Εθνικές Επάλξεις. Τεύχος 117 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2016)

ΔΙΕΥΘ. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ: KTIPION ΣXOΛHΣ EΘNIKHΣ AMYNHΣ ΠEΔION APEΩΣ • 113 62 AΘHNAI

Τ Ρ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Ν Η Μ Ε Ρ Ω Τ Ι Κ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η • A P. T E Y X . 1 1 7 • Ι Ο ΥΛ Ι Ο Σ - Σ Ε Π Τ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ 2 0 1 6

Ηρόδοτος

2500

χρόνια Ιστορίας

LAVINIA CORP.

On time...

LASKARIDIS SHIPPING CO. LTD.

...cool and dry

A globally integrated shipping company

Transportation (reefer, wet, dry) Shipyards Ship agency Logistics Terminals Fuel Supplies at High Seas Fishing

Head Office Laskaridis Shipping Co.Ltd. 5, Xenias street & Ch. Trikoupi Athens, 14562 Greece Tel: +30.210.6284200 Fax: +30.210.8089710/11/12 Email: athens @ laskaridis.gr

ΒΡΑΒΕΙΟ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

ΤΡΙMHNIAIA ENHMEPΩTIKH EKΔOΣH ΣYNΔEΣMOY EΠITEΛΩN EΘNIKHΣ AMYNHΣ • ETOΣ 23 ο • AP. TEYX. 117 • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

>> KΥΡΙΟ ΑΡΘΡΟ

Μ

«...Η Συγνώμη της Ιστορίας...»

ΕΤΆ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΆ ΓΕΓΟΝΌΤΑ που συνέβησαν στην γείτονα με την προσπάθεια ανατροπής του υφισταμένου καθεστώτος μέσω ενός αποτυχημένου πραξικοπήματος, εντύπωση προκαλούν οι αναθεωρητικές τάσεις και δηλώσεις του κ. Ερντογάν που είδαν πρόσφατα το φώς της δημοσιότητας. Πρόκειται βέβαια, για την προσπάθεια αμφισβήτησης των κυριαρχικών δικαιωμάτων επί νησιωτικών και θαλάσσιων περιοχών της χώρας μας στο Αιγαίο Πέλαγος (γκριζοποίηση περιοχών), αντίθετα σε κάθε αρχή του Διεθνούς Δικαίου, αλλά και σεβασμού των προβλέψεων υφισταμένων Διεθνών Συνθηκών, όπως της Λωζάννης. Είναι βέβαια καταφανές ότι οι συγκεκριμένες ενέργειες «περί άλλων τυρβάζουν» ή μάλλον επιχειρούν πολύπλοκους αντιπερισπασμούς, καταγράφοντας τις διαχρονικές υποκρυπτόμενες επιθυμίες του γνωστού «επιτήδειου ουδέτερου» να αποκομίσει τα μέγιστα δυνατά οφέλη εις βάρος γειτονικών κρατών με πρακτικές που θυμίζουν «ανατολίτικο παζάρι». Το κακό βέβαια δεν σταματάει εδώ, αφού επιχειρείται και μια δήθεν επιστημονική επένδυσή του με «ιστορικοφανές» περιεχόμενο, όπως η επίσημη δήλωση του προέδρου της γείτονος ότι: «…..για τη Συνθήκη της Λωζάννης… κάποιοι προσπάθησαν να μας το παρουσιάσουν αυτό ως νίκη. Με τη Συνθήκη της Λωζάννης δώσαμε στους Έλληνες τα νησιά, που αν φωνάξεις από τις ακτές του Αιγαίου, θα ακουστείς απέναντι…»

Σ

ΤΗΝ ΔΙΑΔΡΟΜΉ ΤΟΥ ΧΡΌΝΟΥ και της Ιστορίας βέβαια, η τάση αυτή δεν είναι κάτι καινούργιο. Επιχειρήθηκε για πρώτη φορά από τον Κεμάλ όταν με εντολή του συνεστήθη η περίφημη επιτροπή για την «συγγραφή» της Ιστορίας του Τουρκικού Έθνους το έτος 1929, που αναφέρονταν ουσιαστικά στον ίδιο. Η ομάδα «ερεύνης» κατέληξε στο ξαναγράψιμμο αρκετών κατ’ επίφαση ιστορικών κειμένων, τα οποία οδηγούσαν ούτε λίγο ούτε πολύ στην άποψη, ότι στην παγκόσμια σφαίρα τα πάντα ξεκίνησαν (ιστορικά), από τους προγόνους του Τουρκικού έθνους, όπως επισημαίνει σε μελέτη του ο Καθηγητής Ιστορίας του Georgetown University, Clive Foss1. Το γεγονός αυτό, προκάλεσε όπως ήταν αναμενόμενο την σφοδρή αντίδραση Ευρωπαίων διανοουμένων και ιστορικών, σε συνδυασμό με την κατακραυγή διανοητών παγκοσμίου φήμης, με αποτέλεσμα την διαχρονική λείανση ορισμένων θεμάτων, παρά το ότι η υπόψη ιστορική έκδοση εδιδάσκετο υποχρεωτικά στην γείτονα, από το έτος 1932 έως το θάνατο του Κεμάλ (1938).

Σ

ΉΜΕΡΑ ΦΑΊΝΕΤΑΙ ΌΤΙ ΕΠΙΧΕΙΡΕΊΤΑΙ κάτι ανάλογο με τον ηγέτη της γείτονος στο πολιτικό πλέον προσκήνιο, ο οποίος μαζί με τη περίφημη αναζήτηση του «Στρατηγικού Βάθους» της Τουρκίας του πρόσφατα «καθαιρεθέντος» από τον ίδιο κ. Νταβούτογλου, επιχειρεί αντίστοιχες δράσεις προσπάθειας αμφισβήτησης δεδομένων, κανόνων δικαίου και συνθηκών, στο πλαίσιο της εφαρμογής της πολιτικής του Νέο-οθωμανισμού. Αν τα γεγονότα αυτά συνδεθούν με την απόλυση ή την σύλληψη χιλιάδων πανεπιστημιακών και ανθρώπων της διανόησης, όπως επίσης και ανωτέρων υπαλλήλων, ή δικαστικών λειτουργών, με αναφορές για συμμετοχή στο πρόσφατο πραξικόπημα, ίσως μπορούμε να δούμε πιο κα-

1 Βλέπε Εθνικές Επάλξεις Τεύχος 101 σελ. 67 (Άρθρο: Όταν οι Τούρκοι εκπολίτισαν τον κόσμο)

