυροῦ; Αὐτῶν πού, ἀπό τήν πρώτη στιγμή τοῦ ποτορθώματα τῶν παλικαριῶν, οἱ πολεμικές ἡρωικές ἱστορίες τοῦ λέμου, ἄφησαν τά σπίτια τους, τίς οἰκογένειές τους, τίς ἀνέσεις παπποῦ, τό ἀκοίμητο καντηλάκι καί τό θυμιατό στό εἰκονοστά- τους, κι ἔτρεξαν, μέ ἡρωική αὐταπάρνηση, μέσα στίς κακουχίες σι, ἀποτελοῦσαν τήν ζωντανή παιδεία τῆς ψυχῆς, κληρονομιά τῶν ὀρεινῶν χειρουργείων ἐκστρατείας τῆς πρώτης γραμμῆς, μαζί καί κληροδότημα. ἀλλά καί ὅπου ἀλλοῦ χρειαζόταν, γιά νά νοσηλεύσουν, ἀλλά καί Μέσα σ’ αὐτήν τήν ἑστία, σ’ αὐτό τό σπιτικό, θεμελιώθηκε νά συμπαρασταθοῦν, μέ ἀγάπη καί θάρρος, σέ χιλιάδες τραυμαἡ κιβωτός, ὅπου φυλάχθηκαν γιά αἰῶνες οἱ ἀνεκτίμητοι ἐθνι- τισμένα, ἀκρωτηριασμένα καί ἄρρωστα παλληκάρια. κοί μας θησαυροί καί χτίστηκε τό μετερίζι πού ἔμεινε ἀπόρθητο Μέ τό ἴδιο φρόνημα, οἱ γυναῖκες τῆς Κατοχῆς γαλούχησαν ἀπό τόν ὅποιον κατακτητή. Αὐτή ἡ ἑστία ἔγινε ὁ κόρφος ὅπου ἥρωες. Αὐτές οἱ ἄπειρες καί ἀφανεῖς ἡρωίδες, οἱ ἀμνημόνευτες βρῆκε ζεστασιά καί θαλπωρή ἡ κυνηγημένη ἐλπίδα καί, μέσα ἀπό τήν Ἱστορία Ἑλληνίδες, εἶναι πού διατήρησαν καί ἀγωνίσ’ αὐτήν τήν ἑστία, σφυρηλατήθηκαν οἱ ψυχές κι ἀναστήθηκαν στηκαν γιά νά παραμείνει ζωντανή ή ζωοδότρα ἑλληνοχριστιαοἱ γνωστοί καί ἄγνωστοι ἥρωες τοῦ 1821, ὅπως καί οἱ λεβεντο- νική μας παιδεία. γέννες μανάδες τους. Ἐκεῖ μέσα, ἡ ἑλληνίδα γυναίκα - μάνα, Συγχρόνως, οἱ Ἑλληνίδες δέν ἔμειναν ποτέ ἀποκλειστικά γιαγιά, σύζυγος ἤ ἀδελφή - ἀφανής καί ἀνώνυμη ἡρωίδα, «γιά στήν ἀσφάλεια τῶν μετόπισθεν, ὅπως καί ποτέ δέν πολέμησαν τοῦ Χριστοῦ τήν πίστη τήν Ἁγία καί τῆς πατρίδος τήν ἐλευθε- γιά δόξα ἤ γιά ἀξιώματα καί ἀναγνώριση. Ἀγωνίστηκαν, μέ συρία», ἔδωσε ἕναν ὑπέροχο διαχρονικό ἀγώνα καί δημιούργησε νέπεια, τόν ἀγώνα τόν καλό, ὑπακούοντας μόνο στήν προσταγή τῆς ἑλληνικῆς καί χριστιανικῆς καρδιᾶς τους. ἐθνική Παιδεία καί ἀκατάβλητο φρόνημα. Τούς ἀξίζει λοιπόν, μέ συνειδητοποίηση τῆς ὑποθήκης καί Ὅμως καί ἔξω ἀπό τό σπίτι, μέ τήν ἴδια αὐτή παράδοση καί παιδεία, ἡ ἑλληνίδα τῶν χρόνων τῆς σκλαβιᾶς καί τοῦ 21, μοι- τῆς ἀπαράγραπτης εὐθύνης πού μᾶς κληροδότησαν, μέ ταπεινό ράστηκε ἰσότιμα μέ τόν ἄνδρα, ἴσως καί μέ βαρύτερο ἀκόμη θυμίαμα ψυχῆς, νά γονατίσουμε εὐλαβικά μπροστά στό μεγατίμημα, τούς ἀγῶνες, τίς διώξεις, τό ντρόπιασμα, τό ξεκλήρι- λεῖο τοῦ διαχρονικοῦ τους παραδείγματος καί νά τίς τοποθετήσμα τῆς οἰκογενειακῆς ἑστίας, τίς κακουχίες τῶν παιδιῶν της, σουμε στήν πρώτη γραμμή τῆς ἱστορικῆς μας μνήμης καί τιμῆς. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Ένας άδηλος παράγων του Αγώνα για την Ελευθερία (Η συνεισφορά των Ελληνίδων κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) Υπό κ. Γεωργίου Φουντουλάκη, Δρ Πανεπιστημίου Αθηνών (Φωτογραφικό υλικό από το Αρχείο του Πολεμικού Μουσείου Αθηνών)

Γενικά

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Ό Μέση Ανατολή. Γυναίκα οπλίτης κατά τη διάρκεια υπηρεσίας.

πως έχει καταγράψει η ιστορική πραγματικότητα, στην πρόσφατη σχετικά πολεμική αναμέτρηση της χώρας μας κατά τα έτη 194041, αρχικά εναντίον των Ιταλών και στη συνέχεια εναντίον και των Γερμανών, εκτός από τους Έλληνες άνδρες στρατιώτες, συμμετείχαν και στρατευμένες ή εθελόντριες γυναίκες, των οποίων η προσφορά στον αγώνα για την ελευθερία, είναι αδιαμφισβήτητη. Επί του πρακτέου θα μπορούσε να αναφερθεί, ότι είναι εντυπωσιακός ο τρόπος που ανταποκρίθηκε ο γυναικείος πληθυσμός εκείνης της εποχής, στο κάλε-

Ελληνοϊταλικός πόλεμος. Ηπειρώτισσες σε εκχιονισμό δρόμου.

σμα της πατρίδας μας. Με βάση τα υφιστάμενα καταγεγραμμένα ιστορικά στοιχεία, κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ολόκληρη στρατιά γυναικών πρόσφερε τις σωματικές, πνευματικές και ηθικές δυνάμεις της, στην προσπάθεια αντιμετώπισης του ολοκληρωτισμού της εποχής. Στο εσωτερικό της πατρίδας μας, στα μέτωπα του πολέμου 1940-1941, αλλά και κατά τη διάρκεια της κατοχής μέσω της Εθνικής μας Αντίστασης, στάθηκε ηρωικά δίπλα στους άνδρες πολεμιστές μας, βοηθώντας μέχρι θανάτου στον αγώνα για την ελευθερία της πατρίδας. Οι γυναίκες που έλαβαν μέρος στην αιματηρή σύγκρουση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, επάξια κατέκτησαν περιφανή θέση στις «δέλτους» της ιστορίας του Έθνους μας. Ο Ελληνικός Στρατός, στην θερμή αντιπαράθεση των ετών 194041, αντιμετώπισε έναν αντίπαλο με πληθώρα μέσων και πολεμικού υλικού, αλλά βρήκε στην Ελληνίδα της υπαίθρου και στη γυναίκα της πόλης, ένα θερμό υποστηρικτή, που ανταποκρίθηκε με πάθος και υπέρμετρη γενναιότητα στον αγώνα για το μεγάλο αγαθό της ελευθερίας. Μαζί με τους άνδρες στρατιώτες, γενναίες γυναίκες της εποχής, συμμετείχαν στην αναμέτρηση εναντίον του εισβολέα, ψυχικά και σωματικά. Ξύπνησε θα λέγαμε μέσα στις ψυχές όλων των ανθρώπων εκείνης

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

της εποχής, το χρέος να διαφυλάξουν τη γη που τους παρέδωσαν οι πρόγονοι μας, μετά τόσους αιώνες ιστορικού βίου.

Η Έναρξη του Πολέμου

ατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου με ιδιαίτερη έμφαση στο τομέα της Πίνδου, η Ελληνίδα βοήθησε υπέρμετρα, όχι μόνο κουβαλώντας πυρομαχικά κάτω από αντίξοες καιρικές συνθήκες σε απάτητα εδάφη και απροσπέλαστα μέρη, σε χαράδρες, σε μονοπάτια και γκρεμούς, αλλά παρέχοντας συγχρόνως στους στρατευμένους, τρόφιμα, ρούχα, κουβέρτες και άλλα υλικά, συμβάλλοντας τα μέγιστα στην διατήρηση και ανύψωση του ηθικού. Συγκεκριμένα, για τις ανάγκες Διοικητικής Μέριμνας των μετόπισθεν, οι γυναίκες αντικατέστησαν σε πληθώρα υποχρεώσεων τους άνδρες που είχαν επιστρατευθεί, ενώ παράλληλα έπλεκαν ασταμάτητα μάλλινα ρούχα για τις ανάγκες του στρατού. Πολλές νέες κοπέλες, εγγράφονταν εθελόντριες στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό και γίνονταν νοσοκόμες. Υπήρχαν επίσης άλλες γυναίκες που βρίσκονταν κοντά στην πρώτη γραμμή, για να μεταφέρουν πυρομαχικά στους στρατιώτες, κάτω από σκληρές συνθήκες. Με αυτές τις πράξεις προκάλεσαν τον παγκόσμιο θαυμασμό, καθώς εθεωρείτο αδιανόητο για εκείνη την εποχή, ότι οι γυναίκες είχαν τις ικανότητες να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες του πολέμου και τις αντιξοότητες των ακραίων συνθηκών. Οι γυναίκες των πόλεων και των χωριών, επωμίστηκαν ταυτόχρονα, τη φροντίδα και την προφύλαξη των ανδρών από τα κρυοπαγήματα, όταν τούτο ήταν απαραίτητο ή επιβεβλημένο ως ιατρική φροντίδα. Οι Ελληνίδες νοσοκόμες εργάστηκαν με ηρωισμό και αφοσίωση, ενώ πολλές μάλιστα από αυτές βρήκαν το θάνατο κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών των νοσοκομείων και πλοίων που μετέφεραν τραυματί-

ες. Αξιοσημείωτο είναι, ότι αρκετές ευκατάστατες γυναίκες, διέθεσαν χρήματα και κοσμήματα για την ενίσχυση του αγώνα. Άλλες παραχώρησαν ή μίσθωσαν καράβια και τα έθεσαν στην υπηρεσία του αγωνιζόμενου λαού. Γυναίκες μορφωμένες έγραφαν επιστολές – εκκλήσεις προς τις γυναίκες της Ευρώπης και της Αμερικής, με τις οποίες διεκτραγωδούσαν τα δεινά των αγωνιζομένων Ελλήνων και ζητούσαν βοήθεια. Οι εκκλήσεις αυτών των γυναικών, είχαν βαθιά απήχηση στο εξωτερικό.

διαίτερη αναφορά μπορεί επίσης να γίνει σε επιμέρους περιΕλληνοϊταλικός Πόλεμος. Συγκέντρωση δεμάτων για τους μαχόμενους. οχές, όπου οι γυναίκες έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στις πολεμικές επιχειρήσεις, με ισχυρή πίστη στη νίκη και συμπόνια στους αγωνιζόμενους στρατιώτες μας. Είκοσι γενναίες Φλωρινιώτισσες νοσοκόμες, στελέχωσαν άμεσα τα νεοσυσταθέντα στρατιωτικά νοσοκομεία και περιέθαλψαν τους πρώτους τραυματίες του μετώπου. Εμφορούμενες από εθνικό παλμό και υψηλό αίσθημα ευθύνης, δεν κλονίστηκαν από τους αδιάκοπους συναγερμούς και τους ανηλεείς βομβαρδισμούς. Συνέχιζαν ακατάβλητες με ευαισθησία και ευσυνειδησία να συμπαραστέκονται στους 1943. Διανομή συσσιτίου σε προσφυγόπουλα. πληγωμένους και ταλαιπωρημέ νους πολεμιστές. Η ψυχική αντοχή και το ηρωικό τους φρόνημα, αποδείχθηκε από το γεγονός ότι δεν παρείχαν τις υπηρεσίες τους μόνο στο τοπικό νοσοκομ είο. Ελληνοϊταλικός πόλεμος. Συγκέντρωση Αδελφών Νοσοκόμων. Πολλές ακο-

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

λούθησαν με θάρρος και αυταπάρνηση τις μετασταθμεύ«…..7 Νοεμβρίου 1940. Σήμερα σκοτώθηκαν δύο παιδιά σεις του πρώτου στρατιωτικού νοσοκομείου σε διάφορες του 33ου Συντάγματος και αυτό μάνιασε περισσότερο τους πόλεις, όπως στην Κορυτσά, στα Βασιλικά, στα Γιάννενα και στρατιώτες. Φωνάζαν εμπρός για τη Ρώμη. Ο θάνατος αυτός αλλού, μέχρι το τέλος του πολέμου. Η αλτρουιστική προ- αντί να μας δειλιάσει μας έδωσε περισσότερα φτερά για να σφορά τους, αναγνωρίστηκε από τον Ερυθρό Σταυρό και κυνηγήσουμε τους Ιταλούς. Συνάντησα γυναίκες που κουβατην Πολιτεία, που τίμησαν με ανώτατες διακρίσεις αυτές τις λούσαν πυρομαχικά. Μία ήτο 88 ετών. Μία μου είπε ότι κλείνοσοκόμες. δωσε το μικρό σε μια καλύβα για να βοηθήσει τον στρατό. Το Όμως μεγάλη σημασία έχει η συμμετοχή της γυναίκας βράδυ είδα μια γριούλα να κρατά δυο μικρά και η μητέρα τους και στο μέτωπο της Εθνικής Αντίστασης, ζύμωνε ψωμί για τον στρατό με το φως κατά την περίοδο μεταξύ 1942 - 1944 δυο κεριών που είχε μέσα σ’ ένα ποτήρι. καταγράφοντας σημαντικό και δραστήΤα χιόνια, ο πάγος, το τρομερό κρύο, δεν ριο ρόλο. Χωρίς τη μαζική συμμετοχή φαίνονταν να τις τρόμαζε. Όλες γεμάτες αλλά και τις μεγάλες θυσίες των Ελληχαρά ήθελαν να προσφέρουν στο στρατό νίδων της τότε εποχής, θα ήταν πιθαό,τι δεν μπορούσαν τα μεταγωγικά. Αλήνώς αδύνατο να λάβει σάρκα και οστά θεια, γυναίκες θαύμα. Τι διαφορά με τις η Εθνική Αντίσταση στο βαθμό και την πόλεις….» έκταση που οργανώθηκε και πραγμαΖωντανό τείχος τοποιήθηκε, ως καθολικό κίνημα των «…..Οι νικηταί της Πίνδου2 προχωΕλλήνων για την εθνική τους απελευθέρωση. Οι γυναίκες των χωριών, ήταν ρούσαν. Καθώς έφτασαν στον ποταμό αυτές που έτρεφαν, φρόντιζαν και συΑώο κι είδαν οι ατρόμητες γυναίκες της ντηρούσαν στην πραγματικότητα τού Πίνδου πως το απότομο ρέμα εμπόδιζε αντάρτες. Λειτουργούσαν ως σύνδετους σκαπανείς στη δουλειά τους, έκασμοι ανάμεσα στο αντάρτικο και στο ναν αυθόρμητα κάτι, που ξανάγινε ύστερα στον Καλαμά και στο Δρίνο: μπήκαν οι χωριό, ειδοποιούσαν για τις κινήσεις του εχθρού, εκτελώντας παράλληλα και ίδιες μέσα στα νερά και, πιασμένες σφικτά υπηρεσία σκοπού. Υπάρχουν μαρτυρίαπό τους ώμους, σχημάτισαν πρόσχωμα, ες για συμμετοχή αρκετών γυναικών σε που ανάκοβε την ορμή του ποταμού και Η τραγουδίστρια της Νίκης Βέμπο. ένοπλα αντάρτικα τμήματα. Η δραστηευκόλυνε τους γεφυροποιούς!…..» ριότητα αυτή προκάλεσε την παγκόσμια αναγνώριση και Οι Γυναίκες της Πίνδου εκτίμηση, για την άδολη και πατριωτική προσφορά τους. «….Όταν φύγαμε από τη Λάρισα3 για να πάμε στην Κοζάνη, Ο αγώνας για την Ελευθερία στο Σαραντάπορο εκεί πέρα οι δρόμοι τότε ήτανε καλντερίμια την χειμαζόμενη τότε Ελλάδα, αρκετές γυναίκες περι- και χωματόδρομοι, θυμάμαι εκεί επάνω πριν από τα Σέρβια ότι όδευαν στην ύπαιθρο και με τους λόγους τους αφύ- ήταν γυναίκες οι οποίες την δεύτερη ημέρα ακριβώς προς την πνιζαν τους κατοίκους ή οργάνωναν την αντίσταση. τρίτη φτιάχνανε τον δρόμο, δηλαδή ρίχνανε πέτρες μες στις Περπατούσαν μέσα στα βουνά μόνες νύκτα ή μέρα, για τις λάσπες. Από τότε, από την ίδια μέρα και βέβαια εν συνεχεία ανάγκες του αγώνα. Προαιώνιοι φόβοι και προκαταλήψεις στην Ήπειρο εθαυμάσθησαν οι γυναίκες αυτές. Εθαυμάσθησαν λησμονήθηκαν. Απολάμβαναν σεβασμό και αναγνώριση για πολύ γιατί μετέφεραν εκεί που δεν μπορούσε ούτε μουλάρι. Βάτο έργο τους, ενώ αποδεικνύονταν εξαιρετικά ικανές να δια- ζανε στην πλάτη, μαθημένες αυτές, αυτές κουβαλούσαν νερό φεύγουν από τα μπλόκα που έστηναν οι εχθροί, να μεταφέ- και ξύλα. Πήγαιναν στο ρουμάνι μια ώρες δυο, φορτωνόταν τα ρουν όπλα και πυρομαχικά στους αγωνιστές, να διανέμουν ξύλα στην πλάτη και τα μετέφεραν στα σπίτια τους μέσα στα παράνομες εφημερίδες ή σημειώματα και να θυσιάζονται χιόνια. Εκάνανε βέβαια μια προμήθεια από το καλοκαίρι για τον για τα ιδανικά, τις αξίες των προγόνων μας αλλά και τις δί- χειμώνα, κάνανε για ένα μήνα, από κει και ύστερα. Πηγαίνανε καιες πεποιθήσεις τους. Μερικά χαρακτηριστικά αποσπά- πλέον μέσα στα χιόνια…» σματα1 πολεμικών συμβάντων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, Χαρακτηριστική επί του θέματος, είναι και η έμμετρη αποδεικνύουν περίτρανα την συμμετοχή τους στον αγώνα αναφορά του Νικηφόρου Βρεττάκου στο ποίημα «Μάνα και για την Ελευθερία, όπως τα κατέγραψε η ιστορική έρευνα: Γιος», για τον αγώνα της μάνας – γυναίκας της Πίνδου:

1 Από το ημερολόγιο Πολέμου του Αργύρη Μπαλατσού - Μαρτυρία στους Χατζηπατέρα – Φαφαλιού. «Μαρτυρίες 1940-41», Αθήνα Κέδρος 1982, σελ 103.

2 Τάκης Ε. Παπαγιαννόπουλος Μαρτυρία στους Χατζηπατέρα – Φαφαλιού. «Μαρτυρίες 1940-41», Αθήνα Κέδρος 1982, σελ 104. 3 Προφορική μαρτυρία Τάκη Τριάντα στους Χατζηπατέρα – Φαφαλιού. «Μαρτυρίες 1940-41», Αθήνα Κέδρος 1982, σελ 103 ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Στης ιστορίας το διάσελο όρθιος ο γιος πολέμαγε κι η μάνα κράταε τα βουνά, όρθιος να στέκει ο γιος της, μπρούντζος, χιόνι και σύννεφο. Κι αχολόγαγε η Πίνδος σαν να’ χε ο Διόνυσος γιορτή. Τα φαράγγια κατέβαζαν τραγούδια κι αναπήδαγαν τα έλατα και χορεύαν οι πέτρες. Κι όλα φώναζαν: «Ίτε παίδες Ελλήνων …» Φωτεινές σπάθες οι ψυχές σταύρωναν στον ορίζοντα, ποτάμια πισωδρόμιζαν, τάφοι μετακινιόνταν. Κι οι μάνες τα κοφτά γκρεμνά σαν Παναγιές τ’ ανέβαιναν Με τη ευκή στον ώμο τους κατά το γιο παγαίναν και τις αεροτραμπάλιζε ο άνεμος φορτωμένες κι έλυνε τα τσεμπέρια τους κι έπαιρνε τα μαλλιά τους κι έδερνε τα φουστάνια τους και τις σπαθοκοπούσε, μ’ αυτές αντροπατάγανε, ψηλά, πέτρα την πέτρα, κι ανηφορίζαν στη γραμμή, όσο που μες στα σύννεφα χάνονταν ορθομέτωπες η μια πίσω απ’ την άλλη. Όπως γίνεται κατανοητό είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε τη συνεισφορά κάποιων συγκεκριμένων γυναικών στον αγώνα, αλλά υπάρχουν κάποια διαλεκτά παραδείγματα (όχι τα μοναδικά), που περιγράφουν βασικά σημεία των χαρακτηριστικών της προσφοράς τους, στις δύσκολες συνθήκες της τότε εποχής..

Η Τραγουδίστρια της Νίκης

α ήταν ασφαλώς ιστορική παράλειψη η απουσία αναφοράς στη δύναμη που έδινε εκείνη την εποχή στους μαχητές του μετώπου, αλλά και στο σύνολο του λαού μας, η Σοφία Βέμπο,4 με τα τραγούδια της. Πρόκειται για την κορυφαία Ελληνίδα ερμηνεύτρια και ηθοποιό, της οποίας η καλλιτεχνική πορεία εκτείνεται από το Μεσοπόλεμο έως τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια και τη δεκαετία του 1950. Χαρακτηρίσθηκε «Τραγουδίστρια της Νίκης», εξαιτίας των εθνικών τραγουδιών που ερμήνευσε κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου (1940-41). Θα λέγαμε ότι η έκρηξη στην καριέρα της έλα4 Η Βέμπο γεννήθηκε στην Καλλίπολη της Ανατολικής Θράκης, στις 10 Φεβρουαρίου 1910 και άφησε την τελευταία της πνοή στις 11 Μαρτίου 1978 στην Αθήνα.

βε χώρα με την κήρυξη του πολέμου στις 28 Οκτωβρίου 1940. Τότε όλες οι επιθεωρήσεις προσάρμοζαν το θέμα τους στην πολεμική επικαιρότητα και τα τραγούδια ξαναεγγράφονται με πατριωτικούς στίχους. Η Βέμπο τραγουδά σατιρικά και πολεμικά τραγούδια, ενώ η φωνή της γίνεται η εθνική φωνή που εμψυχώνει τους Έλληνες στρατιώτες στο μέτωπο και συγκλονίζει το πανελλήνιο.. Με την είσοδο των ναζιστικών στρατευμάτων στην Αθήνα φυγαδεύεται μεταμφιεσμένη σε καλόγρια στη Μέση Ανατολή, όπου συνεχίζει να τραγουδά για τα εκεί ελληνικά και συμμαχικά στρατεύματα, μέχρι την ημέρα της απελευθέρωσης της χώρας μας, οπότε και επέστρεψε στην πατρίδα.

Μέση Ανατολή, 1942. Παρασκευή συσσιτίου για πρόσφυγες.

Ελληνοϊταλικός πόλεμος. Νεαρές γυναίκες πλέκουν μάλλινα ρούχα για την αποστολή τους στο Μέτωπο.

Ηρωικές Μορφές της Εθνικής Αντίστασης

ια από τις πολλές ηρωικές μορφές που ανέδειξε η αντίσταση στα χρόνια της Κατοχής, ήταν σαφέστατα η Λέλα Καραγιάννη5, η οποία ήδη από 5 Γεννήθηκε στη Λίμνη Ευβοίας το 1899 και ήταν κόρη του Αθανασίου Μινόπουλου και της Σοφίας Μπούμπουλη. Παντρεύτηκε τον φαρμακέμπορο Νικόλαο Καραγιάννη στην Αθήνα, με τον οποίο απέκτησε επτά παιδιά.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Κατοχή. Διανομή φαρμάκων Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού.

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

τον Μάιο του 1941, συγκρότησε αντιστασιακή ομάδα και άρχισε τον αγώνα ενάντια στον κατακτητή. Ανακοίνωσε την απόφασή της στην οικογένειά της, της οποίας τα μέλη αποτέλεσαν τα πρώτα ιδρυτικά στελέχη: ο σύζυγός της Νικόλαος και τα παιδιά τους. Με κέντρο ένα σπίτι στην οδό Φυλής και το φαρμακείο του άντρα της στην οδό Πατησίων, οργάνωσε ολόκληρο δίκτυο απόκρυψης, περίθαλψης και φυγάδευσης στρατιωτών, οι οποίοι είχαν ξεφύγει από την αιχμαλωσία. Περιέθαλψε Έλληνες στρατιωτικούς που επέστρεφαν από το μέτωπο και περίπου 140 συμμάχους, ενώ νοίκιαζε τρία σπίτια στα όποια τους έκρυβε. Αργότερα, με κέντρο την Μονή του Αγίου Ιεροθέου στα Μέγαρα, συγκρότησε την παράνομη οργάνωση με την ονομασία «Μπουμπουλίνα», η οποία είχε χαρακτήρα κατασκοπευτικό και στην οποία συμμετείχαν 140 πατριώτες, άνδρες και γυναίκες. Με την οργάνωση αυτή πέτυχε τη συλλογή πληροφοριών με άκρα μυστικότητα από το αρχηγείο των Γερμανών, από το Γερμανικό Ναυαρχείο, τη μυστική αστυνομία και το Ιταλικό φρουραρχείο. Η Λέλα Καραγιάννη είχε επίσης στήσει ολόκληρο δίκτυο πληροφοριών, χάρη στη συνεργασία της με το στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, τον αρχηγό της Αστυνο-

Η Ηλέκτρα Αποστόλου

Κατοχή. Λέλα Καραγιάννη: η εκτελεσθείσα από τους Γερμανούς ηρωίδα της Αντίστασης.

μίας Άγγελο Έβερτ καθώς και διάφορους αντιναζιστές που υπηρετούσαν μέσα στις υπηρεσίες των στρατευμάτων των κατακτητών. Εξαιτίας της δράσης της βυθίστηκαν πολλά πλοία, ανατινάχτηκε το αεροδρόμιο του Τατοΐου και πυρπολήθηκαν αποθέματα βενζίνης και πυρομαχικών. Κατόρθωσε επίσης να οργανώσει αποδράσεις Άγγλων αιχμαλώτων από το Στρατόπεδο της Κοκκινιάς, τους οπαίους φυγάδευσε στη Μέση Ανατολή. Στις 23 Οκτωβρίου 1941 συνελήφθη για πρώτη φορά, ύστερα όμως από κράτηση οκτώ μηνών, απελευθερώθηκε και συνέχισε τον αγώνα. Το 1944 αναγκάστηκε να εισαχθεί στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού, ενώ τον Ιούνιο του ιδίου έτους οι Γερμανικές υπηρεσίες έχοντας πληροφορηθεί τη δράση της, ετοιμάστηκαν να τη συλλάβουν. Η μεγάλη αγωνίστρια έως τη σύλληψή της στις 11 Ιουλίου του 1944, ειδοποίησε τα παιδιά της και όσους περισσότερους συνεργάτες της κατόρθωσε. Μετά τη σύλληψη της μεταφέρθηκε αμέσως στην οδό Μέρλιν, όπου και υπέστη πρωτο-

φανή βασανιστήρια προκειμένου να ομολογήσει, κάτι που όμως δε συνέβη ποτέ. Τα χαράματα της 8ης Σεπτεμβρίου 1944, οδηγήθηκε μαζί με εξήντα γενναίους άνδρες και γυναίκες πατριώτες στο Δαφνί, όπου και εκτελέστηκε ψάλλοντας τον Εθνικό Ύμνο, εμψυχώνοντας έως την τελευταία στιγμή τους μελλοθάνατους. Μια άλλη ηγετική μορφή του αγώνα και της αντίστασης κατά την γερμανική κατοχή, ήταν ασφαλώς η Ηρώ Κωνσταντοπούλου που γεννήθηκε από Σπαρτιάτες γονείς στις 16 Ιουλίου 1927 και ζούσε στην Αθήνα. Ήταν μαθήτρια Γυμνασίου και οργανωμένη στην ΕΠΟΝ, εντός της οποίας είχε αναπτύξει έντονη απελευθερωτική δράση, παρά το νεαρό της ηλικίας της (17 ετών). Τη συνέλαβαν στις 31 Ιουλίου 1944 ημέρα κατά την οποία είχε τελειώσει τις απολυτήριες εξετάσεις του Γυμνασίου. Επί τέσσερα μερόνυχτα τη βασάνιζαν για να καταδώσει τους συνεργάτες της, αλλά διαθέτοντας το προνόμιο να ομιλεί παρά το νεαρό της ηλικίας της τέσσερις γλώσσες, όταν τη βασάνιζαν οι χιτλερικοί, απαντούσε περήφανα και αρνητικά στη γλώσσα τους. Όμως ούτε τα βασανιστήρια ούτε οι δελεαστικές προτάσεις που τις έκαναν απέδωσαν. Στις 5 του Σεπτέμβρη του 1944 μαζί με

Ηρώ Κωνσταντοπούλου, αγωνίστρια της εθνικής αντίστασης που εκτελέστηκε το 1944 σε ηλικία 17 χρόνων. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

άλλους πατριώτες, οδηγήθηκε στο σκοπευτήριο της Καισαριανής, όπου εκτελέστηκε. Αξιοθαύμαστο είναι επίσης και το θάρρος αλλά και η αποφασιστικότητα της εξίσου νεαρής αγωνίστριας Ηλέκτρας Αποστόλου, μιας από τις πιο φωτεινές μορφές του κινήματος της Εθνικής Αντίστασης. Αφού τη συνέλαβαν οι Γερμανοί, τη βασάνισαν φρικτά πολλές ημέρες. Αδυνατώντας να κλονίσουν την αδάμαστη θέλησή της τη μαστίγωσαν με συρματένιο βούρδουλα, έκαψαν το κορμί της με πυρωμένα σίδερα την εξανάγκασαν να περπατήσει πάνω σε αναμμένα κάρβουνα, χωρίς όμως να βγάλει λέξη από το στόμα της. Στις ερωτήσεις των δημίων, που προσπαθούσαν να της εκμαιεύσουν τα μυστικά του Αγώνα, απαντούσε περήφανα και λακωνικά με αρνητικό τρόπο. Το πτώμα της βρέθηκε πεταμένο και φρικτά παραμορφωμένο στους αθηναϊκούς δρόμους, στις 26 Ιουλίου 1944.

Αντί Επιλόγου

ατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι σαφές ότι ένας αστάθμητος και άδηλος παράγων στην Αντίσταση του Λαού μας κατά της τυραννίας του Ναζισμού, αλλά και της τελικής συμβολής στην νίκη, ήταν ασφαλώς και η συμμετοχή των Ελληνίδων στον αγώνα. Ορισμένες από αυτές τις ηρωικές μορφές έχει ήδη καταγράψει η ιστορία, αφού με την θυσία τους πύκνωσαν τις τάξεις των άλλων ηρώων πολλές φορές αφανών, ώστε το τελικό αποτέλεσμα να είναι η επι-

κράτηση των ιδανικών της ελευθερίας, έναντι του φασισμού. Σήμερα 70 χρόνια μετά την λήξη του Β΄ ΠΠ, είναι ίσως η καλύτερη χρονική περίοδος για να στρέψουμε ευλαβικά το βλέμμα της ψυχής της καρδιάς και του νου, προς όλες εκείνες της Ελληνίδες που δεν δείλιασαν μπροστά στο μέγεθος του εχθρού, προπαρασκεύασαν άξια τέκνα για την τότε πολεμική αναμέτρηση της χώρας μας, ενώ δεν σκέφθηκαν ούτε για μια στιγμή το γεγονός ότι έπρεπε να διαθέσουν όταν χρειάσθηκε ότι πολυτιμότερο είχαν – την ίδια τους την φυσική ύπαρξη για τις ανάγκες του αγώνα – ως ελάχιστη προσφορά στο προσκλητήριο που είχε σημάνει η πατρίδα….

1942 - 1945. Τραγικές σκηνές της Κατοχής.

ΠΗΓΕΣ «Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα» τομ.14ος, σελ.17. ΕΡΤ: «Σοφία Βέμπο 100 χρόνια από τη γέννησή της» Ειδικό ραδιοφωνικό αφιέρωμα – Οκτώβριος 2010. Αργύρη Μπαλατσού «Ημερολόγιο Πολέμου», Μαρτυρίες 1940-1941, στούς: Χατζηπατέρα- Φαφαλιού, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 103) Τάκη Ε. Παπαγιαννόπουλου, Μαρτυρίες 1940-1941, στούς Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 104) «Τα Παρασκήνια» (Εβδομαδιαίο περιοδικό κριτικής τέχνης της 16-7-1938) τεύχος 98. Γιάννη Σολδάτου: «Ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου» τόμος 4ος - Αθήνα. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, (Συλλογικό), τόμος ΙΕ’, Εκδοτική Αθηνών (1978), σελ. 420-423 Τάκη Τράντα, Μαρτυρίες 19401941, στούς ΧατζηπατέραΦαφαλιού, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 103.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Ελληνοϊταλικός πόλεμος. Ηπειρώτισσες σε εκχιονισμό δρόμου.

Ελληνοϊταλικός πόλεμος. Νοσηλευόμενος τραυματίας του Αλβανικού Μετώπου.

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Πίνδος 1940: Στα βήματα του Θρύλου και της Ιστορίας

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ: Διεύθυνση Σύνταξης του Περιοδικού

νας σημαντικότατος παράγων κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο τής περιόδου 1940-41, ήταν ασφαλώς και η συμμετοχή του γυναικείου πληθυσμού της περιοχής των συγκρούσεων στον τομέα της Ηπείρου, προς υποβοήθηση των διεξαγομένων επιχειρήσεων. Πρόκειται για ένα γεγονός, που είχε στοιχεία «απόλυτου πολέμου»1 σε τοπικό επίπεδο, όπως διακύρηξε μετά τον Μέγα Αλέξανδρο ο Βοναπάρτης πρίν περίπου 200 χρόνια, αλλά και νεότερων δογμάτων, που αφορούν την ονομαζόμενη «Παλλαϊκή Άμυνα»2. Συνεκτιμώντας το αποτέλεσμα των τότε πολεμικών αναμετρήσεων, καταλήγουμε στο συμπέρασμα, ότι το ειδικότερο νόημα του έπους που γράφτηκε στις βουνοκορφές της Πίνδου το έτος 1940, μπορεί ίσως να αντιστοιχηθεί με τον μύθο του Δαυίδ και του Γολιάθ. Λίγα βλήματα πυροβολικού και πυρομαχικών όπλων ευθυτενούς τροχιάς, ισχυρή ελληνική θέληση για αγώνα και ελευθερία, ανακατεμένη με την πρόσφατη αγανάκτηση ενός λαού που υπέστη εξευτελισμούς, όπως ο τορπιλισμός της «ΕΛΛΗΣ», ήταν ικανά να σταματήσουν τον επερχόμενο κατακτητή. Λαμποκοπούσαν τα όπλα του εχθρού; Πιο ισχυρά ήταν τα βράχια της Ηπειρώτικης γης και η ελληνική ψυχή του ‘40. Ευτυχώς, που το αίμα των Ελλήνων με ιδιαίτερη έμφαση στις ονομασθείσες αργότερα «Γυναίκες της Πίνδου», δεν πήρε οδηγίες από το μυαλό, αλλά είχε ως οδηγό μονάχα την καρΗ κ. Αγόρω Φασούλη διά, γιατί ποιός ξέρει τι τσιγγουνιές μπορεί να έκανε εκείνο, στις κρίσιμες στιγμές του έθνους… Χαρακτηριστικά παραδείγματα προς επίρρωση του θρύλου που γράφτηκε στις υπώρειες και την ευρύτερη περιοχή

της Πίνδου τα έτη 1940-41, υπάρχουν πάμπολλα. Ανασύραμε από την ιστορική μνήμη μια χαρακτηριστική περιγραφή, που απεικονίζει σαφώς το υπόψη γεγονός… ΄Ηταν τότε, λίγο μετά την έναρξη του πολέμου, όταν στις 5 Νοεμβρίου 1940, μία ελληνική αντιαεροπορική πυροβολαρχία, που ήταν ταγμένη σε υψώματα της περιοχής των Ιωαννίνων, κατέρριψε δύο Ιταλικά αεροσκάφη. Μέσα στα συντρίμμια τους βρέθηκαν δύο μεγάλα δέματα, τα οποία όταν ανοίχθηκαν, διαπιστώθηκε ότι περιείχαν περίπου εξήντα μαύρα μαντήλια της κεφαλής. Πληροφορίες Ιταλών αιχμαλώτων ανέφεραν, ότι προορίζονταν να ριφθούν στα περίχωρα των Ιωαννίνων, ώστε να επηρεασθεί ή να τρομοκρατηθεί ο τοπικός πληθυσμός (κυρίως ο γυναικείος). Τέτοιο πένθος ευαγγελιζόνταν ο Μουσολίνι…. Και εδώ όμως οι Ιταλοί είχαν πραγματοποιήσει λάθος εκτίμηση για τον αντίπαλο, όπως καταγράφει ο ιστορικός συγγραφέας3 της εποχής: «..Η Ηπειρώτισσα, “η Γυναίκα της Πίνδου” όπως χαρακτηρίστηκε αργότερα, λόγω της καθοριστικής της συμβολής στην αποτελεσματικότητα του Ελληνικού Στρατού, φοράει μαύρο μαντήλι επιζωής, χωρίς να κλαίει κάποιον. Φοράει και μαύρο ρούχο, μαύρο τσαρούχι. Στα βραχοβούνια που την βλέπεις ν΄ ανηφορίζει χωρίς προσπάθεια, μαζί με το κοπάδι της τα γίδια, η θωριά της ξεκόβεται στεγνή, μοναστική, αργασμένη από το χαλάζι και το λιοπύρι. Τ’ ανθρώπινο αυτό πλάσμα, έχει πάρει πάνω του κάτι από την στέγνα του τοπίου, του κατάγυμνου βράχου, που τον σκουντάς με το πόδι σου και τσακμακίζει…Σου λέει καλημέρα η Ηπειρώτισσα κι’ η κουβέντα της είναι κοφτή, σαν πρόσταγμα…» Αυτές ήταν οι γυναίκες και μάνες της Πίνδου, που έμελλε να αντιμετωπίσουν οι Ιταλικές δυνάμεις κατά τα πρώτα κρίσιμα 24ωρα των συγκρούσεων, μαζί με τις κύριες μονάδες του Στρατού μας. Η εθελοντική προσφορά τους στον αγώνα, η οποία μάλλον δεν είχε μελετηθεί επαρκώς από τον Ιταλικό Γενικό Στρατηγείο, είχε σαν αποτέλεσμα την ενίσχυση των μαχομένων τμημάτων πρώτης γραμμής, κυρίως σε υπηρεσίες Διοικητικής Μέριμνας, αλλά ιδιαίτερα στον τομέα του ηθικού. Προσπαθώντας να ανακαλύψουμε τα χνάρια της Ιστορίας για τα επισυμβάντα στην περιοχή της Πίνδου, διαπιστώσαμε4 ότι υπάρχουν ακόμα ζωντανές μνήμες όσων γε-

1 KARL VON KLAUSEWITZ: «Περί Πολέμου» (Vom Kriege) Εκδόσεις Βάνιας Θεσαλονίκη 1991 σελ. 326. 2 Άρθρο 2 του Ν 2641.1998 «Περί Παλλαϊκής Άμυνας».

3 Αγγελου Τερζάκη: «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΟΠΟΪΑ 1940-41», ΓΕΣ/ΤΥΕΣ Αθήνα 1990, σελίδα 59. 4 Τά κύρια στοιχεία των αναφερομένων για την κ. Αγόρω Φασούλη

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

γονότων έλαβαν χώρα τότε, κρυμένες μέσα στην ηθελημένη μοναστική αφάνεια του τοπίου της Ηπείρου… Επιλέξαμε να αναφέρουμε μερικά ξεχωριστά παραδείγματα, ως μικρό δείγμα του θάρρους, της αυτοθυσίας, αλλά και της άδολης προσφοράς προς την πατρίδα, τότε που σήμανε προσκλητήριο, όχι βέβαια γιατί ήταν ή είναι τα μοναδικά.…Είναι όμως χαρακτηριστικά, αφορούν αγέρωχες μορφές από τις γυναίκες της Πίνδου και αποτελούν ένα μικρό τμήμα, από την πανστρατιά όσων συμμετείχαν στον υπόψη αγώνα. Παράλληλα, αντιπροσωπεύουν την θέλησή μας, για να αποτίσουμε τον απαιτούμενο φόρο τιμής, 70 χρόνια μετά την λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, για όλες εκείνες τις γνωστές και άγνωστες γυνακείες μορφές, της τιτάνιας θερμής αντιπαράθεσης. Για την Αρτεμισία Καψάλη για παράδειγμα5, η κήρυξη του πολέμου βρήκε τον σύζυγό της, να υπηρετεί ως οπλίτης σε Μονάδα της περιοχής των υψωμάτων Μπουραζανίου – Γκραμπάλας – Καλπακίου. Η ίδια έθεσε εθελοντικά τον εαυτό της στην υπηρεσία του ΕΣ μαζί με το υποζύγιό της, προς αντιμετώπιση της μεγάλης εισχώρησης της Μεραρχίας Αλπινιστών Julia των Ιταλών, που απειλούσε να υπερφαλαγγίσει τις Ελληνικές δυνάμεις της τοποθεσίας Ελαία (Καλπάκι) – Καλαμάς, από τις διαβάσεις του Σμόλικα και της Σαμαρίνας. Μετέφερε αδιάκοπα πολεμικό υλικό και εφόδια, όταν οι άλλες γυναίκες κάποιο πρωί, προσπάθησαν να της κρύψουν ένα μεγάλο μυστικό, σιμά στο κατάγυμνο βραχώδες ύψωμα της Γκραμπάλας. Κοντά στην περιοχή του μετώπου όπου μετέφεραν πυρομαχικά, έκειτο η σωρός του συζύγου της, πρόχειρα φυλαγμένη σε ένα ατομικό αντίσκηνο. Η γυναικεία όμως διαίσθηση, οδήγησε τα βήματά της εκεί ακριβώς που έπρεκαι την δράση των «Γυναικών της Πίνδου» στην περιοχή Κόνιτσας (Βιβλίο κ. Ελευθερίας Τζιάλα – Μάντζιου), συγκεντρώθηκαν με την επισταμένη βοήθεια του Δκτού του 583 M/Π ΤΠΖ Ανχη Κατσάνου Δημητρίου. Προς τούτο ο ΣΕΕΘΑ και η Δνση του Περιοδικού «Εθνικές Επάλξεις», εκφράζουν τις θερμότατες ευχαριστίες για την εξαιρετική βοήθεια, στην Δκση της VIII MΠ και το Γ΄ ΣΣ/ΝDC-GR. 5 Ελευθερία Τζιάλα – Μάντζιου: “Η Γυναίκα της Πίνδου στο Έπος του 40”, Εκδοση της πρώην Νομαρχιακής Αυτοδιοίκης Ιωαννίνων – Δήμος Κόνιτσας – Κοινότητα Φούρκας (2001) σελίδα 78-81 ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

πε… Όταν αντίκρυσε την σωρό και φίλησε το παγωμένο σώμα, σήκωσε το βλέμα στον ουρανό και αναφώνησε προς την μεριά του εχθρού: «…Ο Γιάννης μου!!!.. Γιάννη ψυχή μου… Σ’ ήβρε λεβέντη μου το κακό βόλι!!! Έννοια σου και θα μείνω στο πόδι σου.. θα πάρω το αίμα σου πίσω…».Τις επόμενες ημέρες και σχεδόν μέχρι το τέλος των επιχειρήσεων, συνέχισε να μεταφέρει με περισσότερη θέρμη και μανία, πολεμοφόδια στην περιοχή του μετώπου… Αντίστοιχα ιστορικά παραδείγματα, μεταφέρουν ασφαλώς με τη δράση τους και κάποιες άλλες μορφές, όπως οι κυρίες Αθηνά Μουτσιούλη, Ασπασία Χρ. Γκούβελη, Ζωϊτσα Ν. Φράγκου και Ευάγγελη Γ. Γιώτα από τη Φούρκα Κόνιτσας, η Ανδρομάχη Ι. Καραγιάννη από τους Ασπραγγέλους Ζαγορίου, που υπηρέτησαν την πατρίδα μεταφέροντας πολεμοφόδια κυρίως τις πρώτες ημέρες του πολέμου6. Από τον ιστορικό βίο της περιόδου, δεν λείπει και η συσσωρευμένη εμπειρία ή σοφία, όπως καταγράφηκε κατά την επίδοση αναμνηστικού βραβείου από την Περιφέρεια Ηπείρου και τον Δήμο της περιοχής7, στην μοναδική ίσως επιζώσα σήμερα Γυναίκα της Πίνδου την κ. Αγόρω Φασούλη, που κατάγεται από το Κεφαλοχώρι Ιωαννίνων (παλαιά Λυκόραχη): «….Σας παραδώσαμε μια Ελλάδα ελεύθερη.. ελεύθερη να την δώσετε και σεις στα παιδιά σας!! Οι ξένοι είναι μεγάλοι και ισχυροί… έχουν όπλα και γρόσια… Εμείς έχουμε την καρδιά και την ψυχή μας.. Νάχτε αγάπη κι’ ομόνοια μεταξύ σας…. Ποτέ να μη περάσετε αυτά που περάσαμε εμείς και δούν τα μάτια σας αυτά που είδαν τα θκά μας… Μακριά παιδί μου από πολέμους…» Το έπος της Πίνδου καταγράφεται ως πάνδημη συμμετοχή και αφορούσε ολόκληρο τον ελληνικό λαό, όπως φαίνεται σε απάντηση που έδωσε η κ. Χρυσάνθη Απέργη από το Ζαγόρι Ιωαννίνων8, όταν 6 Οι συγκεκριμένες «Γυναίκες της Πίνδου» δεν βρίσκονται πλέον εν ζωή (Μαρτυρίες από το βιβλίο της κας Ελευθερίας Μάντζιου-Τζιάλα). 7 Εκδήλωση του Δήμου Κόνιτσας και της Περιφερείας Ηπείρου, της 20ης Ιουλίου 2015 στην περιοχή του χωρίου Φούρκα (Προφήτης Ηλίας Φούρκας επί του όρους Σμόλικα), στην μνήμη του Ανθλγού «Αλεξάνδρου Διάκου» (Απόσπασμα Δαβάκη), πρώτου νεκρού Αξκού στην Πίνδο (1940) και της Γυναίκας της Πίνδου. 8 Ελευθερία Τζιάλα – Μάντζιου: “Η Γυναίκα της Πίνδου στο Έπος του 40”, Εκδοση της πρώην

Αρτεμισία Καψάλη. Η ηρωϊδα γυναίκα της Πίνδου.