θαρά και τις κρυμμένες αλήθειες. Συγκεκριμένα, είναι ίσως εμφανές ότι προσπαθώντας ο κ. Ερντογάν να αντιμετωπίσει εσωτερικά του προβλήματα και αδυναμίες της εξωτερικής του πολιτικής, εντάσσει στο πεδίο των δράσεών του για πλήρη επικράτησή του, την προσπάθεια ολοκληρωτικής αλλαγής του υπόβαθρου προβλέψεων του Διεθνούς Δικαίου που ενδιαφέρουν της χώρα του, την πιθανή ακύρωση Συνθηκών και διεθνών υποχρεώσεων ή καθηκόντων της γείτονος, όπως αυτή σχηματοποιήθηκε και εδραιώθηκε επί των προκατόχων του, ξεκινώντας ήδη από τον Κεμάλ. Η επικίνδυνη αυτή μεταστροφή της τηρητέας του στάσης σε θέματα εξωτερικής και όχι μόνον πολιτικής, θα πρέπει να θεωρείται ως μια ακραία τάση αναθεωρητισμού που προφανέστατα δεν στηρίζεται στους Διεθνείς κανόνες, αλλά ούτε και στα πραγματικά γεγονότα του ιστορικού βίου της ευρύτερης περιοχής. Το γεγονός αυτό είναι σαφές ότι θα επηρεάσει και άλλες χώρες ή πληθυσμούς της περιοχής, όπως και τον διεθνή παράγοντα. Στον αντίποδα των παραπάνω, προκύπτει ασφαλώς η ρητορική ερώτηση: Αλήθεια ποιες πέτρες τις περιοχής του Αιγαίου θα επιβεβαιώσουν την επιχειρούμενη προσπάθεια αλλοίωσης της Ιστορίας; Μήπως το άγαλμα της Νίκης και το ιερό των Καβηρείων στη Σαμοθράκη, το αρχαιότερο βουλευτήριο στην Λήμνο, οι ρήσεις του Πιττακού του Μυτιληναίου, του Ομήρου, του Αρίσταρχου και του Πυθαγόρα του Σάμιου, του Ιπποκράτη του Κώου, του Βία του Πριηνέα, του Ηρόδοτου του Αλικαρνασσέα, τα δείγματα του Μινωικού και Κυκλαδικού Πολιτισμού στο Αιγαίο; Σε ποιο ακριβώς νομικό κείμενο του Διεθνούς Δικαίου στηρίζεται η προσπάθεια γκριζοποίησης περιοχών του Αιγαίου; Μήπως ίσως στην ισχύουσα σήμερα συνθήκη του Montego bay (1982) για το Δίκαιο των Θαλασσών, την οποία η γείτονα έντεχνα επικαλείται, αλλά ουδέποτε υπέγραψε;

Α

ΣΦΑΛΏΣ Κ. ΕΡΝΤΟΓΆΝ, σε ορισμένα τμήματα των συνόρων μας είναι δυνατόν να ακουσθεί από τη μία και την άλλη πλευρά ο ήχος των θορύβων, αλλά και της ανθρώπινης ομιλίας, όπως συμβαίνει σε όλες τις συνοριακές γραμμές του κόσμου. Εκείνο όμως που εντέχνως αγνοείτε, είναι ο ήχος της Ιστορίας που προέρχεται από τα βάθη των αιώνων στην περιοχή, όπως καταγράφεται από ιστορικούς και φιλοσόφους της Παγκόσμιας διανόησης του βεληνεκούς του Αριστοτέλη και του Ηροδότου, που φέτος συμπληρώνονται 2400 και 2500 χρόνια αντίστοιχα από την γέννησή τους, ή ακόμη και του Θουκυδίδη, που κατέγραψε με ενάργεια την ιστορική αλήθεια της ευρύτερης περιοχής. Τέτοιες δηλώσεις εκτός από ανακριβείς και άσχετες προς τους διεθνείς κανόνες και δίκαιο, προκαλούν επίσης και την θυμηδία, αναζητώντας μια ελάχιστη πράξη συνέχειας: Την υποβολή ιστορικής τουλάχιστον συγνώμης, προς τις άδηλες φωνές όσων σφαγιάστηκαν, εξανδραποδίστηκαν ή εκδιώχθηκαν βιαίως και οργανωμένα από τις εστίες τους, από το «αδιάσπαστο και πλήρους ιστορικής συνέχειας» κράτος σας. Αναφερόμαστε βέβαια στα ιστορικά γεγονότα των αρχών του προηγούμενου αιώνα (π.χ. Ποντιακός και Μικρασιατικός Ελληνισμός, Αρμένιοι κ.λπ) και όχι μόνο, για όσα ιστορικά και διαχρονικά συνέβησαν εκεί στα παράλια από όπου μπορείτε να φωνάξετε σήμερα και να ακουσθείτε απέναντι, στις Ελληνικές νήσους του Αιγαίου….

Το Διοικητικό Συμβούλιο

Στη διεύθυνση www.seetha.gr υπάρχει ανανεωμένος ιστότοπος του Συνδέσμου στον οποίο έχουν αναρτηθεί παλαιότερα τεύχη των Εθνικών Επάλξεων σε μορφή PDF ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

4

>> ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΕΚΔΟΤΗ ΤΟ ΠΑΡΌΝ ΤΕΎΧΟΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΎ ΜΑΣ είναι αφιερωμένο στον Ηρόδοτο, τον πατέρα της Ιστορίας. Το τρέχον έτος συμπληρώνονται 2500 χρόνια από την γέννησή του. Ο Σύνδεσμός μας μετά το αφιέρωμα στον Αριστοτέλη που δημοσιεύθηκε στο τεύχος 116, αποφάσισε με το αφιέρωμα στο παρόν τεύχος να τιμήσει και ταυτόχρονα να υπενθυμίσει, την τεράστια προσφορά αυτού του μεγάλου ανδρός στην Ιστορία. Ανάλογα αφιερώματα θα ακολουθήσουν και στο μέλλον με άλλους Αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, ιστορικούς, μαθηματικούς και λοιπούς, που επηρέασαν όλους τους σύγχρονους. Εκτιμούμε ότι με τα άρθρα των εξαίρετων αρθρογράφων μας θα καλυφθούν τα βασικά στοιχεία της ζωής και του έργου του Ηροδότου. Στοιχεία για τη ζωή και το έργο του φιλοσόφου περιλαμβάνονται στο άρθρο του Δρ Εμμανουήλ Μικρογιαννάκη, καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών και Προέδρου του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» με τίτλο «ΗΡΟΔΟΤΟΣ: Πατήρ της Ιστορίας». Στο επόμενο άρθρο του κ. Παναγιώτη Κ. Δαμάσκου, Δρ Φιλοσοφίας με τίτλο «Ηρόδοτος: Pater historiae» δίδεται μια εκτενής απάντηση γιατί ο Ηρόδοτος θεωρείται ο πατέρας της Ιστορίας. Στο επόμενο πρωτότυπο άρθρο του κ. Αθανασίου Δ. Στεφανή, δ.φ., Ερευνητού και Διευθύνοντος του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας της Ακαδημίας Αθηνών, με τίτλο «Ο Ηρόδοτος και η θρησκεία των αρχαίων λαών» γιατί όπως μας επεξηγεί ο αρθρογράφος «Ο Ηρόδοτος, εκτός από ιδρυτής της αρχαίας ιστοριογραφίας και πατέρας της ιστορίας, στο έργο του παρέχει ποικίλες πληροφορίες για την αρχαιοελληνική θρησκεία μέσα από τις συγκρίσεις που επιχειρεί και τις συχνές αναφορές του σε θρησκευτικές αντιλήψεις και πρακτικές άλλων αρχαίων λαών, κυρίως των Αιγυπτίων και των Σκυθών». Το τελευταίο άρθρο του αφιερώματος είναι της κας Σύλβια Κατούντα, Διδάκτορος Γενικής και Συγκριτικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Σορβόννης με τίτλο «Ηρόδοτος, Γένεση της Ιστορίας και Περσικοί πόλεμοι: Η μάχη που άλλαξε την πορεία της Δύσης» και επικεντρώνεται στους Περσικούς Πολέμους και ιδιαίτερα στην Μάχη των Θερμοπυλών, όπως έχει γραφτεί από τον Ηρόδοτο. Το τρίμηνο Ιουλίου – Αυγούστου –Σεπτεμβρίου,