Ασπασία Χρ. Γκούβελη από Φούρκα Κόνιτσας.

Αθηνά Μουτσιούλη από Φούρκα Κόνιτσας.

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ: ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Ανδρομάχη Ι. Καραγιάννη, από τους Ασπραγγέλους Ζαγορίου.

Ευαγγελία Γ. Γιώτα, από τη Φούρκα Κόνιτσας.

Ζωϊτσα Ν. Φράγκου, από Φούρκα Κόνιτσας.

ρωτήθηκε σχετικά πρόσφατα, για την συμμετοχή της στον αγώνα: «…Τι να κάναμε; Πηγαίναμε να δούμε τα παιδιά μας που πολεμούσαν… Όλες οι μανάδες το ίδιο θα έκαναν!.. Είχες παιδί εσύ στο μέτωπο; …. Σώπασε λίγο, τύλιξε το μαντήλι καλύτερα στην γερασμένη αλλά αγέρωχη κεφαλή και απεκρίθη με την ίδια απλή μεγαλωσύνη.. Όχι.. μά όλα τα παληκάρια που πολεμούσαν στα χιονισμένα βουνά, ήταν παιδιά όλων μας.. Και δικά μου παιδιά…» Kλείνοντας έτσι με αυτή της φράση το μυστικό του νεώτερου έπους του Έθνους μας. Το μυστικό της Ρωμιοσύνης… Μια άλλη ειδική περίπτωση μεταφέρει ως αυτήκοος μάρτυρας, ο δάσκαλος της περιοχής Θεόδωρος Τσιάστας, για κάποια από τις αφανείς και ανώνυμες Ηπειρώτισες της Πίνδου9. Κουβαλώντας μαζί με άλλες γυναίκες πυρομαχικά κοντά στην πρώτη γραμμή της Πίνδου10, κάποια στιγμή ξεμάκρυνε για να ξαποστάσει, με αποτέλεσμα να εισέλθει χωρίς να το καταλάβει στις γραμμές των Ιταλών. Η σταθερή της θέληση και το πείσμα, την οδήγησε να συρθεί μέσα στο χιόνι, σβήνοντας παράλληλα τα ίχνη του περάσματός της από την περιοχή, ώστε να μη γίνει αντιληπτή από τον εχθρό. Ακολούθως, αναγκάστηκε να εισέλθει μέχρι το ύψος της μέσης εντός μικρού παγωμένου ποταμιού της περιοχής11, ώστε στη συνέχεια να βρεί το μονοπάτι διαφυγής. Όταν επιτέλους έφθασε στις φίλιες γραμμές και παρέδωσε το Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ιωαννίνων – Δήμος Κόνιτσας – Κοινότητα Φούρκας (2001) σελίδα 92-95 (Στοιχεία από την συνέντευξη στον κ. Αρτέμη Μάτσα στην περιοχή Καλπακίου στις αρχές της περασμένης 10ετίας). Η κ. Χρυσάνθη Απέργη ήταν πρώην Δασκάλα της περιοχής και δεν βρίσκεται πλέον εν ζωή. 9 Ελευθερία Τζιάλα – Μάντζιου: “Η Γυναίκα της Πίνδου στο έπος του 40”, Έκδοση της πρώην Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ιωαννίνων – Δήμος Κόνιτσας – Κοινότητα Φούρκας (2001) σελίδα 90-91. Η μαρτυρία κατατέθηκε στον δάσκαλο Θεόδωρο Τσιάστα, από κατοίκους του χωριού Φούρκα Ιωαννίνων (περιοχή όρους Σμόλικα). 10 Στην περιοχή δρούσε η περίφημη Μεραρχία Αλπινιστών “Julia” των Ιταλών, ανάλογη των σημερινών Ειδικών Δυνάμεων. 11 Πρόκειται πιθανώς για χαράδρα που περιείχε μεγάλη ποσότητα ύδατος από την τήξη του χιονιού.

φορτίο πυρομαχικών που μετέφερε, έπεσε σχεδόν αμέσως λιπόθυμη. Το γεγονός προκάλεσε την απορία των παρευρισκομένων ήδη άλλων εθελοντριών γυναικών, για τον τρόπο απώλειας τής κατεύθυνσης που οδηγούσε στο σημείο παράδοσης των πυρομαχικών. Όταν η Ηπειρώτισα συνήλθε μετά και την επέμβαση του γιατρού, αποκάλυψε την πλήρη αλήθεια: «… Μια στιγμή ζαλίστηκα και στάθηκα να συνέλθω, εσείς όμως προχωρήσατε.. και σας έχασα. Ζαλίστηκα γιατί έφταιγε και αυτό εδώ…» δείχνοντας το σημείο στο χέρι της, από το οποίο μόλις πρίν από την αποστολή, είχε προσφέρει αρκετή ποσότητα αίματος, για την σωτηρία ενός τραυματία…. Από τον ηρωισμό και την αυτοθυσία αυτής της γυναικείας φιγούρας, της «Γυναίκας της Πίνδου», εμπνεύστηκε και ο μελωδός12, για να της αφιερώσει τους ακόλουθους στίχους: «Γυναίκες Ηπειρώτισσες Ξαφνιάσματα της φύσης Εχθρέ γιατί δεν ρώτησες Ποιον πας να κατακτήσεις..». Αυτός ήταν ο λαός που προσπάθησε με την δύναμη των αριθμών να υποτάξει αρχικά ο Μουσολίνι και στη συνέχεια και ο Χίτλερ. Σήμερα 70 χρόνια μετά την λήξη του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, σ’ όλες αυτές τις απέρριτες μορφές των Ελληνίδων «Γυναικών της Πίνδου» και της μετέπειτα Εθνικής μας Αντίστασης, μαζί με τους άλλους ήρωες του πρόσφατου έπους του Εθνους μας, καταθέτουμε τίμιο και αμάραντο στεφάνι, στην μνήμη της άγιας προσφοράς τους στο δίκαιο του αγώνα, υπέρ της ελευθερίας των Ελλήνων…. Ελάχιστο δείγμα αναφοράς στην αιώνια προσφορά τους, είναι και ο δημοσιευόμενος στη συνέχεια, μικρός πίνακας των Ελληνίδων της περιόδου 1941-44 που συμμετείχαν στις Πολεμικές συγκρούσεις ή την Εθνική Αντίσταση, όπως καταγράφονται μέσα από την υπάρχουσα βιβλιογραφία, χωρίς βέβαια να είναι οι μοναδικές….

12 Στιχουργός του γνωστού άσματος ήταν ο Πυθαγόρας Παπασταματίου, γνωστός απλώς με το μικρό του όνομα, «Πυθαγόρας», ο οποίος ήταν επίσης και ηθοποιός, σεναριογράφος, αλλά και θεατρικός συγγραφέας. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ (1941-1944)1 ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΤΟΥ ΙΟΡΔΑΝΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ ΘΡ. ΗΒΗ ΑΛΕΒΙΖΑΚΗ ΚΑΤΙΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗ ΤΟΥ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΑΝΔΡΙΑΝΑΚΗ ΕΥΣΤΑΘΙΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΝΔΡΟΥΛΙΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ (Από το Ηράκλειο Κρήτης) ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΟΥ ΣΥΛΒΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΗΛΕΚΤΡΑ ΑΡΒΑΝΙΤΟΥ ΕΛΕΝΗ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΑΡΣΕΝΙΚΟΥ ΝΙΚΗ ΤΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ ΜΑΡΙΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΒΑΓΙΑΝΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΗ ΒΑΪΔΟΥ ΚΑΙΤΗ ΒΑΛΛΙΑΝΟΥ ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΒΑΝΤΟΥΛΑΚΗ ΕΛΠΙΔΑ ΒΑΡΣΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΒΑΡΥΠΑΤΗ ΕΥΔΟΚΙΑ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΒΑΦΕΙΑΔΟΥ ΚΥΒΕΛΗ ΒΟΥΡΕΚΑ – ΚΟΥΤΣΟΥΡΗ ΑΜΑΛΙΑ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΩΡΓΑΝΤΑ – ΒΕΡΔΕΛΗ ΜΑΓΔΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΓΙΑΚΑ ΜΑΡΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΕΑ ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΤΟΥ ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΚΙΚΑ ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΓΚΙΚΑ ΜΑΡΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΓΚΙΚΑΔΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΣΟΥΠΙΛΑ ΓΛΑΜΠΙΔΑΚΗ ΕΙΡΗΝΗ ΓΚΛΟΚΕΡ ΜΑΡΙΑ ΔΑΚΟΥΡΟΥ ΑΘΗΝΑ ΔΑΡΟΥΛΗ ΦΑΝΗ ΔΕΛΛΑΠΟΡΤΑ ΛΙΖΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΔΟΥΣΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΖΑΜΑΝΟΥ ΜΑΡΙΑ (Μαθήτρια) ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΖΟΡΠΑΝΗ ΠΟΠΗ ΤΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΖΟΥΡΟΥΔΗ ΕΛΛΗ ΤΟΥ ΝΙΚΑΛΑΟΥ ΖΩΓΡΑΦΙΣΤΟΥ ΑΝΝΑ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ – ΛΙΒΑΔΑ ΒΑΡΒΑΡΑ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΜΑΡΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΘΩΜΑΚΟΥ Η΄ ΠΑΥΛΑΚΟΥ ΑΝΝΑ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ ΘΩΜΟΓΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑ ΙΣΜΑΗΛΑΚΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΙΕΡΟΘΕΑ ΚΟΝΤΟΛΕΟΝΤΟΣ (Ηγουμένη Ι.Μ. Αγίου Ιεροθέου Μεγάρων) ΚΑΘΑΡΙΟΥ-ΚΑΡΑΜΠΟΤΣΟΥ ΡΩΞΑΝΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΚΑΒΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΛΛΙΑΡΗ ΕΙΡΗΝΗ Η ΣΥΡΑΝΩ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΛΛΙΒΙΑΝΑΚΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΑΝΑΚΗ ΤΑΣΙΑ

ΚΑΛΟΜΟΙΡΗ – ΣΕΑΪΓ ΚΡΙΝΙΩ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΝΔΥΛΗ ΣΩΣΩ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ ΛΕΛΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ - ΚΡΑΣΑ ΗΛΕΚΤΡΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ ΝΕΦΕΛΗ ΚΑΡΑΚΩΝΤΣΤΑΝΤΗ Κ. ΠΑΠΑΔΑ – ΓΙΩΤΑ ΚΑΡΙΠΟΓΛΟΥ ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ ΚΑΡΙΟΦΥΛΗ ΜΑΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΙΟΠΚΑ ΝΤΟΛΥ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΚΟΝΤΑΞΗ ΠΕΛΑΓΙΑ ΚΡΕΒΒΑΤΑ ΜΑΡΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ ΗΡΩ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΚΩΣΤΗΡΟΓΛΟΥ ΚΙΚΗ ΛΑΜΠΟΥ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΛΑΣΚΑΡΗ ΑΔΕΛΙΝΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΛΕΓΑΚΗ ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΛΙΘΟΞΟΟΥ ΖΗΝΟΒΙΑ ΛΟΥΚΟΥΜΗ ΕΙΡΗΝΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΛΟΥΝΤΡΑ ΛΩΡΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΛΟΥΠΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΛΥΚΟΥΡΕΤΖΟΥ ΡΟΖΑ - ΛΙΖΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΛΥΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΑΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΜΑΚΡΥΓΑΝΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΜΑΛΑΝΔΡΗ –ΚΟΥΤΡΗ ΜΑΡΙΑ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΟΥ ΜΑΝΩΛΙΤΣΑΚΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΑΡΑΒΕΛΙΔΟΥ ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ ΜΑΡΑΣΛΗ ΝΤΙΝΑ ΜΑΡΑΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΑΡΔΑ ΛΙΛΙΚΑ ΤΟΥ ΑΡΓΥΡΙΟΥ ΜΑΡΗ ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΑΥΡΑΚΗ ΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΥΡΙΔΟΥ ΣΟΦΙΑ ΜΑΥΡΟΓΙΑΝΝΑΚΗ ΄Η ΠΑΠΑΔΑΚΗ ΕΡΩΦΙΛΗ ΜΕΓΑΛΟΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΠΕΤΡΩΝΙΑ ΜΕΝΤΖΕΛΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ ΜΕΣΣΑΛΑ ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΙΧΑΛΟΝΑΚΟΥ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΜΟΣΧΟΝΗΣΙΟΥ ΜΑΡΙΝΑ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΜΠΑΟΥ – ΠΡΕΚΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΠΑΡΔΗ ΜΕΡΟΠΗ ΤΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ ΜΠΑΤΙΝΟΥ ΣΤΑΜΩ ΜΠΕΛΕΧΑΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΠΙΜΠΑ ΙΟΥΛΙΑ ΜΠΟΤΗ ΒΙΡΓΙΝΙΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΠΟΥΤΟΝΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΩΡΕΤΗ (ΠΑΣΧΑΛΙΔΟΥ) ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΡΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ ΦΡΟΣΩ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΝΙΚΟΛΕΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓΓΕΛΑ ΝΙΚΟΛΕΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΚΡΙΒΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΝΙΚΟΤΣΑΡΑ ΔΩΡΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΩΤΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

ΟΡΤΑΞΙΔΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ ΚΙΚΗ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΤΟΥ ΘΩΜΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΠΟΠΗ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΦΟΦΩ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗ ΜΑΡΙΝΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΠΑΠΑΧΡΥΣΑΝΔΟΥ ΕΛΛΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΠΑΡΑΔΙΣΙΑΝΟΥ ΑΝΤΙΟΠΗ ΠΑΡΑΣΧΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΠΕΡΡΑΚΗ ΚΑΤΙΝΑ ΠΕΤΡΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΠΕΤΡΟΥ ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΙΤΣΙΚΑ ΜΑΡΙΑ ΠΟΥΜΠΟΥΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗ ΚΑΛΛΙΡΟΗ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΡΙΖΟΓΙΑΝΝΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΡΟΓΚΑΚΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΔΙΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΟΜΠΟΛΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΡΟΥΣΣΑΚΗ ΑΡΓΥΡΩ ΡΩΣΣΟΛΥΜΟΥ –ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΥ ΛΟΥΛΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΑΒΒΙΔΟΥ –ΣΙΑΝΝΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑ ΣΑΛΙΓΓΑΡΟΥ (ΖΟΥΡΟΥΔΗ) ΠΑΣΙΘΕΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΑΡΙΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΣΔΡΕΚ ΒΙΣΤΡΙΚΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΕΑΪΓ ΣΙΜΟΝΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΣΕΝΤΟΥΚΙΔΟΥ ΕΥΛΑΜΠΙΑ ΣΙΣΜΑΝΩΦ ΜΑΙΡΗ – ΚΟΥΜΑΤΟΥ ΣΙΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΝΑ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΣΟΛΔΑΤΟΥ ΕΛΕΝΗ ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΑΔΕΛΑΪΣ ΤΟΥ ΔΡΑΚΙΔΟΥ ΣΤΑΜΟΥ ΜΑΡΩ ΤΟΥ ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΣΤΑΥΡΙΔΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΤΟΥ ΤΖΩΡΤΖ ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ ΣΟΝΙΑ ΤΟΥ ΦΙΛΟΠΟΙΜΕΝΟΣ ΤΟΠΑΛΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΤΟΠΑΛΗ ΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΤΣΟΧΑ ΕΥΘΥΜΙΑ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΦΙΛΙΠΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΦΟΛΛΕΡΟΥ ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΦΟΥΝΤΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΦΟΥΡΙΚΗ ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΦΡΑΓΚΙΑΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ ΕΦΗ ΧΑΤΖΗΧΡΗΣΤΟΥ Α. ΧΕΚΙΜΟΓΛΟΥ ΑΛΙΚΗ ΧΙΤΖΑΚΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΧΙΤΖΑΚΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΙΩΣΗΦ ΧΡΕΙΑΖΟΜΕΝΟΥ ΚΑΛΙΡΡΟΗ ΧΡΟΝΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΧΡΥΣΙΝΗ ΜΗΛΑΡΑ ΕΛΠΔΙΑ ΤΟΥ ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ ΧΩΜΕΝΙΔΟΥ ΝΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ

1. Στοιχεία από το βιβλίο: «B΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1940 -1944 - ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ»: Πιπίτσας Ζητρίδου – Ελένης Ψημένου – Αθήνα (1960) – Εκδόσεις «Αετός». ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

>> ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ

Ευρωενωσιακές Προοπτικές Υπό κ. Γεωργίου Ε. Σέκερη, πρέσβεως ε.τ.

ε αφορμή το ενδεχόμενο της εξόδου της χώρας μας από την Οικονομική και Νομισματική Ένωση της ΕΕ - το διεθνώς πλέον γνωστό «Γκρέξιτ» – το μέλλον της κοινοτικής Ευρώπης τίθεται για πολλοστή φορά υπό πολλαπλή αμφισβήτηση. Τα αίτια όμως και το διακύβευμα της νέας, υπαρξιακής αυτής δοκιμασίας του εξηκονταπενταετούς ευρωενωσιακού εγχειρήματος εξικνούνται πολύ πέραν των περιορισμένων διαστάσεων του «ελληνικού προβλήματος»

παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση της τελευταίας οκταετίας – της οποίας η ελληνική αποτελεί απλώς την πιο πρόσφατη και οξύτερη εκδήλωση – έφερε εμφανέστερα στο φως την αντίφαση μεταξύ, αφ’ ενός, της προσπάθειας συσσωμάτωσης των ανόμοιων ευρωκοινοτικών οικονομιών και, αφ’ ετέρου, της ανυπαρξίας των κατάλληλων προς τούτο πολιτικών θεσμών. Χαρακτηριστική εν προκειμένω η διαπίστωση του υπουργού οικονομικών της Ιταλίας κ. Παντοάν ότι «για να υπάρξει μια ολοκληρωμένη οικονομική και νομισματική ένωση απαιτείται μια δημοσιονομική ένωση και μια αντίστοιχη δημοσιονομική πολιτική, ελεγχόμενη από ένα εκλεγμένο κοινοβούλιο.»1 Με τον Ιταλό αξιωματούχο να υπενθυμίζει έτσι τη στενή αλληλεξάρτηση μεταξύ των οικονομικών και πολιτικών πτυχών της ευρωπαϊκής ενοποίησης.2 Οι μεταπολεμικοί πατέρες της ευρωπαϊκής ιδέας είχαν οραματισθεί την οικονομική συνεργασία ως πρώτο βήμα προς την ευρωπαϊκή ομοσπονδία, κρίνοντας - και όχι εσφαλμένως - ότι τα ιστορικά κράτη-έθνη της ηπείρου μας ευκολότερα θα θυσίαζαν κυριαρχικά δικαιώματα στον οικονομικό παρά στον πολιτικο-στρατιωτικό τομέα. Ωστόσο, η αισιόδοξη προσδοκία ότι θα εδρομο-

λογούντο έτσι οι «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης» διαψεύσθηκε πανηγυρικώς. Όχι μόνο οι Βρετανοί απέρριψαν αρχήθεν την φεντεραλιστική προοπτική, αλλά και η Γαλλία υπό τον ντε Γκωλ, επωφελούμενη και της βρετανικής αυτής αποστασιοποίησης από τα ευρωκοινοτικά δρώμενα, αλλά κυρίως της αποδυνάμωσης μιας ηττημένης και διαιρεμένης Γερμανίας, ετάχθη υπέρ μιας αρκετά ομιχλώδους «Ευρώπης των εθνών» - με μη αποκρυπτόμενο στόχο τη γαλλική πρωτοκαθεδρία. Και άρα, μεταξύ των μεγαλύτερων ευρωπαϊκών λαών μόνοι τότε ειλικρινείς θιασώτες της ομοσπονδιακής ιδέας φάνηκαν να είναι οι Γερμανοί· στους οποίους η ευρωπαϊκή ενοποίηση, όπως άλλωστε και η ενεργός συμμετοχή στο ΝΑΤΟ, προσέφερε τον ασφαλέστερο τρόπο επανένταξης στην οικογένεια των δυτικών λαών και ανάκτησης, εν καιρώ, του υπό ρωσική κατοχή ανατολικού τμήματος της χώρας τους. Εκ των πραγμάτων, όμως, η Γερμανία αναγκάσθηκε να συνταχθεί και αυτή με τις γαλλικές επιλογές, αποδεχόμενη το γαλλικό προβάδισμα και περιοριζόμενη στον ρόλο του «μικρότερου εταίρου» του «γαλλογερμανικού άξονα». Υπό τις συνθήκες δε αυτές, αντί της εμβάθυνσης επελέγη, δίκην φυγής προς τα εμπρός, η διεύρυνση της Κοι-

νοτικής Ευρώπης· τα κράτη μέλη της οποίας αυξήθηκαν από τα έξι του αρχικού πυρήνα στα σημερινά, πολύ πιο ανομοιογενή μάλιστα, είκοσι οκτώ - με αναπόφευκτη συνέπεια τη δυσχέρανση της ενδοκοινοτικής συνεργασίας. Και συγχρόνως προωθήθηκε η δημιουργία της κοινής ευρωπαϊκής αγοράς· επιτυχώς δε, καθώς η τελευταία αυτή εξυπηρετεί, κατ’ αρχήν, τα εθνικά συμφέροντα και των πλέον επιφυλακτικών έναντι της εκχώρησης κυριαρχικών δικαιωμάτων εταίρων. Το επόμενο, όμως, και πολύ τολμηρότερο βήμα στον χώρο της οικονομικής σύμπραξης, ήτοι η σύσταση της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης, παραμένει εν πολλοίς μετέωρο – εν απουσία ενός πρόσφορου, κατ’ ανάγκην «ομοσπονδίζοντος», πολιτικού θεσμικού πλαισίου.

✩✩✩

ρος αντιμετώπιση των κινδύνων που καταφανώς πλέον διατρέχει η ΟΝΕ, αλλά ενδεχομένως και το ευρύτερο ευρωενωσιακό εγχείρημα, ορισμένοι ευρωπαίοι ηγέτες, τόσο στις Βρυξέλλες, όσο και σε μερικές εθνικές πρωτεύουσες, επιχειρούν τώρα τη μερική αναβίωση του αρχικού ομοσπονδιακού οράματος. Επί παραδείγματι, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ. Γιούνκερ εισηγήθηκε τη σύσταση ενός ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Οι ηγέτες των χωρών της Ε.Ε. στη Λισαβώνα (2007)

«ευρωστρατού»· 3 από κοινού δε με άλλους τέσσερις προέδρους κοινοτικών θεσμών προτείνει τη δημιουργία ενός «υπουργείου οικονομικών της ευρωζώνης». 4 Ενώ προς την ίδια γενική κατεύθυνση φαίνεται να κινείται και ο Γάλλος πρόεδρος Ολάντ, προτείνοντας «μια κυβέρνηση της ζώνης ευρώ με συγκεκριμένο προϋπολογισμό και ένα κοινοβούλιο για να διασφαλισθεί ο δημοκρατικός του έλεγχος». 5 Με την αρκετά γενικόλογη αυτή πρόταση να αναμένεται να συγκεκριμενοποιηθεί προσεχώς, στο πλαίσιο της προβλεπόμενης ευρύτερης ενδοκοινοτικής διαπραγμάτευσης εξ αφορμής της επιδιωκόμενης από το Λονδίνο χαλάρωσης των δεσμών του με την ΕΕ. 6 Ωστόσο οι οιωνοί για μια επιστροφή «στις ρίζες» της κοινοτικής Ευρώπης κάθε άλλο παρά θετικοί εμφανίζονται. Ενδεικτικά εν προκειμένω προμηνύματα είναι, τόσο η σιωπή, όσο και οι έντονες επικρίσεις, που, κατά περίπτωση, ακολούθησαν τις πρωτοβουλίες Γιούνκερ και Ολάντ. 7 Κατά τα λοιπά δε, η ομοσπονδιακής υφής συσσωμάτωση με δημοκρατικές διαδικασίες τόσων και τόσο διαφορετικών ιστορικών εθνών είναι χωρίς ιστορικό προηγούμενο· και αποτελεί ένα λίαν δυσεπίτευκτο – και υπό τις κρατούσες συνθήκες έως και ανέφικτο – στόχο.8 Η επίτευξη, εν πάση περιπτώσει, του οποίου θα προϋπέθετε ισχυρό κίνητρο και ισχυρή, ευρέως αποδεκτή ηγεσία: δύο προαπαιτούμενα που εν προκειΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

μένω λάμπουν διά της απουσίας τους. Εν πρώτοις, το γενικό πολιτικό κλίμα στον ευρωενωσιακό χώρο δεν ευνοεί τη σχετική προσπάθεια. Όπως καταδεικνύουν, μεταξύ άλλων, το ναυάγιο του «Ευρωπαϊκού Συντάγματος» το 2005, η περιπετειώδης πορεία της Συνθήκης της Λισαβώνας του 2009, και η άνοδος των αντιευρωπαϊστών κατά τις περυσινές ευρωεκλογές, οι ευρωπαϊκοί λαοί, μακράν του να επιθυμούν «περισσότερη Ευρώπη», δείχνουν να διακατέχονται από έναν αύξοντα ευρωσκεπτικισμό. Ευεξήγητο άλλωστε φαινόμενο σε ένα γεωπολιτικό περιβάλλον, στο οποίο οι Ευρωπαίοι δεν αντιμετωπίζουν πλέον υπαρξιακή απειλή, οία η σοβιετική διαρκούντος του Ψυχρού Πολέμου· χάρις δε στην επιτυχή ενσωμάτωση της Γερμανίας στη δυτική οικογένεια κρατών, οι προγενέστεροι φόβοι αναβίωσης του γερμανικού μιλιταρισμού έχουν πλέον διασκεδασθεί. Ενώ το όραμα μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης φορέα συλλογικής

ισχύος και παρέμβασης στα παγκόσμια δρώμενα, το οποίο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως κίνητρο για μια συνεκτικότερη ευρωένωση, αφήνει το ευρύτερο κοινό αδιάφορο, βρίσκοντας ανταπόκριση μόνο σε περιορισμένους κύκλους πολιτικών και διανοουμένων,. Αλλά η κοινοτική Ευρώπη πάσχει και από ηγετικό κενό. Ειδικότερα: η Γερμανία, το κατά πολύ δημογραφικά και οικονομικά ισχυρότερο μέλος της, ούτε αναγνωρίζεται από τους λοιπούς εταίρους ως ηγέτιδα δύναμη, ούτε δείχνει διάθεση να διεκδικήσει και επωμισθεί τον ρόλο αυτόν. 9 Μιμούμενη δε κατά τούτο τα λοιπά μεγάλα κοινοτικά κράτη, επανεθνικοποιεί την πολιτική της, απομακρυνόμενη όλο και περισσότερο από τον παλαιότερο φεντεραλισμό της.10 Συγχρόνως όμως, υπό την πίεση, μεταξύ άλλων, του ειρηνιστικού συνδρόμου της γερμανικής κοινής γνώμης, παραμένει, σε σύγκριση με τη Βρετανία και τη Γαλλία, στρατιωτικά ασθενής και άκρως απρόθυμη να

Οι ηγέτες Ελλάδας, Γερμανίας και Γαλλίας (κ. Τσίπρας, κα Μέρκελ και κ. Ολάντ)

Σουηδία

Δανία Αγγλία

Πολωνία

Ευρωζώνη

Τσεχία Ουγγαρία Κροατία

Ρουμανία Βουλγαρία

■ 19 κράτη μέλη της ευρωζώνης ■ Λοιπά κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ■ ERM II ■ Κράτη με συμφωνία σύνδεσης.

χρησιμοποιήσει στρατιωτικά μέσα για γεωπολιτικούς σκοπούς. Και συνεπώς δεν είναι τυχαίο ότι, καθ’ όλες τις πρόσφατες διεθνείς κρίσεις – βορειοαφρικανικές, μεσανατολικές, ακόμη και ουκρανική – το Βερολίνο έχει ως επί το πολύ περιορισθεί σε ρόλο επικουρικό έναντι, όχι μόνο της Ουάσιγκτον, αλλά και του Παρισιού και του Λονδίνου. Ενώ, σε ό,τι αφορά στα ενδοκοινοτικά δρώμενα, τείνει συστηματικά να δώσει έμφαση στην οικονομική τους διάσταση εις βάρος της γεωπολιτικής. Η τάση δε αυτή εξηγεί εν πολλοίς και τους γερμανικούς χειρισμούς της ελληνικής κρίσης – καθώς και την εξ αφορμής της κρίσης αυτής σκλήρυνση της στάσης του Βερολίνου έναντι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Με τον κ. Σόιμπλε να προσάπτει στην τελευταία αυτή πολιτική πολυπραγμοσύνη επί ζημία του ρόλου της ως εγγυ-

ητή της τήρησης από τα κράτη μέλη των συμπεφωνημένων κανόνων οικονομικής ορθοδοξίας – και να προωθεί την ιδέα θεσμοθέτησης μιας «ανεξάρτητης αρχής» ειδικώς επιφορτισμένης με τον ελεγκτικό αυτόν ρόλο. 11 Πρόκειται για μια στενά οικονομική, σχεδόν οκονομίστικη αντίληψη· σε κάποιο βαθμό κατανοητή, και εν μέτρω ακόμη και χρήσιμη. Η οποία όμως, ωθούμενη στα άκρα, όπως επανειλημμένως συνέβη από γερμανικής πλευράς, δεν είναι συμβατή με την οικοδόμηση μιας γνήσιας ευρωπαϊκής συμπολιτείας.

✩✩✩

ο ευρωενωσιακό όμως εγχείρημα δεν πρόκειται να εγκαταλειφθεί στο ορατό μέλλον. Εν πρώτοις, μολονότι η πραγματική έκταση της συμβολής του στη διασφάλιση της μεταπολεμικής Ευρωπαϊκής ειρήνης μπορεί να συζητηθεί,

Ου τοις άρχειν βουλομένοις μέμφομαι, αλλά τοις υπακούειν ετοιμοτέροις ούσιν. Θουκυδίδης, 460-394 π.Χ., Αθηναίος ιστορικός

αναγνωρίζεται γενικώς ότι συνιστά σημαντικό εμπόδιο στην αναβίωση των παραδοσιακών ανταγωνισμών και ζωνών επιρροής στην ήπειρό μας. Κατά δεύτερο λόγο, το υπό ευρεία έννοια οικονομικό σκέλος του, παρά τις ατέλειες και ανεπάρκειές του, εξυπηρετεί σημαντικά συμφέροντα του συνόλου των εντός και εκτός Ευρωζώνης εταίρων. Τέλος δε, μέσω των κοινοτικών θεσμών και διαύλων επιτυγχάνεται ένας στοιχειώδης, έστω, συντονισμός δράσεων, σε μια σειρά από άλλους, κοινού ενδιαφέροντος τομείς, όπως, επί παραδείγματι, η καταπολέμηση της τρομοκρατίας και το μεταναστευτικό. Ωστόσο, το πιθανότερο υπό τις κρατούσες συνθήκες είναι η ουσιαστική – σε αντιδιαστολή με την επικοινωνιακή – κινητικότητα της ΕΕ να περιορισθεί σε βήμα σημειωτόν· με τους ομοσπονδιακούς οραματισμούς να μένουν ανεκπλήρωτοι· και με την αμερικανική υπερδύναμη να παραμένει ο πραγματικός εγγυητής της ασφάλειάς των λόγω μεγέθους ευπρόσβλητων, σε ένα κόσμο αναδυόμενων γιγάντων, κοινοτικών χωρών. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα στην ΟΝΕ, οι γνώμες μεταξύ ειδικών για τη βιωσιμότητά της υπό τις υφιστάμενες θεσμικές συνθήκες είναι σαφώς διχασμένες. Παρά δε τον έντονο πολιτικό συμβολισμό του ευρώ για πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και ιδίως για τη γαλλική και τη γερμανική, εν απουσία – απίθανων αυτή τη στιγμή, όπως ήδη επισημάνθηκε - ριζοσπαστικών θεσμικών μεταρρυθμίσεων προς ομοσπονδιακή κατεύθυνση, το μέλλον του κοινού νομίσματος θα εξακολουθήσει να εμφανίζεται άδηλο.

✩✩✩

ερικές τηλεγραφικές ακροτελεύτιες επισημάνσεις για τις ελληνοκοινοτικές σχέσεις: Η Ελλάδα καλείται να χαράξει την ευρωπαϊκή της πολιτική με γνώμονα τον εθνικό ρεαλισμό και στο πλαίσιο μιας ολοκληρωμένης εθνικής στρατηγικής.12 Ιδεολογικές εξάψεις υπέρ ή κατά της ΕΕ είναι εκδήλωση στρατηγιΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

37 κής ένδειας και αποπροσανατολίζουν την ελληνική κοινή γνώμη – ζημιώνοντας συγχρόνως την εικόνα της χώρας και εκτός συνόρων. Ούτε η «Ενωμένη Ευρώπη» των ονείρων μας, αλλά ούτε και το απειλητικό έκτρωμα που επισείουν οι εκ συστήματος αντιευρωπαϊστές, ανταποκρίνεται στην ευρωκοινοτική πραγματικότητα – και συνεπώς η ανάδειξή τους σε ιδεολογική σημαία είναι τουλάχιστον αντιπαραγωγική και συχνά εκ του πονηρού. Ο Δυτικός προσανατολισμός της χώρας μας είναι ιστορικά δικαιωμένος, η δε ευρωενωσιακή επιλογή αποτελεί σήμερα μία μείζονα διάστασή του. Και η Ελλάδα έχει πολύ ισχυρούς λόγους - οικονομικούς, αλλά επίσης και κυρίως γεωπολιτικούς - να είναι κατά το δυνατόν παρούσα στον πυρήνα των κοινοτικών θεσμών και στο επίκεντρο των ευρωενωσιακών δρωμένων. Οι συναφείς όμως αποφάσεις μας πρέπει να λαμβάνονται ψυχραίμως, μετά προσεκτική στάθμιση του εκάστοτε ελληνικού διακυβεύματος, και υπό το φως των, καθώς ανωτέρω τονίσθηκε, εν πολλοίς απρόβλεπτων εξελίξεων στους κόλπους της ίδιας της Κοινοτικής Ευρώπης. Ο εγκλωβισμός, ειδικότερα, του εκλογικού σώματος στη στείρα αντιπαράθεση περί τα «μνημόνια» μόνο τις αμαρτωλές κομματικές εκλογικές σκοπιμότητες – και κυβιστήσεις – έχει εξυπηρετήσει και συνεχίζει να εξυπηρετεί. Οι κύριες ευθύνες για το σημερινό μας κατάντημα, και όχι μόνο το οικονομικό, βαρύνουν κατά πρώτιστο λόγο εμάς του ίδιους: Ασυγγνώστως, το πολιτικό μας προσωπικό διασπάθισε επί δεκαετίες τεράστιους, δανειακής κυρίως προέλευσης, πόρους προς πάχυνση του παμφάγου πελατειακού κράτους. Η ανασύνταξη της οικονομίας μας είναι επομένως ζωτικής πλέον σημασίας εθνικός στόχος· ο οποίος πρέπει να επιτευχθεί ασχέτως ξένων υποδείξεων και επί τη βάσει ενός γνησίως εθνικού σχεδίου. Με την παραμονή μας στην Ευρωζώνη να αποτελεί αυταπόδεικτα κρίσιμη παράμετρο της επιδίωξης αυΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

τής. Μια σοβαρή όμως χώρα φροντίζει να διαθέτει και εναλλακτικές λύσεις, αν μη τι άλλο για διαπραγματευτικούς λόγους· έστω και αν ζωηρώς απεύχεται την υιοθέτησή τους.

Υποσημείωση: 1 Βλ. John Thornhill, European federalism is not dead yet, Financial Times, 3-8-2015. 2 Ταυτόσημες απόψες εκφράζου επίσης, σε κοινό άρθρο τους οι υφυπουργοί ευρωπαϊκών υποθέσεων της Γαλλίας και Ιταλίας. Βλ. Harlem Desir και Sandro Gozi, L’euro n’est pas une question monétaire mais politique, Le Monde, 31-7-2015. Ενδιαφέρον παρουσιάζει συναφώς και άρθρο ανωτάτου στελέχους του Brookings Institution, στο οποίο επισημαίνεται ότι «η νομισματική ένωση και το ευρώ έφεραν περισσότερο πλούτο…αλλά δεδομένου του ατελούς συστήματος οικονομικής διακυβέρνησης της ΕΕ, εκθέτουν επίσης τα δημόσια οικονομικά στις διακυμάνσεις της αγοράς, παρεμποδίζουν την οικονομική ανάκαμψη, και παροξύνουν τις κοινωνικές ανισότητες.» Βλ. Constanze Stelzenmueller, Berlin must lead Europe towards closer union, Financial Times, 10-8-2015. 3 Βλ. Γ. Ε. Σέκερης, Ευρωστρατός: Προτάσεις και Προοπτικές, Εθνικές Επάλξεις, τεύχος 111, Ιανουαρίου – Μαρτίου 2015. 4 Πρόκειται για τους προέδρους του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, του Eurogroup, της Κεντρικής Ευρωπαϊκής Τράπεζας, και του Ευρωκοινοβουλίου. Βλ. Five Presidents’ Report sets out plan for strengthening Europe’s Economic and Monetary Union, European Commission Press release, 22-6-2015. 5 Hollande calls for the creation of a euro zone government, Reuters, 19-7-2015. Βλ. επίσης, David Chazan, Francois Hollande calls for eurozone government, The Telegraph 19-7-2015 6 Σύμφωνα με συνεργάτη του, ο κ. Ολάντ έχει κατά νουν στους νέους αυτούς θεσμούς να ενταχθούν σε μία πρώτη φάση μόνο οι έξι χώρες του αρχικού κοινοτικού πυρήνα συν την Ισπανία. Βλ. σχετικώς Γαλλικό πλάνο για Ευρωζώνη δύο ταχυτήτων, Καθημερινή, 28-7-2015. Για τη βρετανική επιδίωξη μερικής επαναδιαπραγμάτευσης των βρετανοκοινοτικών σχέσεων, βλ. μεταξύ άλλων Cameron to demand opt-out of EU employment laws – media, Reuters, 22-7-2015 και Cameron to demand new opt-out from EU job laws The Times, 11-8-2015. Είναι ενδεικτικό των συνεχιζόμενων αντιφάσεων στους κόλπους της ΕΕ ότι, εν προκειμένω, ο Γάλλος πρόεδρος και ο Βρετανός πρωθυπουργός κινούνται προς εκ διαμέτρου αντίθετες κατευθύνσεις. 7 Για τις προοπτικές του «ευρωστρατού» βλ. ρεαλιστικές εκτιμήσεις του καθηγητού του King’s College του Λονδίνου Anand Menon DEBATE ON EU ARMY: Why Jean-Claude Juncker’s proposal is empty talk, Eutopia Magazine, http://www.eutopiamagazine.eu/en/ anand-menon/speakers-corner/debate-eu-armywhy-jean-claude-junckers-proposal-empty-talk?pu re=true&print=true#sthash.4uMYMtkT.dpuf. Για τις πρώτες αρνητικές αντιδράσεις στις προτάσεις Ολάντ, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων του πρώην προέ-

δρου της Γαλλίας, νυν επικεφαλής του δεύτερου σε μέγεθος πολιτικού κόμματος της χώρας, και κατά πάσαν αυτή τη στιγμή βεβαιότητα υποψηφίου κατά τις προεδρικές εκλογές του 2017 κ. Σαρκοζί, βλ. τις δύο ανταποκρίσεις στην ως άνω υποσημείωση v. 8 Βλ. ενδιαφέρουσα σχετική αναφορά στο προαναφερθέν άρθρο του Thornhill (υποσημείωση i). 9 Αναφερόμενος στον ευρωενωσιακό ρόλο της Γερμανίας, ο Economist διαπιστώνει ότι «δεν υπάρχει κρίση στην Ευρώπη που μπορεί να διευθετηθεί χωρίς τη Γερμανία», προσθέτοντας ότι «καμία άλλη χώρα δεν μπορεί να διανοηθεί να επιβάλει λύσεις, αλλά ούτε και θα επιτρέψει η Ευρώπη στη Γερμανία να το πράξει.» Βλ. Post-post-nationalist Germany, στο φύλλο της 8ης Αυγούστου 2015 του έγκριτου περιοδικού, 10 Ο Joschka Fischer, υπουργός εξωτερικών της Γερμανίας μεταξύ του 1998 και του 2005, εκφράζει την απογοήτευσή του διότι «εφεξής η Γερμανία θα επιδιώκει κατά κύριο λόγο την ικανοποίηση των εθνικών της συμφερόντων, όπως όλοι οι άλλοι». Βλ άρθρο Economist στην ως άνω υποσημείωση viii. 11 Βλ. Werner Mussler, Schäuble will EU-Kommission entmachten, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 29.07.2015, όπου ο ανταποκριτής της έγκριτης γερμανικής εφημερίδας αναφέρει ότι «ο ομοσπονδιακός υπουργός οικονομικών Wolfgang Schäuble (CDU), δεδομένων των παρατεινόμενων αμφισβητήσεων αρμοδιοτήτων μεταξύ των πιστωτών της Ελλάδας, ζητεί όπως οι αρμοδιότητες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σε ορισμένους μεν τομείς περιορισθούν, συνολικώς δε αναδιαρθρωθούν. Κατά πληροφορίες της Frankfurter Allgemeinen Zeitung, ο Schäuble επιδιώκει όπως η αρχική λειτουργία των αρχών των Βρυξελλών ως υποτιθέμενων προστατών των Συνθηκών της ΕΕ διαχωρισθεί θεσμικά από τις συνεχώς ενισχυόμενες πολιτικές δραστηριότητές τους.» Ειδικότερα δε ως προς τις αρμοδιότητες που έχει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή «για την εφαρμογή του ευρωπαϊκού δικαίου, ως προστάτης της ανταγωνιστικότητας και ως επιτηρητής της τήρησης των κανόνων της Κοινής Αγοράς», ο ανταποκριτής προσθέτει: “Ο Schäuble σκέπτεται να εκχωρηθούν οι λειτουργίες αυτές σε πολιτικώς ανεξάρτητες αρχές κατά το πρότυπο του [γερμανικού] Bundeskartellamt, και έτσι να αφαιρεθούν από την αρμοδιότητα της Επιτροπής. Ο Ολλανδός υπουργός οικονομικών Jeroen Dijsselbloem θέλει να καταστήσει το θέμα κεντρικό κατά την ολλανδική προεδρία του Eurogroup το πρώτο ήμισυ του 2016.» Βλ. επίσης στο Βήμα της! 4ης Αυγούστου 2015, υπό τον τίτλο Bundesbank: Ανεξάρτητη Αρχή για δημοσιονομική εποπτεία στο ευρώ, τα ακόλουθα σχετικά: «Ο πρόεδρος της γερμανικής Κεντρικής Τράπεζας (Bundesbank) Γενς Βάιντμαν καλεί στη δημιουργία ανεξάρτητης Αρχής που θα αναλάβει τον έλεγχο της τήρησης των δημοσιονομικών κανόνων και της σταθερότητας στην Ευρώπη, τον οποίο ασκεί έως τώρα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή…Το άρθρο αυτό δημοσιεύεται μερικές εβδομάδες αφού ο γερμανός υπουργός Οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε μίλησε για το ενδεχόμενο να μεταβιβασθούν σε ανεξάρτητες αρχές ορισμένοι ρόλοι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.» Βλ. Γ. Ε. Σέκερης, Εθνική Στρατηγική: η Μεγάλη Απούσα, Εθνικές Επάλξεις, τεύχος 112, Απριλίου - Ιουνίου 2015.