συνήθως είναι κενό πολιτικών εξελίξεων λόγω των καλοκαιρινών διακοπών, με εξαίρεση το τρέχον έτος, που λόγω της συσσώρευσης οικονομικών υποχρεώσεων σε συνδυασμό με τρέχοντα γεγονότα οδήγησαν και οδηγούν σε συμπεριφορές καταθλιπτικού χαρακτήρα πάρα πολλούς συμπατριώτες μας. Νομίζω ότι θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε την όλη κατάσταση όσο δύσκολη και εάν φαίνεται με αισιοδοξία, έστω και αν αυτή δεν είναι άμεσα ορατή. Ας έχουμε πάντα στο νου μας ότι πολλές φορές η χώρα μας πέρασε δύσκολες και ίσως δυσκολότερες ημέρες από τις σημερινές και όμως στο τέλος αναγεννήθηκε μέσα από τις στάχτες της. Το μεταναστευτικό έχει κάπως κοπάσει και ο αριθμός όσων φτάνουν στη χώρα μας είναι πολύ μικρότερος του αντίστοιχου περυσινού. Ας ελπίσουμε ότι ο αριθμός αυτός θα συνεχίσει να μειώνεται και να φτάσει σε επίπεδα που θα μπορεί να αντιμετωπισθεί. Στο διπλωματικό περισκόπιο όπως πάντα, δημοσιεύεται άρθρο του μόνιμου συνεργάτη του περιοδικού μας κ. Γεωργίου Σέκερη, πρέσβυ ε.τ. με το επίκαιρο θέμα «Η Ευρωπαϊκή Ένωση σε κρίσιμο σταυροδρόμι», ενώ στο πολιτικό και στρατηγικό περισκόπιο το πρώτο μέρος άρθρου του κ. Νίκου Χατζηϊωακείμ, Διαλέκτη στη ΣΔΕΠΝ με τίτλο «Αναφορά στο έργο του Sir Julian Corbett και σύντομος σχολιασμός του». Στην ενότητα του περιοδικού, με το γενικό τίτλο «Ανάλυση Κυρίων Γεγονότων» περιλαμβάνονται μικρά ενημερωτικά άρθρα γνωστών αναλυτών, συνεργατών του περιοδικού. Στο παρόν τεύχος γράφουν κατά σειρά οι κ. Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης, Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου με τίτλο «Το ιστορικό βάρος στους βηματισμούς του μέλλοντος», ο Δρ κ. Αλέξανδρος Κούτσης, Ομότιμος Καθηγητής Μεσανατολικών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου με τίτλο «Η Απόπειρα Πραξικοπήματος στην Τουρκία: Το Κόστος Αποτυχημένων Ενεργειών για τη Δύση υπό το Φώς των Εξελίξεων στην Μέση Ανατολή», ο κ. Χρήστος Μηνάγιας, Ταξχος ε.α. με τίτλο «Το πραξικόπημα στην Τουρκία, οι Κούρδοι και ο πόλεμος στη Συρία», ο κ. Πόκας Χαραλάμπος, Αντγος ε.α., με τίτλο «Ουκρανία: Οι αντίπαλοι ανυπο-

χώρητοι, ο λαός υποφέρει», και ο κ. Ζαχαρίας Ι. Βερίγος, Αντγος ε.α., με τίτλο «Η έξαρση του Εθνικισμού στα Βαλκάνια και ο ρόλος της Τουρκίας». Στα ιστορικά θέματα για την επέτειο της Μάχης του Μαραθώνα άξιο προσοχής είναι το άρθρο του κ. Κωνσταντίνου Λαγού, Δρ Ιστορίας - καθηγητού της Σχολής Ικάρων με τίτλο «Η Τακτική της Μάχης του Μαραθώνα». Στα τεχνικά-φιλοσοφικά θέματα συνιστάται το θαυμάσιο άρθρο του κ. Άρη Διαμαντόπουλου, Υπτγου ε.α.- Ψυχολόγου Διδάκτορος Φιλοσοφίας, με τίτλο «Η Φιλοσοφία της Φυσικής. Το ΄Oμοιον στην Ολότητα Λειτουργίας του ΄Οντος», ενώ στα γενικά θέματα περιλαμβάνονται τα άρθρα των κ. Ιωάννη Παπαφλωράτου, Νομικού – Διεθνολόγου, Διδάκτορος του Πανεπιστημίου Αθηνών με τίτλο «Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της Κοινωνίας των Εθνών (1920-1923)» και του Δρ Νικολάου Ουζούνογλου, Καθηγητού του ΕΜΠ και Προέδρου της Οικουμενικής Ομοσπονδίας Κωνσταντινουπολιτών (Οι.Ομ.Κω.) με τίτλο «H Οργάνωση “Εικονική Δίκης” για το Πογρκόμ κατά του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης (28/11/2015)». Στις σελίδες του περιοδικού περιλαμβάνονται επίσης οι παρουσιάσεις των βιβλίων του κ. Ευριπίδη Παπαθανασίου Ανπτχου (ΥΓ) ε.α. «Η ιστορία του Υγειονομικού της Πολεμικής Αεροπορίας (Π.Α.)» και του κ. Βαγγέλη Παπαχρήστου με τίτλο «Ο αγροφύλακας που έγινε θρύλος». Πριν κλείσω το σημείωμα για τα περιεχόμενα του τεύχους θα ήθελα να ανακοινώσω στα μέλη του Συνδέσμου ότι στις 23 Ιανουαρίου 2017 και ώρα 18.00 στο αμφιθέατρο του Πολεμικού Μουσείου Αθηνών θα διεξαχθεί γενική Συνέλευση και στη συνέχεια αρχαιρεσίες για την ανάδειξη του νέου ΔΣ του Συνδέσμου. Για το θέμα αυτό θα σταλούν σε όλα τα μέλη ατομικές επιστολές και θα δημοσιευθεί σχετική ανακοίνωση, σε δύο εφημερίδες των Αθηνών. Το επόμενο τεύχος των «Εθνικών Επάλξεων» με αριθμό 118, θα κυκλοφορήσει στο τέλος Δεκεμβρίου 2016 με αρχές Ιανουαρίου 2017. Εύχομαι στα Μέλη, τους Φίλους και όλους τους αναγνώστες του Περιοδικού, Καλό Χειμώνα με Υγεία.

ΟΡΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ» 1. Το κείμενο ή άρθρο να αναφέρεται σε θέματα που καθορίζονται από την φύση και τον σκοπό έκδοσης του περιοδικού, να έχει περιορισμένη έκταση κειμένη μεταξύ 1.000 και 3.000 λέξεων (γραμματοσειρά Arial 12 του Η/Υ - Επιδίωξη άρθρα μέχρι 2.500 λέξεις).

2. Δημοσιεύονται κυρίως επιστημονικές εργασίες και διαλέξεις σπουδαστών, των στελεχών των Ε.Δ. και Σ.Α., καθηγητών- Πανεπιστημίων, εμπειρογνωμόνων και ειδικών, καθώς γενικά διαλέξεις της Πολιτικής και Στρατιωτικής Ηγεσίας του ΥΕΘΑ, για θέματα που αφορούν σε Άμυνα, Ασφάλεια, Οικονομία, την Ιστορία, την διπλωματία και λοιπούς τομείς της Γεωπολιτικής, άμεσου εθνικού ενδιαφέροντος. Δεν δημοσιεύονται κείμενα που περιέχουν διαβαθμισμένες πληροφορίες, ή δεν τεκμηριώνεται το περιεχόμενό τους

και γενικώς άρθρα που περιέχουν εκφράσεις, οι οποίες δεν συνάδουν με στο ήθος και το πνεύμα του καταστατικού του ΣΕΕΘΑ.

3. Η δημοσίευση εργασίας δεν σημαίνει και αποδοχή από τον ΣΕΕΘΑ των απόψεων του συντάκτη. Το περιεχόμενο εκάστου άρθρου απηχεί τις προσωπικές απόψεις του υπογράφοντος.

4. Τα κείμενα των εργασιών-άρθρων, θα συγκεντρώνονται, θα καταχωρούνται σε ειδικό φάκελο, θα εξετάζονται και θα αξιολογούνται από συντακτική επιτροπή του ΣΕΕΘΑ. Ανεξάρτητα από τη δημοσίευση η μη των άρθρων τα κείμενα δεν επιστρέφονται.

5. Τα κείμενα πρέπει να περιλαμβάνουν πλήρη επιστημονική τεκμηρίωση-βιβλιογραφία (υποσέλιδο αναφορά στην πηγή – τεκμηρίωση με βιβλιογραφία στο τέλος του άρθρου).

7. Οι βιβλιογραφικές σημειώσεις πρέπει να έχουν ενιαία αρίθμηση, να ευρίσκονται στο τέλος του άρθρου καθώς και στο κάτω μέρος της σελίδας του κειμένου στο οποίο αναφέρεται η παραπομπή και να δίνονται ως εξής: α. Για βιβλία-μονογραφίες: Βιβλιογραφία: Ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλος βιβλίου και υπότιτλος, πόλη έκδοσης, εκδοτικός οίκος, έτος έκδοσης, σελίδες. π.χ.: John Keegan, Η Ιστορία του Πολέμου, Αθήνα, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη- Νέα Σύνορα, 1997. Παραπομπή: John Keegan, Η Ιστορία του Πολέμου, σελ. 3-12. β. Για άρθρα-μελέτες: Βιβλιογραφία: Ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλος άρθρου εντός εισαγωγικών, περιοδικό, αριθμός τεύχους, χρονολογία, σελίδες, π.χ.: Ελευθερία Μαντά, “Η νέα ιταλική Ostpolitik και η στρατηγική θέση της Αλβανίας”,

Παραπομπή: Ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλος άρθρου εντός εισαγωγικών Γεωπολιτική, τ. 11, Οκτώβριος 2000, σελ. 35-42.

8. Οι μελέτες στρατηγικού και γεωπολιτικού περιεχομένου πρέπει να συνοδεύονται από σχετικούς χάρτες και σχεδιαγράμματα, μαζί με τους σχετικούς υπότιτλους. Φωτογραφίες δημοσιεύονται μόνο εάν το περιεχόμενό τους κρίνεται αναγκαίο, και για την πληρέστερη ενημέρωση του αναγνώστη.

9. Η οποιαδήποτε συνεργασία πρέπει να παραδίδεται και σε ηλεκτρονική μορφή (CD κλπ), καθώς και σε δύο τυπωμένα αντίγραφα ένα τουλάχιστον μήνα πριν την έκδοση του περιοδικού (πχ μέχρι τέλος των μηνών Φεβ-Μαϊ - Αυγ - Νοε). * e-mail: seethaee@gmail.com (Περιοδικό «Εθνικές Επάλξεις»).

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

6 ΓPAΦEIA: KTIPION ΣXOΛHΣ EΘNIKHΣ AMYNHΣ ΠEΔION APEΩΣ 113 62 AΘHNAI THΛ./FAX: 210-88.11.853 E-mail: seethaee@gmail.com http://www.seetha.gr IΔIOKTHTHΣ: Σ.E.EΘ.A. Εκδότης: Λάμπρος Καζάκος, Αντιστράτηγος ε.α. Πρόεδρος Δ.Σ. του Συνδέσμου Πρόεδρος της Συντακτικής Eπιτροπής: Εμμανουήλ Καναβάκης, Αντιστράτηγος ε.α. Διευθυντής Σύνταξης: Σπύρος Μπελεγράτης Αντιστράτηγος ε.α.

Mέλη της Συντακτικής Eπιτροπής: Δημήτριος Φράγκου Αντιστράτηγος ε.α. Ιωάννης Καρμίρης Υποστράτηγος ε.α. Ζαχαρίας Βερίγος Αντγος ε.α. Χαράλαμπος Πόκας Αντγος ε.α. Συνδρομές: Προαιρετικές προς τον Σ.E.EΘ.A. για τις «ΕΘΝΙΚΕΣ EΠAΛΞEIΣ» Eπιμέλεια: «Ηλιαία» Yψηλάντου 25 - 106 75 Aθήνα Τηλ./Fax.: 210-72.18.223 E-mail: iliea@otenet.gr Εκτύπωση: Τυπογραφείο Ελληνικού Στρατού Tο δημοσιευόμενα κείμενα εκφράζουν απόψεις των συγγραφέων. H χρησιμοποιούμενη γλώσσα είναι της επιλογής των συγγραφέων, ενώ η εν γένει εικονογράφηση γίνεται με μέριμνα του περιοδικού. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση άρθρων των «Εθνικών Επάλξεων» με την προϋπόθεση αναγραφής της πηγής

Στο εξώφυλλο: Η προτομή του πατέρα της Ιστορίας Ηροδότου.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΥΡΙΟ ΑΡΘΡΟ:

«... Η Συγνώμη της Ιστορίας...»......