Σχολή Εθνικής Άμυνας Τελετή Έναρξης Μαθημάτων 68ης Σειράς

ην 14η Σεπτεμβρίου 2015, και ώρα 10.30, πραγματοποιήθηκε στην έδρα της Σχολής Εθνικής Άμυνας, η τελετή έναρξης των μαθημάτων της 68ης Εκπαιδευτικής Σειράς, Κανονικής Φοίτησης. Στην τελετή παρέστη ως εκπρόσωπος του κ. Αρχηγού ΓΕΕΘΑ ο Β΄ Κλαδάρχης ΓΕΕΘΑ, όπως επίσης και εκπρόσωποι των κ. Αρχηγών των ΓΕ, του Διοικητού ΑΣΔΥΣ και των Αρχηγών Σωμάτων Ασφαλείας. Την τελετή παρακολούθησαν ο Πρέσβης της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Κυριάκος Κενεβέζος, ο Πρέσβης της Αραβικής Δημοκρατίας της Αιγύπτου

κ. Ahmed Fouad El Bidewy, καθηγητές της ΣΕΘΑ, καθώς και λοιποί προσκεκλημένοι. Την κήρυξη της έναρξης των μαθημάτων της νέας εκπαιδευτικής περιόδου, πραγματοποίησε ο Στρατηγός Δκτής της ΣΕΘΑ, ο οποίος αφού καλωσόρισε τους νέους σπουδαστές, τους ενημέρωσε για την αποστολή και τις δυνατότητες της ΣΕΘΑ ως Ανωτάτου Εκπαιδευτικού φορέα των ΕΔ, ενώ στη συνέχεια απηύθυνε οδηγίες και παραινέσεις προς τους φοιτούντες Αξκούς. Το Σύνδεσμο Επιτελών Εθνικής Άμυνας, εκπροσώπησε ο Πρόεδρός του Αντιστράτηγος ε.α. κ. Λάμπρος Καζάκος και μέλη του Δ.Σ./ΣΕΕΘΑ. Συνολικά θα φοιτήσουν 68 σπουδαστές (65 Ανώτεροι Αξκοί και 3 Πολι■ τικοί Υπάλληλοι).

Η 68η Σειρά αποτελείται από: Αξιωματικούς Έλληνες Στρατού Ξηράς..........................45 Πολεμικού Ναυτικού................. 6 Πολεμικής Αεροπορίας............. 4 Στρ/κού Σώματος Νομικών Συμβ..1 Πυροσβεστικού Σώματος........ 1 Ελληνικής Αστυνομίας.............. 1 Αξιωματικούς Κυπρίους ........... 4 Μόνιμοι Ανώτεροι Πολιτικοί Υπάλληλοι........................................ 3 Αλλοδαπούς Αξιωματικούς Αλβανίας........................................ 1 Βοσνίας - Ερζεγοβίνης.............. 1 Αιγύπτου........................................ 1 ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

39 Χαιρετισμός κ. Δκτού ΣΕΘΑ Αντγου Δημητρίου Θωμαΐδη στην τελετή έναρξης της 68ης Εκπαιδευτικής Σειράς (15 Σεπ 2015) Πανοσιολογιώτε, Κύριοι Πρέσβεις της Αιγύπτου και Κύπρου, Κύριοι εκπρόσωποι των Αρχηγών του ΓΕΕΘΑ, του ΓΕΣ, του ΓΕΝ, του ΓΕΑ, της ΕΛΑΣ και του ΠΣ, Κύριοι εκπρόσωποι των Πρέσβεων της Αλβανίας και της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, Σεβαστοί μας Στρατηγοί, Ναύαρχοι, Πτέραρχοι ε.α., Αξιότιμοι Κύριοι Καθηγητές, Εκλεκτοί Προσκεκλημένοι, Κυρίες και Κύριοι Συνάδελφοι, Αγαπητοί Σπουδαστές,

ε την ευκαιρία της έναρξης φοίτησης της 68ης εκπαιδευτικής σειράς κανονικής φοίτησης στη Σχολή Εθνικής Άμυνας, θα ήθελα να καλωσορίσω εγκάρδια τους νέους σπουδαστές μας και να σας ευχαριστήσω όλους που τιμάτε με την παρουσία σας τη σημερινή μας τελετή. Η Σχολή Εθνικής Άμυνας, ως το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα των Ενόπλων μας Δυνάμεων και ως το τελευταίο θεσμοθετημένο εκπαιδευτικό στάδιο για ανώτερα στελέχη, η οποία συνεχίζει μια παράδοση 65 ετών, παρέχοντας υψηλού επιπέδου ακαδημαϊκή εκπαίδευση εφαρμοσμένης στρατηγικής, είναι επιφορτισμένη με την επιμόρφωση των μελλοντικών ηγετών, των Ενόπλων Δυνάμεων, των Σωμάτων Ασφαλείας και του Λιμενικού Σώματος – Ελληνικής Ακτοφυλακής, καθώς και υπαλλήλων Υπουργείων, Οργανισμών και Επιχειρήσεων του Δημοσίου και Ιδιωτικού Δικαίου σε θέματα Αμυντικών Σπουδών. Η 68η εκπαιδευτική σειρά περιλαμβάνει ένα σύνολο 68 σπουδαστών, από τους οποίους 45 είναι Αξιωματικοί του Στρατού Ξηράς, 6 του Πολεμικού Ναυτικού, 4 της Πολεμικής Αεροπορίας, 1 του Στρατολογικού Σώματος Στρατιωτικών Νομικών Συμβούλων, 1 της Ελληνικής Αστυνομίας, 1 του Πυροσβεστικού Σώματος, 3 Πολιτικοί Υπάλληλοι από το Γενικό Επιτελείο Στρατού, την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών και το Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, 4 Αξιωματικοί από την Κύπρο, καθώς και 3 Αξιωματικοί από τις συμμαχικές χώρες της Αιγύπτου, της Αλβανίας και της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης. Στο πλαίσιο της αποστολής της Σχολής και της προετοιμασίας για τη διεξαγωγή της εκπαίδευσης της νέας εκπαιδευτικής σειράς, καταβλήθηκε επίπονη και επίμονη προσπάθεια για τη διαμόρφωση και εκπόνηση ενός επαγγελματικού, αυστηρού και πολυδιάστατου ακαδημαϊκού ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

προγράμματος σπουδών, με έμφαση στην καλλιέργεια και ανάπτυξη ικανότητας στρατηγικής σκέψης, διακλαδικής αντίληψης και εφαρμογής, προσέγγισης στρατηγικού επιπέδου, αποτελεσματικής συνεργασίας προς όλες τις κατευθύνσεις, αλλά και στην προώθηση της ελεύθερης έκφρασης, προσαρμοσμένου όσο το δυνατόν περισσότερο, στις σύγχρονες τάσεις και εξελίξεις. Αγαπητοί σπουδαστές, το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών του ακαδημαϊκού έτους 2015-16 που από σήμερα ξεκινά, και όπως ενημερωθήκατε λεπτομερώς από τον οδηγό σπουδών που σας απεστάλη ηλεκτρονικά, περιλαμβάνει 5 γνωστικά πεδία, υποδιαιρούμενα σε αντίστοιχους μαθησιακούς κύκλους, τα οποία αναφέρονται στη θεωρία του πολέμου και εξέλιξη της στρατηγικής, στη γεωπολιτική θεώρηση του διεθνούς περιβάλλοντος, στην ανάλυση της υψηλής στρατηγικής και των συντελεστών ισχύος του κράτους, σε αντικείμενα ηγεσίας στρατηγικού επιπέδου, καθώς και στην εθνική ασφάλεια και χειρισμό κρίσεων. Για την υλοποίηση του προγράμματος αυτού η Σχολή, με την καθοδήγηση και συνεργασία με το ΓΕΕΘΑ, εξασφαλίζει – με προσεκτική επιλογή και μέσα από τις προβλεπόμενες διαδικασίες - το αναγκαίο διδακτικό προσωπικό, καθώς και λοιπούς ομιλητές υψηλού επίπεδου, τόσο της χώρας μας όσο και του εξωτερικού, στους οποίους περιλαμβάνονται διακεκριμένες προσωπικότητες του πανεπιστημιακού, διπλωματικού, πολιτικού και στρατιωτικού χώρου. Για την υποβοήθηση του διδακτικού έργου και της εν γένει εκπαιδευτικής διεργασίας, η Σχολή αξιοποιεί τόσο τη σύγχρονη τεχνολογία, όσο και εξελιγμένες μεθόδους εκπαίδευσηςεπιμόρφωσης. Στον κορμό της εκπαιδευτικής διαδικασίας περιλαμβάνονται διαλέξεις, περιορισμένες χρονικά, που θα σας δίδουν το έναυσμα για την εξέταση στη συνέχεια στο πλαίσιο των ολιγομελών εκπαιδευτικών ομάδων, όλων των πτυχών των θεμάτων που παρουσιάσθηκαν, μέσω κατευθυνόμενης συζήτησης από επιλεγμένους συντονιστές, δίδοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην εφαρμογή της ενεργητικής μάθησης. Επιπλέον, υψηλή αξία έχει η σύνταξη των ατομικών εργασιών επί των διδασκομένων γνωστικών αντικειμένων και η εκπόνηση ατομικών διατριβών επί σύγχρονων και ενδιαφερόντων θεμάτων στρατηγικού επιπέδου, που σχετίζονται με την εθνική άμυνα και ασφάλεια, την εθνική στρατηγική, τις ένοπλες δυνάμεις και τους συντελεστές ισχύος της χώρας. Στόχος είναι η εξοικείωσή σας με την επιστημονική έρευνα, βασιζόμενοι σε έγκριτες επιστημονικές και ακαδημαϊκές πηγές και η εμβάθυνση στη γνώση των υπό εξέταση θεμάτων. Η αξιολόγησή τους θα γίνεται με γνώμονα την πρωτοτυπία, την έρευνα, την ανάλυση και την κριτική σκέψη, ενώ είναι απαραίτητη η τεκμηρίωση των παρατιθέμενων

40 στοιχείων. Ιδιαίτερα σημασία απαιτείται όπως δοθεί στο σεβασμό δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας παλαιοτέρων εργασιών με παρεμφερή θέματα. Επίσης, θα ήθελα να τονίσω και να σας παροτρύνω να εκμεταλλευτείτε, τη δυνατότητα που σας δίδεται ως σπουδαστών της Σχολής, να εντρυφήσετε στον τομέα των μεταπτυχιακών σπουδών, παρακολουθώντας τα υφιστάμενα προγράμματα, στα γνωστικά πεδία των Στρατηγικών Σπουδών Ασφαλείας, καθώς και της Εφαρμοσμένης Στρατηγικής και Διεθνούς Ασφαλείας, που παρέχονται σε συνεργασία με τη Σχολή, από το ΠΑΝΤΕΙΟ πανεπιστήμιο και το πανεπιστήμιο του PLYMOUTH αντίστοιχα, αυξάνοντας έτσι ακόμα περισσότερο το επίπεδο της επιμόρφωσής σας. Η επιλογή σας ως σπουδαστών στη ΣΕΘΑ κανονικής φοίτησης, αποτελεί για εσάς μια μοναδική ευκαιρία, αλλά και για τη Σχολή μια νέα πρόκληση. Ευκαιρία, διότι οι γνώσεις, οι εμπειρίες και, το πιο σημαντικό, η βαθιά κριτική σκέψη σε θέματα Εθνικής Στρατηγικής που θα αποκτήσετε, θα αποτελέσουν για εσάς σημαντική παρακαταθήκη, για να ανταποκριθείτε με επιτυχία στα έργα και τις αποστολές που θα σας ανατεθούν στο μέλλον και να καταστείτε ικανοί ηγέτες και επιτελείς, με αυξημένη κρίση και διευρυμένο ορίζοντα στο χειρισμό θεμάτων Εθνικής Άμυνας και Ασφάλειας, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων σας. Πρόκληση, διότι η Σχολή, φέροντας το βάρος και την ευθύνη απέναντι στην πολιτεία και σε εσάς, της επιτυχούς εκπαίδευσης και επιμόρφωσής

σας, αλλά και της διατήρησης του χαρακτήρα της ως δεξαμενής ελεύθερης στρατηγικής σκέψης, για άλλη μια χρονιά θα πρέπει να σταθεί στο ύψος των προσδοκιών ανεβάζοντας τον πήχη ακόμα υψηλότερα. Η προσπάθεια είναι κοινή, η Σχολή προσφέρει τις γνώσεις και διαμορφώνει τις κατάλληλες ευνοϊκές συνθήκες, προκειμένου εσείς οι σπουδαστές, με τη σειρά σας, καταβάλλοντας έντονη και συνεχή προσπάθεια, καθ’ όλη τη διάρκεια της φοίτησής σας, να αξιοποιήσετε πλήρως το χρόνο αυτό, όχι μόνο για να αποκτήσετε γνώσεις, αλλά και για να αναπτύξετε περαιτέρω την κριτική σας αντίληψη, ούτως ώστε συνδυάζοντας τις γνώσεις με τις εμπειρίες σας να οδηγείστε στις καλύτερες δυνατές λύσεις και εισηγήσεις, συμβάλλοντας στη λήψη ορθών αποφάσεων. Έχοντας κατά νου, ότι ενώ η εκπαίδευση ορίζεται ως «η συστηματική διαδικασία μετάδοσης γνώσεων και ανάπτυξης δεξιοτήτων σχετικά με συγκεκριμένο αντικείμενο», και η μόρφωση ως «η ανάπτυξη της παιδείας και της πνευματικής καλλιέργειας», καταλήγουμε στο ότι «η εκπαίδευση είναι η κατάλληλη προπαρασκευή για το προβλέψιμο, ενώ για το απρόβλεπτο και τις διανοητικές προκλήσεις είναι απαραίτητη η μόρφωση». Οι ξένοι το αναφέρουν ως “train for the certain and educate for the uncertain”. Στο διάστημα της φοίτησής σας στη Σχολή αλλά και στη συνέχεια, η Διοίκηση, το Επιτελείο και οι Καθηγητές της, θα είναι πάντα συνεχώς αρωγοί στις προσπάθειές σας για την επίτευξη των μαθησιακών σας στόχων και τη διεύρυνση των πνευματικών σας οριζόντων. Η σημασία του έργου που επιτελεί η Σχολή Εθνικής Άμυνας, είναι χαραγμένη στο έμβλημά της, με τη ρήση «ΣΟΦΙΑ ΣΥΝ ΤΕΧΝΗ». Η σοφία που αποκτάται με τη συνεχή βελτίωση του επιπέδου της μάθησης, αλλά και η γνώση της τέχνης του πολέμου, σε συνδυασμό με την επίδειξη ΑΡΕΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΛΜΗΣ, θεωρούνται απαραίτητα εφόδια και εργαλεία που θα καταστήσουν τους επιτελείς Αξιωματικούς μας, έτοιμους να ανταποκριθούν στις σύγχρονες απαιτήσεις. Σπουδαστές της 68ης εκπαιδευτικής σειράς από σήμερα και για τους επόμενους 9 μήνες οι ορίζοντες της γνώσης ανοίγονται μπροστά σας, αρπάξτε την ευκαιρία και προχωρήστε μαζί της ως βιωματικοί ταξιδιώτες και είμαι σίγουρος πως το ταξίδι αυτό θα σας συναρπάσει και θα σας «φωτίσει». Διότι όπως έλεγε και ο Πλούταρχος «Οι γνώσεις είναι για το πνεύμα ό,τι τα μάτια για το σώμα, δηλαδή, το φως της διάνοιας. Αντίθετα, η άγνοια και η αμάθεια είναι το σκοτάδι.» Εύχομαι σε όλους σας ατομική και οικογενειακή υγεία και καλή επιτυχία στις σπουδές σας. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Τελετή Έναρξης Μαθημάτων 6 ης Ε.Σ. Διαδικτυακής Μάθησης (ΔΙΜΑ)

τις 7 Σεπ 2015, πραγματοποιήθηκε στην έδρα της Σχολής Εθνικής Άμυνας η τελετή έναρξης εκπαίδευσης της 6ης Εκπαιδευτικής Σειράς Διαδικτυακής Μάθησης (ΔΙΜΑ), την οποία θα παρακολουθήσουν 115 ανώτεροι Αξιωματικοί και Μόνιμοι Υπάλληλοι των Ενόπλων Δυνάμεων Ελλάδος και Κύπρου. Η εκπαίδευση της συγκεκριμένης εκπαιδευτικής σειράς, υλοποιείται στηριζόμενη στην αξιοποίηση και εν-

σωμάτωση των νέων τεχνολογιών της πληροφορικής αλλά και των επικοινωνιών, με την παροχή τηλεκπαίδευσης υψηλής ποιότητας. Προς τούτο η ΣΕΘΑ, διαμορφώνοντας το υφιστάμενο και καθορισθέν ακαδημαϊκό πλαίσιο λειτουργίας της, επιδιώκει τη συνεχή αναβάθμιση του εκπαιδευτικού της έργου, ώστε να καταστήσει ικανούς τους σπουδαστές της για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των καιρών με έγκαιρη, ορθή και κριτική

σκέψη. Σε αυτές τις δράσεις εντάσσεται και η φοίτηση με την χρήση μεθόδων της «εξ αποστάσεως εκπαίδευσης» (Ε-learning), σπουδαστών που θα παρακολουθήσουν το εκπαιδευτικό της πρόγραμμα, εντασσόμενοι σε ένα εξαιρετικά εξελιγμένο σύστημα παρακολούθησης μαθημάτων στο πλαίσιο του ΓΕΕΘΑ, απαιτουμένης της φυσικής τους παρουσίας στην έδρα της, σε προκαθορισμένους χρόνους και διαστήματα, ολίγων ημερών.

Χαιρετισμός κ. Δκτού ΣΕΘΑ Αντγου Δημητρίου Θωμαΐδη στην τελετή έναρξης της 6ης Εκπαιδευτικής Σειράς ΔΙΜΑ (07 Σεπ 2015)

Αγαπητοί Σπουδαστές, ας καλωσορίζω στη Σχολή Εθνικής Άμυνας, το Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα των Ενόπλων Δυνάμεων της χώρας μας, τη δεξαμενή ελεύθερης ελληνικής στρατηγικής σκέψης, η οποία συνεχίζει μια παράδοση 65 ετών, παρέχοντας υψηλού επιπέδου ακαδημαϊκή εκπαίδευση σε Αξιωματικούς των τριών Κλάδων των Ε.Δ., των Σωμάτων Ασφαλείας, σε επιλεγμένα στελέχη Υπουργείων και Οργανισμών του Δημοσίου, καθώς και σε Αξιωματικούς των Ε.Δ. από την Κύπρο αλλά και από συμμαχικές και φίλιες χώρες. Η Σχολή Εθνικής Άμυνας παράλληλα με το τμήμα κανονικής φοίτησης, αξιοποιώντας τις σύγχρονες δυνατότητες της τεχνολογίας, καθώς και την μέθοΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

δο μαθήσεως εξ αποστάσεως, έχει τη δυνατότητα να προσφέρει εκπαίδευση επιτελών εθνικής άμυνας, σε ακόμη μεγαλύτερο αριθμό στελεχών των Ε.Δ., διευρύνοντας το γνωστικό τους πεδίο και παρέχοντας τα εφόδια για τη μελλοντική επιτελική σταδιοδρομία τους. Η επιλογή σας για φοίτηση στη ΣΕΘΑ ως σπουδαστών της 6ης Εκπαιδευτικής Σειράς Διαδικτυακής Μάθησης, αποτελεί για εσάς μία ευκαιρία για να αυξήσετε το επίπεδο της μόρφωσής σας και να διευρύνετε τον ορίζοντα της κριτικής σκέψης που απαιτείται για ένα μελλοντικό ηγέτη των Ενόπλων Δυνάμεων στην ανώτατη ιεραρχία και σε θέσεις υψηλής ευθύνης. Οι γνώσεις, οι εμπειρίες και το πιο σημαντικό, η κριτική σκέψη σε θέματα Εθνικής Στρατηγικής που θα αποκτήσετε, θα αποτελέ-

σουν σημαντική παρακαταθήκη, για να ανταποκριθείτε με επιτυχία στα έργα και τις αποστολές που θα σας ανατεθούν στο μέλλον και για να καταστείτε ικανοί επιτελείς και ηγέτες, με αυξημένη κρίση και διευρυμένο ορίζοντα στο χειρισμό θεμάτων Εθνικής Άμυνας και Ασφάλειας, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων σας. Οι σύγχρονες εκπαιδευτικές απαιτήσεις είναι πολύ υψηλές και θα πρέπει οι προσπάθειες όλων μας να είναι ανάλογες, ώστε να ανταποκριθούμε με επιτυχία. Η λειτουργία των εκπαιδευτικών σειρών διαδικτυακής μάθησης για 6η συνεχόμενη φορά, αποτελεί μια σημαντική πρόκληση, τόσο για το προσωπικό της Σχολής, όσο και για τους σπουδαστές. Η πρώτη συνιστώσα της, εκφράζε-

ται μέσω της προσπάθειας που καταβάλλεται από τα στελέχη της οργανικής δύναμης της Σχολής, για την πληρέστερη παροχή του εκπαιδευτικού υλικού, προσεγγίζοντας το δυνατόν περισσότερο την εκπαιδευτική διαδικασία της κανονικής φοίτησης. Η δεύτερη και βεβαίως σημαντικότερη συνιστώσα, εκφράζεται από την ιδιαίτερη προσπάθεια που πρέπει να καταβληθεί από εσάς τους σπουδαστές διαδικτυακής μάθησης, οι οποίοι καλείστε παράλληλα με τις αυξημένες υποχρεώσεις σας που απορρέουν από τις θέσεις ευθύνης που κατέχετε, τόσο στη διοίκηση όσο και στα επιτελεία, να ανταποκριθείτε αποτελεσματικά στην απαιτητική εκπαιδευτική διαδικασία των σπουδών σας. Είναι όμως κατανοητό, ότι παρά τις προσπάθειες όλων, η διαδικασία της διαδικτυακής μάθησης δυσχεραίνει τις δυνατότητες διδασκομένων και διδασκόντων, περιορίζοντας την αμεσότητα επαφής που προσφέρει η κανονική φοίτηση. Παρόλα αυτά, είναι δυνατόν στην πράξη, καταβάλλοντας αυξημένες προσπάθειες και επιδεικνύοντας το ανάλογο προσωπικό ενδιαφέρον, να αποκτηθούν τελικά οφέλη και γνώση, που δεν υστερούν ποσοτικά και ποιοτικά από τους σπουδαστές της κανονικής φοίτησης. Το διεθνές περιβάλλον μεταβάλλεται συνεχώς και η ευαίσθητη γεωπολιτικά περιοχή μας δεν μας αφήνει περιθώρια εφησυχασμού. Για να συμβάλλουμε τα μέγιστα στην υποστήριξη των εθνικών μας θέσεων και συμφερόντων, θα πρέπει η προσπάθεια για τη μόρφωσή μας να είναι έντονη και συνεχής. Οι γνώσεις μας, αν δεν καλλιεργηθούν περαιτέρω και δεν επικαιροποιούνται ανελλιπώς, δε θα διατηρηθούν στο επιθυμητό υψηλό επίπεδο, ώστε ο καθένας μας να μπορεί να προσφέρει

στις Ένοπλες Δυνάμεις και στη χώρα, τις υπηρεσίες που απαιτείται από οποιαδήποτε θέση υπηρετεί. Γι’ αυτό, σας προτρέπω τόσο κατά τη φοίτησή σας, όσο και μετά από αυτή, να ενεργείτε πάντα με κριτική αντίληψη και να μη διστάζετε να αναπτύσσετε δραστηριότητες με βάση τα ερεθίσματα που η Σχολή θα σας εφοδιάζει, ώστε να παραμένετε επίκαιροι, ενημερωμένοι και αποτελεσματικοί. Έχοντας κατά νου, ότι η εκπαίδευση ορίζεται ως «η προετοιμασία ανθρώπων, ατομικά ή συλλογικά, για συγκεκριμένα καθήκοντα σε συγκεκριμένες συνθήκες», ενώ η μόρφωση ως «η ανάπτυξη των πνευματικών δυνάμεων και της κατανόησης», καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι «η εκπαίδευση είναι η κατάλληλη προπαρασκευή για το προβλέψιμο, όμως για το απρόβλεπτο και τις διανοητικές προκλήσεις είναι απαραίτητη η μόρφωση». Οι ξένοι το αναφέρουν ως “train for the certain and educate for the uncertain”. Μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας και ιδιαίτερα με την εκπόνηση των ατομικών σας εργασιών αλλά της ατομικής διατριβής, θα σας δοθεί η ευκαιρία να αναλάβετε πρωτοβουλίες διερεύνησης ιδιαίτερων θεμάτων, χρησιμοποιώντας πλήθος ερευνητικών εργαλείων και πηγών, όπως είναι τα επιστημονικά βιβλία και συγγράμματα, εξειδικευμένα περιοδικά, εφημερίδες / ΜΜΕ και το διαδίκτυο, καθώς επίσης απόψεις και προσεγγίσεις ειδικών μελετητών. Στόχος τους, είναι η εξοικείωσή σας αλλά και η εμβάθυνση σε συγκεκριμένα θέματα μέσω έρευνας και μελέτης και η κατάθεση ενός κειμένου, στοιχειοθετώντας τα αναπτυσσόμενα επιχειρήματα και απόψεις, το οποίο θα καταλήγει σε συμπεράσματα και προτάσεις. Η αξιολόγησή τους θα γίνεται με γνώμονα την πρωτοτυπία, την έρευνα, την ανάλυση

και την κριτική σκέψη, ενώ είναι απαραίτητη η τεκμηρίωση των παρατιθέμενων στοιχείων. Ιδιαίτερα σημασία παρακαλώ όπως δοθεί στο σεβασμό των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας παλαιοτέρων εργασιών με παρεμφερή θέματα και απόλυτη αποφυγή φαινομένων οικειοποίησης. Ιδιαίτερα θα ήθελα να τονίσω και να σας παροτρύνω να εκμεταλλευτείτε, τη δυνατότητα που σας δίδεται ως σπουδαστών της Σχολής να εντρυφήσετε στον τομέα των μεταπτυχιακών σπουδών, παρακολουθώντας τα υφιστάμενα προγράμματα, στα γνωστικά πεδία των Στρατηγικών Σπουδών Ασφαλείας, καθώς και της Εφαρμοσμένης Στρατηγικής και Διεθνούς Ασφαλείας, που παρέχονται σε συνεργασία με τη Σχολή, από το ΠΑΝΤΕΙΟ πανεπιστήμιο και το πανεπιστήμιο του PLYMOUTH αντίστοιχα, αυξάνοντας έτσι ακόμα περισσότερο το επίπεδο της επιμόρφωσής σας. Η σημασία του έργου που επιτελεί η Σχολή Εθνικής Άμυνας, είναι χαραγμένη στο έμβλημά της, με τη ρήση «ΣΟΦΙΑ ΣΥΝ ΤΕΧΝΗ». Η σοφία που αποκτάται με τη συνεχή βελτίωση του επιπέδου της μάθησης, αλλά και η γνώση της τέχνης του πολέμου, σε συνδυασμό με την επίδειξη ΑΡΕΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΛΜΗΣ, θεωρούνται απαραίτητα εφόδια και εργαλεία που θα καταστήσουν τους επιτελείς Αξιωματικούς μας, έτοιμους να ανταποκριθούν στα κελεύσματα των καιρών, για την προάσπιση και προώθηση των εθνικών μας συμφερόντων, καθιστώντας την πατρίδα μας ακόμα ισχυρότερη. Στο διάστημα της φοίτησής σας στη Σχολή, η Διοίκηση, το Επιτελείο και οι Καθηγητές της, θα είναι συνεχώς αρωγοί στις προσπάθειές σας για την επιμόρφωση και εκπαίδευση, καθώς και τη διεύρυνση των πνευματικών σας οριζόντων. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΠOΛITIKO ΚΑΙ ΣTPATHΓIKO Π E P I Σ K O Π I O

Οι υποχρεώσεις των Εθνικών Δημοσίων Διοικήσεων έναντι του Δικαίου και των Οργάνων της Ε.Ε. Υπό Δρ κ. Κωνστ. Γε. Αθανασόπουλου, Ομοτίμου Καθηγητού του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών Πολιτικών Επιστημών, Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών, Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Πανεπιστημίου ΝΕΑΠΟΛΙΣ, Πάφος, Ex Ch. L, U.L. Bruxelles, Ex Int. Ι.Ι.Α.Ρ., Paris

Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ασχοληθεί κατ’επανάληψη και με το θέμα των Εθνικών Δημοσίων Διοικήσεων, επι σκοπώ, μέσω του κατά το δυνατόν εκσυγχρονισμού τους, αυτές να οδηγηθούν σε συγκλίνουσες διοικητικές ρυθμίσεις, τείνουσες σε «ομογενοποίηση» των διοικητικών συστημάτων των Κρατών Μελών. Είναι αυτονόητο, ότι η «ομογενοποίηση», πέραν των άλλων συνεπειών της, θα διευκολύνει τα μέγιστα την εφαρμογή κοινών πρακτικών και δράσεων, επ’ωφελεια των διοικούμενων και διακινουμένων εξ οίασδήποτε αίτιας εντός τη επικράτειας της Ένωσης. Εκ των πλέον πρόσφατων ρυθμίσεων αναφέρονται εδώ οι ρυθμίσεις των Συνόδων Κορυφής της Ε.Ε. της Λισσαβώνας (Μάρτιος 2000), η οποία οδήγησε και στην διαμόρφωση των κειμένων της ομώνυμης Συνθήκης, και της Φέϊρα (Ιούνιος 2010). Κατά την Σύνοδο της Λισσαβώνας απεφασίσθη, (ως απόρροια μακράς σειράς προηγηθεισών διαβουλεύσεων μεταξύ των Κρατών-Μελών), ότι η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της Ένωσης, συνδέεται στερεώς και με τον εκσυγχρονισμό των παρεχομένων υπηρεσιών υπό των Δημοσίων Διοικήσεων των Κρατών Μελών. Υπ’ αυτή την έννοια ο διοικητικός εκσυγχρονισμός, ως συνιστών conditio sine qua non για την εξυπηρέτηση ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

όλων των καταστατικών στόχων της Ένωσης, είναι αναγκαίο να αποτελέσει αντικείμενο πρώτης προτεραιότητας για τα Κράτη Μέλη, τα οποία υποχρεούνται σε σειρά ενεργειών, μερικές των οποίων αναφέρονται εδώ: - Παροχή δυνατότητας στους Πολίτες να έχουν γενική ηλεκτρονική πρόσβαση, στις παρεχόμενες υπό των Κρατών υπηρεσίες. - Θέσπιση διαδικασιών αξιολόγησης της αποδοτικότητας των Δημοσίων Υπηρεσιών. - Άρση των γραφειοκρατικών εμποδίων όπουδήποτε και όποτεδήποτε αυτά εντοπίζονται στα διοικητικά συστήματα των Κρατών Μελών. - Διασφάλιση της δυνατότητας πρόσβασης στο Διαδίκτυο και στις άλλες πηγές Πολυμέσων, όλων των Σχολείων εκάστου Κράτους.

Εξ άλλου, οι συμμετέχοντες στην Σύνοδο της Φέϊρα, επαναβεβαίωσαν τις αποφάσεις της Συνόδου της Λισσαβώνας, απεφάσισαν νέα μέτρα για περαιτέρω εφαρμογές της Πληροφορικής, υπεγράμμισαν τον σημαντικό ρόλο των Δημοσίων Διοικήσεων των Κρατών Μελών (και) στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας εντός της Ένωσης, κ.ά. Υπενθυμίζεται, ότι η Συνθήκη της Λισσαβώνας επαναβεβαίωσε την υποχρέωση των Κρατών Μελών, για την άνευ άλλου τινός εφαρμογή των νομικώς δεσμευτικών Πράξεων της Ένωσης, υπό των Δημοσίων Διοικήσεων των Κρατών Μελών. Οι σχετικές ρυθμίσεις έχουν ως εξής: 1. Τα Κράτη Μέλη θεσπίζουν όλα τα μέτρα εσωτερικού δικαίου, τα οποία εί-

44 ναι αναγκαία για την εφαρμοΣύμφωνα με την αρχή της γή των νομικώς δεσμευτικών επικουρικότητας στους τομείς, πράξεων της Ένωσης. οι οποίοι δεν υπάγονται στην 2. Όταν απαιτούνται ενιαίαποκλειστική της αρμοδιότηες προϋποθέσεις για την εκτέτα, η Ένωση παρεμβαίνει μόνο λεση των νομικώς δεσμευεφ’όσον και κατά τον βαθμό, τικών πράξεων της Ένωσης, που οι στόχοι της προβλεπόμενης δράσης δεν μπορούν να οι πράξεις αυτές αναθέτουν επιτευχθούν επαρκώς από τα εκτελεστικές αρμοδιότητες στην Επιτροπή ή σε ειδικές πεΚράτη Μέλη, τόσο σε κεντριριπτώσεις δεόντως αιτιολογηκό, όσο και σε περιφερειακό Ο Πρωθυπουργός της Ελλάδος κ. Αλέξης Τσίπρας μένες και σε περιπτώσεις που και τοπικό επίπεδο. Μπορούν με τον επικεφαλής της Κομισιόν κ. Ζαν Κλώντ Γιούνκερ προβλέπουν άλλα άρθρα της όμως, λόγω της κλίμακας ή Συνθήκης στο Συμβούλιο*. Μάρτιο 2007 και είναι σε εξέλιξη μέχρι των αποτελεσμάτων της προβλεπόμε3. Για τους ως άνω σκοπούς το σήμερα. νης δράσης, να επιτευχθούν καλύτερα Με δεδομένη την εκ των θεσμών στο επίπεδο της Ένωσης. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, αποφασίζοντας, μέσω Κανο- προβλεπομένη αυτονομία1, τόσο της Τα θεσμικά Όργανα της Ένωσης νισμών, σύμφωνα με την συνήθη νο- Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και των εφαρμόζουν την αρχή της επικουμοθετική διαδικασία, θεσπίζουν εκ των Κρατών Μελών της, η Ένωση δεν δια- ρικότητας σύμφωνα με το Πρωτόπροτέρων γενικούς κανόνες και αρχές θέτει ίδια Όργανα, επιφορτισμένα να κολλο σχετικά με την εφαρμογή των σχετικώς με τους τρόπους ελέγχου από εφαρμόσουν το Κοινοτικό Δίκαιο εντός αρχών της επικουρικότητας και της τα Κράτη Μέλη της άσκησης των εκτε- των Κρατών Μελών, οπότε η υποχρέ- αναλογικότητας. Τα Εθνικά Κοινοβούλεστικών αρμοδιοτήτων από την Επι- ωση εφαρμογής τελικώς του Κοινοτι- λια3 μεριμνούν για την τήρηση της αρ τροπή. κού Δικαίου εντός των Κρατών Μελών, χής της επικουρικότητας σύμφωνα με 4. Το επίθετο «εκτελεστικός» ή «μεταφέρεται» στις Εθνικές Δημόσιες την διαδικασία, που προβλέπεται στο «εκτελεστική», παρεμβάλλεται στον Διοικήσεις τους, οι οποίες, κατά μία εν λόγω Πρωτόκολλο. τίτλο των εκτελεστικών πράξεων. Σύμφωνα με την αρχή της αναλογιάποψη, ανάγονται έτσι σε «Εξωτερικότητας, το περιεχόμενο και η μορφή Εξ άλλης πλευράς, η Επιτροπή ανε- κές Υπηρεσίες της Ένωσης.2 κοίνωσε στις Βρυξέλλες τον Ιανουάριο Με βάση της ισχύουσες ρυθμίσεις: της δράσης της Ένωσης δεν υπερβαί2007 ειδικό Πρόγραμμα Δράσης ΜείΗ οριοθέτηση των αρμοδιοτήτων νουν τα απαιτούμενα για την επίτευξη ωσης των Διοικητικών Βαρών με το της Ένωσης διέπεται από την αρχή της των στόχων των Συνθηκών. ποσοστό κλιμακούμενο, το οποίο στις δοτής αρμοδιότητας. Η άσκηση των αρχές του έτους 2013 έπρεπε να προ- αρμοδιοτήτων της Ένωσης, διέπεται α θεσμικά όργανα της Ένωσης σεγγίσει το 25 % εκτιμώντας, ότι μία από τις αρχές της επικουρικότητας και εφαρμόζουν την αρχή της αναλμείωση αυτού του μεγέθους (25%) θα της αναλογικότητας. ογικότητας σύμφωνα με το Πρωοδηγήσει σε αύξηση του Ακαθάριστου Σύμφωνα με την αρχή της δοτής τόκολλο σχετικά με την εφαρμογή Εγχώριου Προϊόντος της Ε.Ε. κατά 1,4% αρμοδιότητας, η Ένωση ενεργεί μόνον των αρχών της επικουρικότητας και (περίπου 150.000.000.000 ευρώ). εντός των ορίων των αρμοδιοτήτων, της αναλογικότητας (άρθρο 5). Κάθε Το Πρόγραμμα έχει υιοθετηθεί τε- που της απονέμουν τα Κράτη Μέλη με αρμοδιότητα η οποία δεν απονέμελικώς, κατά την Σύνοδο Κορυφής τον τις Συνθήκες για την επίτευξη των στό ται στην Ένωση με τις Συνθήκες, ανήχων, που οι Συνθήκες αυτές ορίζουν. κει στα Κράτη Μέλη. Η Ένωση σέβεται * (όπως π.χ. τα άρθρα 24 (Πολιτική ασφαλείας), 26 (Προσδιορισμός των στρατηγικών Κάθε αρμοδιότητα, η οποία δεν απο- την ισότητα των Κρατών Μελών ενώσυμφερόντων της Ένωσης, κ.ά. για την Ευ- νέμεται στην Ένωση με τις Συνθήκες, πιον των Συνθηκών, καθώς και την ρωπαϊκή Ένωση), ανήκει στα Κράτη Μέλη. εθνική τους ταυτότητα, που είναι συμφυής με την θεμελιώδη πολιτική και συνταγματική τους δομή, στην οποία συμπεριλαμβάνεται η Περιφερειακή και Τοπική Αυτοδιοίκηση. Σέβεται τις ουσιώδεις λειτουργίες του Κράτους, μτφρ: ο φόβος ακυρώνει τη μνήμη (την εμπειρία), ιδίως δε τις λειτουργίες, που αποβλέκαι η τέχνη (γνώση) χωρίς θάρρος δεν ωφελεί σε τίποτα πουν στην διασφάλιση της εδαφικής Θουκυδίδης, 460-394 π.Χ., Αθηναίος ιστορικός ακεραιότητας, στη διατήρηση της δη-

Φόβος μνήμην εκπλήσσει, τέχνη δε άνευ άλκης ουδέν ωφελεί.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

45 μόσιας τάξης και στην προστασία της εθνικής ασφάλειας. Ειδικότερα, η εθνική ασφάλεια παραμένει στην ευθύνη κάθε Κράτους Μέλους. Σύμφωνα με την αρχή της καλόπιστης συνεργασίας, η Ένωση και τα Κράτη Μέλη εκπλη ρώνουν τα εκ των Συνθηκών καθήκοντα βάσει αμοιβαίου σεβασμού και αμοιβαίας συνεργασίας. Τα Κράτη Μέλη λαμβάνουν κάθε γενικό ή ειδικό μέτρο ικανό να διασφαλίσει την εκτέλεση των υποχρεώσεων, που απορρέουν από τις Συνθήκες ή προκύπτουν από πράξεις των θεσμικών Οργάνων της Ένωσης. Τα Κράτη Μέλη διευκολύνουν την Ένωση στην εκπλήρωση της αποστολής της και απέχουν από την λήψη όποιουδήποτε μέτρου ικανού να θέσει σε κίνδυνο την πραγματοποίηση των στόχων της Ένωσης (άρθρο 4). Βάσει αυτών των ρυθμίσεων η Εθνική Δημόσια Διοίκηση εκάστου Κράτους Μέλους της Ε.Ε. «συμμετέχει» στην διαμόρφωση του δικαίου της Ένωσης, ως Μέλος (το Κράτος) Κοινοτικών Οργάνων, όπως το Συμβούλιο και η Επιτροπή. Ως εκ τούτου, διαθέτουσα, τόσο την εξοικείωσή της με το δίκαιο της Ένωσης (ως συμβάλλουσα και στην «παραγωγή» του), όσο και νομικά εργαλεία, ευέλικτα και ταχείας απόδοσης,(διαδικασίες4, Στελέχη5 κ.ά.), η Δημόσια Διοίκηση εκάστου Κράτους Μέλους, αποτελεί άριστο μηχανισμό εφαρμογής του δικαίου της Ένωσης εντός των διοικητικών ορίων αρμοδιότητά της, και εντός του πλαισίου συγκεκριμένων υποχρεώσεων. Οι σχετικές υποχρεώσεις εν προκει-

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Οι κ. Μάρτιν Σουλτς, Γερούν Νταϊσελμπλούμ, Ζάν Κλώντ Γιούνκερ και Ντόναλντ Τουσκ

μένω εννοείται είναι Ρυθμιστικές, Διαχειριστικές και Οργανικές, μεταφραζόμενες σε υποχρέωση θέσπισης εθνικών κυρώσεων, (αποτελεσματικών και αποτρεπτικών), σε ενδεχόμενες παραβάσεις του Δικαίου της Ένωσης, (εντός της περιοχής δικαιοδοσίας της Εθνικής Δημόσιας Διοίκησης), σε υποχρέωση άμεσης ενημέρωσης της Επιτροπής επί των ληφθέντων μέτρων εφαρμογής του δικαίου της Ένωσης, σε υποχρέωση συνεργασίας Εθνικών Οργάνων και Οργάνων της Ένωσης, αλλά και σε υποχρεώσεις συγκρότησης Υπηρεσιών και Οργάνων εφαρμογής του δικαίου της Ένωσης εντός του Κράτους κ.ά. Η ακριβής τήρηση αυτών των υποχρεώσεων ελέγχεται από πλευράς Ένωσης μέσω της Δικαστικής οδού, μέσω Διοικητικής διαδικασίας κ.ά. Η τελευταία6, ο διοικητικός δηλαδή έλεγχος, είναι επικουρικός του αντίστοιχου εθνικού, προηγείται και προέχει της επιθεώρησης, ενώ εάν αυτή προκριθεί, λόγω των συνθηκών

συγκεκριμένης περίπτωσης, είναι συνήθως συμμετοχική (διμερής). Είναι αυτονόητο, ότι ο έλεγχος αυτής της μορφής δεν είναι πάντοτε λυσιτελής, αποτελεσματικός και τελεσφόρος, με ό,τι αυτό συνεφέλκεται…

Υποσημειώσεις:

1. Βλ. γενικώς: Κων. ΓΕ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ και Β. ΔΕΛΗΘΕΟΥ, Ελ. ΚΑΒΒΑΔΙΑ (Επιστ. Συμβολή): Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Νέα έκδ. Αθήναι 2008. 2. Βλ. Ι. ΑΝΑΣΤΟΠΟΥΛΟΣ: Δομές και Λειτουργίες της Εθνικής Δημόσιας Διοίκησης στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Ε.Ε. Ευρ.Δ.: Αθήνα, 1996, τ.2-3,σ.635. 3. Βλ. Θ. ΚΑΛΛΙΑΝΟΣ: Η αρχή της επικουρικότητας, τα Εθνικά Κοινοβούλια και η Συνθήκη της Λισσαβώνας: μία νέα διάσταση Ευρωπαϊκής Συνεργασίας. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΣΗΣ, ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ. (Επιστ. Υπευθ. Καθηγητής Κωνστ. ΓΕ.ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ). Αθήναι, 2011 τ.64,σ.19. 4. Βλ.και Μαρ.ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ, Αθαν.ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΥ: Διοίκηση μέσω στόχων. Αθήναι, 2012. 5. BX.R. ΝΟΕ, J. HOLLENBECK, B.GERHART, P.WRIGHT, Κων-στ. ΓΕ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ (Επιστ. Επιμ.), Β. ΔΕΛΗΘΕΟΥ (Ειδ. Συν-εργ.): Διαχείριση Ανθρωπίνων Πόρων. Αθήναι,τομ.Α’ 2006,τομ.Β’ 2007. 6.Βλ. Κωνστ. ΓΕ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ και Β. ΔΕΛΗΘΕΟΥ, Ελ. ΚΑΒΒΑΔΙΑ: Ό. πρ., σ.87 ΤΟΜ. Βλ. ακόμη: Β. ΞΑΡΛΗ, Α. ΜΑΤΣΟΥΚΑ: OLAF. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΣΗΣ, ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ. Επιστ. Υπευθ. Καθηγητής Κωνστ. ΓΕ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ. Αθήναι, 2011, τ.63,σ.52επόμ.

Πώς η Κίνα κατασκευάζει τη μεγαλύτερη εμπορική και στρατιωτική αυτοκρατορία στην ιστορία Υπό του κ.

Steve LeVine, Quartz’s

ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ – ΑΠΌΔΟΣΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΆ: Υπό κ. Πόκα Χαραλάμπους,

Εισαγωγή

ον 18ο και τον 19ο αιώνα, ο ήλιος δεν έδυε ποτέ για τη Βρετανική Αυτοκρατορία. Υπήρχε ένα πολεμικό ναυτικό που επέβαλε τη θέλησή του, που όμως δεν θα μπορούσε να κάνει και πολλά πράγματα αν δεν υπήρχαν τα απαραίτητα λιμάνια, όπως επίσης και οι δρόμοι αλλά και οι σιδηροδρομικές γραμμές. Όλα τα μεγάλα κράτη ενεργούν με παρόμοιο τρόπο από την εποχή που η Ρώμη έστρωσε 55.000 μίλια (89.000 χλμ) λιθόστρωτους δρόμους και κατασκεύασε αρκετά υδραγωγεία σε ολόκληρη την Ευρώπη. Τον 19ο και τον 20ο αιώνα, η Ρωσία και οι ΗΠΑ, έβαλαν τη δική τους σφραγίδα, ενώνοντας απομακρυσμένες περιοχές με τις σιδηροδρομικές γραμμές Trans-Siberian και Trans-Continental. Τώρα είναι η σειρά των Κινέζων.

Αντγου ε.α.

στις 26 Μαΐου παρουσίασε ένα σχέδιο αύξησης του Ναυτικού της, που δεν θα περιπολεί μόνον στις ακτές της, αλλά θα επιχειρεί και στους ανοικτούς ωκεανούς. Η Κίνα δεν είναι ανάγκη να κατασκευάσει όλες αυτές τις χιλιάδες μιλίων σιδηροδρομικές γραμμές και τις λοιπές εγκαταστάσεις. Τα περισσότερα από τα έργα υποδομής υπάρχουν ήδη, ενώ όπου χρειάζεται θα πρέπει να συνενωθούν κατάλληλα μεταξύ τους. Σε κάθε

Η ιστορία ξεκινάει με την επανασχεδίαση του Δρόμου του Μεταξιού…

την ξηρά, το Πεκίνο υλοποιεί ένα δίκτυο σιδηροδρομικών γραμμών υψηλής ταχύτητας. Mε σημείο εκκίνησης το Kunming, την πρωτεύουσα της επαρχίας Γιουνάν, θα συνδέεται με το Λάος, την Καμπότζη, τη Μαλαισία, το Μιανμάρ, τη Σιγκαπούρη, την Ταϊλάνδη και το Βιετνάμ. Ένα άλλο δίκτυο δρόμων, σιδηροδρομικών γραμμών και ενεργειακών αγωγών, θα ξεκινούν από το Xi’an στην Κεντρική Κίνα και θα φθάνουν μέχρι το Βέλγιο. Το Πεκίνο έχει ήδη ξεκινήσει ένα σιδηροδρομικό δίκτυο μεταφοράς εμπορευμάτων μήκους 8.011 μιλίων, από την κινεζική πόλη Yiwu μέχρι τη Μαδρίτη της Ισπανίας. Τέλος, άλλη μια σιδηροδρομική γραμμή υψη1. Το πλήρες κείμενο του άρθρου δημοσιεύθηκε στον ιστότοπο: http://www.defenseone. com/politics/2015/06/how- chinabuilding-biggest-commercial-militaryempire-history/114853/?oref=d-mostread

O Κινέζος Πρωθυπουργός κ. Li Keqiang κοιτώντας ένα χάρτη της Μεσογείου με κέντρο το λιμάνι του Πειραιά

λής ταχύτητας μήκους 1.125 μιλίων, θα ξεκινάει από το Kashgar και θα διέρχεται μέσα από το Πακιστάν και θα καταλήγει στο λιμάνι Gwadur της Αραβικής Θάλασσας.

Στη θάλασσα, μια παράλληλη γραμμή επικοινωνίας «Ο θαλάσσιος Δρόμος του Μεταξιού του 21ου αιώνα» θα συνδέει την Νότια Θάλασσα της Κίνας με τον Ινδικό και τον Νότιο Ειρηνικό Ωκεανό. Η Κίνα

περίπτωση, δεν είναι σίγουρο ότι όλα αυτά θα υλοποιηθούν τελικά. Ορισμένα θεωρούνται ως υπέρμετρα φιλόδοξα. Η Κίνα έχει μια προϊστορία ανακοίνωσης σχεδίων που στη συνέχεια τα «παγώνει», όπως ένα σχέδιο κατασκευής σιδηροδρομικής γραμμής αξίας 3,7 δισ. δολαρίων στο Μεξικό, που ακυρώθηκε εν μέσω κατηγοριών για οικογενειοκρατία. Το Πεκίνο όμως, φαίνεται ότι γνωρίζει τα όρια του. Τα κατασκευαστικά έργα υποδομής, θα χρηματοδοτηθούν ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

47 μέσω μιας άλλης κινεζικής δημιουργίας –της Τράπεζας: Asian Infrastructure Investment Bank, η οποία με 57 ιδρυτικά κράτη- μέλη, έχει τη χαλαρή δομή της Παγκόσμιας Τράπεζας.

Εξαπλώνεται και στην Νότια Αμερική…

Πρόεδρος της Κίνας υποσχέθηκε να επενδύσει 250 δισ. δολάρια στην Νότια Αμερική, μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια. Το κυριότερο έργο είναι ύψους 10 δισ. δολαρίων και αφορά μια σιδηροδρομική γραμμή μήκους 3.300 μιλίων που θα ξεκινάει από το Acu, κοντά στο Ρίο ντε Τζανέιρο, θα διασχίζει τα τροπικά δάση του Αμαζονίου και τα βουνά των Άνδεων και θα τερματίζει στις ακτές του Περού.

Στην Αφρική, επίσης…

ον Ιανουάριο, η Κίνα συμφώνησε με την Αφρικανική Ένωση να βοηθήσει στην κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών, δρόμων και αεροδρομίων για την διασύνδεση και των 54 αφρικανικών κρατών. Αυτά τα σχέδια είναι σε εξέλιξη, συμπεριλαμβανομένης μιας σιδηροδρομικής γραμμής μήκους 875 μιλίων και προϋπολογισμού 13 δισ. δολαρίων στις ακτές της Νιγηρίας, μιας σιδηροδρομικής γραμμής μήκους 500 μιλίων και προϋπολογισμού 3,8 δισ. δολαρίων, που θα συνδέει τις πόλεις της Κένυας Ναϊρόμπι και Μομπάσα, μιας σιδηροδρομικής γραμμής μήκους 460 μιλίων και προϋπολογισμού 4 δισ. δολαρίων, που θα συνδέει τις πόλεις της Αιθιοπίας Αντίς Αμπέμπα και Τζιμπουτί˙ και σιδηροδρομικές γραμμές μήκους 850 μιλίων και προϋπολογισμού 5,6 δισ. δολαρίων, στο εσωτερικό του Τσαντ. Επίσης, επενδύσεις για σύγχρονα λιμάνια στη πρωτεύουσα της Τανζανίας, Νταρ ελ Σαλαάμ˙ την πρωτεύουσα της Μοζαμβίκης, Μαπούτο˙ Λιμπρεβίλ, Γκαμπόν˙ την πόλη της Γκάνα, Τέμα και την πρωτεύουσα της Σενεγάλης, Ντακάρ. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Η καινούργια κινεζική αυτοκρατορία αγκαλιάζει τους γείτονές της…

πί πλέον από τη σχεδιαζόμενη σιδηροδρομική γραμμή υψηλής ταχύτητας στη Μαλαισία και τη Σιγκαπούρη και το Λάος στην νοτιοανατολική Ασία, η Κίνα σχεδιάζει ένα κανάλι στον ισθμό του Κρα στην Ταϋλάνδη, ένα λιμάνι για εμπορικά και βιομηχανικό πάρκο στο Κουαντάν της Μαλαισίας και επέκταση του αεροδρομίου Μάλε στις Μαλβίδες.

Σε χώρες στον Ειρηνικό Ωκεανό…

Κίνα επιθυμεί να κυριαρχεί όχι μόνο στις Θάλασσες της Νότιας και της Ανατολικής Κίνας, αλλά και στον Ειρηνικό. Εκτιμάται ότι έχει υλοποιήσει επενδύσεις ύψους 2,5 δισ. δολαρίων, για κατασκευή πληθώρας έργων, όπως υδρο-

ηλεκτρικά εργοστάσια, νοσοκομεία, διαδρόμους αεροδρομίων, στάδια διεξαγωγής αγώνων, πανεπιστήμια σε κράτη όπως: Νήσοι Φίτζι, Σαμόα, Τόγκα και Βανουάτου.

Η σιδηροδρομική σύνδεση Πακιστάν – Κίνας

Κίνα έχει διαθέσει 42 δισ. δολάρια, για έργα υποδομής στο Πακιστάν. Αν και τα δύο κράτη ήταν ανέκαθεν σύμμαχοι, η Κίνα έχει έναν ιδιαίτερο λόγο: Επιθυμεί να απομονώσει τους αποσχιστές Ουϊγούρους (Uighur) που υποκινούν ταραχές στην δυτική επαρχία του Ξιν Γιανγκ (Xinjiang). Με την αποστολή αγαθών δια μέσου του Πακιστάν, η Κίνα αποφεύγει το Στενό της Μάλακα ((Malacca Strait), από όπου διέρχεται το μεγαλύτερο μέρος του πετρελαίου και των

48 πρώτων υλών της, ένα θαλάσσιο διάδρομο μήκους 500 μιλίων μεταξύ της Μαλαισίας και την Ινδονησίας. Η Κίνα ανησυχεί ότι οι ΗΠΑ θα μπορούσαν εντελώς θεωρητικά, να κλείσουν το στενό και να αποστερήσουν τη χώρα από ζωτικούς πόρους.

Στην Κεντρική Ασία…

ο Τουρκμενιστάν, παρέχει στην Κίνα πάνω από το ήμισυ του φυσικού αερίου που εισάγει. Η Κίνα είναι η μοναδική χώρα που το Τουρκμενιστάν επιτρέπει να πραγματοποιεί εξορύξεις φυσικού αερίου στο έδαφός του, κυρίως στο Galkynysh, το δεύτερο μεγαλύτερο κοίτασμα φυσικού αερίου στον κόσμο. Το μερίδιο αξίας 5 δις. δολαρίων στο πετρελαϊκό κοίτασμα του Kashagan στο Καζακστάν, είναι η μεγαλύτερη συμμετοχή της Κίνας σε παρόμοια επιχείρηση. Ο Ξι (Xi) υπέγραψε επίσης μια συμφωνία 25 δισ. δολαρίων σχετική με φυσικό αέριο και ουράνιο με το Ουζμπεκιστάν.

Και με τη Ρωσία

ριν από δύο χρόνια η Ρωσία ανακοίνωσε μια σημαντική συνεργασία με την Κίνα. Το κυριότερο μέρος της συμφωνίας αποτελούν δύο αγωγοί φυσικού αερίου, μέσα από τους οποίους θα διέρχεται το ένα πέμπτον του εισαγόμενου φυσικού αερίου στην Κίνα. Επίσης, η Κίνα πρόκειται να κατασκευάσει μια σιδηροδρομική γραμμή μήκους 4.300 μιλίων και προϋπολογισμού 242 δισ. δολαρίων από τον Πεκίνο μέχρι τη Μόσχα, μειώνοντας το χρόνο των έξη ημερών του Trans-Mongolian Express, σε μόλις δύο ημέρες.

σεών του με 260 εκ. δολάρια. Το λιμάνι του Πειραιά προβλέπεται να συνδεθεί σιδηροδρομικά, με τα Βαλκάνια. Για να φθάσει στην καρδιά της Ευρώπης το Πεκίνο, έχει συμφωνήσει στην κατασκευή ενός τραίνου υψηλών ταχυτήτων κόστους 3 δισ. δολαρίων και μήκους 250 μιλίων, από το Βελιγράδι μέχρι τη Βουδαπέστη.

Η Κίνα έχει φιλοδοξίες και στην Αρκτική

ολονότι η πιο κοντινή περιοχή της Κίνας προς τον Αρκτικό κύκλο είναι σε απόσταση τουλάχιστον χιλίων μιλίων, η Κίνα αποκαλεί τον εαυτόν της ως «Χώρα πλησίον της Αρκτικής» (“nearArctic State”). H κινεζική εταιρεία πετρελαίων Cnooc, έχει την πλειοψηφία των μετοχών της εταιρείας πετρελαίων και φυσικού αερίου της Ισλανδίας Dreki, ενώ το Πεκίνο έχει ιδρύσει το Arctic Yellow River Station, μια μόνιμη εγκατάσταση έρευνας για πετρέλαια στο νησί της Νορβηγίας Spitsbergen.

Στην Ανταρκτική, η Κίνα έχει τέσσερεις ερευνητικούς σταθμούς, που της επιτρέπουν να προβάλλει διεκδικήσεις για τμήματα αυτής της ηπείρου. Διεκδικεί την εκμετάλλευση των πρώτων υλών της Αρκτικής, επειδή η Συνθήκη του 1959 που εξασφαλίζει την προστασία της φύσης της περιοχής, τερματίζεται το 2048. Κάποιες από τις υποδομές που κατασκευάζει η Κίνα ανά την υφήλιο είναι σίγουρο ότι θα εναρμονιστούν με τα οικονομικά ενδιαφέροντα της Δύσης. Μερικές από τις πιο σύγχρονες μεταφορικές υποδομές συνδέονται όχι μόνον με την Κίνα, αλλά και με τις αναπτυσσόμενες χώρες, είναι όμως σκοπίμως συνδεδεμένες με την Κίνα, έτσι ώστε να καταστήσουν την παγκόσμια οικονομία έναν τόπο φιλικό για το κινεζικό εμπόριο. Όλα αυτά δεν καθιστούν τις φιλοδοξίες της Κίνας αναγκαστικά απειλητικές ή κακόβουλες. Αξίζει να θυμόμαστε, ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οικονομικής ανάπτυξης, δεν είναι εφεύρεση των Κινέζων. Όπως το θέτει ο Michael Pillsbury, συγγραφέας του βιβλίου “The Hundred Year Marathon”, οι φιλοδοξίες της Κίνας βασίζονται σε ένα «αίσθημα έντονης ανταγωνιστικότητας, που το διδάχθηκαν από την Αμερική του 1800».

Η Κίνα επιταχύνει τη μεταφορά την προϊόντων στην Ευρώπη…

Θαλάσσιος Δρόμος του Μεταξιού θα εισέλθει στην Ευρώπη από το λιμάνι του Πειραιά, το οποίο οι Κινέζοι χρηματοδοτούν για την βελτίωση των εγκαταστάΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Ημερίδα της 10ης Μαΐου 2015

Ο ρόλος του Αιγαίου στο νέο γεωπολιτικό και οικονομικό περιβάλλον της χώρας μας (Συνέχεια από το προηγούμενο τεύχος)

Ο όρμος - λιμένας του Αγαθoνησίου

Η Επίδραση των Νέων Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) στην Νησιωτική Ανάπτυξη Υπό Δρ κ. Νικήτα Νικητάκου, Πλοιάρχου ΠΝ ε.α. Καθηγητού του Πανεπιστημίου Αιγαίου, (Τμήμα Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών, nnik@aegean.gr)

Nησιωτικότητα και θέματα ανάπτυξης

ταν γίνεται αναφορά στην κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη μιας νησιωτικής περιοχής, συχνά υπάρχει δυσκολία στον τρόπο ορισμού και μέτρησης της «νησιωτικότητας». Μια νησιωτική περιοχή δε συνεπάγεται απαραίτητα μια μικρή οικονομία, παρόλο που συνήθως αυτό συμβαίνει. Σύμφωνα με την παγκόσμια βάση ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

δεδομένων για τις ακτογραμμές, υπάρχουν 180.498 νησιά με πληθυσμό 550 εκατομμύρια, που αποτελούν το 10% του συνολικού πληθυσμού της γης, ενώ καλύπτουν μόνο το 2% της επιφάνειας της (2006). Τα προβλήματα ανάπτυξης της κάθε νησιωτικής περιοχής είναι μοναδικά, αλλά το βασικότερο αυτών είναι κοινό και σχετίζεται με την έννοια της απομόνωσης από διοικητικά και οικονομικά κέντρα, καθώς και της ασυνέχειας φυσικού χώρου. Ο καθορισμός του όρου νησιωτικότητα, είναι ιδιαίτερα δύσκολος και περιλαμβάνει μια σειρά από διαφορετικές οντότητες νησιών και σχηματισμών νησιών, οι οποίες είναι αρκετά δύσκολο

να ομαδοποιηθούν. Ήδη από το 1985 ο Doumenge αναγνωρίζει ότι: «…σε αντίθεση με τις ηπειρωτικές περιοχές, οι οποίες τείνουν να είναι αρκετά ομοιόμορφες και ομοιογενείς ως προς τα χωρικά τους χαρακτηριστικά, ο κόσμος των μικρών νησιών είναι φτιαγμένος από άπειρες διαφορετικές οντότητες, οι οποίες είναι υπερβολικά δύσκολο να κατηγοριοποιηθούν και πάντα υποπίπτουν σε ενστάσεις σχετικά με την ορθότητάς τους» (Doumenge, 1985). Με τον όρο νησιωτικότητα, συνήθως προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τα χαρακτηριστικά εκείνα, τα οποία δίνουν μια ιδιαιτερότητα στις αναπτυξιακές προοπτικές των περιοχών που τις χαρακτηρίζουν. Στη λογική αυτή,

διάφοροι οργανισμοί και ερευνητές έχουν κατά καιρούς κάνει προσπάθειες, να περιγράψουν με σαφήνεια τον ορισμό μιας νησιωτικής περιφέρειας, όπως για παράδειγμα το άρθρο 121 της Συνθήκης1 για το Δίκαιο των Θαλασσών των Η.Ε., ο Yamaguchi2 το 1991, ο Doumenge3 το 1985 κλπ. Ίσως πιο κοντά στην παρούσα μελέτη, να βρίσκεται ο ορισμός της νησιωτικής περιφέρειας όπως την έχει ορίσει η ΕΕ. Ως νησιωτική περιφέρεια, ορίζεται ένα τμήμα ενός Κράτους Μέλους, το οποίο περιτριγυρίζεται από θάλασσα, δεν έχει φυσική σύνδεση με το ηπειρωτικό της κομμάτι και δεν αποτελεί πρωτεύουσα καμίας χώρας της ΕΕ (European Parliament, A4-0118/98). Ο ορισμός αυτός φαίνεται να είναι ένας κατάλληλος ορισμός για την παρούσα εργασία, με την έννοια ότι αναφέρεται στα νησιά ως μέρος της διοικητικής διάρθρωσης μιας χώρας και όχι σε νησιά κράτη (όπως για παράδειγμα το Ηνωμένο Βασίλειο, η Μάλτα, η Κύπρος). 1 United Nations Convention on the Law of the Sea (Article 121, Part VII) 2 Yamaguchi 1991, In Islands culture and development Unesco, Paris, 1991. 3 Doumenge Francois 1985 «The viabillity of small intertropical islands, in Demmen Endward and Hein Philippe» (eds), Microstates and Islands, Groom Helm Ltd, 1985.

Με βάση τη βιβλιογραφία, τα κύρια χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας, είναι τρία. Πρώτο χαρακτηριστικό είναι το μέγεθος των περιφερειών. Στην ΕΕ κοινό χαρακτηριστικό των νησιωτικών περιφερειών, είναι το μικρό μέγεθος (με εξαίρεση τη Σαρδηνία και τη Σικελία) και ο σχετικά μικρός πληθυσμός τους, σε σχέση με τις υπόλοιπες ηπειρωτικές περιφέρειες Το μέγεθος των νησιωτικών περιφερειών, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην διαδικασία ανάπτυξης των περιφερειών αυτών, αφού εμποδίζει κατ΄ ουσία τις αναπτυξιακές τους προοπτικές. Ειδικότερα, το μικρό μέγεθος δημιουργεί μια σειρά από εξαρτήσεις σε όλες τις πτυχές της νησιωτικής κοινωνικό-οικονομικής ζωής τους, όπως για παράδειγμα έλλειψη σε πρώτες ύλες, υποδομές, ανθρώπινο δυναμικό, μονο-παραγωγή προϊόντων, κλπ. (Doumenge, 1985/74). Οι εν λόγω περιοχές, παρουσιάζουν σημαντική ποικιλία σε σχέση με το μέγεθος του πληθυσμού και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Η αύξηση του ΑΕΠ τους έχει επίσης σημειώσει ποικιλία, αντικατοπτρίζοντας τις διαφορές στην οικονομική δομή τους, καθώς ορισμένες περιοχές εξαρτώνται πλήρως από τον τουρισμό, ενώ άλλες διαθέτουν τομείς υπηρεσιών με έντονη δραστηριότητα και διαφοροποίηση. Ωστόσο, πολλά

νησιά εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν προβλήματα σε ότι αφορά την προσβασιμότητα, το μικρό μέγεθος των αγορών και το υψηλό κόστος της παροχής βασικών δημόσιων υπηρεσιών και του ενεργειακού ανεφοδιασμού. Δεύτερος παράγοντας είναι η ασυνέχεια του χώρου η οποία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην μειωμένη απόδοσή τους. Εσωτερικά στην νησιωτική περιφέρεια, η ασυνέχεια του χώρου, σημαίνει γεωγραφική διασπορά π.χ. Βόρειο και Νότιο Αιγαίο, Κανάρια Νησιά κλπ. Αν λάβουμε υπόψη και τη δύσκολη γεωγραφία τους, η οποία είναι συνήθως ορεινή, αυτόματα σημαίνει πως υπάρχει μεγάλη ανάγκη παρομοίων υποδομών (dublication), ώστε η κάλυψη που προσφέρουν να φθάνει σε όλο το πληθυσμό. Εξωτερικά της περιφέρειας, η ασυνέχεια του χώρου σημαίνει πως δεν υπάρχει φυσική ένωση με τις ηπειρωτικές περιοχές. Αυτό με τη σειρά του, δημιουργεί μεγάλη εξάρτηση σε εναέριες ή ακτοπλοϊκές συγκοινωνίες, οι οποίες είναι λιγότερο αξιόπιστες και αποτελεσματικές σε σχέση με τις οδικές συγκοινωνίες, ιδιαίτερα σε άσχημες καιρικές συνθήκες, και περιορίζει σε μεγάλο βαθμό τα όποια ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα μπορούν να υπάρχουν στην περιφέρεια. Τρίτο και τελευταίο χαρακτηριστικό, είναι η γεωγραφική τους τοποθεσία. Περισσότερες από τις μικρότερες νησιωτικές περιφέρειές είναι γεωγραφικά τοποθετημένες σε πολύ μειονεκτικές τοποθεσίες, όπως για παράδειγμα οι υπερπόντιες Γαλλικές κτήσεις, τα Κανάρια νησιά, η Μαδέρα και οι Αζόρες.. Από την άλλη πλευρά οι περιφέρειες όπως αυτές του Νότιου και Βόρειου Αιγαίου, είναι τοποθετημένες στα σύνορα με την Τουρκία, ενώ τα νησιά Shetland και Orkney, βρίσκονται στο Βορειότερο μέρος του Ηνωμένου Βασιλείου. Οι περισσότερες από αυτές τις περιφέρειες, λειτουργούν σαν εξωτερικά σύνορα, τόσο για τη Χώρα Μέλος όσο και για την ΕΕ, συχνά κοντά σε μη φιλικές χώρες. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

51 Προϋποθέσεις για την επιτυχή ενσωμάτωση των ΤΠΕ

ρόλος των ΤΠΕ (Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών) συχνά παραβλέπεται στις μελέτες που αφορούν την αστική και περιφερειακή ανάπτυξη. Ο κύριος λόγος για αυτήν την «παράβλεψη», ήταν το άυλο των οφελειών των ΤΠΕ, αφού αυτά συνοψίζονται σε συναλλαγές ή συλλογή πληροφοριών, η επεξεργασία και ανταλλαγή αυτών (Graham, 1997, p.33). Στην παραγματικότητα, πολλοι μελετητές, πολιτικοί και αναπτυξιολόγοι έχουν συχνά πολύ παγιωμένες «υλικές» απόψεις για τις δυνατότητες της ανάπτυξης τις οποίες στηρίζουν πάνω στην «απτότητα» των υποδομών (π.χ δρόμων). Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, υπάρχουν δύο βασικές προϋποθέσεις για την συνεισφορά των ΤΠΕ: Η παρουσία ικανοποιητικού βαθμού υποδομών και η ανάγκη για επικοινωνία. Αυτή είναι η διαφορά μεταξύ των απαιτήσεων για χρήση και αποτελεσματική χρήση για την επίτευξη των κοινωνικό-οικονομικών στόχων. Η παρουσία ενός ελάχιστου ορίου υποδομής, εγγυάται την κάλυψη των επικοινωνιακών αναγκών μιας περιοχής. Με άλλα λόγια η παρουσία υποδομών, είναι η βάση για την παροχή υπηρεσίων (γενικών και ειδικότερων), επωφελεία του κοινωνικο οικονομικού συστήματος. Από την άλλη πλευρά, τα οφέλη από τη χρήση των ΤΠΕ, προκύπτουν για εκείνες τις περιφέρειες, οι οποίες έχουν μια «ανοικτή» κοινωνικό-οικονομική δομή και αντιλαμβάνονται ότι η επικοινωνία με άλλα συστήματα είναι μια ευκαιρία για ανταλλαγή ιδεών - γνώσεων, με σκοπό να προβούν σε μια πιο επιτυχή οιονομική και κοινωνική δομή. Σε παλαιότερη εργασία, η Hudson εξήγησε ότι όταν ένα τοπικό σύστημα φθάνει στο επίπεδο να αντιλαμβάνεται την ανάγκη για περαιτέρω ανασυγκρότηση (re-organisation), είτε σε περιφερειακό είτε σε οργανωσιακό επίπεδο, τότε το σύστημα ξεκινάει να ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

δημουργεί δεσμούς με άλλα συστήματα, ώστε να λάβει τις πληροφορίες οι οποίες δεν είναι διαθέσιμες τοπικά. Τη στιγμή αυτή, οι ΤΠΕ γίνονται σημαντικές στην διευκόλυνση της διαδικασίας ανταλλαγής πληροφοριών και εμπειριών (Hudson, 1982:171).

καταννόηση αυτής της ανάγκης για επικοινωνία, παίζει σημαντικό ρόλο για τις πιο απομονωμένες περιοχές, αφού αυτές σύμφωνα με τους Parker et al. (1995), υποφέρουν από αυτό που έχουν ορίσει ως «ποινή της απομόνωσης (Penalty of isolation)» (Parker et al., 1995:27). Η «ποινή» αυτή, πηγάζει κατά κύριο λόγο από την τοποθεσία μιας περιφέρειας (συνήθως απομακρυσμένης από τα μεγάλα οικονομικά κέντρα), αλλά και από την χαμηλή πληθυσμιακή συγκέντρωση (Parker et al., 1995:27). Στη περίπτωση των νησιωτικών περιφερειών,η «ποινή» αυτή ενισχύεται – αρνητικά- από το μέγεθος, την ασυνέχεια και τη θάλασσα η οποία και εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό την επικοινωνία και την πρόσβαση με την ηπειρωτική χώρα (Κοντάκος 2002).. Υπό κανονικές συνθήκες, η «ποινή» αυτή μπορεί να περιγραφεί ως η διαφορά μεταξύ της αντίληψης μιας περιφέρειας ως μιας ιδεατής κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης (π.χ. της κοινής αντίληψης για θέματα κοινωνικό –

οικονομική φύσης). Οι Nijkamp et al,εξηγούν ότι διάφορα εμπόδια, κυρίως σε φυσικό επίπεδο (π.χ. χαμηλή προσβασιμότητα), δημιουργούν ένα κενό στην επικοινωνια, δηλαδή μια ασυνέχεια (Nijkamp et al., 1990:237). Αυτή η ασυνέχεια, περιγράφει τη διαφορά μεταξύ αντίληψης μιας περιφέρειας ως μιας ιδεατής κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης (επιχειρηματικοί δεσμοί, επιχειρηματικές δοσοληψίες κλπ) και του πραγματικού επιπέδου που υπάρχει στη δεδομένη περιοχή. Σύμφωνα με τους Nijkamp et al. η διαφορά αυτή μπορεί να λειτουργήσει ως ώθηση για την ευρύτερη χρήση και υιοθέτηση των ΤΠΕ, οι οποίες και μπορούν να λειτουργήσουν σαν υποκατάστατο στην ανάγκη μετακίνησης για την επίτευξη των επιθυμητών αλληλεπιδράσεων (Nijkamp et al., 1990:241). Η λογική αυτή γεννά μια σειρά από ερωτήσεις που είναι αναγκαίες να απαντηθούν, ώστε να γίνουν καταννοητές οι προϋποθέσεις χρήσης των ΤΠΕ. Οι ερωτήσεις αυτές έχουν να κάνουν με τους αναγκαίους πόρους για τη χρήση ΤΠΕ, με την αναγκαία οργάνωση του συστήματος,ώστε να υποβοηθήσει την ενσωμάτωση των ΤΠΕ στην περιοχή Μια πρώτη προϋποθεση είναι η οργάνωση του περιφερειακού συστήματος και η αντίληψη που υφίσταται τυπικά για τη χρήση ΤΠΕ.

Από την Ημερίδα του ΣΕΕΘΑ στη Σάμο.

Ο τρόπος με τον οποίο ένα περιφερειακό κοινωνικοοικονομικό σύστημα οργανώνεται, φαίνεται να διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο στην προσφορά αλλά και τη ζήτηση της υποδομής και των υπηρεσιών ΤΠΕ, όπως επίσης και στην προσαρμογή των υπηρεσιών στις τοπικές ανάγκες. Οι περιφερειακές, και σε έναν μεγαλύτερο βαθμό απομακρυσμένες νησιωτικές περιοχές, αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες όταν χρησιμοποιούν τις ΤΠΕ για λόγους ανάπτυξής τους. Η κατάλληλη τοπική οργάνωση και η καταγραφή των τοπικών αναγκών κατά τρόπο στρατηγικό, έχουν βρεθεί να είναι ιδιαίτερα σημαντικές προϋποθέσεις, για να επιτρέψουν στις ΤΠΕ να αναδειχθούν σε σημαντικό παράγοντα στην οικονομική επίδοση των εταιριών ή περιοχών (Gillespie και Cornford, 1996:350). Αυτή η οργάνωση, μπορεί να βοηθήσει το συντονισμό των δράσεων, που μπορεί στη συνέχεια να οδηγήσει στην ελαχιστοποίηση των ανεπιθύμητων παρενεργειών, όπως η επανάληψη των υποδομών, η απώλεια των πολύτιμων πόρων, οι οποίοι μεταξύ των άλλων αποτελούν τους κύριους λόγους για την αποτυχία αναπτυξιακών προγραμμάτων (Bannon και Griffin, 2001:36). Κατά συνέπεια, ο καθορισμός προτεραιοτήτων των αναγκών, είναι απαραίτητος για την κατεύθυνση της ανάπτυξης μιας περιοχής.

ΤΠΕ εφαρμογές στις ελληνικές νησιωτικές περιφέρειες

ε Περιφερειακό επίπεδο, υπάρχουν στοιχεία διαθέσιμα για επιμέρους δείκτες, οι οποίοι συνδέονται με τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής του πολίτη, όπως είναι οι δείκτες «χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή» και «πρόσβαση των νοικοκυριών στο διαδίκτυο». Ο βαθμός διείσδυσης της χρήσης ηλεκτρονικού υπολογιστή, παρέχει πληροφορίες για το βαθμό ανάπτυξης τεχνογνωσίας εκ μέρους των πολιτών, στη χρήση νέων τεχνολογιών και συνεπακόλουθα συνδέεται με τη δυνατότητα των πολιτών να χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες, για αλληλεπίδραση τους με το Δημόσιο τομέα. Υπάρχουν σειρά εργων που εκτελούνται σε νησιωτικές περιοχές όπως: Εργαστήρια Πληροφορικής στα σχολεία. Ολοκληρωμένα Πληροφοριακά Συστήματα (ΟΠΣ) Περιφερειών. Δημόσιο Κέντρο Πληροφόρησης σε νησιά. Υποδομές Δικτυακές, Τηλεκπαίδευσης. Συστήματα Πληροφόρησης Επισκεπτών σε Μουσεία της Περιφέρειας. Μεγάλος αριθμός Ψηφιοποιήσεων Πολιτιστικού Αποθέματος. Ηλεκτρονικές Υπηρεσίες μέσω Δήμων και Θεματικών Ενοτήτων. Εφαρμογές Γεωγραφικών Πληροφο-

ριακών Συστημάτων, σε θέματα περιβάλλοντος, υδάτινων πόρων. Μητροπολιτικά Δίκτυα Οπτικών Ινών. Ασύρματα Δίκτυα. Γενικά στις νησιωτικές περιοχές παρατηρείται μια απουσία κουλτούρας στη χρήση τεχνολογιών, όχι όμως ιδιαίτερα διαφορετική από το μέσο όρο στη Χώρα. Είναι γεγονός ότι, παρόλο που οι σημαντικότεροι «πελάτες» της αγοράς ΤΠΕ είναι πρωτίστως οι επιχειρήσεις και στη συνέχεια οι πολίτες, και στις δύο αυτές κατηγορίες χρηστών, παρατηρούνται κοινά χαρακτηριστικά, που περιορίζουν τη ζήτηση σε χαμηλά ποσοστά. Καθοριστικός και ταυτόχρονα ανασταλτικός παράγοντας στην περιορισμένη διάδοση και χρήση των ΤΠΕ, αποτελεί η απουσία κουλτούρας πολιτών και επιχειρήσεων στη χρήση τέτοιων τεχνολογιών και το περιορισμένο ενδιαφέρον τους, για τα προϊόντα και τις υπηρεσίες ΤΠΕ. Τα αίτια εντοπίζονται σε δύο βασικά εμπόδια: Πρώτον, στην έλλειψη ενημέρωσής τους (που οδηγεί κατ’ επέκταση στην απουσία εμπιστοσύνης και στην τεχνοφοβία που διακρίνει μεγάλο μέρος του πληθυσμού) και στις περιορισμένες δεξιότητες πληροφορικής που διαθέτουν, γεγονός που δημιουργεί πελάτες χαμηλής ωριμότητας. Δεύτερον, στο ότι δεν έχουν πειστεί για τα πραγματικά οφέλη που θα αποκομίσουν από τη χρήση ΤΠΕ, ώστε να δικαιολογούν την αντίστοιχη χρήση τεχνολογιών. Επομένως, ιδιαίτερη σημασία και με πολλαπλασιαστικά οφέλη, έχει τόσο η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση, όσο και η εκπαίδευση-κατάρτιση των δυνητικών χρηστών, αλλά και η ανάδειξη των πρακτικών ωφελειών που μπορούν να αποκομίσουν. Ένας επιπλέον ανασταλτικός παράγοντας, είναι η ποιότητα των τηλεπικοινωνιακών υποδομών που έως σήμερα θεωρείται φτωχή σε σχέση με τη μέση ευρωπαϊκή εικόνα, καθώς προσφέρει περιορισμένες δυνατότητες ανάπτυξης νέων υπηρεσιών υψηλότερης προστιθέμενης αξίας. Βασικό εμπόδιο, εποΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

53 μένως, στην περαιτέρω ανάπτυξη του τομέα των ΤΠΕ στην Ελλάδα, είναι η βραδεία διάδοση της ευρυζωνικότητας.

εδομένης της σημερινής κατάστασης της Κοινωνίας της Πληροφορίας στις νησιωτικες περιοχές, σε σχέση με το όραμά της για τα επόμενα χρόνια, τα νησιά καλούνται να αντιμετωπίσουν τις παρακάτω προκλήσεις: Ταχύτερη ανάπτυξη ευρυζωνικών δικτύων και υπηρεσιών σε περιβάλλον πλήρους απελευθέρωσης, ευρεία κάλυψη υποδομής και παροχή υπηρεσιών triple play (τηλεφωνία, internet, τηλεόραση). Τα ευρυζωνικά δίκτυα και υπηρεσίες, είναι αυτά που εγγυώνται σε κάθε εποχή την απρόσκοπτη πρόσβαση όλων των πολιτών στην πληροφορία και τα συστήματα επικοινωνίας, για την εκπλήρωση των αναγκών τους. Ενίσχυση της παροχής ποιοτικών, προσβάσιμων και ασφαλών υπηρεσιών ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, και εκσυγχρονισμός των διαδικασιών λειτουργίας της δημόσιας διοίκησης. Η παροχή ποιοτικών, προσβάσιμων και ασφαλών υπηρεσιών ηλεκτρονικής διακυβέρνησης αποτελεί τη βάση για την υλοποίηση πολιτικών σε τοπικό επίπεδο και συμβάλλει έμμεσα στην περιφερειακή ανάπτυξη, με τη βελτίωση των παρεχομένων από το κράτος υπηρεσιών. Εφαρμογή καινοτομιών αφενός για τη βελτίωση της εξωστρέφειας των επιχειρήσεων, με ταυτόχρονη υιοθέτηση και χρήση των ΤΠΕ από τις επιχειρήσεις της Περιφέρειας, και αφετέρου για την επιτυχή συμμετοχή σε αγορές

ηλεκτρονικού εμπορίου, με παράλληλη ανάπτυξη κουλτούρας καινοτομίας. Η διεθνοποίηση των επιχειρήσεων και η βελτίωση της ανταγωνιστικότητάς τους, της εξωστρέφειας και της καινοτομίας, αποτελούν το θεμέλιο για την ανάδειξη της τοπικής επιχειρηματικότητας. Βελτίωση της ποιότητας ζωής, μέσα από την ισότιμη πρόσβαση σε υπηρεσίες, δημόσιες ή ιδιωτικές, όλων των πολιτών των νησιών. Ευρεία διάδοση ψηφιακού περιεχομένου με πολιτιστικό χαρακτήρα, με τη δημιουργία νέων τρόπων πρόσβασης στην πληροφορία, την αλλαγή της δομής και την ενίσχυση του περιεχομένου της «πολιτιστικής και τουριστικής τοπικής βιομηχανίας». Ενίσχυση της εκπαίδευσης, με τη διείσδυση των ΤΠΕ (δημιουργία εναλλακτικών τρόπων διδασκαλίας, τηλεκπαίδευση κτλ.). Κατάρτιση δυναμικού ικανού να διαχειριστεί τα συστήματα που αναπτύσσονται και δημιουργία κρίσιμης μάζας αποδεκτών αξιοποίησης των υπηρεσιών. Η κοινωνία, ενώ δείχνει δεκτική στον εκσυγχρονισμό, συναντά δυσκολίες στην αφομοίωση και υιοθέτηση των νέων τεχνολογιών, στην καθημερινότητα. Για την επιτάχυνση της πορείας προς την Κοινωνία της Πληροφορίας, καθοριστικός είναι ο ρόλος της ουσιαστικής και αποτελεσματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης. Η ουσιαστική στην πράξη ενημέρωση της κοινής γνώμης, παίζει πρωταρχικό ρόλο για την αποδοχή των νέων τεχνολογιών, ως εργαλείου για την ποιοτική αναβάθμιση της ποιότητας ζωής, καθώς η αποδοχή της χρήσης των νέων τεχνολογιών, αποτελεί και το πρώτο στάδιο για την ανά-

πτυξη της Κοινωνίας της Πληροφορίας για όλους. Τα βασικά χαρακτηριστικά των τεχνολογιών Διαδικτύου και οι δυνατότητες που παρέχουν, αποτελούν για τα νησιά τόσο πρόκληση όσο και προοπτική, για την ισότιμη συμμετοχή τους σε μια οικονομία της γνώσης. Η πορεία προς την Κοινωνία της Πληροφορίας, δεν μπορεί να περιορίζεται στην απλή εμφύτευση των αναγκαίων τεχνολογικών συστημάτων και δικτυακών υποδομών, αλλά πρέπει να συνοδεύεται από την αλλαγή του τρόπου οργάνωσης - εργασίας και την προσπάθεια για την αλλαγή της υφιστάμενης νοοτροπίας η αντίληψης για τις ΤΠΕ.

Συμπεράσματα - Προτάσεις

ο ελληνικό Αρχιπέλαγος, αποτελείται από πληθώρα νησιών και βραχονησίδων, τα περισσότερα των οποίων είναι κατοικημένα. Παρόλο που στο σύνολό τους διαθέτουν φυσικό, πολιτιστικό και ιστορικό πλούτο – συγκριτικό πλεονέκτημα των ελληνικών νησιωτικών περιφερειών – είναι παράλληλα εμφανής η άνιση ανάπτυξη των νησιών, τόσο διαπεριφερειακά, όσο και ενδοπεριφερειακά. Αποτελεί κοινή παραδοχή, ότι οι νησιωτικές περιφέρειες όντας απομακρυσμένες από την ηπειρωτική χώρα, αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα πρόσβασης, ωστόσο αυτή η «απομόνωση» δε φαίνεται να αποτελεί το σημαντικότερο εμπόδιο στην ανάπτυξή τους.

συμμετοχή των νησιωτικών περιφερειών στην Κοινωνία της Πληροφορίας, είναι αναμφι-

Τρισάγιο στη μνήμη των «Υπέρ Πίστεως και Πατρίδος Αγωνισαμένων και Πεσόντων» (Αγαθονήσι) ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Από την Ημερίδα του ΣΕΕΘΑ στο Αγαθονήσι.

σβήτητα πολύ σημαντική και επιτρέπει τη διαμόρφωση των συνθηκών για την πρόσβασή των πολιτών και των επιχειρήσεων στην πληροφορία και τη γνώση, την ψηφιακή οικονομία και την ισότιμη δραστηριοποίηση των νησιών, μέσα στα σύνορα της Ενωμένης Ευρώπης. Η δεδομένη αυτή κατάσταση, είναι που θέτει τις νέες τεχνολογίες ως αφετηρία αλλά και ως βασικό παράγοντα για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των νησιωτικών περιοχών. Ο τομέας των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών, παίζει καταλυτικό ρόλο στην επίτευξη της προώθησης ενός μοντέλου ανάπτυξης βασισμένου στις αρχές της καινοτομίας, της ενεργειακής αποδοτικότητας και της βιωσιμότητας. Στο νέο αναπτυξιακό περιβάλλον που δημιουργείται στο πλαίσιο της ενεργοποίησης του Δ’ ΚΠΣ (ΕΣΠΑ), οι νησιωτικές περιφέρειες της ελληνικής επικράτειας, θα πρέπει αφενός να αντιμετωπίσουν τα έντονα προβλήματα προσπελασιμότητας, αφετέρου όμως οφείλουν να διαφυλάξουν και να αξιοποιήσουν με βιώσιμο τρόπο τους σημαντικούς περιβαλλοντικούς, πολιτισμικούς και τουριστικούς πόρους, με γνώμονα να καταστούν ελκυστικοί τόποι προορισμού επενδύσεων, επιχειρηματικότητας, αλλά και τουρισμού. Οι νησιωτικές περιφέρειες καλούνται σήμερα να αντιμετωπίσουν τις πα-

ρακάτω - κοινές τις περισσότερες φορές - προκλήσεις: Το συνεχώς μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον, ιδιαίτερα στον τομέα των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών και την αξιοποίησή του με τρόπο που οι νησιωτικές ιδιαιτερότητες αναδεικνύονται σε πλεονεκτήματα. Η εξασφάλιση ισορροπημένης και βιώσιµης ανάπτυξης με την εφαρμογή καινοτομιών και στόχο την ενίσχυση της οικονομικής ανταγωνιστικότητας, αλλά και των αναπτυξιακών δυνατοτήτων των νησιών. Υπό αυτό το πρίσμα, προτείνεται ένα νέο πρότυπο αναπτυξιακής προοπτικής, βασισμένο στις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και αειφορίας, το οποίο κινείται σε δύο βασικούς καινοτόμους άξονες, ως εξής: 1. Ανάπτυξη έξυπνων νησιών (intelligent islands), όπου οι πολίτες θα μπορούν να αξιοποιούν τις παρεχόμενες υπηρεσίες, είτε για να βελτιώσουν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και να καταστήσουν την οικονομικά ενεργή ζωή τους ευκολότερη, είτε να εμπλουτίσουν τις προσωπικές, κοινωνικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητές τους. Το «έξυπνο νησί», θα βασίζεται σε ευρυζωνικές συνδέσεις υποστηρίζοντας τη διαλειτουργικότητα διαφόρων εφαρμογών, με σκοπό τη βελτίωση της καθημερινότητας των πολιτών και την ενεργοποίηση και τό-

νωση της οικονομικής δραστηριότητας. 2. Πράσινη ανάπτυξη των ΤΠΕ (green ICT), αποκτώντας περιβαλλοντική διάσταση και περιορίζοντας την κατανάλωση της ενέργειας που προκαλούν οι ίδιες. Η τεχνολογική ανάπτυξη γίνεται με σεβασμό στον άνθρωπο και στο περιβάλλον. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Δανίας, όπου προωθήθηκε η αποκέντρωση της παραγωγής ενέργειας και η ενεργητική συμμετοχή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, με αποτέλεσμα να μετατραπεί όλη η χώρα σε παραγωγό ενέργειας, ενώ πολλοί δήμοι συναγωνίζονται για το ποιος θα είναι πιο φιλικός για το περιβάλλον, έτσι ώστε να γίνουν πόλος έλξης ανθρώπων και επενδύσεων. Βασική προϋπόθεση για την υλοποίηση αυτού του μοντέλου βιώσιμης ανάπτυξης, αποτελεί η εφαρμογή ενός συνόλου δράσεων και πολιτικών, συνδεδεμένων μεταξύ τους με τρόπο που να συγκροτούν στοιχεία μιας ενιαίας στρατηγικής, λαμβάνοντας υπ’ όψη τα κοινωνικά, λειτουργικά, οικονομικά και φυσικά χαρακτηριστικά της κάθε νησιωτικής περιοχής. Η ενιαία αυτή προσέγγιση στο σχεδιασμό πολιτικών και παρεμβάσεων (βασισμένη στις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης) και κατ’ επέκταση η σωστή εφαρμογή υλοποίησής της στο νησιωτικό χώρο, μπορεί: Να ανατρέψει σε σημαντικό βαθμό τις αρνητικές επιπτώσεις της μικρής κλίμακας, της απομόνωσης αλλά και του κατακερματισμού του χώρου, σε ό,τι αφορά στην παροχή υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος. Να αναδείξει τα συγκριτικά πλεονεκτήματα των νησιών σε κινητήριες δυνάμεις της αναπτυξιακής διαδικασίας και Να συνδυάσει την ελαχιστοποίηση του κόστους, τη μεγιστοποίηση της διείσδυσης των ΤΠΕ στην τοπική κοινωνία και την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, από τη χρήση ΤΠΕ, με περιοδικές αξιολογήσεις-τροποποιήσεις του σχεδιασμού, με ορίζοντα πενταετίας. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ - ΑΠΟΨΕΙΣ

Ανάλυση Κυρίων Γεγονότων (Επιμέλεια: Επιτροπή Μελετών Ερευνών ΣΕΕΘΑ)

Η αμφίσημη δραστηριοποίηση της Τουρκίας

Υπό Δρ κ. Κωνσταντίνου Φίλη, Διευθυντού Ερευνών του ΙΔΙΣ

Τουρκία, μετά από μία περίοδο ενεργής ανοχής απέναντι στον ISIS, αποφάσισε να αναλάβει –μάλλον απρόθυμα- δράση. Ως συνήθως, επιχειρεί να πακετοποιήσει μία σειρά θεμάτων που την αφορούν, με στόχο την αναβάθμισή της -εκμεταλλευόμενη τη συγκυρία και τη συνεπαγόμενα αυξανόμενη χρησιμότητά της- και εν συνεχεία την εξαργύρωση των καλών της υπηρεσιών. Ασφαλώς, αποβλέπει στα οφέλη πιθανής πτώσης του Άσαντ και σε ρόλο την επόμενη μέρα στη Συρία, τώρα που το καθεστώς κλονίζεται αισθητά. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετά και σοβαρά προβλήματα: α) το «άπλωμα» της τουρκικής ατζέντας προσκρούει στα συμφέροντα περιφερειακών παικτών αλλά σε ένα βαθμό και των ΗΠΑ, β) η Άγκυρα έχει απεμπολήσει μέρος της αξιοπιστίας της και πλέον παρακολουθείται με σκεπτικισμό και καχυποψία, ενώ τα ερείσματά της έχουν συνολικά αδυνατίσει, γ) η ριψοκίνδυνη πολιτική της και τα πολλά ανοιχτά μέτωπα εγείρουν τον κίνδυνο εμπλοκής των συμμάχων της σε διαμάχες που δεν τους αφορούν ή που υποσκάπτουν τις δικές τους θέσεις, δ) η υπερφιλόδοξη τουρκική διπλωματική κινητικότητα ενεργοποιεί τα αντανακλαστικά περιφερειακών δυνάμεων/οντοτήτων, που πιθανόν να μην μείνουν με σταυρωμένα τα χέρια, παρακολουθώντας την να ορίζει τα σημεία δράσης της ως σφαίρα επιρροής της, σε ένα μέρος του πλανήτη όπου τα όρια εδαφικής κυριαρχίας είναι δυσδιάκριτα, ε) στο εσωτερικό της γείτονος, η πολιτική της στη Μέση Ανατολή δεν συγκεντρώνει την απαραίτητη συναίνεση, αντιθέτως ενδυναμώνει τις εθνικιστικές τάσεις, κλιμακώνοντας ανησυχητικά την ένταση με τους Κούρδους, ενώ μέχρι πρότινος ο Ερντογάν επένδυε στην εξομάλυνση ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

μαζί τους. Οι ΗΠΑ, έχοντας αρκετές φορές στο πρόσφατο παρελθόν διαχειριστεί ένα δύστροπο εταίρο στο πρόσωπο της Τουρκίας, είναι μεν απρόθυμες να υιοθετήσουν το εύρος των τουρκικών βλέψεων (φοβούμενες περιπλοκές και «άδειασμα» πιο έμπιστων συμμάχων), από την άλλη, αναγνωρίζουν τη σημασία της για την καταστολή του ISIS. Πράγματι, το Χαλιφάτο αποδεικνύεται ανθεκτικό και ευέλικτο στην απόκρουση των αεροπορικών επιθέσεων, ενώ στο έδαφος είναι ιδιαίτερα υπολογίσιμο, αφού ακόμη και όταν μάχεται με αριθμητικό μειονέκτημ, δύσκολα καταβάλεται. Ασφαλώς, τα δεδομένα θα διαφοροποιηθούν, όταν βρεθεί αντιμέτωπο, πέραν των υπολοίπων, με ισχυρές και μάχιμες ένοπλες δυνάμεις με έντονη παρουσία στην περιοχή, αλλά και συχνότερες επιδρομές από κοντινότερες αποστάσεις (Ιντσιρλίκ). Εντούτοις, η προσήλωση της Άγκυρας, η συνέπεια και ο βαθμός δέσμευ-

σής της παραμένουν απροσδιόριστα. Θέλει μεν να στείλει σαφή προειδοποίηση στο Ισλαμικό Κράτος να μην αντιπαρατεθεί ευθέως μαζί της, όμως μένει να διαπιστωθεί αν θα μαζικοποιήσει και συστηματικοποιήσει τις ενέργειες εξουδετέρωσής του ή περισσότερο θα διευκολύνει την Ουάσιγκτον (προσώρας κινείται στη δεύτερη κατεύθυνση). Κύρια δείχνει να αποσκοπεί στην αδρανοποίηση του κουρδι-

κού στοιχείου της Συρίας (διευρύνεται γεωγραφικά αλλά η ενίσχυσή του παραμένει εύθραυστη), στην εξασθένιση του HDP και στην αξιοποίηση της ευκαιρίας εξουδετέρωσης των κουρδικών ένοπλων ομάδων εντός και πέριξ των συνόρων της. Μάλιστα, η χαρακτηριστική ευκολία με την οποία εξωθεί τις προσφυγικές ροές προς την Ευρώπη μέσω Ελλάδας, εξυπηρετεί και τη λογική απελευθέρωσης της «νεκρής ζώνης», που σφόδρα επιχειρεί να δημιουργήσει στα συρο-τουρκικά σύνορα, για να πλήττει με μεγαλύτερη άνεση κουρδικούς στόχους. Ενώ, παράλληλα, η ανάδειξη εγχώριων και εξωτερικών εχθρών, εκτιμάται ότι θα επιφέρει μία τύποις προσωρινή συσπείρωση, σε

56 μία περίοδο που ο Ερντογάν επείγεται να κερδίσει «ηγετικούς» πόντους, στο εγχώριο ακροατήριο. Αν η Τουρκία συμβιβαστεί έγκαιρα με τις νέες πραγματικότητες που έχουν δημιουργηθεί, μπορεί να επανακάμψει ουσιαστικά, διαφορετικά θα υποχρεωθεί σε στρατηγική υποχώρηση. Προς το παρόν, πρέπει να λύσει ένα σταυρόλεξο για δυνατούς λύτες: η εμπλο-

κή της να γίνει με τέτοιο «χειρουργικό» τρόπο, ώστε αφενός να διαχωρίσει τις στρατιωτικές της επιχειρήσεις της προκειμένου να μην υπονομεύσουν τον αγώνα ενάντια στη διεθνή τρομοκρατία, αποτρέποντας ταυτόχρονα πράξεις αντεκδίκησης από τους τζιχαντιστές και παράλληλα να μην πλήξει ανεπανόρθωτα τη σχέση με τους Κούρδους και, αφετέρου, να μην θιγεί από

το κενό εξουσίας στη Συρία, χωρίς να υπερεκτεθεί στη συριακή αντιπολίτευση, η οποία δυσπιστεί φανερά απέναντί της. Το επόμενο διάστημα, συνεπώς, η αμφιλεγόμενη τουρκική ηγεσία θα δοκιμαστεί στο πεδίο πολιτικής και μαχών από εταίρους και αντιπάλους, φανερώνοντας τι πραγματικά δύναται να προσφέρει στο ρευστό περιφερειακό γίγνεσθαι.