3

«… Ποιες πέτρες τις περιοχής του Αιγαίου

θα επιβεβαιώσουν την επιχειρούμενη προσπάθεια αλλοίωσης της Ιστορίας; Μήπως το άγαλμα της Νίκης και το ιερό των Καβηρείων στη Σαμοθράκη, το αρχαιότερο βουλευτήριο στην Λήμνο, οι ρήσεις του Πιττακού του Μυτιληναίου, του Ομήρου, του Αρίσταρχου και του Πυθαγόρα του Σάμιου, του Ιπποκράτη του Κώου, του Βία του Πριηνέα, του Ηρόδοτου του Αλικαρνασσέα, τα δείγματα του Μινωικού και Κυκλαδικού Πολιτισμού στο Αιγαίο;...».

Σημείωμα εκδότη............................................

4

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΗΡΟΔΟΤΟΣ. 2.500 ΧΡΟΝΙΑ

8

Υπό Δρ. Εμμανουήλ Μικρογιαννάκη, καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών, Προέδρου του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» «…Ο Ηρόδοτος αυτοπαρουσιάζεται στον πνευματικό

στίβο της ανθρωπότητος με «απόδεξιν», δείγμα, στα χέρια του. Περιέχει τα «γενόμενα εξ ανθρώπων»...»

10

Υπό κ. Παναγιώτη Κ. Δαμάσκου, Δρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών - Καθηγητού ΣΑΕΑ «…Ο Ηρόδοτος καθιερώνεται ως ιστορι-

κός, παρ’ ότι το χρονολογικό πλαίσιο των Ἱστοριῶν του είναι ασαφές: περιορίζεται να οριοθετήσει ορισμένες σταθερές, βασιζόμενος στην αρχή ότι ένας αιώνας αντιστοιχεί σε τρεις ανθρώπινες γενιές και προσφέρει, κατά προσέγγιση, χρονικούς συσχετισμούς…»

Ο Ηρόδοτος και η θρησκεία των αρχαίων λαών...

19

Υπό κας Σύλβιας Κατούντα, Διδάκτορος Γενικής και Συγκριτικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Σορβόννης «... Όπως εύστοχα το έθεσε ο Πίτερ Γκριν «οι έσχατες νίκες» στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές μπόρεσαν να καταστούν δυνατές, κατά μία έννοια, μόνο μέσα από εκείνη τη λαμπρή και εμπνευσμένη ήττα στις Θερμοπύλες…» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ

ΗΡΟΔΟΤΟΣ: Πατήρ της Ιστορίας (Επέτειος συμπλήρωσης 2500 ετών από τη γέννησή του).....

Ηρόδοτος: Pater historiae...........................

Ηρόδοτος, Γένεση της Ιστορίας και Περσικοί πόλεμοι: Η μάχη που άλλαξε την πορεία της Δύσης........

Η Ευρωπαϊκή Ένωση σε κρίσιμο σταυροδρόμι.............................

30

Υπό κ. Γεωργίου Ε. Σέκερη, πρέσβεως ε.τ. «…Η ελληνική κρίση

απεκάλυψε τη δραματική ανεπάρκεια των θεσμικών εργαλείων της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης, και, το κρισιμότερο, την απουσία ενός «ευρωπαϊκού πατριωτισμού»…». ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

Τελετή Έναρξης Μαθημάτων 7ης Ε.Σ. Διαδικτυακής Μάθησης (ΔΙΜΑ)..............

34

15

Υπό κ. Αθανασίου Δ. Στεφανή, δ.φ., Ερευνητού και Διευθύνοντος το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας της Ακαδημίας Αθηνών, Καθηγητού-Συμβούλου στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

«….O Ηρόδοτος δεν επιμένει τόσο στη δικαιοσύνη των θεών, όσο στη μεταβολή της τύχης των ανθρώπων (που συνήθως οφείλεται στον φθόνο των θεών) και στην εξαπάτησή τους από τους θεόσταλτους χρησμούς.…».

Στις 28 Σεπτεμβρίου 2016, πραγματοποιήθηκε στη ΣΕΘΑ η τελετή έναρξης εκπαίδευσης της 7ης Εκπαιδευτικής Σειράς Διαδικτυακής Μάθησης (ΔΙΜΑ), την οποία θα παρακολουθήσουν 120 ανώτεροι Αξιωματικοί και Μόνιμοι Υπάλληλοι των Ενόπλων Δυνάμεων Ελλάδος και Κύπρου. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

7 ΠΟΛΙΤΙΚΟ & ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ

Αναφορά στο έργο του Sir Julian Corbett και σύντομος σχολιασμός του. Α Μέρος..............................

35

Υπό κ. Νίκου Χατζηϊωακείμ, Διαλέκτη στη ΣΔΕΠΝ

«…Kρίνεται σκόπιμη η υπόμνηση της ιστορικής συγκυρίας: στο λυκαυγές του 20ου αιώνα, η κατακόρυφη άνοδος της οικονομικής ισχύος της σχετικά πρόσφατα ενοποιημένης Γερμανίας, είχε συνοδευτεί από ραγδαία αύξηση της απειλής που αντιπροσώπευε για τη Βρετανία το ναυτικό πρόγραμμα της πρώτης ...». ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ - ΑΠΟΨΕΙΣ

Το ιστορικό βάρος στους βηματισμούς του μέλλοντος..........

47

Υπό του κ. Χριστόδουλου Κ. Γιαλλουρίδη, Καθηγητού Διεθνούς Πολιτικής και Κοσμήτορα Σχολής Διεθνών Σπουδών, Επικοινωνίας και Πολιτισμού, Παντείου

Η απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία: Το κόστος αποτυχημένων ενεργειών για τη Δύση υπό το φώς των εξελίξεων στην Μέση Ανατολή....................

49

Υπό Δρ Αλέξανδρου Κούτση, Ομότ. Καθ. Μεσανατολικών Σπουδών

Το πραξικόπημα στην Τουρκία, οι Κούρδοι και ο πόλεμος στη Συρία......................................................

53

Υπό κ. Χρήστου Μηνάγια, Ταξχου ε.α., Γεωστρατηγικού Αναλυτή- Συγγραφέα

Ουκρανία: Οι αντίπαλοι ανυποχώρητοι, ο λαός υποφέρει.......

56

Υπό κ. Πόκα Χαραλάμπους, Αντγου ε.α., Μέλους ΔΣ ΣΕΕΘΑ

Η έξαρση του Εθνικισμού στα Βαλκάνια και ο ρόλος της Τουρκίας..................................................