2. Η αμερικανική εξωτερική πολιτική κλείνει μέτωπα εν όψει κρίσης στην Μέση Ανατολή Υπό κ. Μελέτη Μελετόπουλου, Δρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών του Παν/μίου της Γενεύης και Διευθυντή του Περιοδικού «Νέα Πολιτική»

ι ΗΠΑ κλείνουν εκκρεμότητες και αίρουν εστίες έντασης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η σύναψη διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των ΗΠΑ και της Κούβας, που θα ήταν απλώς αδιανόητη πριν μόλις λίγα χρόνια. Η Κούβα υπήρξε επί δεκαετίες το «κάρφος» στο οφθαλμό των ΗΠΑ. Μάλιστα, το 1962 παραλίγο να προκληθεί παγκόσμιος πόλεμος μεταξύ των ΗΠΑ και της τότε Σοβιετικής Ένωσης, όταν ο δικτάτορας της Κούβας Φιντέλ Κάστρο, επιχείρησε να εγκαταστήσει σοβιετικά πυρηνικά όπλα στο νησί, που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από την Φλόριντα. Η «διπλωματική άνοιξη» στις διμερείς σχέσεις θα οδηγήσει όχι μόνο στην άρση της απομόνωσης της Κούβας, αλλά και στην μαζική εισροή αμερικανικών κεφαλαίων και τουριστών. Αυτή θα επιφέρει ραγδαία άνοδο του βιοτικού επιπέδου των Κουβανών, σε στενή σύνδεσή τους με την αμερικανική οικονομία. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι στο έδαφος της Κούβας είναι εγκατεστημένη η αμερικανική βάση του Γκουαντανάμο. Ταυτόχρονα, η αμερικανική εξωτερική πολιτική πραγματοποίησε διπλωματικό «άνοιγμα» στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, στις οποίες προσφέρει ενεργειακή κάλυψη, καθώς οι τιμές του πετρελαίου μειώνονται δραματικά και η Βενεζουέλα αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα. Στην ουσία, οι ΗΠΑ επα-

νέρχονται δυναμικά στην Νότιο Αμερική, την οποία ο πρόεδρος Μονρόε είχε οριοθετήσει, τον προπερασμένο αιώνα, ως «αυλή των Ηνωμένων Πολιτειών». Τέλος, κορυφαία είναι η υπογραφή ιστορικής συμφωνίας στην Λωζάννη με το Ιράν, που θέτει τέλος στην μακροχρόνια ένταση σχετικά με τα πυρηνικά. Η συμφωνία αυτή αποτελεί το επιστέγασμα της επίμονης άρνησης του Ομπάμα να εμπλακεί σε επιχείρηση βομβαρδισμού των ιρανικών πυρηνικών εγκαταστάσεων, καθώς μία τέτοια ενέργεια θα άνοιγε τους ασκούς του Αιόλου στην Μέση Ανατολή. Τώρα, με την άνοδο του χαλιφάτου των ακραίων τζιχαντιστών σουννιτών, αποδείχθηκε ότι ο Ομπάμα σοφά απέφυγε να ανοίξει μέτωπο και με το πανίσχυρο Σχιϊτικό Ιράν. Παρά τις σφοδρές αντιρρήσεις του Νετανιάχου, τώρα το Ισραήλ έχει

τουλάχιστον κλειστό το μέτωπο του Ιράν, καθώς οι τζιχαντιστές προελαύνουν στην Συρία και στον Λίβανο. Ο ακρογωνιαίος, όμως, λίθος, της προσεκτικής γεωπολιτικής αρχιτεκτονικής του Ομπάμα, είναι η σχέση των ΗΠΑ με την Ρωσσία. Ο συνεχιζόμενος ουκρανικός εμφύλιος και η ρωσσική παρέμβαση, όπως και η προσάρτηση της Κριμαίας, οδήγησαν τις δύο υπερδυνάμεις στα όρια της ρήξης. Ο Ομπάμα, παρά τις εκκλήσεις διαφόρων θερμόαιμων, και με την συνηγορία των «σοφών» της αμερικανικής διπλωματικής σκέψης (Μπρεζίνσκι, Κίσσινγκερ κλπ.), απέφυγε πεισματικά να αναμειχθεί σε μία περιοχή που ανήκει παραδοσιακά στην ρωσσική σφαίρα επιρροής. Τέλος, ο Ομπάμα απέφυγε να πέσει στην παγίδα της έντασης με την Κίνα στον Ειρηνικό, με αφορμή διάφορα ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

57 μεθοριακά προβλήματα μεταξύ Κίνας και Ιαπωνίας. Διατήρησε την σινο-αμερικανική σχέση σε επίπεδα αμοιβαίας συνεννόησης και φιλικών σχέσεων, χωρίς φυσικά να τρέφει αυταπάτες για τις μακροϊστορικές επιδιώξεις της Κίνας.

Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι ΗΠΑ θέλουν να κλείσουν όλα τα μέτωπα και να καταστήσουν τον δυτικό κόσμο ενιαίο και αρραγή, μπροστά στον πραγματικό κίνδυνο, που είναι ο ακραίος φονταμενταλισμός του χαλι-

φάτου. Ο παράγων χαλιφάτο απειλεί να πυροδοτήσει κρίση τεραστίων διαστάσεων, με πολιτισμικές και θρησκευτικές διαστάσεις, που όμοιά της δεν έχει γνωρίσει ο δυτικός κόσμος από τον Μεσαίωνα.

3. Η Δοκιμασία της Διακηρυγμένης Στρατηγικής Erdoğan - Davutoğlu και οι Εξελίξεις στην Ανατολική Τουρκία Υπό κ. Χρήστου Μηνάγια, Ταξχου ε.α., Γεωστρατηγικού Αναλυτή- Συγγραφέα

ετά την ήττα που υπέστη ο Erdoğan και το κόμμα ΑΚΡ στις εκλογές της 7ης Ιουνίου, οι Τούρκοι ψηφοφόροι θα οδηγηθούν εκ νέου σε κάλπες την 1η Νοεμβρίου, λόγω της διχογνωμίας των κομμάτων να σχηματίσουν κυβέρνηση συνεργασίας. Φυσικά αυτό ήταν αναμενόμενο διότι το ενδεχόμενο σχηματισμού κυβέρνησης συνεργασίας, θα αποστερούσε από τον Erdoğan σημαντικό μέρος της ισχύος του στο τουρκικό πολιτικό σύστημα και θα ανέτρεπε την επιδίωξή του να αναδειχθεί σε εθνικό ηγέτη. Σημειωτέον ότι, στις 28 Αυγούστου συγκροτήθηκε η υπηρεσιακή κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Davutoğlu, η οποία, αφενός καλείται να διαχειρισθεί τις συνέπειες της αλαζονείας του Erdoğan (σ.σ. στα 13 χρόνια που το ΑΚΡ, αδιαλείπτως, παραμένει στην εξουσία, θα είναι η πρώτη φορά που μια εκλογική διαδικασία θα διεξαχθεί σε περιβάλλον συγκρουσιακής κατάστασης με πολυάριθμους νεκρούς και τραυματίες σε καθημερινή βάση), αφετέρου να προσπαθήσει εφόσον είναι δυνατόν, ώστε το κόμμα ΑΚΡ να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση, προσελκύοντας ψηφοφόρους από το εθνικιστικό κόμμα ΜΗΡ και το κουρδικό κόμμα HDP. Ήδη, όλα αυτά άρχισαν να υλοποιούνται ως εξής: Πρώτον, επιχειρήθηκε ο πρώτος εμβολισμός του εθνικιστικού κόμματος ΜΗΡ, τοποθετώντας τον εθνικιστή Yıldırım Tuğrul Türkeş στη θέση του αντιπροέδρου της υπηρεσιακής κυβέρνησης. Υπόψη ότι, τόσο το ΜΗΡ ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

όσο και το ρεπουμπλικανικό κόμμα CHP της αξιωματικής αντιπολίτευσης αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στην εν λόγω κυβέρνηση που θα οδηγήσει τη χώρα στις εκλογές, σε αντίθεση με το κουρδικό κόμμα HDP που συμμετέχει με δύο βουλευτές. Και δεύτερον, οξύνθηκε η αντιπαλότητα του Erdoğan-Davutoğlu με τους Κούρδους, η οποία έχει πολωτικά χαρακτηριστικά, ενώ παράλληλα οδήγησε τη χώρα σε ένα περιβάλλον ολοκληρωτικού πολέμου, αφού οι αεροπορικές επιθέσεις της 24ης Ιουλίου 2015 σε κουρδικούς στόχους στο όρος Kandil ενεργοποίησαν τα αντανακλαστικά αυτοάμυνας των ανταρτών του ΡΚΚ, τα οποία εστιάζονται στα εξής: ναρκοθετήσεις δρόμων, επιθέσεις σε στρατιωτικές εγκαταστάσεις - στρατιωτικές φάλαγγες – φράγματα -σιδηροδρομικές αμαξοστοιχίες, απαγωγές, ελέγχους οδικών αξόνων, δολοφονίες κρατικών λειτουργών, βομβιστικές

ενέργειες, πυρπολήσεις κυβερνητικών κτηρίων, απειλές εκπαιδευτικών και εργαζομένων στην κατασκευή νέων φραγμάτων, πυρπολήσεις λεωφορείων που χρησιμοποιούνται από τις δυνάμεις ασφαλείας για τη μεταφορά στρατιωτικού προσωπικού, πυρπολήσεις οχημάτων και μηχανημάτων που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή φραγμάτων κ.λπ. Πέραν όμως των παραπάνω, το ΡΚΚ επιδιώκει τη μεταφορά των επιχειρήσεων στα αστικά κέντρα (αντάρτικο πόλεων), σε συνδυασμό με την απομόνωση ή κατάληψη κατοικημένων περιοχών. Τούτο, πέραν της ψυχολογικής επίδρασης, έχει ως αντικειμενικό σκοπό να ωθήσει το τοπικό πληθυσμό σε πολιτική απειθαρχία, αναγκάζοντας τις τουρκικές δυνάμεις ασφαλείας να προβούν σε βομβαρδισμούς των εν λόγω περιοχών, με συνέπεια τις απώλειες αμάχων, οι οποίες θα αποτελέσουν την αιτία, αρχικά, ενός ευρύτερου

Υποστηρικτές του Selahattin Demirtas του κόμματος HDP.

58 ξεσηκωμού του κουρδικού λαού εναντίον του τουρκο-ισλαμικού καθεστώτος και στη συνέχεια της δημιουργίας εξελίξεων για την αυτονομία συγκεκριμένων κουρδικών περιοχών, εντός της τουρκικής επικράτειας. Από την άλλη πλευρά, η τουρκική στρατηγική έχει ως στόχο να μετατρέψει τα πλεονεκτήματα που διαθέτουν οι αντάρτες σε τρωτά σημεία, χρησιμοποιώντας κατασταλτικά, ψυχολογικά και διπλωματικά μέτρα. Τα κατασταλτικά μέτρα αφορούν: α. Στην προσβολή του συστήματος διοίκησης και λογιστικής υποστήριξης τόσο εντός της τουρκικής επικράτειας, όσο και εντός του Ιράκ. β. Στην αποκοπή των ανταρτικών δομών στις πόλεις και τα χωριά. γ. Στη συνέχιση των έργων κατασκευής φραγμάτων στις περιοχές επιχειρήσεων, τα οποία αφενός θα καταστήσουν ανενεργό μεγάλο αριθμό κρησφύγετων, αφετέρου θα αποκόψουν τα δρομολόγια μεταφοράς ανταρτικών δυνάμεων και λογιστικής υποστήριξης, από το βόρειο Ιράκ στην Τουρκία. Τα ψυχολογικά μέτρα περιλαμβάνουν: α. Την επικήρυξη των ηγετικών στελεχών του ΡΚΚ με χρηματικά ποσά 1.500.000 έως 70.000 ευρώ. β. Τη διε-

ξαγωγή πληροφοριακών επιχειρήσεων προκειμένου να εξαλειφθούν τα ψυχολογικά πλεονεκτήματα του ΡΚΚ σε ό,τι έχει να κάνει με τη στάση του τοπικού πληθυσμού και το ενδεχόμενο πολιτικής απειθαρχίας. γ. Τη λήψη μέτρων ώστε να μην υπάρχουν απώλειες αμάχων κατά τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων. δ. Τη χειραγώγηση των ΜΜΕ και την καταπάτηση της ελευθερίας του τύπου, με διώξεις δημοσιογράφων και κατάσχεσης υπό έκδοση περιοδικών. ε. Την προβολή του ΡΚΚ, ως μιας τρομοκρατικής οργάνωσης, η οποία αφενός δεν αναγνωρίζει την κυριαρχία του κόμματος HDP, αφετέρου αποτελεί μια εναλλακτική πρόταση διοίκησης της νοτιανατολικής Τουρκίας. Και τέλος, τα διπλωματικά μέτρα έχουν ως στόχο τη νομιμοποίηση από τη διεθνή κοινότητα των τουρκικών επιθετικών επιχειρήσεων εναντίον του ΡΚΚ. Ήδη οι Ηνωμένες Πολιτείες με σχετικές ανακοινώσεις αναγνώρισαν το δικαίωμα της Τουρκίας να ανταπαντά σε τρομοκρατικές επιθέσεις και εν προκειμένω, σε αυτές του ΡΚΚ. Ενώ λοιπόν όλα δείχνουν ότι, η Τουρκία διανύει μια περίοδο εσωτερικών συγκρούσεων, με το δίδυμο

Erdoğan-Davutoğlu να έχει επιλεκτική ευαισθησία απέναντι στη βία, τα ατομικά δικαιώματα και την ελευθερία του τύπου, κρίνεται σκόπιμο να παρατεθούν τα ακόλουθα σενάρια βάσει των μέχρι τώρα δεδομένων: Πρώτον, η προεκλογική περίοδος να «τρέξει» σε περιβάλλον ακραίας πόλωσης και συγκρούσεων μεταξύ ΡΚΚ και δυνάμεων ασφαλείας. Αυτό, σύμφωνα με Τούρκους αρθρογράφους, πιθανόν να δώσει το «άλλοθι» στον Erdoğan να αναβάλλει τις εκλογές για ένα χρόνο, εφόσον οι δημοσκοπήσεις είναι αρνητικές για το κόμμα του. Ήδη από τις μέχρι τώρα δημοσκοπήσεις, το ΑΚΡ δεν σχηματίζει αυτοδύναμη κυβέρνηση, ενώ το κουρδικό κόμμα HDP, διατηρεί τα υψηλά ποσοστά που πέτυχε στις εκλογές της 7ης Ιουνίου. Δεύτερον, να ενεργοποιηθεί ο Öcalan προκειμένου να υπάρξει συμφωνία με το ΡΚΚ για προσωρινή κατάπαυση των συγκρούσεων και εκεχειρία. Και τρίτον, να παραιτηθεί η Τουρκία από την επιδίωξη δημιουργίας Ασφαλούς Περιοχής εντός του συριακού εδάφους, με παράλληλο τερματισμό των επιχειρήσεων του ΡΚΚ εντός του τουρκικού εδάφους.

4. Λεπτές Ισορροπίες στην Ουκρανία Υπό κ. Πόκα Χαραλάμπους, Αντγου ε.α. Μέλους ΔΣ ΣΕΕΘΑ

ν και οι ανταλλαγές πυρών έχουν σταματήσει σε εφαρμογή της πρόσφατης ανακωχής, τα νέα από την Ουκρανία δεν είναι καθόλου καθησυχαστικά. Όπως ανακοίνωσε το Εθνικό Συμβούλιο της χώρας αυτής, σύμφωνα με στοιχεία που κατέχει, έχουν ήδη σχηματισθεί στη Νότια Ουκρανία ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις που υποστηρίζονται ενεργά από την Ρωσία. Ειδικότερα, στις περιοχές Ντόνετσκ (Donetsk) και Λουχάνσκ (Luhansk), οργανώνονται δύο ετοιμοπόλεμα Σώματα Στρατού για διεξαγωγή επιθετικών επιχειρήσεων, υπό την διοίκηση και την υποστήριξη Ρώσων επιτελικών αξιωματικών. Η συνολική δύναμή τους εκτιμάται γύρω

στους 35.000 άνδρες και στελεχώνονται κυρίως από εφέδρους που διαβιούν στην περιοχή, αλλά και επαγγελματίες στρατιώτες ή μισθοφόρους από την Ρωσία. Επισημαίνεται ότι κατά την διάρκεια του προηγουμένου έτους, τριάντα με πενήντα χιλιάδες «εθελοντές» Ρώσοι, έχουν λάβει μέρος σε πολεμικές επιχειρήσεις στην Ανατολική Ουκρανία. Στην ανακοίνωση κατονομάζονται επίσης, πέντε εν ενεργεία Ρώσοι στρατηγοί, που ασκούν την διοίκηση των αποσχιστικών δυνάμεων και ο ρόλος τους στις επιχειρήσεις. Τα αποτελέσματα των εχθροπραξιών μέχρι σήμερα είναι ήδη 6.700 νεκροί και περίπου 1,4 εκατομμύρια άτομα που έχουν εκτοπισθεί στο εσω-

τερικό ή και σε γειτονικές χώρες. Η κυβέρνηση της Ουκρανίας προσπαθώντας να αντιμετωπίσει την κατάσταση, συνεχίζει τις προσπάθειες ολοκλήρωσης του στόχου της για εθελοντική στρατολόγηση 25.000 στρατιωτών. Οι Ουκρανοί κατηγορούν τους Ρώσους, ότι η ανάμιξη επαγγελματιών στρατιωτών και εθελοντών, είναι μια απομίμηση της οργάνωσης των ναζιστικών Waffen SS, ενώ οι Ρώσοι ομοίως κατηγορούν την κυβέρνηση του Κιέβου ως φασιστική και τα μέλη της ως ναζί. Ταυτόχρονα η Ρωσία, αρνείται την άμεση ανάμιξή της στην Ουκρανία, προβάλλοντας τον ισχυρισμό ότι οι Ρώσοι πολίτες που συμμετέχουν στις εχθροπραξίες, ενεργούν επί εθελοντικής βάσης ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

59 και όχι ως επίσημο τμήμα του ρωσικού στρατού. Ο Πρόεδρος της Ουκρανίας σε δηλώσεις του υπογράμμισε, ότι παρά την παύση της ανταλλαγής πυρών σε εφαρμογή της ανακωχής Minsk ΙΙ, το τέλος των επιχειρήσεων θα οριοθετηθεί με την απόσυρση των ρωσικών στρατευμάτων κατοχής, τα οποία υπολογίζει σε 9.100 άνδρες, 240 άρματα μάχης και 530 τεθωρακισμένα οχήματα. Αναζητώντας βοήθεια από την Δύση επισημαίνει ταυτόχρονα, ότι ενδεχόμενη μαζική έξοδος 1,4 εκατομμυρίων Ουκρανών προσφύγων, θα επιδεινώσει την ήδη επιβαρυμένη γενικότερη κατάσταση στην Κεντρική Ευρώπη. Προσπαθεί επίσης να διασκεδάσει το αποτέλεσμα των επερχομένων εκλογών της 25ης Οκτωβρίου στο Ντόνμπας (Donbass) για την επίσημη απόσχιση της περιοχής, ζητώντας παράλληλα την παροχή βαρέων οπλικών συστημάτων από τις ΗΠΑ, με την αιτιολογία ότι οι δυνάμεις του πολεμούν με όπλα του 20ου αιώνα, εναντίον οπλι-

κών συστημάτων του 21ου αιώνα και ότι ο στρατιωτικός προϋπολογισμός της Ρωσίας είναι 30 με 45 φορές μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο της Ουκρανίας. Εν κατακλείδι, ελπίζει ότι ο λαός της Ουκρανίας δεν θα διασπασθεί τελικά, και ότι δεν θα υλοποιηθεί η επιχειρούμενη από τη Ρωσία αποσταθεροποίηση της χώρας, καθώς οι τιμές του πετρελαίου κατρακυλούν και οι κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας έχουν μια σχετική αποτελεσματικότητα. Οι ΗΠΑ από την πλευρά τους, αποστέλλουν εσπευσμένα άρματα μάχης σε Βάση τους στην Βουλγαρία, για να επιβεβαιώσουν την υποστήριξη τους προς τους σύμμαχους της περιοχής. Άρματα μάχης, αυτοκινούμενο πυροβολικό και ελαφρά αναγνωριστικά

οχήματα των Αμερικανών Πεζοναυτών, ξεφορτώθηκαν πρόσφατα στο λιμάνι της Βρέμης στη Γερμανία και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν σιδηροδρομικώς διαμέσου ευρωπαϊκών κρατών σε μια επίδειξη δυνατότητας μεταφοράς βαρέως πολεμικού υλικού για υποστήριξη επιχειρήσεων, κατά την διάρκεια μιας κρίσης. Με τελικό προορισμό την εκπαιδευτική βάση του Νόβο Σέλο στη Βουλγαρία, το υλικό χρησιμοποιείται από Αμερικάνους Πεζοναύτες σε κοινή συνεκπαίδευση με συμμάχους και συνεργαζόμενους στο πλαίσιο της Συνεργασίας για την Ειρήνη. Η όλη ενέργεια είναι μέρος των επιχειρήσεων της Μόνιμης Δύναμης Μαύρης Θάλασσας (Black Sea Rotational Force), που εδρεύει στην Ρουμανία. Με την αναζωπύρωση της κατάστασης στην Ουκρανία η παρουσία στρατιωτικών δυνάμεων στην Ανατολική Ευρώπη, φαίνεται ότι θα είναι μια μόνιμη κατάσταση, για το ορατό τουλάχιστον μέλλον.

5. Συρία: Οδεύοντας προς την Λύση Υπό Δρ κ. Αλεξάνδρου Κούτση, Ομοτίμου Καθηγητού Μεσανατολικών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου

ι εξελίξεις στη Μέση Ανατολή τους τελευταίους μήνες περιστράφηκαν γύρω από τρεις βασικούς άξονες: Την ολοκλήρωση της συμφωνίας ΗΠΑ - Ιράν για το πυρηνικό πρόγραμμα, τον εμφύλιο πόλεμο στη Συρία και τίς αεροπορικές επιθέσεις της Τουρκίας εναντίον του Ισλαμικού Κράτους (ΙΣΙΣ), αλλά και Κουρδικών στόχων. Δύο σημαντικοί παράγοντες συνέβαλαν στην επίτευξη της συμφωνίας αυτής. Πρώτον, εκμεταλλευόμενη τους φόβους των Δυτικών δυνάμεων και του Ισραήλ, η Τεχεράνη μπλόφαρε στις διαπραγματεύσεις, θέτοντας κόκκινες γραμμές και απαιτώντας την πλήρη άρση των διεθνών κυρώσεων με αντάλλαγμα την εγκατάλειψη των σχεδίων της για ανάπτυξη πυρηνικών όπλων, ένα πρόΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

γραμμα στο οποίο δεν είχε ουσιαστικά δραστηριοποιηθεί και ουδέποτε είχε την πρόθεση να προωθήσει. Ο δεύτερος παράγοντας ήταν η εγκατάλειψη από την κυβέρνηση Ομπάμα της ιδέας αλλαγής του καθεστώτος στο Ιράν, αποδυναμώνοντας έτσι τη διαπραγματευτική της θέση. Η υπογραφή της συμφωνίας όμως, δεν πτόησε αυτούς που προσπάθησαν εξ αρχής να την εμποδίσουν. Τόσο το Ισραήλ όσο και το εβραϊκό λόμπυ στις ΗΠΑ, προέβαλλαν εμπόδια στην έγκρισή της από το Κογκρέσο. Όταν αυτό απέτυχε, άρχισαν να στρέφουν τις ενέργειές τους στο να αποτρέψουν την ομαλοποίηση των σχέσεων μεταξύ της Ουάσινγκτον και της Τεχεράνης, ώστε να μην ισχυροποιηθεί ο ρόλος του Ιράν στην περιοχή. Η Τουρκία και τα κράτη του Κόλπου,

ανακουφίστηκαν με τη συμφωνία, διότι ένα Ιράν με πυρηνικά όπλα, θα είναι ένας πολύ επικίνδυνος περιφερειακός αντίπαλος που δύσκολα θα αντιμετωπιστεί, ακόμα και από την Τουρκία. Εκείνο όμως, που τους ανησυχεί περισσότερο, είναι οι επιπτώσεις που θα έχει η άρση των κυρώσεων. Θεωρούν ότι η αποδέσμευση περίπου 100 δις δολαρίων, θα δώσει τη δυνατότητα στην Τεχεράνη, να υποστηρίξει οικονομικά και στρατιωτικά τους ομόθρησκους συμμάχους της, εντείνοντας έτσι τον πόλεμο μεταξύ των σιιτών και σουνιτών στην περιοχή. Επιπλέον, η άρση των κυρώσεων και η επιστροφή του Ιράν στη διεθνή διπλωματία, θα αυξήσει την επιρροή της, ανατρέποντας έτσι την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή. Στην αναδυόμενη αυτή απειλή, ήρ-

60 θαν να προστεθούν δυσάρεστες εξελίξεις στον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας. Οι στρατιωτικές επιθέσεις του καθεστώτος Άσσαντ, συνέχισαν να αποδυναμώνουν τις μετριοπαθείς αντιπολιτευόμενες ομάδες, χωρίς όμως να ανακαταλαμβάνουν οι κυβερνητικές δυνάμεις τα εδάφη τους. Το πρόγραμμα στρατιωτικής εκπαίδευσης της αντιπολίτευσης που ξεκίνησε η Αμερικανική κυβέρνηση στις αρχές του έτους, και το οποίο χρηματοδοτήθηκε με $ 500 εκατομμύρια, απέτυχε τραγι-

κά. Από τους 6000 εθελοντές που υπέβαλαν αίτηση, μόνο 1500 πέρασαν το πρώτο στάδιο της επιλογής, και από αυτούς μόνο 100-200 εκπαιδεύτηκαν. Εν τω μεταξύ, εκμεταλλευόμενοι την κόπωση που άρχισε να διακατέχει τα κυβερνητικά στρατεύματα, η αλ-Νούσρα (θυγατρική της αλ-Κάιντα) και το ΙΣΙΣ επέκτειναν το έλεγχο τους στο συριακό έδαφος. Μέσα στα πλαίσια αυτά, οι ΗΠΑ απεφάσισαν να βοηθήσουν την αντιπολίτευση και τους Κούρδους,βομβαρδίζοντας στόχους των Τζιχαντιστών. Η ενέργεια αυτή διευκόλυνε τους Κούρδους της Συρίας να απελευθερώσουν σημαντικά τμήματα των εδαφών τους, από τις δυνάμεις του ΙΣΙΣ. Η εξέλιξη αυτή θορύβησε την Άγκυρα, η οποία θεωρεί την ίδρυση αυτόνομου Κουρδικού κράτους στη βόρεια Συρία, ως μεγαλύτερη απειλή από το ΙΣΙΣ. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, οι Τζιχαντιστές αποτελούσαν ένα είδος άτυπων συμμάχων της, αφού επιτίθο-

νταν κατά του καθεστώτος Άσσαντ και στους Κούρδους. Τώρα με τους Αμερικανούς να βοηθούν τους Κούρδους, τα πράγματα άλλαξαν. Προκειμένου λοιπόν, να ελέγξει την πορεία των εξελίξεων, η Άγκυρα απεφάσισε τον Ιούλιο να αλλάξει πολιτική και να συμμετάσχει με τις ΗΠΑ στον πόλεμο κατά του ΙΣΙΣ, επιτρέποντας στις ΗΠΑ να χρησιμοποιούν τις νατοϊκές βάσεις στην Τουρκία, για να τους βομβαρδίζουν. Η Άγκυρα όμως παράλληλα, εκμεταλλεύτηκε τις επιχειρήσεις αυτές, για να εξαπολύσει τις δικές της επιθέσεις κατά των Κούρδων της Συρίας, με το πρόσχημα ότι επιδιώκει την εκκαθάριση των κουρδικών περιοχών, ώστε να εγκαταστήσει εκεί μια ζώνη ασφαλείας υπό τον δικό της έλεγχο, όπου μπορούν να βρουν άσυλο δυνάμεις της συριακής αντιπολίτευσης και σύριοι πρόσφυγες. Με τον τρόπο αυτό, πιστεύει ότι θα μπορέσει να ανατρέψει την ισορροπία δυνάμεων, επί του συριακού εδάφους. Το ενδεχόμενο να δημιουργήσουν οι ΗΠΑ μία ζώνη απαγόρευσης πτήσεων στο βόρειο τμήμα της Συρίας, με κίνδυνο να εμπλακούν με τη συριακή στρατιωτική αεροπορία στην προσπάθεια τους να προστατεύσουν τις θέσεις της αντιπολίτευσης, προκάλεσε έντονες ανησυχίες στη Μόσχα. Αρχικά προσπάθησε να μεσολαβήσει μεταξύ του Άσσαντ και της αντιπολίτευσης για την εξεύρεση μιας πολιτικής λύσης, άλλα η τελευταία επέμενε στην απομάκρυνση του σύριου Προέδρου ως προϋπόθεση, πράγμα που δεν δέχεται η Ρωσία. Στη συνέχεια πρότεινε να υπάρχει συντονισμός μεταξύ του καθεστώτος Άσσαντ και των μελών του διεθνούς συνασπισμού στον πόλεμο κατά του ΙΣΙΣ, αλλά τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Σαουδική Αραβία αρνήθηκαν, επιμένοντας ότι ο σύριος Πρόεδρος δεν έχει καμία θέση στο μέλλον της Συρίας. Τελικά, η Μόσχα άφησε να εννοηθεί ότι είναι διατε-

θειμένη να δεχθεί την παραίτηση του Άσσαντ, αλλά όχι την ανατροπή του καθεστώτος ή την απώλεια της κυριαρχίας των Αλεβιτών στο συριακό πολιτικό σύστημα. Για άλλη μια φορά, δεν υπήρχε θετική ανταπόκριση από τις ΗΠΑ και τη Σαουδική Αραβία. Υπό αυτές τις συνθήκες, η Ρωσία απεφάσισε στις αρχές Σεπτεμβρίου να εμπλακεί στρατιωτικά στην Συρία, αποστέλλοντας 2000 στρατιώτες, τεθωρακισμένα και αντι-αεροπορικούς πυραύλους τύπου SA-22. Ταυτόχρονα, προμήθευσε τη συριακή κυβέρνηση με μαχητικά και μη-επανδρωμένα αεροπλάνα. Το μήνυμα είναι σαφές: Η Μόσχα δεν θα επιτρέψει καμία επίθεση εναντίον του καθεστώτος Άσσαντ, είναι αποφασισμένη να λάβει ενεργό μέρος στην καταπολέμηση το ΙΣΙΣ, και διεκδικεί ουσιαστικό ρόλο στην διευθέτηση της συριακής κρίσης. Η ενέργεια αυτή άλλαξε ριζικά το πλαίσιο του παιχνιδιού. Οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν ήδη ότι δεν επιμένουν πια στην άμεση απομάκρυνση του Άσσαντ, ως προϋπόθεση για την εξεύρεση πολιτικής λύσης. Το Ισραήλ από την πλευρά του συνειδητοποίησε ότι δεν μπορεί πια να συνεχίσει τις αεροπορικές επιθέσεις εντός της Συρίας, προκειμένου να εμποδίσει τον εξοπλισμό της Χεζμπολλάχ. Ακόμα πιο ανησυχητικό, είναι το ενδεχόμενο να καταλάβει το ΙΣΙΣ τη νότια Συρία και τα Υψίπεδα του Γκολάν, απειλώντας έτσι άμεσα την ασφάλεια του εβραϊκού κράτους. Την ίδια στιγμή, η Τουρκία αντιλαμβάνεται ότι η οποιαδήποτε λύση στη συριακή κρίση, πρέπει να περιλάβει όχι μόνο τον Άσσαντ, αλλά και τους Κούρδους στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Το ίδιο ισχύει και για τη Σαουδική Αραβία, κυρίως σε ότι αφορά τη συμμετοχή του Ιράν. Μάλιστα, ο Ερδογκάν σημερα ανακοίνωσε ότι ο Άσσαντ μπορεί να συμμετάσχει στη διαδικασία εξεύρεσης πολιτικής λύσης. Ο χρόνος θα δείξει εάν η ανάμειξη της Ρωσίας θα συμβάλλει στην επίλυση του εμφυλίου στη Συρία, ή θα έχει την ίδια τύχη που είχε στο Αφγανιστάν. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Το Συνέδριο της Βιέννης και η Ευρωπαϊκή Παλινόρθωση 1814-1815 Υπό Δρ κ. Άγγελου Ι. Μάλφα

Ο πολιτικός χάρτης της Ευρώπης πριν από τη Σύσκεψη της Βιέννη

Μία σημαντική και ιδιαίτερα προσδιοριστική περίοδος για την ιστορία της νεώτερης – αλλά και της σύγχρονης – Ευρώπης υπήρξε το «Συνέδριο της Βιέννης (Congresso di Vienna)» που πραγματοποιήθηκε στη Βιέννη της Αυστρίας το έτος 1814 από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής εκείνης (Αυστρία, Ρωσία, Αγγλία και Πρωσία), όταν επικράτησαν ύστερα από την πολυετή περίοδο των ναπολεόντειων πολέμων. Ήταν ένα συνέδριο του οποίου τα αποτελέσματα – τα οποία έκαναν την εμφάνισή τους μέσα από ένα σύνολο καθοριστικών αποφάσεων που ελήφθησαν από τις τότε ηγέτιδες δυνάμεις – άλλαξαν τον ευρωπαϊκό χάρτη όχι μόνο γεωγραφικά, ή στα πλαίσια κάποιων συγκεκριμένων διασυνοριακών μεταβολών. Επέφεραν επίσης σημαντικές διαφοροποιήσεις και αναθεωρήσεις στις διεθνείς νομοθετικές διατάξεις που όριζαν τις σχέσεις μεταξύ των Κρατών, καθώς και στο πολιτικό, οικονομικό και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο σε ολόκληρο σχεδόν τον ευρωπαϊκό χώρο. Η γενεσιουργός αιτία των γεγο- τής της σύγκρουσης είχε σαν αποτένότων πού διαδοχικά οδήγησαν στη λεσμα την εξάπλωση και την καθολική διάσκεψη ανάγεται στην εποχή της επικράτηση των ιδεών της επανάσταέκρηξης της Γαλλικής επανάστασης, σης, καθώς και την εκ παραλλήλου και έχοντας για ενδιάμεση χρονική απόπειρα των μεγάλων δυνάμεων περίοδο τη στρατιωτική σύγκρου- για την αποκατάσταση της μοναρχίας ση της νέας επαναστατικής γαλλικής και της τάξης στην Ευρώπη μετά από κυβέρνησης και της εκ των υστέρων τη στρατιωτική ήττα του Ναπολέοντα αυτοκρατορίας του Ναπολέοντα του το 1814. Όλα αυτά τα ιστορικά αίτια 1ου (1769 – 1821), με τις άλλες μεγά- είναι ιδιαίτερης σημασίας, και αυτό λες δυνάμεις της Ευρώπης. Θεμελιώ- διότι το εν λόγω συνέδριο ως απαύδης αιτία της γαλλικής επανάστασης γασμά τους – καθώς και η ‘’Ιερά Συμμαήταν η ανατροπή της μοναρχίας και χία’’ που πραγματοποιήθηκε μετά το του ακόμη υπάρχοντος φεουδαρχι- πέρας των εργασιών του συνεδρίου, κού συστήματος, όχι μόνο στη γαλλι- στηριζόμενη στα θεσπίσματά του –, κή επικράτεια, αλλά και στην υπόλοι- προσπάθησε να πετύχει την εξάλειψη πη Ευρώπη. Επίσης ως συνέπεια των του αντίστροφου ιδεολογικού πόλου, συγκεκριμένων εξελίξεων υπήρξε η που σαν ισχυρός καταλύτης επέδρασε αντίδραση των βασιλικών οίκων της ανατρεπτικά και εξελικτικά στη μετέΕυρώπης που λειτούργησαν ως ένας πειτα πορεία των εθνών και των λαών ισχυρός πολιτικός παράγων, απέναντι της Ευρωπαϊκής ηπείρου. σε έναν διαφοροποιημένο ιδεολογικό Η επανάσταση στη Γαλλία (η οποία αντίποδα. Το τελικό αποτέλεσμα αυ- υπήρξε το πρωταρχικό στάδιο ενός ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

συνόλου έντονων και καθοριστικών καταστάσεων, των οποίων τα αποτελέσματα οδήγησαν στην πραγματοποίηση της διάσκεψης στη Βιέννη) προήλθε από μία σειρά ετερογενών αιτίων τα οποία αλληλένδετα μεταξύ τους οδήγησαν τελικά στην ευρεία λαϊκή εξέγερση, που στη συνεχεία επεκτάθηκε γεωγραφικά σε ολόκληρο σχεδόν τον ευρωπαϊκό πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό χώρο, δημιουργώντας ένα σύνολο διαρθρωτικών αλλαγών και μεταβολών καθορίζοντας τα πλαίσια μίας νέας διεθνούς πραγματικότητας. Είναι ένα σύνολο γεγονότων με χρονικό σημείο εκκίνησης το έτος 1789, και με διάρκεια έως το 1799, εντός των οποίων αναπτύχθηκαν συνδυαστικά οι πρωταρχικές αιτίες που ήταν κυρίως πολιτικές, σε συνδυασμό όμως με την επαχθή οικονομική κατάσταση που βίωνε την περίοδο εκείνη το γαλλικό βασίλειο, αντανακλώντας την προς τις τεράστιες και μεγάλου αριθμητικού εύρους λαϊκές μάζες. Είναι σημαντικό επίσης να αναφερθεί πως από τους κύριους πυρήνες ανάπτυξης και διάδοσης των επαναστατικών θεωριών και αντιλήψεων ήταν η λέσχη των Ιακωβίνων, καθώς και μια μερίδα αριστοκρατών η οποία ήταν διαποτισμένη από την ιδέα της συνταγματικής δημοκρατίας αυτό όπως ήταν φυσικό οδήγησε σε μία μετωπική σύγκρουση ανάμεσα στη συγκεκριμένη αριστοκρατική κάστα και το γαλλικό μοναρχικό καθεστώς – υπήρξε μία σύγκρουση του παλαιού παραδοσιακού καθεστώτος με εκείνους που ήταν θιασώτες της

62 ανωτερότητας του έθνους και της λαϊκής κυριαρχίας (το έθνος πάνω από τον λαό και τον ίδιο τον βασιλιά). Μια άλλη εξίσου σημαντική αιτία (πολιτικού χαρακτήρα) που οδήγησε στην αναπόφευκτη λαϊκή εξέγερση, εδραζόταν στην αδυναμία παραγωγής γενικού κυβερνητικού έργου από την πλευρά των τελευταίων Βουρβόνων μοναρχών της Γαλλίας, και κυρίως από την πλευρά του Λουδοβίκου του 16ου ο οποίος είχε προκαλέσει με την ανεπιτυχή του διοίκηση έντονα αρνητικά αποτελέσματα, κατά την περίοδο των δύο κυρίως τελευταίων δεκαετιών πριν από την επανάσταση, επιδρώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο καταλυτικά προς αυτήν την εξέλιξη. Οι εκπρόσωποι του γαλλικού διαφωτισμού είχαν για πρότυπό τους τον βρετανικό τρόπο διακυβέρνησης και εφαρμογής των εξουσιών, των οποίων οι λειτουργικές δομές στηρίζονταν στην περιορισμένη εξουσία του βασιλιά απέναντι στον θεσμό του κοινοβουλίου με τους εκλεγμένους από τον λαό αντιπροσώπους, με σημείο αναφοράς τη λειτουργία υφιστάμενων συνταγματικών κανονισμών με συνέπεια μία συνυπάρχουσα εφαρμοστική πολιτική διάρθρωση ανάμεσα στους δυο αυτούς εξουσιαστικούς πυλώνες. Ένας επίσης σημαντικός παράγων που κρίνεται επίσης ως καθοριστικός και ιδιαίτερης σημασίας, ήταν ή παρατεταμένη χρονικά και υψηλή (σχεδόν μόνιμη) οικονομική ύφεση, προκαλώντας μία έντονη και διαρκή οικονομική κρίση που έπληττε το βασίλειο τόσο σε μακροοικονομικό όσο και σε μικροοικονομικό πεδίο. Αυτή η κατάσταση ως αντανάκλαση της πολιτικής ρέουσας πραγματικότητας επέφερε τη διαρκή επιβολή όλο και μεγαλύτερων φόρων, με παράλληλη συνέπεια, τη μεγάλη αδυναμία είσπραξής τους καθώς ήταν αναγκαίοι για την βιωσιμότητα του τεράστιου κρατικού μηχανισμού. Οι φόροι καταβάλλονταν αποκλειστικώς από το ‘’τρίτο κράτος’’ (tiers ètat) που περιλάμβανε περίπου το 90%-95% του συνόλου του γαλλικού πληθυσμού

(αποτελείτο αποκλειστικά από τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα), όταν η αριστοκρατία και ο κλήρος ήταν μονίμως απαλλαγμένοι από την καταβολή τους. Επίσης στην οικονομική ύφεση συντελούσε και η μόνιμη τάση υψηλών πληθωριστικών τάσεων στις τιμές πώλησης και αγοράς των προϊόντων, καθώς την περίοδο εκείνη το γαλλικό κράτος είχε σχεδόν μηδενικό ακαθάριστο εθνικό προϊόν, εν αντιθέσει με τη Μεγάλη Βρετανία που είχε συγκριτικά αυξημένους εξαγωγικούς δείκτες προϊόντων με αντίστοιχη επίσης την υψηλή παραγωγή αγαθών, που αύξαναν διαρκώς με συνεχή θετικά πρόσημα, ως ένα κυρίαρχο δείγμα της οικονομικής της ανάπτυξης (λαμβάνοντας χώρα κυρίως μετά την έκρηξη της βιομηχανικής επανάστασης που είχε μετατρέψει την Αγγλία τον 19ο αιώνα στο μεγαλύτερο κεφαλαιοκρατικό έθνος). Εμφανής υπήρξε η προσπάθεια αφομοίωσης του αγγλικού οικονομικού καπιταλιστικού συστήματος του οποίου οι θεωρητικές βάσεις είχαν για υποστηρικτές του την επαναστατημένη και αντιδρώσα αριστοκρατία του Παρισιού, όταν αντιθέτως η γαλλική οικονομία καθοδηγείτο κυρίως από μεσάζοντες είσπραξης φόρων που δρούσαν υπέρ του ονόματος του βασιλιά. Με την έκρηξη της επανάστασης όλο αυτό το ιδεολογικό μείγμα αρχίζει σταδιακά να επεκτείνεται έξω από τα σύνορα του γαλλικού κράτους, με συνέπεια τα ιδεολογικά του συστατικά στοιχεία να διασκορπίζονται γεωγραφικώς σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη. Αυτή η χρονική φάση δραστικής διασποράς τερματίζει με την πτώση του Ναπολέοντα, έχοντας για φορέα της τα πεδία των πολεμικών επιχειρήσεων ανάμεσα στη Γαλλία και τις αντίπαλες μεγάλες δυνάμεις με τις επακόλουθες κατακτήσεις ευρωπαϊκών εδαφών, διαμορφώνοντας σε μεγάλο βαθμό τις λειτουργικές, πολιτικές και διοικητικές δομές των υπό κατάκτηση κρατών. Σημαντικός παράγων επίσης, υπήρξε και η κληροδότηση από τη βασιλεία των Βουρβόνων Μοναρχών προς τη νέα

επαναστατική κυβέρνηση, καθώς και η διαρκής τάση ή επιθυμία για μόνιμη εδαφική επέκταση των γαλλικών συνόρων. Η εξέλιξη όλων αυτών των γεγονότων διαμορφώθηκε και από έναν άλλο βασικό παράγοντα, την άμεση αντίδραση του έτερου και αντιπάλου ιδεολογικού πόλου που ήταν η συλλογική σχεδόν αντίδραση των βασιλικών οίκων της Ευρώπης θεωρώντας χρέος την υποστήριξή τους προς τον γάλλο μονάρχη, αλλά και εξαιτίας του φόβου τους για το ενδεχόμενο εξάπλωσης των δημοκρατικών και φιλελεύθερων ιδεών στο εσωτερικό των δικών τους βασιλείων τους. Το γεγονός που υπήρξε καταλυτικό ως προς την ενεργοποίηση αυτών των αντιδράσεων από την πλευρά των ευρωπαίων μοναρχών, ήταν η σύλληψη του Λουδοβίκου από τους επαναστάτες, όταν εκείνος αποπειράθηκε να εγκαταλείψει τη χώρα του τον Ιούνιο του 1791. Παρ’ ότι η πράξη της σύλληψης καταδικάσθηκε ομοφώνως από όλους τους μονάρχες, έμπρακτη όμως αντίδραση υπήρξε μονάχα από τον Αυτοκράτορα της Αυστρίας (Sacrum Imperatorem Romànum) του βασιλικού οίκου των Αψβούργων, Λεοπόλδο τον 2ο και διστακτικά στην αρχή, τον ακολούθησε ο βασιλιάς της Πρωσίας ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος ο 2ος. Η συμμαχία επικυρώθηκε με την διακήρυξη του Πίλνιτς στις 27 Αυγούστου 1791. Σκοπός της συμμαχίας ήταν η αποκατάσταση της πολιτικής και κοινωνικής τάξης στη Γαλλία με την επανενθρόνιση του Λουδοβίκου και ο εκφοβισμός των Ιακωβίνων, με το ενδεχόμενο ότι θα μπορούσε να υπάρξει άμεση στρατιωτική επέμβαση από την πλευρά των δύο κρατών με σκοπό την επιστροφή στην έννομη τάξη. Αρχικά τα αποτελέσματα από τη διακήρυξη των μέτρων της συμφωνίας υπήρξαν ανεπαρκή λόγω της ήπιας αντίδρασης και της απόστασης που κρατούσε η Πρωσία, αλλά και από την αδράνεια του ίδιου του Λεοπόλδου. Η δέσμευση του Φρειδερίκου για επιβολή μέτρων επήλθε τελικά ύστερα ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

63 1. United Kingdom Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington 2. Joaquim Lobo Silveira, 7th Count of Oriola 3. António de Saldanha da Gama, Count of Porto Santo 4. Sweden Count Carl Löwenhielm 5. Bourbon Restoration Jean-Louis-Paul-François 6. Austria Klemens Wenzel, Prince von Metternich 7. Bourbon Restoration André Dupin 8. Russia Count Karl Robert Nesselrode 9. Pedro de Sousa Holstein, 1st Count of Palmela 10. United Kingdom Robert Stewart, Viscount Castlereagh 11. Bourbon Restoration Emmerich Joseph, Duke of Dalberg 12. Austria Baron Johann von Wessenberg 13. Russia Prince Andrey Kirillovich Razumovsky 14. United Kingdom Charles Stewart, 1st Baron Stewart 15. Spain Pedro Gómez Labrador, Marquis of Labrador 16. United Kingdom Richard Le Poer Trench, 2nd Earl of Clancarty 17. Clear.gif Wacken (Recorder) 18. Austria Friedrich von Gentz (Congress Secretary) 19. Kingdom of Prussia Baron Wilhelm von Humboldt 20. United Kingdom William Cathcart, 1st Earl Cathcart 21. Kingdom of Prussia Prince Karl August von Hardenberg 22. Bourbon Restoration Charles Maurice de Talleyrand-Périgord 23. Russia Count Gustav Ernst von Stackelberg

από μία σειρά διπλωματικών κινήσεων και πρόσθετων συμφωνιών που αρχικώς ενεργοποιήθηκαν από την πλευρά του Αυστριακού αυτοκράτορα, και με την εκ νέου δέσμευση από τον Πρώσο ηγεμόνα, εμπεριέχοντας πλέον ένα καινούργιο σύμφωνο που όριζε μία κοινή στρατιωτική επέμβαση εναντίον της Γαλλίας, προσφέροντας ο καθένας αναλογικά σε επίπεδο στρατιωτικών δυνάμεων, συγκεκριμένο αριθμό στρατιωτών και οπλισμού. Την 1 Μαρτίου του έτους 1792 πεθαίνει ο Φρειδερίκος και στη διαδοχή ανεβαίνει ο υιός του Φραγκίσκος ο 2ος που υποστήριζε την άμεση επέμβαση στη Γαλλία, ο οποίος ως χαρακτήρας διέφερε σημαντικά από τον εγκρατή και συνετό πατέρα του, με αποτέλεσμα να αρχίσει να διακρίνεται μέσα στο συγκεχυμένο τοπίο που υπήρχε πως τελικά η σύγκρουση ανάμεσα στους επαναστάτες και τις δύο μοναρχικές δυνάμεις θα έφευγε από το ρητορικό πεδίο, παίρνοντας οριστικά σάρκα και οστά· ο χρόνος της επίθεσης καθορίστηκε από την Αυστρία και την Πρωσία προς τέλη Ιουλίου του ιδίου έτους. Τα γεγονότα όμως πήραν διαφορετική τροπή εξαιτίας των έντονων τάσεων επέκτασης της επανάστασης, πέρα από τα γαλλικά σύνορα. Η μεγάλη δυναμική της εξάπλωσης των επαναστατικών ιδεών προς τους άλλους λαούς της Ευρώπης με σκοπό ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

την απελευθέρωσή τους από τον κοινό τους εχθρό, τη μοναρχία, είχε ως αποτέλεσμα η επαναστατική κυβέρνηση Ντυμουριέ με έγκριση της γαλλικής νομοθετικής συνέλευσης να κηρύξει αυτή πρώτη τον πόλεμο στην Αυστρία στις 20 Απριλίου του τρέχοντος έτους. Από αυτό το χρονικό σημείο ανοίγει για την Ευρώπη μία μακρά περίοδος συγκρούσεων ανάμεσα στους γάλλους επαναστάτες (που εκπροσωπούνταν από τη δημοκρατική κυβέρνηση και την εθνοσυνέλευση) και τα μοναρχικά καθεστώτα, προκαλώντας μία αντιπαράθεση της οποίας οι ιδεολογικές αποκλίσεις και διαφορές εκφράστηκαν εκτός από την πολιτική σύγκρουση, στο διπλωματικό-στρατιωτικό και οικονομικό-εμπορικό πεδίο. Αυτό το χρονικό διάστημα που έχει ως αφετηρία του τις πολεμικές συγκρούσεις ανάμεσα στη Γαλλία και τον συμμαχικό άξονα, ολοκληρώνεται με το συνέδριο της Βιέννης το οποίο ακολούθησε αμέσως μετά τη συντριβή του Ναπολέοντα και των στρατευμάτων του, λειτουργώντας ως ο αναγκαίος ρυθμιστικός και εφαρμοστικός συντελεστής που θα αποπειράτο την νέα ευρωπαϊκή παλινόρθωση, επαναφέροντας την Ευρώπη στη σταθερότητα, και την χωρίς πλέον απόκλιση, ομαλότητα. Mε την ολοκληρωτική ήττα του Ναπολέοντα τερματίζεται ένας έντο-

νος από πλευράς γεγονότων ιστορικός κύκλος απόπειρας ριζικών μεταβολών και διαφοροποιήσεων σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής, της οικονομίας, της δικαιοσύνης (του δικαίου) και της διαστρωματικής αναδιάρθρωσης των κοινωνιών. Όμως παρ΄ όλη την αρνητική έκβαση που πήρε η απόπειρα για μία ευρύτερη και πλήρη αλλαγή στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, η πολιτική χάρτα της Ευρώπης μεταβλήθηκε ριζικά από την κληρονομιά που άφησε η γαλλική επανάσταση – χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο ναπολεόντειος αστικός κώδικας (code civil des Français), του οποίου επιμέρους σημεία ισχύουν μέχρι των ημερών μας σε διάφορες χώρες, κυρίως της δυτικής Ευρώπης. Συνοπτικά η περίοδος αυτή προσδιορίζεται από τη μία πλευρά από την επεκτατική και συγκρουσιακή ροπή της επανάστασης με σκοπό την απελευθέρωση των υπόλοιπων λαών της Ευρώπης από τον δεσποτισμό, και από την άλλη, από την σχεδόν ταχύτατη δημιουργία μιας σειράς συνασπισμών των αντίπαλων δυνάμεων, τόσο για την αναχαίτιση του γαλλικού επαναστατικού στρατού, όσο και για την εκ νέου επικράτηση και παγίωση των παραδοσιακών θεσμών, περιλαμβάνοντας ταυτόχρονα την εξάλειψη όλων εκείνων των αντιτιθέμενων φιλελεύθερων ιδεολογικών πλεγμάτων.

64 Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ: ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ

ετά τη στρατιωτική ήττα του Ναπολέοντα την άνοιξη του 1814 και την επακόλουθη πτώση της γαλλικής αυτοκρατορίας, οι νικήτριες δυνάμεις, η Αυστρία και η Πρωσία, καθώς και η Αγγλία με τη Ρωσία, εισέρχονται σε μία σειρά διαδικασιών επαναφοράς, με σκοπό την επίλυση των διαφόρων προβλημάτων όπως αυτά προέκυψαν μετά τη μακροχρόνια περίοδο των πολεμικών συρράξεων. Η έναρξη των εργασιών ανάγεται στο πρώτο σύμφωνο των Παρισίων, το οποίο υπογράφηκε στις 30 Μαΐου του 1814 ανάμεσα στη γαλλική μεταβατική κυβέρνηση, την οποία εκπροσωπούσε ο πρίγκιπας Ταλεϋράνδος (Charles Maurice de Talleyrand – Pèrigord), υπουργός των εξωτερικών επί Ναπολέοντος μέχρι και την πτώση του. Μετέπειτα διορίστηκε στο ίδιο αξίωμα επί βασιλείας Λουδοβίκου του 18ου, ενώ συμμετείχε στη σύσκεψης της Βιέννης ως ένας από τους κύριους πρωταγωνιστές της. Χάρη στη διπλωματική και πολιτική του ικανότητα, πέτυχε την εδαφική ακεραιότητα της Γαλλίας και την ομαλή έλευση του νέου μονάρχη. Με το σύμφωνο αυτό επικυρωνόταν επίσημα και η οριστική λήξη των εχθροπραξιών. Η σύνταξή του περιλάμβανε τρία βασικά σκέλη. Προέβλεπε την αποκατάσταση της μοναρχίας, την ενθρόνιση ενός εκ των Βουρβόνων μοναρχών, και συγκεκριμένα του Λουδοβίκου του XVIII (διετέλεσε βασιλιάς της Γαλλίας από το 1814 μέχρι και το 1824), και τέλος την επαναφορά του ‘’ius divinum’’ (νόμος εκ του Θεού εκπηγάζων) ως θεμελιακό σημείο από το οποίο προέρχεται η ίδια η βασιλική εξουσία. Ακόμη στις συμφωνίες μεταξύ των δύο πλευρών περιλαμβάνονταν και η απόσυρση των εναπομεινάντων στρατευμάτων από τα εδάφη εκείνα που είχαν κατακτηθεί, χωρίς όμως να υπάρχει η δυνατότητα

επίτευξης από την πλευρά της Γαλλίας κάποιας συμφωνίας υπέρ της ή αντίστοιχης διπλωματικής διαπραγμάτευσης – που να είναι δηλαδή εις θέση να ανατρέψει τις υπάρχουσες δυσάρεστες συνθήκες στις οποίες είχε περιέλθει η Γαλλία, καθιστώντας σχεδόν αδύνατη την όποια προσπάθεια ανατροπής τους. Ένα ακόμη σημαντικό συμφωνηθέν μέτρο περιλάμβανε και την απομείωση της στρατιωτικής ισχύος (χωρίς όμως την πλήρη εξάλειψής της) μέσω της αποκαθήλωσης του στρατιωτικού δυναμικού και του ανάλογου εξοπλισμού του σε όλα τα όπλα, προκαλώντας μία σημαντικότατη αδυναμία δράσης σε αυτόν τον τομέα, μετατρέποντας το γαλλικό βασίλειο σε μία εξ’ ολοκλήρου αποστρατικοποιημένη ζώνη (τη μοναδική έως τότε) εντός του ευρωπαϊκού εδάφους. Στο σύμφωνο των Παρισίων και με βάση το άρθρο 32του καταστατικού του χάρτη προβλεπόταν επίσης πως οι νικήτριες δυνάμεις θα προσέρχονταν στην πρωτεύουσα της Αυστρίας, τη Βιέννη, όπου θα συμμετείχαν σε ένα νέο συνέδριο με σκοπό τη λήψη συμπληρωματικών αποφάσεων για την τύχη της Ευρώπης με πρόθεση, να επαναφέρουν την κοινωνική και πολιτική κατάσταση στην περίοδο εκείνη που προϋπήρχε της γαλλικής επανάστασης, εξαλείφοντας συν τω χρόνο και με τη χρήση δραστικών και αποφασιστικών μέτρων, όλο το ιδεολογικό πλαίσιο του φιλελευθερισμού και των δημοκρατικών αντιλήψεων (το οποίο αργότερα θα ήταν και η αιτία των μετέπειτα εξελίξεων σε ολόκληρη σχεδόν την ευρωπαϊκή ήπειρο). Η ημερομηνία για την έναρξη των νέων διαδικασιών ορίστηκε για τις 16 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους και διήρκησε ως τις 9 Ιουνίου του 1815. Καθ’ όλη τη διάρκειά τους τέθηκαν ζητήματα πολλαπλού ενδιαφέροντος που είχαν σαν στόχο την παλινόρθωση (restitutus) της Ευρώπης, λόγω των ποικίλων δομικών προβλημάτων που προκάλεσε η επανάσταση. Σχετικά με την πρόοδο των διαδικασιών οι τέσσερις νικήτριες δυ-

νάμεις, που ορίζονταν και ως τα μέλη σύνθεσης του διευθυντηρίου, διόρισαν η κάθε μία από την πλευρά της έναν αντιπρόσωπό, ο οποίος θα συμμετείχε επί των κοινών αποφάσεων κατά τη διάρκεια του συνεδρίου. Η Αυστρία διόρισε τον πρίγκιπα Μέτερνιχ που προήδρευσε του συνεδρίου, η Πρωσία και η Ρωσία τους Χάρντενμπεργκ και Νεσελρόντε αντίστοιχα (παρά το πλευρό του βρισκόταν ο Ιωάννης Καποδίστριας ως μέλος της ρωσικής αντιπροσωπείας) και η Αγγλία από τη δική της πλευρά τον Κάσλρυ. Επίσης στο συνέδριο των τεσσάρων προστέθηκε αργότερα και ο πρίγκιπας Τελεϋράνδος που ήταν διορισμένος από τον γάλλο μονάρχη, διατελώντας χρέη εντεταλμένου διαπραγματευτή με σκοπό την προώθηση των συμφερόντων της Γαλλίας. Σκοπός του συνεδρίου ήταν η προσπάθεια ανασύνθεσης και παλινόρθωσης (restitutus) της παραδοσιακής ευρωπαϊκής πολιτικής χάρτας, μέσα από τη επιστροφή στη νομιμότητα και την ισορροπία. Περιλάμβανε την αποκατάσταση και την εκ νέου νομιμοποίηση των βασιλικών δυναστειών (Αncien Regime), καθώς και την πλήρη επαναφορά των εξουσιών τους. Στις αποφάσεις που λήφθηκαν επιβάλλονταν ακόμη η επιστροφή στους κανονισμούς του μεσαιωνικού φεουδαρχικού δικαίου, με τον Θείο νόμο (ius divinum) ν’ αποτελεί το σημείο αναφοράς όλων των εξουσιών, και αυτό διότι, οι παραδοσιακοί θεσμοί στο σύνολό τους είχαν καταλυθεί σε όλα τα βασίλεια και τα κράτη που είχαν βρεθεί υπό την κυριαρχία του Ναπολέοντα. Για να επιτευχθεί όμως αυτό θα ήταν αναγκαία η επιβολή και μία συν τω χρόνω δυναμική υπερίσχυση των αντιλήψεων που εκπροσωπούσαν οι νικητές, υπερκεράζοντας τις αντίστοιχες της επανάστασης μαζί με την ταυτόχρονη εξάλειψη και εξουδετέρωση των θιασωτών της που ανήκαν κυρίως στην ευρωπαϊκή αστική τάξη, οι οποίοι υποστήριζαν την εφαρμογή ριζικών πολιτικοκοινωνικών και οικονομικών αλλαγών, περιλαμβάνοντας ως θεμελιώδεις αρχές ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

65 την ύπαρξη έθνους και την αυτοδιάθεση των λαών, καθώς και τις ατομικές ελευθερίες. Ένα επίσης σημαντικό σημείο που θα εξεταζόταν στο συνέδριο ήταν και εκείνο της νέας σχεδίασης και επαναπροσδιορισμού του γεωπολιτικού και γεωστρατηγικού χάρτη της Ευρώπης, εφαρμόζοντας μία καινούργια χάραξη συνόρων με σκοπό τη δημιουργία σφαιρών επιρροής, που θα είχε σαν συνέπεια τη δημιουργία μικρών κρατών - δορυφόρων περιφερειακώς τοποθετημένων και εφαπτόμενων των γαλλικών συνόρων, εδαφικές δηλαδή μεταβολές μέσω της εφαρμογής της αρχής των αντισταθμίσεων. Η ύπαρξη αυτών των μικρών κρατών (σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο ορίζονται ως statum pulvillum) θα υλοποιούταν με σκοπό τη συγκράτηση της Γαλλίας σε περίπτωση που θα επαναλαμβανόταν από την πλευρά της μία πιθανή εξωσυνοριακή επεκτατική τάση, σε μία επαναλαμβανόμενη προσπάθεια ανατροπής των παραδοσιακών θεσμών, και εν γένει, όλων των αναδιαρθρώσεων που η παλινόρθωση θα είχε πετύχει. Με το τέλος των εργασιών του συνεδρίου υπογράφηκε από κοινού ένας καταστατικός χάρτης που απαριθμούσε 141 άρθρα όπου το καθένα ξεχωριστά περιλάμβανε ένα σύνολο παραγράφων – η επικύρωση των οποίων επήλθε με τελική υπογραφή στις 9 Ιουνίου 1815 –, που καθόριζαν εκτός από τις διασυνοριακές μεταβολές μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, και έναν σημαντικό αριθμό νέων κανονισμών που όριζαν για πρώτη φορά σημαντικές και καινοτόμες εφαρμογές μέτρων σε επίπεδο συνεργασίας στις μεταξύ τους εμπορικές σχέσεις. Περιλαμβάνονταν επιπλέον καινούργιες διατάξεις πάνω σε ζητήματα διεθνούς εμπορικού δικαίου, προβάλλοντας νέους ρυθμιστικούς κώδικες για την ελεύθερη διέλευση και μεταφορά εμπορευμάτων μέσω των μεγάλων ποταμών από εμπορικά ποταμόπλοια, τους όρους χρήσης των θαλάσσιων λιμανιών καθώς και την αναπροσαρμογή κόστους επί των τεΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Η Ευρώπη το 1815

λωνιακών δασμών επί των εμπορικών προϊόντων. Στις αποφάσεις περιλαμβάνονταν ακόμη και η απαγόρευση του εμπορίου νέγρων που προέρχονταν από την αφρικανική ήπειρο με προορισμό την Ευρώπη, και την αμερικανική ήπειρο. Με την αναδιάταξη των συνόρων οι αλλαγές που καθορίστηκαν προσδιορίζονταν συνοπτικά ως εξής. Η Αυστρία υπέγραψε συμφωνίες με τη Πρωσία και τη Ρωσία, για τον τρόπο κυριαρχίας πάνω στην Πολωνία και τη Σαρδηνία. Επίσης υπό την κυριαρχία των Αψβούργων πέρασε η περιοχή της Τοσκάνης, το δουκάτο του Μιλάνο και η δημοκρατίας της Βενετίας (Repubblica di Venezia). Με τα καινούργια πλέον δεδομένα, κάτω από την αυστριακή κυριαρχία βρέθηκε και η νεοϊδρυθείσα γερμανική ομοσπονδία, η οποία αποτελείτο από 39 κράτη που περιλάμβαναν και το μεγαλύτερο μέρος του γερμανικού πληθυσμού (ο υπόλοιπος σχεδόν πληθυσμός βρισκόταν εγκατεστημένος στα εδάφη της πρωσικής πλευράς). Η Ρωσία από την πλευρά της προσάρτησε μέρος της Πολωνίας, της Φιλανδίας και της Βεσαραβίας, πετυχαίνοντας περεταίρω επέκταση των εδαφών της προς τα δυτικά, πλησιάζοντας σχεδόν μέχρι την κεντρι-

κή Ευρώπη. Η Πρωσία προσάρτησε τα γερμανικά εδάφη που βρίσκονταν στην ανατολική πλευρά του Ρήνου, πετυχαίνοντας έτσι μία μεγάλη γεωγραφική έκταση μεταξύ Γαλλίας και Ρωσίας, όπου πλέον χάρη στη θέση και διάταξη των συνόρων της, θα αποτρέπονταν πιθανά επεισόδια μεταξύ των δύο αυτών κρατών, που μπορεί να λάμβαναν χώρα στο μέλλον εξαιτίας των μεταξύ τους αρνητικών σχέσεων. Η Αγγλία εντός του ευρωπαϊκού εδάφους πέρασε μονάχα υπό τον έλεγχό της τα νησιά του Ιονίου, στις βασικές όμως προσαρτήσεις της μετά την ήττα του Ναπολέοντα περιλαμβάνονταν οι πρώην γαλλικές αποικίες, με αποτέλεσμα η Μεγάλη Βρετανία να επεκταθεί ακόμη περισσότερο ως παγκόσμια δύναμη του ποντοπόρου και διεθνούς εμπορίου, ενισχύοντας υπερθετικά την οικονομική της ανάπτυξη. Με τη θέσπιση της νέας γεωπολιτικής χάρτας το κράτος του Βατικανό παρέμεινε στην εξουσία του Πάπα, και τη δικαιοδοσία της καθολικής εκκλησίας. Η Ολλανδία από την πλευρά της προσάρτησε το Βέλγιο όπου γεννήθηκε το βασίλειο των κάτω χωρών, και στο βασίλειο της Σαρδηνίας προσαρτήθηκαν τα εδάφη του Πεδεμόντιου και της Γένοβα. Ακόμη στις

66 οριστικές εδαφικές τροποποιήσεις περιλαμβάνονταν κ’ ένα πλήθος διατάξεων που περιλάμβαναν ένα ευρύ ρυθμιστικό φάσμα για τα έθνη της Ιταλίας και της Γερμανίας, επιβάλλοντας τη μόνιμη διάσπασή τους σ’ ένα μεγάλο αριθμό βασιλείων, φέουδων και δουκάτων, τα νομικά αυτά πρόσωπα θα παρέμεναν κάτω από αυτό το καθεστώς κυριαρχίας για μισό ακόμη αιώνα. Στις τελικές συμφωνίες του συνεδρίου της Βιέννης περιλαμβάνονταν επίσης και η ουδετερότητα του ελβετικού κράτους. Σε σχέση με τις παραπάνω ανακατατάξεις γεωπολιτικού και γεωστρατηγικού πεδίου οι νικητές θα προσπαθούσαν να πετύχουν μία αναταξινόμηση και συστηματοποίηση του ευρωπαϊκού χώρου, με σκοπό την ταχεία επίλυση των ποικίλων προβλημάτων που προέκυψαν από τους πολέμους, όπως και των δυσκολιών που θα εμφανίζονταν στη συνέχεια κατά την περίοδο της επερχόμενης ειρήνης.

Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

ημαντικό σημείο καθ’ όλη τη διάρκεια των εργασιών του συνεδρίου της Βιέννης, υπήρξε η είσοδος της Γαλλίας ως ισότιμου συνομιλητή τον Ιανουάριο του 1815 απέναντι στις μεγάλες δυνάμεις. Αρχιτέκτονας της επίτευξης αυτής στην κύρια επιτροπή του διευθυντηρίου ήταν ο πρίγκιπας Ταλεϋράνδος, ο οποίος χάρη στη διπλωματική του δεινότητα πέτυχε την εκ των υστέρων συμμετοχή της Γαλλίας στις διαδικασίες των συμμαχικών συσκέψεων – οι πολλαπλές του ικανότητες θεωρούνται μέχρι και σήμερα ένα από τα βασικά σημεία αναφοράς πάνω στην τέχνη της διπλωματίας και λόγω των ικανοτήτων του υπήρξε και ο κύριος αντίπαλος του πρίγκιπα Μέτερνιχ. Υπήρξε εκφραστής και υποστηρικτής της νομιμότητας, της ισορροπίας και της αλληλεγγύης μεταξύ των εθνών της Ευρώπης, που ως

CENT JOURS

O Ταλλεϋράνδος

ένα σύνολο εννοιών πίστευε ότι θα έβρισκαν εφαρμογή μόνο μέσα από τις θεμελιώδεις αρχές και ιδεώδη της παραδοσιακής μοναρχίας. Μετά την αποκατάσταση της μοναρχίας που ακολούθησε της πτώσης του Ναπολέοντα, ο Ταλλεϋράνδος ως εκπρόσωπος πλέον του νέου Βουρβόνου μονάρχη συμμετείχε στο συνέδριο, παρά την αντίθετη γνώμη που εξέφρασαν αρχικά μέσω των εκπροσώπων τους οι ηγέτιδες δυνάμεις· πέτυχε με ανάλογη διπλωματική μεθοδολογία οι εταίροι του να συνειδητοποιήσουν, και τέλος να αποδεχθούν, τη μη ύπαρξη ευθύνης του γάλλου ηγεμόνα για τα δεινά που προκάλεσε η επανάσταση, και μετέπειτα ο Ναπολέων, και αυτό διότι καθαιρέθηκε των αξιωμάτων του λόγω ανωτέρας βίας. Το διευθυντήριο του παρόντος συνεδρίου θα απαριθμούσε εφεξής μαζί με τη συμμετοχή της Γαλλίας πέντε ισχυρές δυνάμεις, δημιουργώντας ένα σύνολο ισορροπίας που θα λειτουργούσε ως ένας κεντρικός μηχανισμός κατεύθυνσης στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο. Η νέα αυτή συμμαχική δομή ονομάστηκε από τον εκπρόσωπο του βρετανικού στέμματος Κάσλρυ ‘’ευρωπαϊκό κοντσέρτο’’ (leading powers). Εν κατακλείδι αυτό το σχήμα ισχύος θα ήταν και ο διαμορφωτικός πυρήνας που θα καθοδηγούσε τις μικρότερες χώρες, που τελούσαν κάτω από ένα καθεστώς άτυπης υποταγής (subjectio), επιφέροντας, αλλά και εδραιώνοντας ταυτόχρονα, ένα καινούργιο status quo στο μεγαλύτερο κομμάτι του ηπειρωτικού ευρωπαϊκού χώρου.

ο γεγονός εκείνο που μετέβαλε και έθεσε εκ νέου σε αρνητική θέση τη Γαλλία – η οποία πλέον αποτελούσε κύριο μέλος του συνεδρίου – απέναντι στους συμμάχους, ήταν η περίοδος που ο Ναπολέων ανέλαβε εκ νέου (αλλά για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα) την εξουσία στη Γαλλία. Είναι ή περίοδος των εκατό ημερών (cent jours) που οδήγησε το γαλλικό κράτος στο να εκπέσει ως ισότιμος συνομιλητής των μελών του συνεδρίου. Με τη γνωστοποίηση της ανάληψης της εξουσίας από τον Βοναπάρτη κοινοποιείται από τους συμμάχους στις 13 Μαρτίου του 1815, και με βάση τα εν ισχύ άρθρα και τις διεθνείς νομικές διατάξεις, πολιτικά έκνομος. Λίγο μετά την άφιξή του στη γαλλική πρωτεύουσα ανακηρύσσεται αυτοκράτορας εγκαθιδρύοντας παράλληλα κυβέρνηση συνταγματικού τύπου, ενώ λίγο πριν την είσοδό του στο Παρίσι (20 Μαρτίου 1815) ο βασιλιάς Λουδοβίκος αποχωρεί από τη Γαλλία για να μπορέσει να ζητήσει άσυλο σε άλλους βασιλικούς οίκους. Με αφορμή την παρούσα εξέλιξη αποφασίστηκε κατά τη διάρκεια του συνεδρίου από τις μεγάλες δυνάμεις η εφαρμογή άμεσης στρατιωτικής εμπλοκής και αντιπαράθεσης, για την οριστική εξάλειψη της δυνατότητας παραμονής στην εξουσία του Ναπολέοντα, θεωρούμενος απειλή όχι μόνο για το ίδιο το γαλλικό έθνος, αλλά και για ολόκληρη την Ευρώπη. Η λήψη της συλλογικής αυτής απόφασης υλοποιήθηκε μέσω μιας καινούργιας συμμαχίας (έβδομη συμμαχία), που απαρτίζετο από έναν μεγάλο αριθμό κρατών· η σύνθεση του συγκεκριμένου συμμαχικού σχήματος περιλάμβανε την Αγγλία, την Αυστρία, τη Ρωσία, την Πρωσία, το βασίλειο των κάτω χωρών, καθώς και το βασίλειο της Σαρδηνίας μαζί με ένα μεγάλο μέρος της γερμανικής συνομοσπονδίας. Η τελική λύση δόθηκε στο φλαμανδικό χωριό Βατερλό στις 18 Ιουνίου του 1815, κατά τη διΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

67 άρκεια της εκστρατείας του Ναπολέοντα Βοναπάρτη για την κατάκτηση του Βελγίου. Η συντριπτική ήττα του από τα στρατεύματα της έβδομης συμμαχίας υπήρξε και η τελευταία πράξη των ναπολεόντειων πολέμων – μετά την έκβαση της μάχης εξορίστηκε στο νησί της αγίας Ελένης στον Ατλαντικό ωκεανό, όπου πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του μέχρι και τον θάνατό του στις 5 Μαΐου 1821. Η περίοδος των εκατό ημερών και οι συνέπειές της λειτούργησαν ως έναυσμα για να ενδυναμωθεί περεταίρω η αρχική τετραπλή συμμαχία, οδηγώντας εκ νέου τις δυνάμεις που απάρτιζαν το διευθυντήριο (που προέκυψε από τη σύσκεψης της Βιέννης) σε μία καινούργια διαδικασία λήψης αποφάσεων, παρ’ ότι οι εργασίες του συνεδρίου είχαν κλείσει λίγες ημέρες πριν από τη μάχη του Βατερλό. Μετά τη νίκη των στρατευμάτων του συνασπισμού υπογράφηκε το δεύτερο σύμφωνο του Παρισιού που προέβλεπε περαιτέρω κυρώσεις και παρεμβάσεις στο εσωτερικό της Γαλλίας, διαφοροποιημένο όμως σε μεγάλο βαθμό ως προς το πρώτο σύμφωνο που είχε υπογραφεί περίπου δύο χρόνια νωρίτερα. Στις αποφάσεις περιλαμβάνονταν αρχικά η γεωγραφική περιστολή των συνόρων στο σημείο που βρισκόταν το 1790, και η δημιουργία μικρότερων ενδιάμεσων κρατών, ανάμεσα στη Γαλλία και τις άλλες μεγάλες χώρες. Επίσης το γαλλικό κράτος θα ήταν υποχρεωμένο να καταβάλει χρηματικές αποζημιώσεις, καθώς και διά επιβολής να δεχθεί στα σύνορά του και για μία περίοδο πέντε ετών την εγκατάσταση 150.000 στρατιωτών που θα παραχωρούνταν αναλογικά από τους νικητές με βάση τις επιμέρους δυνατότητές τους. Τέλος αποφασίστηκε η επιστροφή του βασιλιά και η εγκαθίδρυση της μοναρχίας. Οι αποφάσεις ελήφθησαν και επικυρώθηκαν με πράξη συμφώνου στο Παρίσι στις 20 Νοεμβρίου του 1815, ανάμεσα στη Γαλλία και την τετραπλή συμμαχία (που περιλάμβανε την Αγγλία, την Αυστρία, τη Ρωσία και την Πρωσία). ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Ο πρίγκιπας Klemens Lothar von Metternich-Winneburg

Η ΙΕΡΑ ΣΥΜΜΑΧΙΑ

ετά την οριστική πτώση του Ναπολέοντα από την εξουσία του γαλλικού κράτους διακρίνεται μέσα από μία επιπλέον οπτική γωνία η άμεσα ανεμπόδιστη παρέμβαση στα εσωτερικά ενός κράτους, στην περίπτωση που δεν θα συμπεριφέρεται σύμφωνα με αυτό που επιβάλουν οι ισχύοντες διεθνείς κανονισμοί, ρόλος των οποίων είναι ο καθορισμός των πλαισίων της νομιμότητας με σημείο αναφοράς κάποιες και υπό συλλογική μορφή δικαιϊκές επιβολές. Πάνω σε αυτές τις αρχές θα κινηθούν εφεξής οι μεγάλες δυνάμεις του ευρωπαϊκού χώρου, με τη δημιουργία ενός δραστικού συμμαχικού σχήματος που θα έχει σαν σκοπό του τη διατήρηση της έννομης τάξης και της ισορροπίας μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, με σημείο αναφοράς τις αποφάσεις που ελήφθησαν στο συνέδριο της Βιέννης. Με αφορμή την άνοδο του Ναπολέοντα στην εξουσία (έστω και προσωρινή με μια περίοδο διάρκειας εκατό ημερών) και τους κινδύνους που αυτό εγκυμονούσε λόγω της ταχείας εξάπλωσης των ιδεών της επανάστασης, υπογράφεται στις 16 Σεπτεμβρίου του 1815 η δημιουργία μιας αποτρεπτικής και κατασταλτικής ταυτόχρονα στρατιωτικής συμμαχικής δύναμης με σκοπό την εξάλειψη παρόμοιων φαινομένων στην περίπτωση επανεμφανίσεώς τους. Το σχέδιο επινοήθηκε από τον ίδιο τον Τσάρο της Ρωσίας Αλέξανδρο

τον 1ο, και εκπονήθηκε επιμελώς και με μεγάλη ακρίβεια από τον πρίγκιπα Μέτερνιχ – με έμμεσες πιέσεις προς τον αυτοκράτορα της Αυστρίας πέτυχε να τον πείσει να στηρίξει άμεσα την πρωτοβουλία του Τσάρου, παρουσιάζοντας τόσο εκείνον όσο και το ρωσικό κράτος, ως αληθινούς θιασώτες και υποστηρικτές της παραδοσιακής μοναρχίας και του πατερναλισμού. Μεταξύ των συμμετεχόντων σ’αυτήν την ένωση, που ονομάστηκε Ιερά Συμμαχία, εκτός από τη Ρωσία, εισχώρησαν ο αυτοκράτορας της Αυστρίας, Φραγκίσκος ο 1ος, καθώς και ο βασιλιάς της Πρωσίας, Φρειδερίκος Γουλιέλμος ο 3ος. Εναντίον της Ιεράς Συμμαχίας και με έντονα αρνητικό ύφος εκφράστηκε ο Κάστλρινγκ που διατελούσε στο συνέδριο καθήκοντα εκπροσώπου του βρετανικού θρόνου, θεωρώντας αυτού του είδους την κίνηση σαν μία πράξη απερίσκεπτη και καθαρά μυστικιστική απέναντι στους άλλους συμμάχους. Στο επίπεδο όμως των διεθνών σχέσεων και της διπλωματίας διακρίνονταν οι πραγματικοί λόγοι που το Ηνωμένο Βασίλειο απείχε της Ιεράς Συμμαχίας, ως συμμετέχων μέλος. Η κύρια αιτία εδραζόταν στην υποβόσκουσα αντιπαλότητα που υπήρχε με το αντίπαλο δέος, τη Ρωσία, καθώς η συμμαχία αυτή (η Ιερά Συμμαχία) θεωρείτο σαν μία επιπλέον αφορμή από την πλευρά του Τσάρου για επέμβαση στα εσωτερικά των ευρωπαϊκών κρατών, προκαλώντας μονίμως ανταγωνιστικές ροπές ανάμεσα στις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Τα δύο συγκεκριμένα κράτη στην πραγματικότητα ήταν και τα ισχυρότερα στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Η Αγγλία από τη δική της πλευρά ήταν μία χώρα που αναπτύσσονταν διαρκώς εξαιτίας της ισχυρότατης οικονομίας της και του διεθνούς εμπορίου, ενώ η Ρωσία λόγω της μεγάλης της δημογραφίας και της πληθυσμιακής ανάπτυξης, καθίστατο με βάση τα αριθμητικά δεδομένα ως η ισχυρότερη στρατιωτική ηπειρωτική δύναμη επί χερσαίου εδάφους. Αντίθετο στη δημιουργία της Ιεράς Συμμαχίας ήταν επίσης και

68 το μικρό κράτος του Βατικανό. Ο Πάπας έβλεπε με καχυποψία τη στρατιωτική συμμαχική σύγκλιση των τριών ηγεμόΟ Αλέξανδρος Υψηλάντης νων, λόγω της διαφορετικότητας του χριστιανικού χάρτη, ο οποίος αν και αρχικά υπήρξε δόγματος στο οποίο ανήκε ο καθένας σημαντικά περιορισμένος (ως προς τις ξεχωριστά∙ η από κοινού συγκεκριμέ- λειτουργίες του ρυθμιστικού του πλαινη ενέργεια στηριζόταν από έναν χρι- σίου που όριζαν τις μεταξύ των μεγάστιανό ορθόδοξο, που ήταν ο τσάρος, λων δυνάμεων σχέσεις), υπήρξε άμεσα τον καθολικό αυτοκράτορα της Αυ- συγκεκριμενοποιημένος ως προς την στρίας και τον ηγεμόνα της Πρωσίας επίτευξη του επιθυμητού αποτελέπου ανήκε στο προτεσταντικό δόγμα. σματος, μέσα από την ύπαρξη εμπεΑκόμη στη συμμαχία δεν μπορούσε να ριεχόντων συνθετικών στοιχείων που εισχωρήσει η Οθωμανική αυτοκρατο- θα όριζαν την ομαλή και απρόσκοπτη ρία, διότι ο Σουλτάνος, όπως και ένα εφαρμογή του. Στις προθέσεις των τριμεγάλο πληθυσμιακό της κομμάτι δεν ών μεγάλων δυνάμεων εντασσόταν η καταστολή πιθανών επαναστατικών ασπαζόταν στον χριστιανισμό. Η πραγματοποίηση της Ιεράς Συμ- κινημάτων που θα εμφανίζοντο είτε μαχίας έγινε στο όνομα της δικαιο- τοπικά και περιφεριακά, είτε σε διεσύνης, της αγάπης και της ευημερίας θνές επίπεδο – δηλαδή η συλλογική μεταξύ των λαών, έχοντας για επι- ή μερική απόπειρα ανατροπής της στέγασμά της τη χριστιανική πίστη η υπάρχουσας πολιτικής κατάστασης, οποία εγγυάτο τη συνοχή πάνω στη που διά θείου νόμου οριζόταν από τη συνεργασία των μελών της και τη μέγι- μοναρχία και την παράδοση. Μέσω στη δυνατή ενδυνάμωση των σχέσεών αυτών των αποφάσεων η συμμαχία τους, περιλαμβάνοντας ταυτόχρονα θα προσπαθούσε να ανατρέψει εθνιως ενοποιητικό στοιχείο την υπακοή κιστικές ροπές, στόχος των οποίων θα όλων των χριστιανών μοναρχών και ήταν η παγίωση της αυτοδιάθεσης και ηγεμόνων της Ευρώπης. Η βασική ελευθερίας των λαών μέσα από την αρχή καθορισμού αυτού του πλαισί- παροχή ατομικών δικαιωμάτων, καου περιλάμβανε ένα ευρύ κανονιστικό θώς και η οριστικοποίηση πολιτικού corpus ρυθμιστικών διατάξεων, και μία χάρτη συνταγματικού τύπου (ακολουκατ’ ακολουθία σειρά απαραίτητων δι- θώντας πιστά τη δομή του αγγλικού αδικασιών που θα έπρεπε να εφαρμό- μοντέλου διακυβέρνησης)∙ η διαρζονται με σκοπό την υλοποίηση ειδι- κής επιτήρηση των τριών συμμάχων κών παρεμβατικών ενεργειών, που θα επέβαλε μία σχεδόν ολική κυριαρχία επιδίωκαν τη μεταβολή της εκάστοτε πάνω στους λαούς της Ευρώπης, αποδιάταξης σε πολιτικό, οικονομικό και τρέποντας μελλοντικές αποκλίσεις την στρατιωτικό πεδίο∙ η τριμερής συμμα- καθεστηκυΐα ευρωπαϊκή πολιτική χία μέσω της αρχής της παρέμβασης, τάξη πραγμάτων. Συνεπώς η μοναρθα ασκούσε μόνιμη επιτήρηση στα χία θα θωρακιζόταν απέναντι σε ενδευπόλοιπα κράτη με σκοπό την επίτευ- χόμενες εθνικιστικές εξάρσεις, σκοπός ξη της ομαλότητας και της ισορροπί- των οποίων θα ήταν η ανατροπή της ας. Η δραστηριότητα του νέου συνα- παράδοσης και του Ancien Règime, με σπισμού θα καθοριζόταν στην από την επίτευξη εξάλειψης κάθε μελλοκοινού δράση που θα ήταν βασισμέ- ντικής απόπειρας νομιμοποίησης επανη στη λειτουργία ενός καταστατικού ναστατικών κυβερνήσεων.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΟΡΑΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΝΩΜΕΝΗ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