58

Υπό κ. Ζαχαρία Ι. Βερίγου, Αντγου ε.α., Επιτίμου Δκτού Β΄ΣΣ, Μέλους ΣΕΕΘΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η Τακτική της Μάχης Του Μαραθώνα.................................... Υπό κ. Κωνσταντίνου Λαγού, Δρ Ιστορίας - Καθηγητού της Σχολής Ικάρων.

61

«... Το βασικό, όμως, πρόβλημα που απασχολούσε τους Αθηναίους διοικητές πριν από τη μάχη, ήταν ο τρόπος με τον οποίο θα γινόταν κατορθωτή η ακινητοποίηση και εξόντωση του περσικού ιππικού –του ισχυρότερου όπλου που διέθεταν οι Πέρσες στον Μαραθώνα...»

Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της Κοινωνίας των Εθνών.........

68

Υπό κ. Ιωάννη Παπαφλωράτου, Νομικού, Διεθνολόγου, Δρ Παν/μίου Αθηνών

«...Η Κ.τ.Ε. επιλήφθηκε αρκετών υποθέσεων έως το 1923, όχι όμως και της ελληνοτουρκικής σύρραξης στη Μικρά Ασία. Μάλιστα, η μη πρόληψη της τεράστιας ανθρωπιστικής καταστροφής στη Σμύρνη έκανε πολλούς να πιστέψουν ότι ο νεοσύστατος οργανισμός δεν θα μακροημέρευε...» ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

H Οργάνωση «Εικονική Δίκης» για το Πογρκόμ κατά του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης με την συνεργασία της Οικουμενικής Ομοσπονδίας Κωνσταντινουπολιτών και του Πανεπιστημίου Bilgi ...................

70

Υπό Δρ Νικολάου Ουζούνογλου, Καθηγητού του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και Προέδρου της Οικουμενικής Ομοσπονδίας Κωνσταντινουπολιτών

«...Στο Πόρισμα αυτό διατυπώνεται με σαφή τρόπο ότι τα Σεπτεμβριανά αποτελούν το σημείο αφετηρίας των αντιδημοκρατικών εξελίξεων και εκτροπών τη μεταπολεμική περίοδο στη Τουρκία και ότι οργανωτής των Σεπτεμβριανών υπήρξε η διοίκηση της Διεύθυνσης Ανορθόδοξου Πολέμου που συγκροτήθηκε μέσα στις Νατοϊκές Δομές...»

Κύπρος - Βενετία: Πολιτιστικές διαδρομές. Αικατερίνη Κορνάρο (1473-1489).........................................

74

Υπο κ. Ηρακλή Ζαχαριάδη, Προέδρου Ελληνικού Πνευματικού Ομίλου Κυπρίων Ελλάδος, Εκδότη Κυπριακού Ελληνισμού

«...Με έδρα πρώτα την Αμμόχωστο, μετά τη Λευκωσία, η Αικατερίνη δεν μπόρεσε να βασιλεύσει ως ανεξάρτητη βασίλισσα και παρά τη δημοτικότητά της αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το θρόνο το 1489, ενώ το Βασίλειό της το πήρε στα χέρια της η Βενετία...» ΤΕΧΝΙΚΑ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η Φιλοσοφία της φυσικής. Το Όμοιον στην ολότητα λειτουργίας του όντος....................

76

Υπό κ. Άρη Διαμαντόπουλου, Υπτγου ε.α.- Ψυχολόγου Δρ Φιλοσοφίας «Πολλά είναι τα γνωστά για τη λειτουργία των Όντων

με τα οποία έχει ασχοληθεί η φυσιολογία, πλην όμως εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικά ερωτηματικά τόσο για τη λειτουργία των αισθήσεων, όσο κυρίως για τον εγκέφαλο, αλλά και γι΄ αυτή τη λειτουργία εντός του κυττάρου και τη σχέση όλων αυτών μεταξύ τους...». ΜΕ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ

Εκτίμηση Τακτικής Καταστάσεως…............................... Υπό κ. Χρήστου Μπολώση, Υπτγου ε.α. – ΓΓ/ΣΕΕΘΑ

79

ΤΟ ΒΙΒΛΊΟ

Ευριπίδη Παπαθανασίου, Ανπτχου (ΥΓ) ε.α. Η ιστορία του Υγειονομικού της Πολεμικής Αεροπορίας .....

80

Παρουσίαση υπό κ. Ζαφείρη Ταμπακίδη, Απτρχου (Ι) ε.α., Αντιπροέδρου ΣΕΕΘΑ

Βαγγελη Παπαχρήστου Ο αγροφύλακας που έγινε θρύλος..................................... Παρουσίαση υπό κ. Χρήστου Μπολώση, Υπτγου ε.α. ΓΓ/ΣΕΕΘΑ

Τα Νέα του Συνδέσμου.....................................................

81 82

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

2500 ΧΡΟΝΙΑ

ΗΡΟΔΟΤΟΣ: Πατήρ της Ιστορίας (Επέτειος συμπλήρωσης 2500 ετών από τη γέννησή του) Υπό Δρ Εμμανουήλ Μικρογιαννάκη, Καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών και Προέδρου του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός»