α γεγονότα που οδήγησαν στην αναπόφευκτη έλλειψη συνοχής των έως τώρα στενών συμμαχικών δεσμών μεταξύ των μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών, που εξήλθαν νικητές ύστερα από τη μακρά χρονική περίοδο της στρατιωτικής αντιπαράθεσης με τις γαλλικές στρατιωτικές δυνάμεις, εκδηλώθηκαν αρχικά τον Ιούλιο του 1830, έχοντας για σημείο έναυσης τη Γαλλία με μια σειρά από σημαντικές εσωτερικές πολιτικές ανατροπές. Είναι το σημείο εκείνο που σε μικρό βάθος χρονικού ορίζοντα θα είναι η αιτία που θα οδηγήσει μέσα από μία σειρά σημαντικών εξελίξεων, στην πρώτη διαρράγηση των διακρατικών σχέσεων μεταξύ των συμμάχων. Θα είναι επίσης η πρώτη φορά που θα υπάρξει διάσταση σε τμήμα του πυρήνα των ισχυρών ευρωπαϊκών κρατών, με συνέπεια την δημιουργία δύο βασικών συνασπισμών μέσα στην ίδια τη συμμαχία – από τη μία πλευρά υπήρξε ο συνασπισμός της Γαλλίας και της Αγγλίας, και από την άλλη ένας δεύτερος σχηματισμός, που περιλάμβανε την Αυστρία, την Πρωσία και τη Ρωσική αυτοκρατορία. Με την παρισινή επανάσταση του Ιουλίου του 1830 καθαιρέθηκε από τις δημοκρατικές δυνάμεις ο βασιλιάς Κάρολος ο 10ος, και στον θρόνο τον διαδέχθηκε ο βασιλιάς Λουδοβίκος Φίλιππος της Ορλεάνης (ο οποίος χαρακτηριζόταν από μετριοπαθή φιλελευθερισμό)∙ υπήρξε για πρώτη φορά από φορέα βασιλικού αξιώματος μία πολιτικά διαρθρωτική μεταβολή στο μοναρχικό καθεστώς, προκαλώντας την οριστική πτώση της βασιλείας των Βουρβόνων μοναρχών επί γαλλικού εδάφους. Ο νέος μονάρχης, στ’ όνομα του έθνους, προέβη στη θέσπιση και την οριστική νομιμοποίηση συντάγματος, που θα ήταν και το σημείο αναφοράς της νέας μορφής διακυβέρνησης, συνδυάζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τις λειτουργίες του μοναρχικού και του ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

69 δημοκρατικού πολιτεύματος. Την ίδια περίοδο εξεγέρσεις σημειώθηκαν και στην Πολωνία, οι οποίες όμως καταπνίγηκαν από ρωσικές κατασταλτικές δυνάμεις, ενώ αντίστοιχες ταραχές που έκαναν την εμφάνισή τους – ωστόσο με μικρότερη και ηπιότερη ένταση ως προς τις αντίστοιχες που συνέβησαν στη Γαλλία – στα ιταλικά και τα γερμανικά βασίλεια, έληξαν με παρέμβαση των αυστριακών στρατευμάτων· δι- Η Ευρώπη το 1818 μετά αφοροποιημένη ήταν το συνέδριο της Βιέννης η κατάσταση στα γερμανικά βασίλεια που βρίσκονταν υπό ανατρεπτικό πολιτικό κείμενο, απέπρωσικής κυριαρχίας, όπου παρ’ όλες ναντι στο καθεστώς της παράδοσης τις κοινωνικές αναταραχές (πολιτικού και τις ευρύτερες γενικά ευρωπαϊκές κυρίως χαρακτήρα) πέτυχαν για πρώ- μοναρχικές δομές. Σημαντικοί επανατη φορά κάποια σημαντική οικονομική στατικοί πυρήνες υπήρξαν επίσης στη και βιομηχανική ανάπτυξη, καθώς και Γαλλία (Φεβρουάριος του 1848) όπου την επίτευξη τελωνιακής διασυνορια- επετεύχθη η καθαίρεση της ιουλιανής κής ένωσης, με την κεντρική διοίκηση μοναρχίας με τη διακήρυξη της δεύαυτού του μηχανισμού να βρίσκεται τερης δημοκρατίας, με πρόεδρο τον κάτω από τον έλεγχο του πρωσικού Λουδοβίκο Ναπολέοντα Βοναπάρτη κράτους. Κατά τη διάρκεια του 1848 η (που ήταν ανιψιός του αυτοκράτορα Ευρώπη βρίσκεται ξανά σε μιά γενικευ- Ναπολέοντα Ι). Γίνεται ο πρώτος πόλεμένη αναταραχή εξαιτίας νέων, και ιδι- μος για την ιταλική ανεξαρτησία ενάαίτερα εκτεταμένων – τόσο από πλευ- ντια στους αυστριακούς, με εξεγέρσεις ράς πολιτικής πίεσης όσο και λόγω του αρχικά στη Λομβαρδία, τη Βενετία και γεωγραφικού τους εύρους – επαναστα- τη Σαβοΐα. Στη Γερμανία πραγματοποιτικών κινημάτων. Οι κοινωνικές ομάδες είται η πρώτη πανγερμανική συνέλευπου προκαλούσαν τις συγκεκριμένες ση στην πόλη της Φρανκφούρτης, με ταραχές προέρχονταν, ή κατά ένα μέ- αντικείμενο την εφαρμογή λειτουργίρος υποκινούνταν, από τη μπουρζου- ας συνταγματικών μοντέλων σε όλα τα αζία που περιλάμβανε τους διανοού- γερμανικά βασίλεια. μενους και τους ρομαντιστές, καθώς Τον επόμενο χρόνο (1849) σε μία και από ένα μέρος της μεγαλοαστικής προσπάθεια ευρείας εφαρμοστικής ευρωπαϊκής τάξης που επιζητούσε την κλίμακας αποφασίζεται από την Ιερά απελευθέρωση του εμπορίου και της Συμμαχία η δεύτερη παλινόρθωση, οικονομίας σε τοπικό και διεθνές επί- όπου παρ’ όλα αυτά θα ήταν συγκριτιπεδο. Την ίδια χρονιά γίνεται η διακή- κώς αρκετά περιορισμένη ως προς τη ρυξη του κομμουνιστικού μανιφέστου δυναμική και το αποτέλεσμά της, απέ(Manifest der Kommunistischen Partei) ναντι στην αντίστοιχη που είχε λάβει από τον Κάρλ Μάρξ και τον Φρειδερί- χώρα κατά τα έτη 1814-1815. Ο βασικο Έγγελο, θεωρούμενο από τους βα- κός λόγος που οδήγησε προς την εξέσιλικούς οίκους ως ένα εξ ολοκλήρου λιξη αυτή ήταν επειδή οι θεμελιώδεις ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

αρχές μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων του διευθυντηρίου – που είχαν σμιλευθεί τόσο κατά τη διάρκεια της γαλλικής επανάστασης, όσο και κατά τις περιόδους των πολέμων με τα γαλλικά επαναστατικά στρατεύματα και εκείνης του συνεδρίου της Βιέννης –, είχαν αρχίσει να χάνουν τη δυναμική τους υπόσταση με συνέπεια τη σταδιακή αποδόμηση των δεσμών συνεργασίας μεταξύ των μελών του διευθυντηρίου. Το τελικό γεγονός που συνέβαλε καθοριστικά στην οριστική διάλυση των δεσμών αυτών υπήρξε ο πόλεμος της Κριμαίας κατά τα έτη 1854-1856, κατά τη διάρκεια του οποίου υπήρξαν δύο βασικές αντιμαχόμενες παρατάξεις. Στα αντίπαλα εμπόλεμα μέρη περιλαμβάνονταν, από τη μία πλευρά η Ρωσία και από την άλλη η Αγγλία με τη Γαλλία, ενώ κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών εισήρθαν στη διπλή στρατιωτική συμμαχία η Αυστρία και η Πρωσία. Σε αυτό το σημείο διακρίνεται μεταξύ των συμμάχων και πρώην νικητών η προκύπτουσα διαφορά πάνω στις γεωπολιτικές βλέψεις μέσα από την προσπάθεια δημιουργίας σφαιρών επιρροής, εμπεριέχοντας τα μικρότερα βασίλεια και κράτη ως προς τη διανομή εδαφών, όταν, κατά την περίοδο του συνεδρίου της Βιέννης η γεωγραφική και συνοριακή τους αναδιάταξη επετεύχθη μέσω της διπλωματίας και των ειρηνικών διαπραγματεύσεων. Στις κύριες αιτίες περιλαμβάνονταν ένα σύνολο εδαφικών και κυρίως οικονομικών-εμπορικών αξιώσεων, που διαχώριζαν τα επιμέρους οικονομικά και στρατηγικά συμφέροντα μεταξύ των ισχυρών κρατών

70 της συμμαχίας. Οι ρώσοι ήθελαν να δείξουν ότι προστατεύουν τους ορθόδοξους χριστιανικούς πληθυσμούς που βρίσκονταν στην επικράτεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, και γι’ αυτόν τον λόγο ο Τσάρος Νικόλαος ο 1ος ζητούσε από την Υψηλή Πύλη συγκυριαρχία στα οθωμανικά εδάφη που βρίσκονταν στην ευρωπαϊκή πλευρά. Από την πλευρά του ο συνασπισμός που περιλάμβανε την Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία, δεν ήθελε να απολέσει την επιρροή του στις περιοχές της νότιας και της ανατολικής Μεσογείου, και ιδιαίτερα τον έλεγχο στα λιμάνια και τις θαλάσσιες εμπορικές οδούς που συνέδεαν την Ευρώπη με την ανατολή. Γι’ αυτόν τον λόγο η προσπάθεια της Αγγλο - Γαλλικής συμμαχίας έριχνε ιδιαίτερο βάρος στη στήριξη του μεγάλου ασθενή της Ευρώπης, που ήταν κατά την περίοδο εκείνη, η Οθωμανική αυτοκρατορία. Στα αίτια του κριμαϊκού πολέμου εκτός από την αντιπαράθεση γύρω από το ζήτημα των οθωμανικών εδαφών (αφορμή της οποίας υπήρξε ο έλεγχος πάνω σ’ αυτά), περιλαμβανόταν και η προσπάθεια μίας γεωστρατηγικής υπεροχής σε ολόκληρη την Ασία ανάμεσα στους βρετανούς και τους ρώσους – επιτυγχάνοντας οφέλη και οι δύο πλευρές τόσο από την οικονομική όσο και από την εμπορική εκμετάλλευση των εκεί αποικιών –, με σκοπό τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής (the grate game). Μετά το τέλος του πολέμου της Κριμαίας η Ρωσία έχοντας πλέον χάσει τον πόλεμο, βρίσκεται τελικά απομονωμένη από τους παλαιούς της συμμάχους. Η Αυστρία αν και αρχικά δεν ήθελε να συμμετάσχει στον πόλεμο εναντίον της Ρωσίας διότι στην ουγγρική εξέγερση του 1849 η δεύτερη είχε συνεισφέρει με στρατιωτική βοήθεια, στην προσπάθεια καταστολής της, λόγω του ενδιαφέροντός της για πολιτική επιρροή στα Βαλκάνια προσχώρησε τελικά στην πλευρά των συμμάχων. Η Πρωσία αν και κράτησε αρχικά ουδέτερη στάση κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών, συμμετείχε εν τέλει ως ισότιμος συνομιλητής στις τε-

φερόντων του κάθε ευρωπαϊκού κράτος. Όσο για κάποια έθνη οι συνεχείς προσπάθειές τους για εθνικό-κυριαρχικό και πολιτικό αυτοπροσδιορισμό, θα υλοποιηθούν κυρίως μετά τη λήξη του Μεγάλου Ευρωπαϊκού Πολέμου (19141918), όπου πλέον θα έχει έλθει και το ουσιαστικός τέλος της παραδοσιακής μοναρχικής ισχύος.

Βιβλιογραφία Ο Τσάρος Αλέξανδρος της Ρωσίας

λικές διαπραγματεύσεις, εισερχόμενη όμως στο πλευρό των νικητών. Το τέλος των εχθροπραξιών επικυρώθηκε με τη συνθήκη των Παρισίων που έλαβε χώρα στις 30 Μαρτίου του 1856 όπου ο νέος τσάρος ο Αλέξανδρος ο 2ος – ο οποίος διαδέχθηκε στον θρόνο τον Νικόλαο μετά τον θάνατό του –, αποδέχθηκε πλήρως τους όρους των νικητών, με καθοριστική συνέπεια την οριστική ανακοπή της προσπάθειας επέκτασης της Ρωσίας προς την περιοχή των Βαλκανίων και τη Μεσόγειο θάλασσα. Επίσης μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων σημαντικό γόητρο απέκτησε η Γαλλία, με αποτέλεσμα να αναδυθεί από τη δυσχερή και ταπεινωτική θέση στην οποία είχε περιέλθει, λόγω της επανάστασης και των ναπολεόντειων πολέμων. Σε αυτού του είδους την αναγνώριση καθοριστικό ρόλο είχαν οι διπλωματικές ενέργειες από την πλευρά του γάλλου αυτοκράτορα Καρόλου Λουδοβίκου Ναπολέοντα Βοναπάρτη (ή Ναπολέων ο 3ος). Tα γεγονότα αυτά λειτούργησαν ως η καθοριστική αφορμή που οδήγησε στο να χαθούν τα πιστεύω του Ancien Regime, ενισχυόμενα ιδεολογικά κατά τη χρονική περίοδο των ετών 18141815, με αποτέλεσμα οι στενοί συμμαχικοί δεσμοί που οι τότε μεγάλες δυνάμεις διατηρούσαν μεταξύ τους, να αρχίσουν να χάνουν οριστικά την πρωτογενή τους συνοχή. Από εδώ και πέρα η λέσχη των ισχυρών θα δοκιμάζεται από εντάσεις και αναταράξεις, λόγω των ιδιαίτερων και ξεχωριστών συμ-

Diritto internazionale, A. Cassese, ed. Il Mulino 2006 Congresso di Vienna, ed. Stampa imperiale 1815 La rivoluzione francese, P. Gaxotte, ed. Mondadori 1997 Congresso di Vienna, A. Alani, ed. Roma 1847 Biografie e ritratti di uomini politici e storici del XIX sec - Il principe di Metternich, ed. Giuserre Maestri, 1859 La rivoluzione francese, F. Furet D. Richet, ed. Laterza 2003 La società feudale, M. Bloch, ed. Torino 1949 La restaurazione e il trattato di Vienna, Traduzione alla lingua italiana C. Cantù, ed. Corona e Caimi 1864 Trattato e convenzioni, P. R. Raimondi, ed. Napoli 1816 Les Cent-Jours, D. de Villepin, ed. Perrin 2001 Diplomazia della restaurazione, H. Kissinger, ed. Garzanti 1973 Ricostruzione-Talleyrand a Vienna (1814-1815), G. Ferrero, ed. Milano Les vingt jours, J. Tulard, ed. Fayard 2001 Storia della politica internazionale nell’età contemporanea, Guido Formigoni, ed. Il Mulino 2000 Introduzione storica al diritto medievale, M. Ascheri, ed. Giappichelli 2007 The Greek struggle for indipendence, D. Dakin, B. T. Batsford Ltd 1973 The age of revolution 1789-1848, E. J. Hobsbawm, New American library 1962 The age of capital 1848-1875, E. J. Hobsbawm, Weidenfeld and Nicolson 1976 La rèvolution française, G. Lefebvre, Presses universitaires de France 1989 Ο κυβερνήτης Καποδίστριας, Α. Ι. Δεσποτόπουλου, Μ. Ι. Ε. Τ. 1996 Η ευρωπαϊκή πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρια, Π. Β. Πετρίδη, εκ. Τολίδη 1988 Διεθνείς πολιτικές και στρατιωτικές συνθήκεςσυμφωνίες και συμβάσεις, Χ. Γ. Νικολάου, εκ. Φλώρου 1996 Enciclopedia Cattolica, Ente per l’enciclopedia cattolica e per il libro cattolico, ed. Città del Vaticano. Εγκυκλοπαίδεια ΗΛΙΟΣ. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος – Larousse – Britanica. Enciclopedia Cattolica, Ente per l’enciclopedia cattolica e per il libro cattolico, ed. Città del Vaticano. Εγκυκλοπαίδεια ΗΛΙΟΣ. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος – Larousse – Britanica. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Γυναίκα και Ένοπλες Δυνάμεις: «Αρρενοποίηση» η Στρατιωτικοποίηση της Γυναίκας, Κοινωνιολογικοί Προβληματισμοί

Υπό Δρ κ. Καφφέ Γεωργίου, Αναπληρωτή Καθηγητή Στρατιωτικής Κοινωνιολογίας Σ.Σ.Ε.

ς γνωστόν ο στρατός υπήρξε από ανέκαθεν μια κατεξοχήν ανδροκατούμενη περιοχή, μια πλήρως «αρρενοποιημένη» κοινωνική ομάδα1. Πάντα διαφαινόταν ένα προβάδισμα στην επιθυμία των γυναικών για κατάταξη λόγω επαγγελματικής σιγουριάς. Ωστόσο όπως διαφάνηκε από την αρχή της ιδέας για ένταξη των γυναικών στις ένοπλες δυνάμεις, ο στρατός δεν ήταν θεσμικά τόσο έτοιμος να εντάξει άμεσα και να στρατιωτικοποιήσει τις γυναίκες. Στην αρχή αυτό που διαπιστώθηκε ως φαινόμενο ήταν η τάση να ζητάται από τη σύγχρονη γυναίκα περισσότερο να «αρρενοποιείται», δηλαδή να συμπεριφέρεται ανδρικά, παρά να στρατιωτικοποιείται κι εδώ υπήρξε μια σχετική σύγχιση για το τι θέλει ακριβώς ο σύγχρονος στρατός από τη γυναίκα. Το ερώτημα λοιπόν τέθηκε στη βάση του αρχικά εσφαλμένα κατά την εκτίμησή μας διότι απαιτήθηκε από τη γυναίκα στρατιώτη να προσαρμοστεί σε ένα κατ’εξοχήν αρρενοποιημένο περιβάλλον γεμάτο προκαταλήψεις και στερεότυπα. Αρχικά άλλωστε για παράδειγμα δεν υπήρχαν καν ολοκληρωμένες μελέτες ακόμα και για το ποιές είναι οι ελάχιστες στοιχειώδεις απαιτήσεις για την καθημερινή διαβίωση μιας γυναίκας σε τέτοιο εξειδικευμένο χώρο όπως είναι ένα στρατόπεδο. Επιπλέον η συντριπτική πλειοψηφία αυτών που ασχολήθηκαν με το θέμα ήταν άνδρες. Είναι χαρακτηριστικό πως ένα πρώτο μέλημα ήταν να λειτουργήσει κομμωτήριο στο στρατόπεδο στο Γουδί, αντί να γίνει μια πιο γενική προσέγγιση και παρέμβαση σε ζήτήματα προσωπικής υγειϊνής των γυναικών, σε όλα τα στρατόπεδα όπου επρόκειτο να υπηρετήσουν. Δεν ήταν όμως μόνον αυτό. Τα ουσιαστικότερα προβλήματα στρατιωτικοποίησης που αντιμετώπισαν αρχικά οι γυναίκες, αφορούσαν στη συμπεριφορά απέναντί τους, στις σχέσεις με τους συναδέλφους και την καθημερινή συμβίωση, ακόμα και στο πως απεθυνόταν κάποιος σε μια γυναίκα στρατιώτη. Τα στρατιωτικά παραγγέλματα για παράδειγμα έπρεπε να αλλάξουν: «Ανδρες! Προσοχή! Ημιανάπαυση!» Πως να εκφωνηθεί τέτοιο παράγγελμα σε ένα μικτό πλέον στραΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

τιωτικό άγημα; Τα στρατιωτικά εμβατήρια που πάντοτα χαρακτηρίζονταν από την ανδροπρεπή ηχητική τους μεγαλοπρέπεια στο εξής θα έπρεπε να γίνει αντιληπτό πως οι γυναικείες φωνές προσέδιδαν μια διαφορετική χροιά, που δεν αλλοίωνε μεν ούτε τη μεγαλοπρέπεια όπως και το περιεχόμενο, άλλαζε όμως στα αυτιά της κοινωνίας την συνήθη ανδροπρεπή βαρύτονη ακουστική. Οι στρατιωτικές παρελάσεις άλλαξαν επίσης, κάτι πολύ σημαντικό που είχε να κάνει με την εικόνα του στρατού, τη συμβολικότητα ακόμα και τη φανατσίωση του μέσου πολίτη στο «είδωλο» που λέγεται στρατός. Πως, με ποιό ποσοστό συμμετοχής, σε ποιά θέση εντός του αγήματος, με τι στολή, ποιό παράστημα και εμφάνιση για παράδειγμα στα γυναικεία μαλλιά και τι οπλισμό θα παρέλεαυναν οι γυναίκες έτσι ώστε να μην πληγεί η «αρρενοπότητα», το αγέρωχο και στρατοπρεπές παράστημα στο οποίο είχε συνηθίσει η κοινωνία; Χρειάστηκαν νέοι σχεδιασμοί ακόμα και για τα βασικά είδη ιματισμού που έπεσαν στενά για τις γυναίκες, ιδιαίτερα στις περιοχές λεκάνης και στήθους, το

κράνος λόγω των διαφορετικών ανατομικών διαστάσεων της γυναικείας κεφαλής και των μαλλιών, τα άρβυλα, ακόμα και το λουρί του τυφεκίου έπρεπε να αντικατασταθεί με μεγαλύτερο λόγω στήθους, για να μπορούν οι γυναίκες να αναρτούν διαγώνια επί του θώρακος το όπλο. Στην Αμερική υπήρξαν μάλιστα και έρευνες επιστημόνων του αμερικανικού πενταγώνου που έδειξαν πόση διαφορά υπήρχε, αφού οι γυναίκες είχαν κατά μέσο όρο 55% της μυϊκής δύναμης ενός μέσου άνδρα και μόλις 67% της αντοχής του. Επίσης στις αρχές της δεκαετίας του 1980 οι έρευνες έδειχναν πως οι γυναίκες ήταν ελαφρύτερες σε μάζα, υποδεέστερες και πιο αργές στην ταχύτητα κατά γυμνάσια. Ταυτόχρονα, είχε παρατηρηθεί στις ΗΠΑ την ίδια εποχή πως ένα 8% των γναικών απουσίαζε καθημερινά από τις στρατιωτικές υπηρεσίες λόγω εγκυμοσύνης και μάλιστα στο στρατό των ΗΠΑ οι γυναίκες που απέκτησαν παιδί χωρίς να είναι παντρεμένες, είχαν φτάσει ήδη τότε τις 18 000 περίπου. Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι με την είσοδο της γυναίκας τα κρούσματα σεξουαλικής παρενόχλησης αυξήθηκαν κατακόρυφα, αν και είναι εξαιρετικά δύσκολο σε ένα τέτοιο ευαίσθητο θέμα, πάρα από τις επίσημα καταγεγραμμένες στα στρατοδικεία υποθέσεις να βρει κανείς ακριβή στοιχεία.

Τελικά οι λύσεις ήταν σχετικά απλές και βρέθηκαν γρήγορα χωρίς ουσιαστική αλλοίωση της στρατιωτικής παρουσίας, τόσο στις παρελάσεις όπου συμμετείχαν και συμμετέχουν πάντοτε γυναίκες, όσο και στην καθημερινή εμφάνιση των γυναικών με τη στρατιωτική στολή ανάμεσα στους πολίτες. Οι στολές των γυναικών διατήρησαν το στρατοπρεπή και αυστηρό τόνο που πρέπει να διαθέτει μια στολή. Η εμφάνιση ήταν κι αυτή ανάλογη με τα μαλλιά πιασμένα από πολλαπλά σημεία έτσι ώστε να μην προεξέχουν ιδιαίτερα από το καπέλλο ή το κράνος. Αφενός δεν επλήτετο η στρατιωτική εικόνα και επιβλητικότητα του πολεμιστή, αφετέρου δεν αλλοιωνόταν ιδιαίτερα το θηλυκό παρουσιαστικό και η διαφορετικότητα πλέον του στρατού, λόγω της παρουσίας της γυναίκας. Ασφαλώς και στην αρχή η εικόνα περιείχε κάτι το καινοφανές και «περίεργο» για τον πολίτη. Η γυναίκα στρατιώτης δεν είναι ακόμα και σήμερα στη χώρα μας, 37 χρόνια μετά μια εικόνα η οποία αφήνει αδιάφορο τον μέσο πολίτη. Η γυναίκα στρατιώτης συνεχίζει να διεγείρει, να φαντασιώνει, να παραπέμπει στην Αμαζόνα, στην σκληράδα του πολεμιστή, στο «αντρο-γύναικο» της λαϊκής φαντασίας, στη Μπουμπουλίνα και καπετάνισσα της Επανάστασης του 1821, τη Σουλιώτισσα, στην γυναίκα-μαχητή που είναι έτοιμη για όλα. Παράλληλα όμως η «περιέργεια» της κοινωνίας δεν σταματά εκεί. Πολλοί σήμερα φαντασιώνονται ακόμα στην αντίληψη πως οι γυναίκες στρατιώτες δεν είναι «φυσιολογικές» και πως διαθέτουν περαιτέρω χαρακτηριστικά ή κάποιες άλλες ιδιαιτερότητες, τόσο στην προσωπικότητα όσο ακόμα και στην σε-

ξουαλικότητα ή και την εμφάνιση. Η λαϊκή φαντασίωση ανάγει την εικόνα της γυναίκας πολεμιστή σε μια ψηλή, γιγαντόσωμη, με ανδροπρεπή φωνή «καπετάνισσα», με εμφανή στοιχεία «χοντροκομμένου» σώματος, ίσως και με ένα εφηβικό τύπο μουστακιού που γράφει στο ατημέλητο και αυστηρό πρόσωπο χωρίς τα κλασικά γυναικεία χαρακτηριστικά και καμιά εμφανή θηλυκότητα. Τα πράγματα πάντως μόνο έτσι δεν εξελίχτηκαν, όσο κι αν η λαϊκή φαντασίωση οργίασε, ακόμα και όταν σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις επιβεβαιώθηκε βλέποντας κάποιες τέτοιες «αντρο-γυναίκες». Αυτό γιατί οι περιπτώσεις αυτές υπήρξαν ελάχιστες και τελικά οι γυναίκες, παρά την αναγκαία στρατιωτικοποίηση που υπέστησαν προκειμένου να αποτελέσουν αξιόπιστο και αξιόμαχο κομμάτι του σύγχρονου επαγγελματικοποιημένου στρατού, διατήρησαν τα βασικά θηλυπρεπή χαρακτηριστικά που σίγουρα κάνουν μια γυναίκα να μην περνάει απαρατήρητη ανάμεσα σε πολλούς άντρες, ακόμα και στο αυστηρό στρατιωτικό περιβάλλον. Οι γυναίκες αξιωματικοί με τη στολή, καλογυμνασμένες και περιποιημένες πάντοτε, δεν αφήνουν εύκολα αδιάφορο το ανδρικό βλέμμα. Διατηρούν και βελτιώνουν συνεχώς την εμφάνιση και το στρατιωτικό τους παράστημα χωρίς να χάνουν τίποτε από το γυναικείο προφίλ και την ομορφιά, καταρίπτοντας τις αντιλήψεις ότι οι στρατιωτίνες είναι συνήθως άσχημες, υπέρβαρες, και «αντρογυναίκες» . Αυτό υπήρξε βέβαια και συνεπάκολουθο της συμμετοχής, σε μια ισχυρή πια μειοψηφία, στελεχών γυναικών αξιωματικών, που πλέον αντιλαμβάνονται με διαφορετική οπτική γωνία και καθορίζουν τελικά το πως θα γίνει αυτός ο βέλτιστος συνδυασμός της θηλυκότητας και του στρατιωτικού παραστήματος έτσι ώστε η γυναίκα να παραμείνει γυναίκα πάνω απ’ όλα. Το ζήτημα λοιπόν εν τέλει δεν ήταν να «αρρενοποιηθεί» η γυναίκα για να μεταβληθεί σε έναν ικανότατο πολεμι-

στή. Αλλωστε η αποτελεσματικότητα δεν εξαρτάται από το πόσο «ανδροπρεπής» φαίνεται ο πολεμιστής, αλλά τι στη πραγματικότητα είναι και πως μπορεί να το εξωτερικεύσει στη πράξη, δηλαδή στην πολεμική επιχείρηση. Η γυναίκα στρατιώτης διατήρησε τα βασικά θηλυκά της χαρακτηριστικά, απαραίτητα και για την ίδια της την ψυχο-κοινωνική ισορροπία και την αναζήτηση της ταυτότητάς της. Αυτό άλλωστε είναι απαραίτητο διότι η γυναίκα συνεχίζει εκτός από στρατιώτης να χρειάζεται την αυτοεπιβεβαίωση ως γυναίκα, φίλη, ερωμένη, σύζυγος, μητέρα. Έτσι προέκυψε ως φυσικό κοινωνικό συνεπακόλουθο και το ερώτημα γιατί αυτοί οι γυναικείοι κοινωνικοί ρόλοι γιατί θα έπρεπε να αποτελέσουν κάτι το ασυμβίβαστο και κάτι το αταίριαστο με την στρατιωτική σταδιοδρομία. Μήπως ο άνδρας στρατιωτικός δεν θα έπρεπε να αναλαμβάνει τους κοινωνικούς ρόλους που του αναλογούν έξω από την κύρια στρατιωτική αποστολή του; Ρόλοι όπως του συζύγου και του πατέρα, ασφαλώς και δεν αποτελούν εμπόδιο για μια αξιοπρεπή στρατιωτική καριέρα, ακριβώς το αντίθετο μάλιστα. Ένας ολοκληρωμένος καλός αξιωματικός πάντοτε έχει στο πλάι του μια καλή σύζυγο να τον στηρίζει, μια στοργική μητέρα για να πλαισιώνει το θεσμό της οικογένειας, παραμένοντας πάντοτε ο ίδιος, εξίσου ένας καλός πατέρας και σύζυγος. Το ίδιο λοιπόν ισχύει και για τη γυναίκα στρατιωτικό σήμερα, μετά από όλα αυτά τα χρόνια επιτυχούς συμμετοχής στις ένοπλες δυνάμεις. Μια ολοκληρωμένη αξιωματικός, σίγουρα αξίζει να έχει στο πλάι της έναν καλό σύζυγο και στοργικό πατέρα, διατηρώντας η ίδια τους κοινωνικούς ρόλους της συζύγου και της μητέρας που της αναλογούν. Μη ξεχνάμε, ο ίδιος ο στρατός άλλωστε επιδιώκει στην ομαλή οικογενειακή ζωή των στελεχών του που αποτελεί ουσιαστική προϋπόθεση ομαλής λειτουργίας του ανθρωπιστικού και κοινωνικού παράγοντα, προκειμένου, διαθέτοντας μια ισορροπημένη κοινωνική πλαισίωση να μπορούν να διαθέτουν ψυχοκοινωνικό ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

73 κίνητρο και να αποδίδουν καλύτερα στον στρατιωτικό τομέα. Είναι λοιπόν προφανές ότι η πάροδος του χρόνου κατέδειξε πόσο σημαντικό ήταν να μην θιγεί η γυναικεία κοινωνική φύση και το θηλυκό μέρος της γυναίκας, κατά την στρατιωτικοποίησή της. Η αντίληψη ότι θα έπρεπε να «αρρεονοποιηθεί» η γυναίκα στρατιώτης,εγκαταλείφθηκε εν τη γενέσει της. Η γυναίκα κατάφερε με επιτυχία και μεταβλήθηκε προοδευτικά σε ένα αποτελεσματικό επιχειρησιακό στρατιώτη, διατηρώντας τα βασικά θηλυκά της γνωρίσματα. Ωστόσο το ζητούμενο ήταν και παραμένει γιατί ο στρατός έχει ανάγκη από γυναίκες. Μόνο για επειχειρησιακούς λόγους; Μπορεί να αξιοποιήσει καλύτερα τη γυναικεία συμμετοχή ο στρατός σήμερα μετά από τα πρώτα χρόνια εμπειρίας και διαφυλικότητας στις ένοπλες δυνάμεις ή απλά γίνεται το άνοιγμα αυτό προκειμένου να εφαρμοστεί απλά και μόνον σε ένα ακόμα τομέα, αυτόν των Ενόπλων Δυνάμεων, η εργασιακή ισονομία των φύλων; Σημαντική βοήθεια στις παρατηρήσεις αυτές, προσέφερε και το γεγονός πως οι απαντήσεις στα παραπάνω θεωρητικά ερωτήματα, άρχισαν να δίνονται και με πιο πρακτικό τρόπο. Οι γυναίκες απέδειξαν το αυτονόητο, πως μπορούσαν δηλαδή όταν το επιθυμούσαν πραματικά να στρατιωτικοποιηθούν και να ανταπεξέλθουν σε οποιαδήποτε αποστολή στο στρατό, ακόμα και στα πεδία της μάχης. Ωστόσο για ποιό λόγο οι σύγχρονοι στρατοί θα πρέπει να εντάξουν και να αξιοποιήσουν τη γυναικεία παρουσία αν αυτό δεν αποφέρει ένα ουσιαστικό στρατηγικό και επιχειρησιακό κέρδος; Η απάντηση ασφαλώς είναι πρώτα απ’όλα στον κοινωνικό τομέα. Οι γυναίκες μπορούν, πρέπει και επιβάλλεται να συμμετέχουν στο στρατό. Θα ήταν όμως αναγκαίο να γίνει μια αποτίμηση από τη συμμετοχή τους αυτή, έτσι ώστε σταδιακά να γίνουν δυό βασικά πράγματα: Αφενός να βρεθεί η πιο κατάλληλη ποσόστοση, σύμφωνα με τις ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

στρατιωτικές και επιχειρισιακές ανάγκες κάθε στρατού. Χρήσιμο επίσης παραμένει να εξεταστεί αν θα πρέπει να δημιουργηθούν αποκλειστικά γυναικείες μονάδες, μοντέλο που αρχίζει σε κάποιες χώρες να κερδίζει έδαφος. Υποστηρίζεται άλλωστε ότι οι γυναίκες μεταξύ τους είναι πολύ περισσότερο σκληρές και ανταγωνιστικές. Αφετέρου, για να γίνει το πρώτο, θα πρέπει να μελετηθεί, πράγμα πολύ πιο εύκολο πλέον, σε ποιούς στρατιωτικούς τομείς οι γυναίκες αποδίδουν καλύτερα και τέτοιοι υπάρχουν πολλοί. Στο σημείο αυτό υπάρχει βέβαια και μια «παγίδα»: προκειμένου για τη δυνατότητα της γυναίκας ως πιο οργανωτικής ή πιο αποτελεσματικής στο διοικητικό τομέα δεν θα πρέπει να παραμείνουν οι απόψεις εγκλωβισμένες στην κλασική αντίληψη ότι οι γυναίκες αποδίδουν καλύτερα αποκλειστικά και μόνο σε θέσεις διοικητικής μέριμνας και υποστήριξης. Μπορεί και το αντίθετο, ότι «σώνει και καλά» οι γυναίκες θα έπρεπε να στελεχώνουν 50/50 τις μάχιμες θέσεις. Αυτό θα ενίσχυε την άποψη του παλαιού, προ γυναικείας συμμετοχής, τύπου πως οι γυναίκες δεν μπορούν να εκπαιδευτούν πολεμικά ή πως οι γυναίκες δεν ωφελούν σε τίποτε με την κατάληψη μάχιμων ειδικοτήτων στο στράτευμα. Συμπερασματικά λοιπόν το πραγματικό ερώτημα που θα έπρεπε να απαντηθεί όχι μόνο με τα γνωστά κοινωνικά στερεότυπα, που ίσως και να ισχύουν εν μέρει, του τύπου «η γυναίκα δεν μπορεί λόγω της φύσης της και των ικανοτήτων της, της ανατομίας κλπ. που τη κάνει να υστερεί έναντι των ανδρών», δεν είναι αυτό. Είναι όπως είπαμε πιο πάνω, η πραγματική χρησιμότητα των γυναικών στο στρατό. Άλλωστε κανείς δεν μπορεί πια στα σοβαρά να αμφισβητήσει πως οι γυναίκες συμμετέχουν στο στρατό και το γεγονός αυτό δεν μπορεί

να αντιστραφεί. Η προσέγγιση στρατού και κοινωνίας έχει ωφεληθεί σημαντικά από τη γυναικεία παρουσία και ως εκ τούτου κανείς δεν δύναται με σοβαρά επιχειρήματα να σκεφτεί ένα πισωγύρισμα. Είναι ένα γεγονός και στρατιωτικά υπάρχουν, δημιουργήθηκαν και δημιουργούνται προϋποθέσεις της βέλτιστης απορόφησης και αξιοποίησης της γυναίκας στις ένοπλες δυνάμεις. Αυτό είναι ασφαλώς το θέμα που οι στρατιωτικοί πρώτοι επιβάλλεται κιόλας να το μελετήσουν και να το σχεδιάσουν. Εμείς από τη σκοπιά της κοινωνιολογίας πράττουμε το αυτονόητο, να προσεγγίζουμε και να διαπιστώμενουμε με επιστημονική παρατήρηση και να επιχειρηματολογούμε για τη σκοπιμότητα ή μη σε κοινωνικό επίπεδο της συμμετοχής των γυναικών στο σύγχρονο στρατό, διαθέτοντας πλέον και υλικό και χρονική εμπειρία. Προτάσεις υπάρχουν πολλές, μάλιστα σε εισήγησή μας στην ημερίδας του ΣΕΕΘΑ2 16 Μαρτίου 2009, με θέμα «η στράτευση των Ελλήνων υπό το πρίσμα της νέας ελληνικής και διεθνούς πραγματικότητας» το θέμα είχε θιγεί. Εκεί είχαμε επισημάνει αρκετές παραμέτρους του θέματος που συνδέονταν τότε με τη συζήτηση που υπήρχε για υποχρεωτική στράτευση των νέων στα 18. Λαμβάνοντας δε υπ’ όψη και τη θεσμική κατοχύρωση της συμμετοχής αυτής το καλύτερο είναι να δούμε με την κοινωνιολογική παρατήρηση και έρευνα τι προκύπτει από την γυναικεία στρατιωτική παρουσία και πως αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί έτσι ώστε να ωφεληθεί τόσο ο ίδιος ο στρατός από τη γυναίκα αλλά και να διασφαλίζεται η κοινωνική ισορροπία. Άλλωστε οι καιροί άλλαξαν σήμερα και στην Ελλάδα ήδη υπήρξε η πρώτη γυναίκα ΑΝΥΕΘΑ, για μια διετία περίπου.

Υποσημειώσεις 1. Γ. Καφφές: «Η Γυναίκα Στρατιώτης» Αθήνα, Βλ. Περιοδικό Εθνικές Επάλξεις σελ. 12 τευχ. 87 (2013), εκδ. Παπαζήση, σελ. 111 2. Σύνδεσμος Επιτελών Εθνικής Αμύνης του οποίου ο γράφων είναι μέλος.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Aξιολόγηση Μνημόνιο και Ρεαλισμός Υπό Δρ. κ.

Διονύση Χιόνη, Καθηγητή Οικονομικών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Τμήμα Οικονομικών Επιστημών)

πό την εφαρμ ογ ή και υλοποίηση της συμφωνίας χρηματοδότησης που υπέγραψε πρόσφατα η χώρα μας, θα εξαρτηθεί αν η Ελλάδα συνεχίσει να αποτελεί μέλος της ΟΝΕ. Δεδομένης της καχυποψίας που υπάρχει μεταξύ των ευρωπαίων εταίρων αλλά και των πολλαπλών αδιεξόδων που έχουν προκύψει από τα προηγούμενα δύο μνημόνια, θα περίμενε κανείς αυτή η συμφωνία να είναι πιο ουσιαστική ως προς τα κριτήρια αξιολόγησης και πιο ρεαλιστική. Αν προσπαθήσουμε να απομονώσουμε μια λέξη που μπορεί να περιγράψει με τον καλύτερο τρόπο τα αίτια της αποτυχίας των δύο προηγούμενων μνημονίων, αυτή είναι η λέξη ρεαλισμός. Στα δύο προηγούμενα μνημόνια, η έλλειψη ρεαλισμού με την ενσωμάτωση ανέφικτων στόχων, δημιούργησαν εκτός των άλλων ένα κλίμα ρήξης μεταξύ Ελλάδας

και δανειστών. Στην εξεταζόμενη συμφωνία, χαρακτηριστικό παράδειγμα των ανεδαφικών προτάσεων είναι τα έσοδα από τις ιδιωτικοποιήσεις του δημοσίου. Στην πρόσφατη συμφωνία προβλέπονται έσοδα 50 δις ευρώ, για τα επόμενα τρία χρόνια. Αξίζει να σημειωθεί ότι από το 2011, τα συνολικά έσοδα των ιδιωτικοποιήσεων ανήλθαν σε 3 δις. Πολλοί από μας διερωτόμαστε ποιά είναι αυτά τα περιουσιακά στοιχεία, που κοστίζουν 50 δις ευρώ. Ακόμα και αν υπήρχαν αυτά τα περιουσιακά στοιχεία αυτοί που υιοθετούν αυτή την πρόταση, αγνοούν (εκούσια ή όχι) την πραγματικότητα και το θεσμικό πλαίσιο ιδιοκτησίας, περιβαλλοντικής συμμόρφωσης, ανάμειξης τοπικών κοινωνιών κ.λ.π. Στο ίδιο πλαίσιο, κινούνται και οι απαιτήσεις για το συνταξιοδοτικό. Στη νέα συμφωνία υπάρχει η απαίτηση για μείωση του ποσοστού του προυπολογισμού, που πάει στις συντάξεις. Από το 16,5% του ΑΕΠ που είναι περίπου σήμερα να πάει σε ένα ποσοστό μικρότερο από 15%. Το άμεσο ερώτημα που προκύπτει, είναι αν μπορούν να μειω-

θούν περαιτέρω οι συντάξεις, χωρίς να γνωρίσει η χώρα μια τεράστια κοινωνική και ανθρωπιστική κρίση. Θα μπορούσε βέβαια να μειωθεί το ποσοστό του ΑΕΠ που αναφέρεται στις συντάξεις αν αυξηθεί το ΑΕΠ και τότε μπορεί να παραμείνει ως έχει το ποσο των συντάξεων. Το άλλο θέμα προκύπτει με την ασάφεια των όρων. Αναφέρομαι για παράδειγμα στον όρο της συμφωνίας, περί αποκομματικοποίησης της δημόσιας διοίκησης. Το πρώτο ερώτημα που προκύπτει είναι πώς μετράται η κομματικοποίηση και πώς η αποκομματικοποίηση. Εδώ η έννοια της υποκειμενικότητας του κριτηρίου και η ασάφεια, παρέχει την δυνατότητα πολλαπλών αξιολογήσεων και κρίσεων. Σ’ αυτή την περίπτωση, το ανέφικτο στοιχείο της συμφωνίας συμπλέει με το ασαφές, δίνοντας την δυνατότητα για αξιολόγηση κατά το δοκούν. Γίνεται κατανοητό ότι όλα τα παραπάνω, παρέχουν τους κατάλληλους βαθμούς ελευθερίας για υποκειμενικές αξιολογήσεις, σχετικά με την επίτευξη των κριτηρίων. Τα αποτελέσματα της μελλοντικής αξιολόγησης θα παρακάμπτονται εύκολα ή δύσκολα, ανάλογα με την συγκυρία. Συγκεκριμένα, αν η εποχή της αξιολόγησης συμπλέει με εξαιρετικές αναπτυξιακές επιδόσεις της ελληνικής οικονομίας, τότε θα ξεπεραστούν με μεγάλη ευκολία τα ασαφή κριτήρια και θα εξασφαλιστεί η ομαλή σύμπλευση με τους ευρωπαίους εταίρους. Στην περίπτωση όμως της συνέχισης της ύφεσης και του αποπληθωρισμού, τότε τα κριτήρια θα είναι σκληρά. Επομένως όλα τα κριτήρια της συμφωνίας συγχωνεύονται σε ένα, στην Ανάπτυξη. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Η συνεχιζόμενη κρίση στην ελληνική οικονομία ως κρίσιμη εθνική πρόκληση Υπό κ. Χρήστου Α. Ιωάννου, Οικονομολόγου (Ph.D), Βοηθού Συνηγόρου του Πολίτη

ι οικονο μικές προοπτικές στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ευρωζώνη το 2015 δεν ήταν ευοίωνες. Τα περισσότερα κράτη-μέλη συνέχιζαν την επίπονη, αλλά αναπόφευκτη, προσαρμογή των εξωτερικών και εσωτερικών οικονομικών ανισορροπιών τους, που «κτίσθηκαν» ή ενισχύθηκαν στην πρώτη δεκαετία του ευρώ. Τα μεγάλα ελλείμματα στα εμπορικά ισοζύγια και στα αντίστοιχα των τρεχουσών συναλλαγών συρρικνώθηκαν, η ανάκτηση των ανταγωνιστικοτήτων ήταν σε εξέλιξη, αλλά το δημόσιο και το ιδιωτικό χρέος των περισσοτέρων κρατών-μελών, παρέμενε και παραμένει υψηλό ή αυξανόμενο. Τόσο στην Ε.Ε. όσο και στην Ευρωζώνη, οι προοπτικές έστω και μικρής μεγέθυνσης, ήταν ισχνές. Η εμπειρία του 2014 έδειχνε τη μεγέθυνση να επιστρέφει μόνον σε θύλακες της Ευρωζώνης, (βαλτικά μέλη της, Σλοβακία, Λουξεμβούργο) και σε κράτη-μέλη εκτός αυτής (Ηνωμένο Βασίλειο, Ουγγαρία, Τσεχία, Πολωνία). Ο χαμηλός πληθωρισμός και η ισχυρή πιθανότητα αντιπληθωρισμού, επιδείνωναν το βάρος του χρέους και καθιστούσαν υψηλότερου κόστους την αναπόφευκτη προσαρμογή στο εσωτερικό μιας ασύμμετρης Ευρωζώνης και Ε.Ε., ενώ ήδη οι κοινωνικοί δείκτες (ανεργία, κίνδυνος φτώχειας) βρίσκονται σε ιστορικά υψηλά -προκαλώντας τεκτονικές πολιτικές μετακινήσεις. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Σε αυτό το όχι ιδιαίτερα ευμενές, ευρωπαϊκό πλαίσιο, η ελληνική οικονομία εισήλθε στο 2015 παραμένοντας μία ακραία περίπτωση στην Ε.Ε. και την Ευρωζώνη. Όχι μόνον επειδή αυτή έμενε ακόμη -μαζί με την Κύπρο που εισήλθε αργότερα- σε πρόγραμμα προσαρμογής των Ε.Ε. - ΕΚΤ - ΔΝΤ. Αλλά γιατί αυτό έδειχναν τα θεμελιώδη οικονομικά της. Ναι μεν είχε «κλείσει» το έλλειμμα των τρεχουσών συναλλαγών, αλλά αυτό το έκανε κυρίως μέσω της αναπόφευκτης συρρίκνωσης της ζήτησης και επίσης, μέσω της μεγάλης συρρίκνωσης των επενδύσεων, και όχι μέσω της παραγωγής και των εξαγωγών. Όσον αφορά τις επενδύσεις, η ελληνική οικονομία παρέμενε μια ακραία περίπτωση, έχοντας στην Ευρωζώνη και την Ε.Ε. το χαμηλότερο μερίδιο επενδύσεων στο ΑΕΠ (μαζί με την Κύπρο). Το γεγονός αυτό συνεπάγεται αρνητικές επιπτώσεις μεσοπρόθεσμα για τη στροφή στη μεγέθυνση και την ανάπτυξη, και για το δυνητικό προϊόν της οικονομίας. Όσον αφορά τη συνεχιζόμενη υστέρηση της εγχώριας παραγωγής και των εξαγωγών, η Ελλάδα εξακολουθούσε και εξακολουθεί να αποκλίνει έναντι ακόμη και συγκρίσιμων χωρών, π.χ. της Πορτογαλίας η οποία όπως και η Ισπανία έχουν αρχίσει ήδη από το 2010 την προσαρμογή με τη μεταφορά πόρων (επενδύσεων, ανθρωπίνου δυναμικού, και προστιθέμενης αξίας) σε κλάδους «διεθνώς εμπορευσίμων». Εδώ δεν είχε ούτε έχει γίνει ακόμη κατανοητή η αναγκαιότητα της ραγδαίας μεταφοράς πόρων στον τομέα «διεθνώς εμπορευσίμων» και οι συνεπαγωγές της, καθώς και ότι σε

αυτό συνίσταται η παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας.