Σ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

την σειρά διαλέξεών μου απαιτεί την ανθρώπινη νοημοσύνη. του «Φιλολογικού Συλλόγου Μια ματιά στην Ανατολή θα μας «Παρνασσός» αναγράφεται γοητέψει με τις μηχανορραφίες ως επί μέρους θέμα ο Ηρόπου οδήγησαν στον θρίαμβο της δοτος. Αφορμή για αναψηλάφηΠερσικής πολιτικής με τον Κύρο. Η ση του θέματος στον «Παρνασσό» σύγκρουση Κύρου και Κροίσου είκαι στις «Επάλξεις» έδωσαν τα 2500 ναι αναπόφευκτη. Η Περσική ισχύς χρόνια από την γέννηση του ιστοριμεγαλώνει διαρκώς. Και στην αυξακού (484 π.Χ.). νομένη δύναμη συνυφαίνονται λαοί Ιστορία είναι κάθε «ειδέναι», με ποικίλα ήθη. Σαγηνεύουν οι σκηνές κοινωνικού βίου. Στην Αίγυπτο, κάθε γνώση που προέρχεται από αποκλειστική και διά βίου ενασχότο μέγα «θώμα», όπου όλα γίνονται ληση με ένα αντικείμενοπου διαρανάποδα και διαφορετικά από τον κώς «ορίζεται», δηλ. περιορίζεται άλλο κόσμο, η ιατρική είναι τόσο για ακριβέστερη θεώρηση. αναπτυγμένη, ώστε για κάθε νόσο Ο Ηρόδοτος αυτοπαρουσιάζευπάρχει άλλος ιατρός. Τόση εξειδίται στον πνευματικό στίβο της ανκευση. Στην Βαβυλώνα; Το αντίθετο. θρωπότητος με «απόδεξιν», δείγμα, Όποιος αρρωστήσει εκτίθεται στο στα χέρια του. Περιέχει τα «γενόμεδρόμο και οι διερχόμενοι του προνα εξ ανθρώπων». Τα πάντα; Όχι. Θα σφέρουν ό,τι ξέρουν. Καθένας εδώ Κρήτη, Νέα Αλικαρνασσός: Ανδριάντας Ηροδότου μείνουν ανεξίτηλα όσα έπραξαν Έλείναι ιατρός πάσης νόσου. ληνες και βάρβαροι υπό μίαν προΑλλά τί να πει κανείς για τον τρόϋπόθεσιν, να είναι «μεγάλα και θωμαστά». Τα γενόμενα που πο που νυμφεύονται στην Βαβυλώνα! Οι εύμορφες προικοέχουν μέγεθος και προκαλούν θάμβος περιενδύονται με δοτούν τις άσχημες. κλέος από τον ιστορικό. Ποιό είναι το μέγιστο και πιο θαυμαΙδού και μερικές διάσπαρτες γνώμες διαφόρων στο έργο στό γεγονός,του οποίου ζητείται η «αιτίη»; Είναι η σύγκρου- του: ση Ελλήνων και βαρβάρων, ουσιαστικά Ανατολής και Δύ- 25.000 ημέρες κατά προσέγγιση διαρκεί η ζωή μας και σεως, Ασίας και Ευρώπης, μιας γης «δίχα τετμημένης» στην καμία ημέρα δεν ομοιάζει με κάποια άλλη. Τίποτε δεν υπάρχει πιο υπερφίαλο από όχλο αχρείων. Τέαντίληψη των αρχαίων. Ανοίγει η Έκθεση με τους Λυδούς. Ο Κροίσος αθροίζει τοιος όχλος είναι «συνοίκημα αχαριτώτατον». δύναμη, επιδιώκει επέκταση της ισχύος του, δελεάζει με τον Ο Αθηναϊκός δήμος πάντως είναι επαινετός. («εστόρεσε» πλούτο του. Ο θεωρός Σόλων δεν θα τον κολακέψει. Θα τομε το ήθός του την δύναμη των χρυσοφόρων Μήδων).

Πολύγονα ζώα είναι τα εδώδιμα (όσα καταναλίσκονται). νίσει την σημασία της «τελευτής» (και του «ευ τελευτάν»). Ο Κροίσος, για να είναι ασφαλής στα μεγαλεπήβολα σχέ- Το πιο ωραίο πράγμα είναι «το ζην από πολέμου». διά του, θα συμβουλευθεί το «θείον» και θα θέσει σε δοκι- Το άκρον άωτον της κολακείας: Είσαι «άριστος και των μασία (σε διαγωνισμό) τα επιφανέστερα επτά μαντεία. Των εσομένων». Δελφών επιπλέει. Κρίνεται αξιοπιστότερο. Ο «χρησμός» του Ποιό είναι το πιο απευκταίο πράγμα: «πολλά φρονέοντα θεωρείται ασφαλής,αλλά, όπως θα φανεί, δίσημος. Η χρημηδενός δε κρατέειν» (νάχεις πολύ μυαλό αλλά μηδενική σμοδοσία δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η θεϊκή επίκληση προεξουσία).

8

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

…Το Ελληνικόν, εόν όμαιμόν τε και ομόγλωσσον, και θεών ιδρύματά τε κοινά και θυσίαι ήθεά τε ομότροπα. Μτφρ: ...υπάρχει και το ελληνικό έθνος από το ίδιο αίμα και με την ίδια γλώσσα μ΄ εμάς, με το οποίο έχουμε κοινά ιερά των θεών και κοινές θυσίες και ήθη κοινά... (Ηρόδοτος, Ουρανία 144)

Οι 4 βασιλείς των Περσών (Κύρος Β΄, Καμβύσης, Δαρείος Α΄ και Ξέρξης) που καθένας «προσκτάται» νέα δύναμη έχουν ως όριο την παγκόσμια κυριαρχία. Αναγνωρίζουν πάντως την δυνατότητα υπάρξεως γείτονος. Αλλά τίνος; Μόνον του Διός. Μόνον αυτή η εξουσία θα είναι «όμορος». Με σαρκασμό θα παρατηρούσε κανείς ότι αναγνωριζότανε η αρχή της συνυπάρξεως. Αλλά είναι αποδεκτή από το θείον η συνύπαρξη; Το θείον είναι «φθονερόν και ταραχώδες». Και ετοιμάζεται μεγάλο δράμα που η μεγάλη αθηναϊκή δραματουργία με βαθυστόχαστη διείσδυση θα καταγράψει. Οι θεοί θα μεγαλώσουν τον Αναπαράσταση σκηνής μάχης που κοσμεί μελανόμορφη λήκυθο του «τύφον», την έπαρση, θα την φουσκώ490-480 π.Χ. Χαρακτηριστική είναι η αναλογία των δυνάμεων: ένας Αθηναίος οπλίτης σε αντιπαράθεση με τρεις Πέρσες τοξότες και μεγάλο αριθμό βελών. Αθήνα, σουν και θα την πλήξουν εν καιρώ μέχρις Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Η μάχη του Μαραθώνα. Ιστορία και θρύλος). εξουθενώσεως. Η ταπείνωση της περσικής δυνάμεως και η αντίστοιχη έξαρση του Ελληνικού εθνικού φρονήματος θα γίνει στον Μαρα- ανταγωνιστής στον στίβο της ιστοριογραφίας. θώνα, στις Θερμοπύλες, στην Σαλαμίνα, στις Πλαταιές και Πότερος υπερέχει και βασίμως θα ετιτλοφορείτο πατήρ, στην Μυκάλη. Η πολιτογραφηθείσα αθηναϊκή δημοκρατία δεδομένου ότι η εκλογή μεταξύ χιλιάδων ιστορικών,Ελλήκερδίζει το πρώτο «κλέος». Ελειτούργησε στην καλύτερή της νων και ξένων, κινείται μεταξύ Ηροδότου και Θουκυδίδου, μορφή και σε μεγάλη έξαρση. Ετόνωσε το εθνικό φρόνη- μεταξύ Η και Θ (των δύο συνεχομένων γραμμάτων τουΕλμα. Η πενομένη Ελλάς εδέχθη ως «σύντροφον» την πενία, ληνικού αλφαβήτου); Η Ιστορία ταλαντεύεται μεταξύ του αλλά όχι με την έννοια της αναπόμεγάλου πολιτισμικού εύρους και τρεπτης συνοδοιπόρου αλλά του του βαθέος κοινωνικού οιδήματος, κινήτρου που οιστρηλατεί. Η Ελτου πολέμου. Η εκλογή για τον ένα λάς συνειδητοποιεί την «πενίην», ή τον άλλο προβληματίζεικαι εμπλέκει σε συλλογισμούς λαβυρινθώδεις. προσπαθεί να την αποδιώξει και έτσι δημιουργεί πολιτισμό. ΠλούΌσοι θέλουν να τις αποφύγουν αποτος της Ελλάδος είναι η πενία της. δέχονται «αταλαιπώρως» την παραδοσιακή εκδοχή, αυτή του Ρωμαίου Η πενία αφυπνίζει το οδυσσειακό Κικέρωνος, που θεωρεί πατέρα της πνεύμα. Οι Έλληνες με την πενία γίΙστορίας τον Ηρόδοτο. νονται «οξείς επινοήσαι και επιΠροσωπικώς μένω στο δίλημμα. Το χάλκινο κράνος του Μιλτιάδη, που αφιερώθηκε στο τελέσαι», όπως θα έλεγε ο Θου- ιερό του Δία μετά τη μάχη στο Μαραθώνα. Αρχαιολογι- Εκάτερος μας πλουτίζει με ιδιαίτερη κό Μουσείο Ολυμπίας (Ζαγάρη, Μαραθών). κυδίδης. Ποιός; Ο μεγάλος αμφίεση. Χρειαζόμεθα αμφοτέρους. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