Θεμελιώδεις Ανισορροπίες

ελληνική οικονομία εισήλθε στο 2015 με τη δυσμενέστερη (μαζί με την Κύπρο) καθαρή διεθνή επενδυτική θέση (NIIP) στην Ε.Ε. και την Ευρωζώνη, χωρίς ορατές προοπτικές βελτίωσης. Η NIIP μπορεί να θεωρηθεί ως ισολογισμός ενός έθνους με τον υπόλοιπο κόσμο, σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, ενώ η ισοτιμία και η ισχύς του στον σύγχρονο κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του πλαισίου των οικονομικών ενώσεων όπως η Ε.Ε. αλλά και η Ευρωζώνη, συνδέεται και με αυτήν. Για να υπάρξει βελτίωση σε αποδεκτά επίπεδα ισορροπίας (στο -50% ή στο -35% του ΑΕΠ το 2024), η ελληνική οικονομία πρέπει να επιτυγχάνει πλεονάσματα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της τάξης του 5%6% του ΑΕΠ ετησίως. Ο μοναδικός τρόπος να φθάσει σε αυτό το επίπεδο, είναι η στροφή στην παραγωγή και την εξαγωγή «διεθνώς εμπορευσίμων». Παρόλα αυτά, η ελληνική οικονομία θα κλείσει το 2015, από δυσμενέστερη θέση. Τα θεμελιώδη μεγέθη της ελληνικής οικονομίας, ακόμη και μετά τις αναγκαίες προσαρμογές της περιόδου 2010-2014, υποδηλώνουν την αναπόφευκτη και συνεχιζόμενη οδύσσεια κοινωνίας και οικονομίας, τα επόμενα χρόνια. Στα θεμελιώδη αυτά στοιχεία, κρίνεται εάν η ελληνική κοινωνία και οικονομία, επιθυμούν και μπορούν, από την τρέχουσα ασταθέστατη και την ευάλωτη ισορροπία, να κινηθούν

76 την πραγματοποιήσει, πρέπει να έχει αντιληφθεί τι της συνέβη και οδηγήθηκε στην χρεοκοπία.

Αιτίες της κατάρρευσης

Τ αντίθετα στην υποβάθμισή τους στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας και την εικόνα φθίνοντος έθνους, ώστε η τρέχουσα πορεία να αποδειχθεί οδύσσεια και όχι πορεία παρακμής. Η διεθνής επενδυτική θέση της χώρας μεταβάλλεται όχι μόνο από τις συναλλαγές (χρηματικές ροές) του ισοζυγίου χρηματοοικονομικών συναλλαγών, αλλά και από τις μεταβολές των τιμών αγοράς, με τις οποίες αποτιμώνται τα χρηματοοικονομικά μέσα που διαμορφώνουν το ύψος απαιτήσεων και υποχρεώσεων. Η Ελλάδα λοιπόν εάν επιθυμεί να αφήσει την πορεία παρακμής και να στραφεί σε πορεία ανασυγκρότησης, καλείται να επιτύχει και θετικές ροές αυξάνοντας ραγδαία την εγχώρια παραγωγή αξίας σε προϊόντα και υπηρεσίες και στηρίζοντας υγιώς την τιμή των περιουσιακών στοιχείων της. Το «κλειδί» γι’ αυτό είναι η εγχώρια παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών προστιθέμενης αξίας και η αυξανόμενη συμμετοχή σε «αλυσίδες αξίας» που λειτουργούν στο πλαίσιο του διεθνούς και εξελισσόμενου διεθνούς καταμερισμού της εργασίας, με εγχώρια παραγωγή που απευθύνεται τόσο σε «αλυσίδες» business to business, όσο και σε business to consumers. Κι αυτό δεν είναι εύκολο, αλλά είναι η μόνη διέξοδος στην τρέχουσα παρακμή και στη συνεχιζόμενη υποβάθμιση.

εν είναι εύκολο διότι συνολικά, στο πλαίσιο των τεκτονικών αλλαγών που επιτελούνται στην παγκόσμια οικονομία, στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες παρατηρείται μείωση των μεριδίων αγοράς σε εξαγωγές. Και αυτό αφορά χώρες όλων των κατηγοριών - τις μεγαλύτερες απώλειες είχαν η Ελλάδα, η Κροατία, η Κύπρος και η Φινλανδία. Τα μερίδια αυξήθηκαν μόνο σε ορισμένες οικονομίες της Ανατολικής Ε.Ε. (Βουλγαρία, Ρουμανία, Βαλτικές), που αντιστοιχούν στο 2,5% των εξαγωγών της Ε.Ε. Συνολικά για την Ε.Ε. μέρος της απώλειας μεσοπρόθεσμα δεν μπορεί να ανακτηθεί, καθώς είναι αποτέλεσμα της ανόδου των αναδυόμενων οικονομιών. Όμως τη χρονιά που πέρασε αρκετά κράτη-μέλη απέκτησαν κάποια μερίδια στον τομέα των υπηρεσιών, μετριάζοντας τη συνολική τάση μείωσης. Όταν, από την μία, πιέζονται τα μερίδια στις παγκόσμιες εξαγωγές οικονομιών όπως της Σουηδίας, της Φινλανδίας και του Βελγίου, και από την άλλη Ιρλανδία, Ισπανία, Πορτογαλία καταφέρνουν να μειώνουν τις απώλειες και να επανέρχονται αυξητικά στις διεθνείς εξαγωγές, γίνεται εμφανές ότι αυτό που χρειάζεται η Ελλάδα για να αντιμετωπίσει την παρακμή, είναι μια παραγωγική επανάσταση. Αλλά για να

ο 2008 η ελληνική οικονομία άρχισε να καταρρέει και οδηγήθηκε στην (ελεγχόμενη) χρεοκοπία, γιατί επί σειρά πολλών ετών δανειζόταν και «επένδυε» τα δανεικά στην κατανάλωση (μέσω των κλάδων των «διεθνώς μη εμπορευσίμων»), δηλαδή έστελνε ξανά στο εξωτερικό για εισαγωγές κυρίως μηκεφαλαιουχικών αγαθών, αντί να συσσωρεύει τα απαραίτητα «αποθέματα» με παραγωγικές επενδύσεις. Έτσι δεν ήταν δυνατόν να δημιουργεί νέο εισόδημα, για να εξυπηρετεί τα δάνεια. Όταν αυτό κατέστη εμφανές, ο δανεισμός έφτασε στα όριά του και αντεστράφη, με αποτέλεσμα την δημιουργία σειράς δυσμενών φαινομένων. Το πιο σημαντικό ήταν η σταδιακή συρρίκνωση της χρηματικής «ρευστότητας» στην οικονομία, που προήλθε από την αντιστροφή της διαδικασίας που ελάμβανε χώρα στην προηγούμενη φάση, στο χρηματο-πιστωτικό επίπεδο. Κατά την προηγούμενη φάση της υποτιθέμενης «ανάπτυξης», η συνεχής αύξηση των αγοραίων τιμών των «διεθνώς μη εμπορευσίμων», (κυρίως των ακινήτων, αλλά όχι μόνο), συνέβαλε στο να δημιουργούνται αντίστοιχες εμπράγματες εγγυήσεις, η λογιστική καταγραφή των οποίων στους τραπεζικούς ισολογισμούς, κατέληγε στη συνεχή αύξηση της διοχετευόμενης στην οικονομία «ρευστότητας». Όμως η μεγέθυνση αυτή του ΑΕΠ, και των αξιών των «αποθεμάτων» της οικονομίας, ήταν μόνο λογιστική και όχι πραγματική. Ήταν προϊόν της ανατίμησης της πραγματικής συναλλαγματικής ισοτιμίας του (ελληνικού) ευρώ, και όχι της διεύρυνσης της παραγωγικής βάσης, όπως πρέπει να συμβαίνει κανονικά. Η λογιστική αυτή διόγκωση του ενεργητικού της ελληνικής οικονομίας, μαζί με τη διαστροφή των σχετικών τιΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

77 μών της, δημιουργούσε μία κατάσταση που δεν ήταν βιώσιμη μεσοπρόθεσμα. Η συνακόλουθη πενταετής κατάρρευση που άρχισε το 2008, μπορεί να μην ήταν επιθυμητή και ευχάριστη, ήταν όμως αναπόφευκτη και, δυστυχώς, αναγκαία προκειμένου να επανισορροπήσει, προοπτικά, η ελληνική οικονομία. Οι πανταχόθεν εκφερόμενες αιτιάσεις προς την υποτιθέμενη «υφεσιακή λιτότητα», ως αιτία της κάμψεως του ΑΕΠ κατά 25%, είναι δυστυχώς μία φαιδρότητα. Το σημερινό επίπεδο εισοδήματος είναι πολύ πιο κοντά στις πραγματικές παραγωγικές δυνατότητες της χώρας, απ’ ό,τι ήταν το εισόδημα του 2008. Όταν η διαπίστωση ότι η οικονομία κινείται στο κενό κατέστη κοινός τόπος, (Minsky moment), και οι τιμές άρχισαν να καταρρέουν, εμφανίσθηκε μία νέα σημαντική ασυμμετρία. Οι λογιστικές αξίες με τις οποίες αντικρίζονταν στο ενεργητικό των τραπεζών τα περιουσιακά στοιχεία που είχαν αποκτηθεί από τα δάνεια που είχαν παρασχεθεί προς τον τομέα των «διεθνώς μη εμπορευσίμων», δεν είχαν πλέον καμία σχέση με τις νέες αγοραίες αξίες τους και με το τεκμαρτό ή πραγματικό εισόδημα που αντιστοιχούσε σε αυτές. Γι’ αυτό η οικονομία υποφέρει κυρίως από μία «κρίση ισολογισμού» (balance sheet recession), εξ ου και τα δάνεια ή δεν μπορούν να εξυπηρετηθούν ή εξυπηρετούνται οριακά, συνθλίβοντας κάθε αναπτυξιακή δυνατότητα των οικονομικών μονάδων. Η κατάρρευση της «ρευστότητας» είναι προϊόν αυτής ακριβώς της ασυνέχειας στη χρηματοπιστωτική λειτουργία (στην οποία μάλιστα το PSI δεν ήταν παρά μία πρόσθετη πτυχή), και της συνεπαγόμενης πλήρους ασυμμετρίας, ανάμεσα στην πραγματική και στη χρηματική οικονομία της Ελλάδας.

συνεχιζόμενη παραγωγική συρρίκνωση στην Ελλάδα, οδήγησε σε μία εξέλιξη η οποία πέρασε απαρατήρητη. Στη διάρκεια του 2014 η Ελλάδα συνέΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

κλινε σε όρους ονομαστικού ΑΕΠ με την Ιρλανδία -και η Ιρλανδία, βοηθούντος και του εδώ υψηλότερου αποπληθωρισμού, υπερκέρασε την Ελλάδα. Στην Ελλάδα το ΑΕΠ σε τρέχουσες τιμές ήταν 179,1 δισ. ευρώ, στην Ιρλανδία έφθασε τα 185,4 δισ. ευρώ. Δεδομένου ότι ο πληθυσμός στην Ελλάδα (11 εκατ.) είναι υπερδιπλάσιος της Ιρλανδίας (4,6 εκατ.), το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην Ελλάδα (16.300 ευρώ) είναι υποδιπλάσιο της Ιρλανδίας (40.200 ευρώ). Ως γνωστόν και η περήφανη, με λόγια αλλά και με έργα, Ιρλανδία υπέστη Μνημόνιο και τρόικα, αλλά «καθάρισε» συνεχίζοντας να στηρίζει την παραγωγή της και τις εξαγωγές της (ποσοστό 47,7% του ΑΕΠ - έναντι 15,2% της Ελλάδας), τροφοδοτώντας έτσι τη βιώσιμη ανάπτυξή της, και καθιστώντας το δημόσιο (αλλά και το ιδιωτικό) χρέος της βιώσιμο. Η Ιρλανδία είναι μία από τις «μνημονιακές» χώρες, αλλά χρειάσθηκε ένα μνημόνιο, και όχι τρία όπως η Ελλάδα, αρνούμενη να καταλάβει τι της συνέβη, και οτιδήποτε χρήσιμο από την Κύπρο, την Πορτογαλία, την Ιρλανδία, την Ισπανία. Οι Ιρλανδοί, για παράδειγμα, αντί να καταστρέψουν τις φορολογικές προϋποθέσεις του ανταγωνιστικού παραγωγικού τομέα τους και της παραγωγικής απασχόλησης, επέλεξαν τον

περιορισμό των δημοσίων δαπανών. Για τη μείωση των δημοσίων δαπανών, μόνιμη ή προσωρινή, έδειξαν αίσθηση του δημοσίου και του εθνικού συμφέροντος. Αρχικά με μονομερείς κυβερνητικές αποφάσεις, μετά με τρεις εθνικές συμφωνίες (2010-2014, 20132016, 2014-2016) κυβερνήσεων, συνδικάτων δημοσίων υπαλλήλων, με άμεση ψήφο των δημοσίων υπαλλήλων, για τις αναγκαίες μειώσεις δαπανών και μεταρρυθμίσεις. Και θα πανηγυρίσουν με αξιοπρέπεια τα 100 χρόνια από την επανάσταση ανεξαρτησίας του 1916, χωρίς Μνημόνια και ΔΝΤ, κυρίαρχοι της οικονομίας και του χρέους τους.

ο 2015 η αντιμνημονιακή-μνημονιακή Ελλάδα, δεν σταμάτησε στην απλή «σύγκλιση» με την (μισή) Ιρλανδία. Συνέχισε να συρρικνώνει το ΑΕΠ της (κινείται σε επίπεδα χαμηλότερα των 175 δισ. ευρώ), να καταστρέφει παραγωγικές θέσεις εργασίας, το ήδη δυσμενές ποσοστό απασχόλησης που ήταν στο 49,8% στο α’ τρίμηνο του 2015 (έναντι του 62,7% στην Ιρλανδία) να έχει συρρικνωθεί περαιτέρω (σε ποσοστό χαμηλότερο του 50,1% της Τουρκίας), να εκτοξεύει το μη εξυπηρετούμενο ιδιωτικό χρέος (ανοίγοντας μεγαλύτερες

78 κειται εδώ απλά για τις δημοσιονομικές συνέπειες ενός γηράσκοντος πληθυσμού (ανάγκη αυξημένων δημοσίων δαπανών κοινωνικής προστασίας) ή για τις επιπτώσεις της γήρανσης στην παραγωγικότητα της οικονομίας και της κοινωνίας. Αφενός η γήρανση, αφετέρου η νέα διεθνής διασπορά των νέων, τείνουν προς μία δύσκολα αναστρέψιμη δημογραφική κατάρρευση. Υπάρχει στην διακυβέρνηση ίχνος δημογραφικής πολιτικής;

«τρύπες» στις τράπεζες της), να επιδεινώνει ραγδαία τη βιωσιμότητα του δημοσίου χρέους της, και, κυρίως, να υποβαθμίζει έτι περαιτέρω το εισοδηματικό επίπεδο, όπου είναι δυνατόν να σταθεροποιηθεί εκ νέου η ελληνική οικονομία. Η Ελλάδα συρρικνώνοντας το ΑΕΠ κατά 2%-4% το 2015, συρρίκνωσε και το μέσο εισόδημα και τον μέσο μισθό της οικονομίας, ο οποίος ήταν 20.168 ευρώ το 2014 (έναντι των 34.466 ευρώ της Ιρλανδίας). Η ευρισκόμενη σε κοινωνική και οικονομική παρακμή Ελλάδα δεν θα μπορέσει να σταθεί και να αρχίσει τη μακρά και επώδυνη πορεία ανόρθωσής της, εάν δεν συγκρουσθεί με τις θεμελιώδεις αυταπάτες από τις οποίες κυριαρχείται.

Τέσσερεις Μείζονες προκλήσεις

μνημονιο-αντιμνημονιακή φιλολογία που κυριαρχεί πέντε χρόνια τώρα στην εγχώρια δημόσια σφαίρα, συσκοτίζει τα μείζονα τρωτά σημεία τα οποία βρίσκονται ήδη μαζί μας από ετών και συνιστούν πολλαπλασιαστικούς παράγοντες στην εξελισσόμενη πορεία παρακμής. Η απουσία συστηματικής αντιμετώπισής τους, επιβεβαιώνει απλά την από πολλών ετών

έλλειψη ουσιαστικής ενασχόλησης με το θέμα. Τέσσερις μείζονες προκλήσεις βρίσκονται μπροστά μας και οι διαθέσιμοι δείκτες φέρουν την Ελλάδα απέναντι σε αυτές ως τρωτή και ευάλωτη.

πρώτη αφορά την υπερχρέωση, δημόσια και ιδιωτική. Ενώ η Ελλάδα δεν έχει διεθνώς το υψηλότερο ποσοστό δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, μετατρέπεται σε χώρα υψηλού κινδύνου καθώς, αφενός, αδυνατεί να ασχοληθεί πρωτίστως με το ζήτημα της εγχώριας παραγωγής, τον κρίσιμο παράγοντα στη σχέση δημοσίου χρέους και ΑΕΠ (έχετε αντιληφθεί στη δημόσια σφαίρα την περίοδο «μνημονίων» κάτι ουσιώδες και συνεκτικό για την εθνική παραγωγική ανασυγκρότηση;), αφετέρου, συνεχίζει να συσσωρεύει και ιδιωτικό χρέος σε συνθήκες αντιπληθωρισμού. Η προβολή αυτών των τάσεων στο εγγύς και στο απώτερο μέλλον οδηγεί πέρα από την κατάρευση.

δεύτερη αφορά το δημογραφικό ζήτημα, τη δημογραφική γήρανση και συρρίκνωση των Ελλήνων, που λειτουργεί αργόσυρτα, μακροχρόνια και για αυτό είναι κρισιμότερη για τον προσδιορισμό του σημείου χωρίς επιστροφή μετά την παρακμή. Δεν πρό-

τρίτη αφορά το οικολογικό - περιβαλλοντικό ζήτημα, την περιβαλλοντική υγεία και βιωσιμότητα στη χώρα, η οποία συνδέεται και με τη διατροφική ασφάλεια των πολιτών της. Το μεταπολεμικό - μετεμφυλιακό, και μεταπολιτευτικό έργο, όπου, όπως έλεγε ο Κορνήλιος Καστοριάδης «ένας τόπος που, με μιαν έννοια, δεν είχε αλλάξει από αιώνες, έγινε σμπαράλια μέσα σε μόλις είκοσι χρόνια» συνεχίζεται, ενώ η οικολογική-περιβαλλοντική προστασία και αναβάθμιση της χώρας θεωρείται πλέον πολυτέλεια. Η τέταρτη αφορά το μεταναστευτικό ζήτημα, τις επιπτώσεις των αυξανόμενων μεταναστευτικών ροών από την Ασία και την Αφρική προς την Ευρώπη, και το γεγονός ότι η Ελλάδα βρίσκεται επάνω και σε αυτόν τον δρόμο, έχοντας ήδη αναλάβει αναλογικά, ένα από τα μεγαλύτερα βάρη παγκοσμίως, «της δυστυχίας του κόσμου», λαών και κοινωνιών που γνωρίζουν ή γνώρισαν ανθρωπιστική κρίση. Και δικαιούται συνεπώς να μεριμνήσει και για τη δική της επιβίωση.

ι τέσσερις αυτές προκλήσεις ήδη λειτουργούν ως συνιστώσες της εγχώριας παρακμής, αλληλεπιδρώντας δε μεταξύ τους επιταχύνουν τα συμπτώματα της πιθανής κατάρρευσης. Ταυτόχρονα όμως, θα μπορούσαν να αποτελέσουν και εγερτήριο πολιτών, διακυβέρνησης και ηγεσίας, ώστε να αποτραπεί η ολοκλήρωση της παρακμιακής και καταστροφικής πορείας του τόπου, τις δεκαετίες που έρχονται. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

>> ΜΕ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ

Μακριά από «τέτοια»…

Υπό κ. Χρ. Μπολώση, Υπτγου ε.α, ΓΓ/ΣΕΕΘΑ

αι να μη ξαναβρεθούμε πάλι σε τέτοια ε; Αυτό σφύριξε μία θυμωμένη, φωνή πίσω από την πλάτη μου, ενώ παρακολουθούσα μαζί με φίλους και γνωστούς, την εξόδιο τελετή αγαπητού μου προσώπου. Γύρισα ξαφνιασμένος και βλέπω μία γυναίκα κάποιας ηλικίας, με πιθανώς βαμμένα πυρόξανθα μαλλιά αλά Μέριλιν Μονρόε, πασπαλισμένη με αρκετά καλλυντικά, αλλά με πάρα πολλά κιλά και με κλαρωτό φόρεμα, που παρέπεμπε στην δεκαετία του ‘50, να με κοιτάζει με κάποιο ιδιαίτερο ύφος. Κάτι μου θύμισε το βλέμα της, αλλά όχι πολλά πράγματα. Ούτε σε «τέτοια» αλλά ούτε και σε άλλα είχα συναντήσει την εν λόγω κυρία. Ναι. Ναι. Έσπευσα να την καθησυχάσω. Έτσι μπράβο, επιδοκίμασε και απομακρύνθηκε ευχαριστημένη.

αι αυτή μεν απεμακρύνθη ευχαριστημένη, διότι προφανώς επείσθη ότι δεν θα υπάρξουν άλλα «τέτοια», εγώ όμως προβληματίσθηκα πολύ. Όπως με προβληματίζουν πολλές ανακρίβειες που ακούγονται στην καθημερινότητά μας. Όμως τώρα είχα αναλάβει σοβαρότατη αποστολή. Να εξαφανίσω όλα τα «τέτοια» και ως καλός επιτελής θα έπρεπε να διερευνήσω την Αποστολή μου.

ηλαδή πώς την εννοούσε η συμπαθεστάτη, κυρία την αυστηρή εντολή που μου έδωσε «να μη ξαναβρεθούμε πάλι σε τέτοια»; Μήπως να διατάξω να σταματήσει να πεθαίνει ο κόσμος; Μάλλον δύσκολο. Μήπως να δηλώσω αποχή από ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

κάθε παρόμοια κοινωνική εκδήλωση, ώστε και να μη συναντώ σε «τέτοια» την θυμωμένη κυρία; Κι’ αυτό λίγο δύσκολο, διότι, πρώτον, σε μία κοινωνία ζούμε, άρα οφείλουμε να υπακούουμε στους κανόνες της και, δεύτερον, όταν θα έλθει η σειρά μου, δεν θα βρεθεί κανένας στο «τέτοιο» μου. Θα μου πείτε ότι τότε το τελευταίο που θα με ενδιαφέρει θα είναι το ποιος θα έλθει και ποιός όχι, αλλά όσο νάναι η ματαιοδοξία υπάρχει…

έλος πάντων και κούφια (ή μήπως κουφή) νάναι η ώρα που τ’ ακούει και άντε, γιατί πολύ το γρουσουζέψαμε. Και κάτι ακόμη επί του θέματος. Είχα τελειώσει (με χίλια ζόρια είναι η αλήθεια) το κομμάτι, όταν έπεσε στα χέρια μου μία εφημερίδα, από αυτές που εκδίδουν οι συνάδελφοι κάποιου Σώματος του Στρατού μας. Σε κάποια σελίδα, υπήρχε και ο «αποχαιρετισμός» σε κάποιον συνάδελφο που «έφυγε», από συμμαθητή του. Είπε λοιπόν ο αποχαιρετών: «Δυστυχώς η Τάξη μας με τον χαμό του (μακαρίτη) μετράει τόσους απόντες. Μείναμε συνολικά όρθιοι (τόσα παλικάρια…) και αποφασίσαμε να κρατήσουμε τον αριθμό αυτόν ακλόνητο, αμετάβλητο, πάντοτε με την βοήθεια του Θεού και τις δικές μας συνεχείς προσπάθειες»… Βέβαια όταν το διάβασα αυτό εί-

χαν περάσει μέρες από το «τέτοιο» του γνωστού μου, που ανέφερα στην αρχή, όμως υπόσχομαι ότι θα προσπαθήσω να βρω αυτόν που απηύθυνε τα παραπάνω λόγια στον μεταστάντα εξ ημών και να του ζητήσω την συνταγή, σχετικώς με το πώς δεν θα πεθαίνουμε ποτέ και θα κρατάμε έτσι ακλόνητο και αμετάβλητο τον αριθμό αυτών που μέχρι τώρα μείναμε όρθιοι και στην συνέχεια να προωθήσω την συνταγή στην γηραιά πολύχρωμη κυρία, ώστε να ησυχάσει και να ηρεμήσει…

λλο – σχήμα λόγου θα πούνε κάποιοι – ακατανόητο είναι εκείνο το: «Στο πίσω μέρος του μυαλού μου, έχω πάντα την Μαιρούλα». Ρώτησα αρκετούς γιατρούς, αν ανατομικώς στο πίσω μέρος του μυαλού μας, δηλαδή εκεί στο νότιο ημισφαίριο του κεφαλιού, όπου προσγειώνονται (ή μάλλον προσκεφαλίζονται) οι φάπες υπάρχει κάποιος HD (σκληρός δίσκος), αρκετών GB, όπου μπορούμε να αποθηκεύσουμε πληροφορίες περί Μαιρούλας και τις οποίες μπορούμε ανά πάσαν στιγμή να τις ανασύρουμε κάνοντας πάνω τους αριστερό κλικ, ή να τις εξαφανίσουμε με το delete.

υδείς επιστήμων έβαλε το χέρι του στην φωτιά, ότι στο πίσω μέρος της φαιάς ουσίας μας, υπάρχει έξτρα αποθηκευτικός

χώρος. Μα, θα μου πει κάποιος, βρε αδελφέ όλα τοις μετρητοίς τα παίρνεις; Ποσώς αγαπητοί φίλοι, καθόσον έχω να δω τοις μετρητοίς, από τα Κάπιταλ κοντρόλ….

Οι συνδρομές και οι οικονομικές ενισχύσεις για τον Σύνδεσμο είναι δυνατόν να κατατίθενται στον τραπεζικό λογαριασμό

Eurobank 0026-0255-30-0101247138 ή στα Γραφεία του ΣΕΕΘΑ

Το Βιβλίο Σ Α ΡΑ Ν Τ Ο Υ Κ Α Ρ ΓΑ Κ Ο Υ

«ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ:

Ο Άνθρωπος Φαινόμενο» Παρουσίαση βιβλίου υπό κ. Σπύρου Μπελεγράτη, Υπτγου ε.α. Μελους ΔΣ ΣΕΕΘΑ

νέα έκδοση ενός βιβλίου, από τον καθ’ όλα καταξιωμένο ιστορικό, συγγραφέα και δοκιμιογράφο κ. Σαράντο Καργάκο που αναφέρεται σε ιστορικά θέματα, ίσως αποτελεί για τους παρακολουθούντες τα τεκταινόμενα στις εκδόσεις νέων συγγραμμάτων, μια κατ’ ουσία καθιερωμένη ενέργεια, πολλώ δε μάλλον όταν τούτο αναφέρεται σε ένα θέμα επί του οποίου υφίσταται ήδη εξαιρετικά μεγάλος αριθμός, σχετικών εκδόσεων. Η αλήθεια όμως που κρύβεται πίσω από τις παρουσιαζόμενες αναλύσεις του νέου πονήματος του κ. Σαράντου Καργάκου, με τίτλο «Μέγας Αλέξανδρος, ο άνθρωπος φαινόμενο», οδηγεί στην κατεύθυνση της επαναπροσέγγισης από τον αναγνώστη ενός θέματος, όπως ο βίος και το έργο του μεγάλου συγκεκριμένου άνδρα και ηγέτη, μέσα από το μάτι της ιστορικής ερευνητικής εμπειρίας, αλλά και άλλων σημαντικών αναλυτικών εργαλείων σκέψης. Πρόκειται για μια καλαίσθητη και επιμελημένη έκδοση, δύο συνολικά τόμων, η οποία μπορεί ταυτόχρονα να μελετηθεί όχι μόνο από τους ειδικούς, αλλά και από ένα ευρύτερο κοινό, που ενδιαφέρεται για θέματα ιστορικής αλήθειας και γνώσης. Η πρόσφατη και δεύτερη (Β΄) έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου, που έγινε το έτος 2015, έχει συμπεριλάβει στοιχεία τα οποία προέκυψαν μετά από μακροχρόνια μελέτη πληθώρας αρχείων και άλλων πηγών, από τον ίδιο τον συγγραφέα, ή από την επιτόπια έρευνα στις περιοχές που

διαδραματίσθηκαν τα ιστορικά γεγονότα. Στις σελίδες του ο αναγνώστης μπορεί επίσης να αναζητήσει απαντήσεις σε θέματα που αφορούν την στρατηγική ή την τακτική στην αρχαία Ελλάδα, σε συνδυασμό με μια ιστορική αναδρομή για τους άγνωστους προγόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου -εκτός του πατέρα του Φιλίππου-, οι οποίοι προετοίμασαν το έδαφος για την μετέπειτα μεγαλειώδη πορεία του προς ανατολάς. Πλέον των γνωστών ιστορικών γεγονότων που περιγράφουν τις κύριες αλλά και μικρότερες μάχες της ιστορικής διαδρομής του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέχρι την Ινδία, στην νέα εμπλουτισμένη έκδοση του βιβλίου, εμπεριέχονται και στοιχεία για την εμπραγμάτωση του οικουμενικού οράματός του, την εγγενή συγκρουσιακή τάση Ελληνισμού και ανατολισμού της εποχής, καθώς και κρίσεις για την προσωπικότητα του σκιαγραφόμενου Μεγάλου ηγέτη. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί ο «οδικός χάρτης» παρουσίασης των περιγραφομένων ιστορικών γεγονότων που εμπεριέχουν όχι μόνο την ιστορική αναδίφηση επί του θέματος, αλλά και μια μακροχρόνια μελέτη για τα τεκταινόμενα της εποχής, σε απλή συγκριτική τάση με τα επισυμβαίνοντα στην σημερινή προαγματικότητα. Εξαιρετική συνεισφορά του βιβλίου στον αναγνώστη, είναι η αναλυτική καταγραφή των γεγονότων που προέκυψαν από τους αγνώστους εν πολλοίς αρχαίους Μακεδόνες ηγέτες, από καταβολής του ιστορικού βίου στην περιοχή, αλλά και η διασύνδεσή τους με την επικρατούσα θρησκεία και γλώσσα στον ευρύτερο χώρο της Μακεδονίας, μέχρι τις μέρες μας. Επί του θέματος δίδονται ιστορικές απαντήσεις που στηρίζονται σε αδιάσειστα στοιχεία για την Ελληνικότητα του χώρου ανα του αιώνες και όχι μόνο, ως μικρή μόνο συνεισφορά στην αντίκρουση της προσπάθειας

άλλων κύκλων της εποχής, να διασυνδέσουν την ύπαρξή τους σήμερα, με την Μακεδονία και τον Μέγα Αλέξανδρο. Ταυτόχρονα δίδεται στον αναγνώστη μια ερευνητική εμπειρία και καταγραφή, όσων συμβαίνουν στην παγκόσμια σημερινή σκακιέρα, σε αντιστοιχία με τις γεωπολιτικές εξελίξεις αλλά και την γεωστρατηγική της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο συγκεκριμένος νεωτερισμός του τρόπου καταγραφής - ανάλυσης των γεγονότων σε μια ιστορικογεωπολιτική παρουσίαση, συνδυασμένη με την διεθνοπολιτική πλευρά των εξελίξεων, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της ύλης, που καλύπτει το βιβλίο. Διαβάζοντας κάποιος το βιβλίο του κ. Καργάκου, συλλαμβάνει τον εαυτό του να προβληματίζεται συνεχώς για τις ιστορικές εξελίξεις στο πέρασμα του χρόνου, αλλά και τήν διαρκή παρουσία των ιστορικών διδαγμάτων για την σημερινή εποχή. Τα παραπάνω είναι μόνο μερικά, από τις προφανώς εκτεταμένες και πλούσιες συμπερασματικές αναλύσεις τις οποίες μπορεί να βρει ο αναγνώστης, στην ομολογουμένως εξαιρετική ύλη του βιβλίου. Εν κατακλείδι, θα μπορούσε να λεχθεί, ότι πρόκειται για ένα πόνημα που προβληματίζει αλλά και καλύπτει κενά ιστορικής ενημέρωσης, σε βασικά θέματα της ευρύτερης περιόδου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, με ταυτόχρονη παρουσίαση ένός μεγάλου πλήθους συμπερασμάτων ερευνητικής σκέψης. Οι επιθυμούντες μπορούν να το προμηθευτούν από το βιβλιοπωλείο των Εκδόσεων, «Περί Τεχνών» (Αθήνα, Νικαίας 10 – ΤΚ 10434- τηλ 210 8826392), αλλά και στα περισσότερα βιβλιοπωλεία της χώρας μας. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

«ΕΡΓΟ ΖΩΗΣ» ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ: Συντακτική Επιτροπή του Περιοδικού

αιφνίδια αναχώρηση από τα εγκόσμια, της Μαριλένας Π. Λασκαρίδη, είναι ασφαλώς για τους γνωρίζοντες τα πολιτιστικά, μια εξαιρετικά μεγάλη απώλεια. Πρόκειται για την μέχρι πρόσφατα «ψυχή» του “Ιδρύματος Λασκαρίδη”, η οποία από τη θέση της Αντιπροέδρου, ρυθμιζε στιβαρά και εκ του ασφαλούς την λειτουργία του, παραμένοντας ένας από τους αφανείς και αθόρυβους συνανθρώπους μας, που εργάζονται με πίστη στο έργο ζωής που ηθελημένα έχουν αναλάβει εκ συνειδήσεως, αλλά και πιστεύουν ως καθοριστικό παράγοντα του τρόπου συμπεριφοράς τους. Η απώλεια, βύθισε στο πένθος και τους οικείους της αλλά και την ευρύτερη πολιτιστική και ναυτιλιακή κοινότητα. Γεννημένη στην Αθήνα από πατέρα Σκωτσέζο και μητέρα που καταγόταν από την οικογένεια του εθνικού ευεργέτη Ζάππα, πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής της στην Αγγλία και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε με τους γονείς και τα τρία αδέρφια της στη γενέτειρά της. Ακολούθησε σπουδές στο μάρκετινγκ, τη διαφήμιση και την κειμενογράφηση. Παντρεύτηκε τον εφοπλιστή Πάνο Λασκαρίδη, με τον οποίο απέκτησε τρεις κόρες και ένα γιο. Εκτός από την εξαίρετη οικογένεια που δημιούργησαν, ανέλαβαν από κοινού τον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης «Καίτη Λασκαρίδη» και τη συνέχιση του έργου της. Από το 1993, όταν ξεκίνησε την ενασχόληση της με τη βιβλιοθήκη, έως και τη στερνή ανάσα της, η Μαριλένα Λασκαρίδη αφοσιώθηκε στη διαφύλαξη και ανάδειξη των πολιτιστικών ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

θησαυρών του Ιδρύματος. Το 2006, το πολυσχιδές έργο του Ιδρύματος βρήκε στέγη σε δύο νεοκλασικά κτίρια, στην οδό Πραξιτέλους και στην Ακτή Μουτσοπούλου (φωτογραφία), στην πρώην έδρα του Γαλλικού Ινστιτούτου Πειραιά και σε ένα από τα ιστορικότερα κτίρια της πόλης, καθώς και σ’ ένα τρίτο, μοντέρνο κτίριο, στην οδό Κουντουριώτου 173. Περίπου είκοσι χιλιάδες παιδιά περιηγούνται κάθε χρόνο στις σπάνιες συλλογές του Ιδρύματος Λασκαρίδη, συμμετέχοντας σε οργανωμένα εκπαιδευτικά προγράμματα, ενώ στο χώρο

συστηματικά φιλοξενούνται σεμινάρια, διαλέξεις και διαγωνισμοί ποικίλου ενδιαφέροντος. Το Ίδρυμα λειτουργεί και ως φάρος κοινωνικής προσφοράς, στοχοποιώντας την προσφορά της δράσης του, όχι μόνο την Αθήνα και τον Πειραιά, αλλά και την περιφέρεια, όπως η περιοχή της πυρόπληκτης Ηλείας το 2008, αλλά και ακριτικές περιοχές όπως η Θράκη (Έβρος) νησιά του Αιγαίου κλπ. Μερικές από τις γνωστές δραστηριότητες του Ιδρύματος Λασκαρίδη, είναι αναμφισβήτιτα το πρόγραμμα «Επιστροφή στα Αντικύθηρα» και η νέα διαδικτυακή εφαρμογή Travelogues, που αφορά ένα πρωτοποριακό έργο για τις σημαντικότερες περιηγητικές εκδόσεις. Μικρό δείγμα των κύριων δράσεων του Ιδρύματος Λασκαρίδη φιλοξενήθηκε στο προηγούμενο τεύχος (112) των «Εθνικών Επάλξεων», στην στήλη των βιβλιοπαρουσιάσεων του περιοδικού μας. Πρόκειται για μία από τις εξαιρετικές εκδόσεις του ιδρύματος που αναφέρεται στα «Ναυάγια στον Ελληνικό Βυθό», με συγγραφείς τον κ. Κώστα Θωκταρίδη και Αρη Μπιλάλλη. Ο ΣΕΕΘΑ αισθάνεται την ανάγκη να εκφράσει τα πλέον ειλικρινή συλληπητήρια προς τους οικείους της, μαζί με το καλό κατευόδιο για ανάπαυση της ψυχής της μεταστάσης. Θεωρεί όμως σίγουρο, ότι το ακούραστο και γενναιόδωρο πνεύμα της Μαριλένας Π. Λασκαρίδη, αναμφίβολα θα αποτελέσει την πολύτιμη παρακαταθήκη της στο Ίδρυμα και ασφαλώς τον οδηγό επί του οποίου θα συνεχίσει την δράση του στο προσεχές μέλλον και όχι μόνο.

ΤΑ ΝΕΑ ΤOΥ ΣΥΝΔΕΣΜOΥ ΜΑΣ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2015 – Επιμελείται η Γενική Γραμματεία του ΣΕΕΘΑ

1. Δραστηριότητες Α. ΕΠΙΣΚΈΨΕΙΣ - ΕΝΗΜΕΡΏΣΕΙΣ

Tην 8η Σεπ 2015, πραγματοποιήθηκε στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών, ενημέρωση στους Σπουδαστές της 6η Σειράς ΔΙΜΑ της ΣΕΘΑ (Διαδικτυακής Μάθησης), για τον σκοπό και την Αποστολή του ΣΕΕΘΑ. Την 14η Σεπ 2015, το ΔΣ του Συνδέσμου, παρέστη στην τελετή ενάρξεως του νέου Ακαδημαϊκού Έτους της ΣΕΘΑ.

Β. ΗΜΕΡΙΔΕΣ

Ο Πρόεδρος και Μέλη του Δ.Σ. του Σ.Ε.ΕΘ.Α. παρέστησαν στις ακόλουθες ημερίδες: Την 23η Σεπ 2015 αντιπροσωπεία μελών του ΔΣ ΣΕΕΘΑ, παρακολούθησε την ημερίδα με θέμα «Entering the World of EPICTETUS», που διοργανώθηκε στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος από την ΣΕΘΑ, σε συνεργασία με την Πρεσβεία των ΗΠΑ στη χώρα μας, τιμώντας τα 50 χρόνια από την αιχμαλωσία του Ναυάρχου James Bond Stockdale (Βιετνάμ) και προβάλοντας το βασικό ρόλο των φιλοσοφικών και ηθικών αξιών για την Ηγεσία.

Γ. ΣΥΜΜΕΤΟΧH ΣΕ ΕΚΔΗΛΏΣΕΙΣ - ΤΕΛΕΤΕΣ

Κατόπιν προσκλήσεων ο Πρόεδρος και Μέλη του Δ.Σ. του Σ.Ε.ΕΘ.Α. παρέστησαν στις ακόλουθες εκδηλώσεις: Την 15η Σεπ 2015, στην τελετή παράδοσης - παραλαβής του κ. Α/ΓΕΕΘΑ που πραγματοποιήθηκε στην ΣΣΕ, από τον μέχρι πρότινος κ. Αρχηγό Στρατηγό Μιχαήλ Κωσταράκο, στον νέο Α/ΓΕΕΘΑ Ναύαρχο κ. Αποστολάκη Ευάγγελο. Την 16η Σεπ 2015 στην τελετή παράδοσης και παραλαβής του κ. Α/ΓΕΝ που πραγματοποιήθηκε στην ΣΝΔ (Πειραιάς), από τον παραδίδοντα τα καθήκοντα Αρχηγού Ναυτικού Ναύαρχο κ. Αποστολάκη Ευάγγελο, στον νέο Α/ΓΕΝ Αντιναύαρχο κ. Γιακουμάκη Γεώργιο. Την 30η Σεπ 2015 σε συνέδριο με θέμα «ship IT» (Τεχνολογίες Πληροφορικής των Πλοίων) που έλαβε χώρα στο Ευγενίδειο Ίδρυμα. 2. Εκδόσεις ΠΕΡΙΟΔΙΚΆ - ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ Παρελήφθησαν από τον Σύνδεσμο, τα παρακάτω έντυπα, για τα οποία ο ΣΕΕΘΑ εκφράζει ιδιαίτερες ευχαριστίες: «Λιμενικά Χρονικά» τριμηνιαία έκδοση

της Ένωσης Αποστράτων Αξκών Λιμενικού Σώματος,Εθνική Ηχώ, Καστέλλα, Συμιακόν Βήμα,Τα Νέα της Λέσχης καταδρομέων και Ιερολοχιτών, Σύνδεσμος η Αμάλθεια,Φλόγα της Μακεδονίας,Νέα του Σ.Α.Σ. Πυροβολητής, Ωλενος,Προβληματισμοί,Βορειοηπειρωτικόν Βήμα, Ο Λόγιος ΠΑΝ, Ιππικό Τεθωρακισμένα,Στρατιωτική Επιθεώρηση,Αεροπορική Επιθεώρηση. Παρελήφθη το υπ’ αριθμ. 166, πόνημα του κ. Ευθυμίου Παπαπαναγιώτου,

που αναφέρεται στα «Εθνικά Θέματα της Ελλάδος». 3. Οικονομικές Ενισχύσεις Τα κάτωθι Μέλη και Φίλοι του Συνδέσμου, πλέον της ετήσιας συνδρομής τους, προσέφεραν και τα αναγραφόμενα χρηματικά ποσά προς ενίσχυση της εκδόσεως των «Εθνικών Επάλξεων»: Ασλανίδης Ιωάννης .................................... 10 ευρώ Βασιλαράκος Παναγιώτης........................... 10 ευρώ Δημητρακόπουλος Δημήτριος ................... 10 ευρώ Ζαζάνης Θεοφ. ........................................... 10 ευρώ Καλφέλης Στυλιανός .................................. 10 ευρώ Καραμεσίνης Μιχαήλ.................................. 10 ευρώ Λαμπρίδης Δημήτριος................................ 20 ευρώ Νικολακάκης Ευτύχιος ............................... 40 ευρώ Παναγιωταρέας Χαραλ. Παναγιώτης........... 10 ευρώ Σαχαρίδης Βύρωνας .................................... 5 ευρώ Σταυρόπουλος Γ. .......................................... 5 ευρώ

LAVINIA CORP.

On time...

LASKARIDIS SHIPPING CO. LTD.

...cool and dry

A globally integrated shipping company

Transportation (reefer, wet, dry) Shipyards Ship agency Logistics Terminals Fuel Supplies at High Seas Fishing

Head Office Laskaridis Shipping Co.Ltd. 5, Xenias street & Ch. Trikoupi Athens, 14562 Greece Tel: +30.210.6284200 Fax: +30.210.8089710/11/12 Email: athens @ laskaridis.gr