9

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

2500 ΧΡΟΝΙΑ

Ηρόδοτος: Pater historiae*

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Υπό κ. Παναγιώτη Κ. Δαμάσκου, Δρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών - Καθηγητού ΣΑΕΑ

Η

ζωή του Ηροδότου τοποθετείται χρονικά ανάμεσα σε δύο σημαντικές συρράξεις: γεννήθηκε όταν έβαιναν προς το τέλος τους οι μηδικοί πόλεμοι και πέθανε δέκα περίπου χρόνια μετά την έκρηξη του Πελοποννησιακού πολέμου [486 -423 π.Χ.]. Εξόριστος από την δωρική Αλικαρνασσό1, φιλοξενούμενος στην Αθήνα και πολίτης των Θουρίων, ο Ηρόδοτος έχει κάτι μυστηριώδες2. Η φήμη ήταν άσχημη στην αρχαιότητα: Ο Αριστοτέλης3 αναφέρει τον Ηρόδοτο ως γράφοντα μύθους σε πεζό λόγο, ενώ θα μπορούσε να γράψει και έμμετρα: «Διότι ιστορικός και ο ποιητής δεν διαφέρουν κατά το ότι λέγουν έμμετρα ή άμετρα – διότι είναι δυνατόν το έργο του Ηροδότου σε στίχους να τεθεί, και όμως να είναι ένα είδος ιστορίας έμμετρη, όχι λιγότερο αν ήταν, χωρίς μέτρο». Ο Ρωμαίος συγγραφέας Aulus Gellius (περίπου 130 180), τον χαρακτηρίζει ως homo fabulator (= άνθρωπο μυθοποιό). Από την εποχή του Κτησία τον 4ο π.Χ αιώνα, μέχρι τον Λιβάνιο του 4ου μ.Χ. αιώνα, γράφτηκαν πολλά για να «καταγγελθούν» τα ψεύδη του. Ο Πλούταρχος, από την Χαιρώνεια της Βοιωτίας, είναι ο διασημότερος κατήγορός του, διότι ο Ηρόδοτος αποδοκιμάζει τις πόλεις που έσπευσαν να πάρουν το μέρος των Περσών, με πρώτη τη Θήβα, και αυτό, στον Πλούταρχο, δεν αρέσει. Γράφει: «Έχει εξαπατήσει * Κικέρων, De legibus, 1,5

1 Την εποχή αυτή η Αλικαρνασσός βρισκόταν υπό καρική δικτατορία, με εκπρόσωπό την Αρτεμισία. Μία εξέγερση εναντίον του Λύγδαμη, γιου της Αρτεμισίας, εξανάγκασε τον Ηρόδοτο να φύγει από την πατρίδα του. Βλ. Albin Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη, 1981, σ.436 2 Suzanne Said, Monique Trede, Allain Boulluec, Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας, τ. 1, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα, 2001, σ.232 3 Περί Ποιητικής, 1451 b. Να σημειωθεί ότι ο Αριστοτέλης αναφέρει τον Ηρόδοτο διότι «ο Ηρόδοτος έγραψε ιωνικά, δηλαδή εις διάλεκτον μάλλον προσεγγίζουσαν προς την ομηρικήν, και διότι η διήγησίς του είχε και την πολυχρωμίαν και το φιλόμυθον και την επικήν πλατυρρημοσύνην», σημειώνει ο Ι. Συκουτρής στο, Αριστοτέλους Περί Ποιητικής, Ακαδημία Αθηνών, βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ.78, σ. 3

10

πολλούς από τους αναγνώστες του εξ αιτίας της ίδιας της απλότητάς του… θα χρειαζόταν πολλά βιβλία για να περιγραφούν στο σύνολο τους τα ψεύδη και οι επινοήσεις του4». Αλλά και όσοι ασκούν κριτική σε αυτόν τον «βασιλιά των ψευτών» που περνάει από το ένα θέμα στο άλλο, θέλγονται από την γοητεία του ύφους του. Ο λόγος πάλι στον Πλούταρχο: «Γνωρίζει να γράφει. Το ύφος του είναι ευχάριστο, οι αφηγήσεις του γεμάτες γοητεία, δεξιότητα και κομψότητα. Αφηγείται την ιστορία του, όπως ένας αοιδός των παλιών ημερών, δεν λέω με επιστήμη, αλλά σε κάθε περίπτωση με γλώσσα μελωδική και κομψή. Η γραφή του γοητεύει και συναρπάζει τους πάντες5». Στην περίοδο της Αναγέννησης οι λόγιοι μεταστρέφουν τη γνώμη για τον Ηρόδοτο. Ο Ερρίκος Στέφανος6 στο έργο του Apologie pour Herodote, απάντησε στον Πλούταρχο και η φήμη του ιστορικού, έκτοτε, μεγαλώνει. Αξίζει πράγματι να διαβάσει κανείς τα εννέα βιβλία των Ίστοριῶν του, που θέλγουν γενιές αναγνωστών, μάλιστα σήμερα που η ιστορία συμπεριλαμβάνει και την καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Από αυτή τη ματιά, το έργο του Ηροδότου είναι «σύγχρονο». Το έργο του Ηροδότου αρχίζει με προγραμματική φράση: «Ἡροδότου Ἀλικαρνασσέως ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τά γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καί θωμαστά, τά μέν Ἕλλησι τά δέ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται, τά τε ἄλλα και δι΄ ἥν αἰτίην ἐπολέμησαν ἀλλήλοισι7». «.. Ο Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό παρουσιάζει εδώ τα αποτελέσματα της έρευνάς, (ἱστορίη), για να μη σβήσει ο χρόνος τις πράξεις των ανθρώπων και να μη λησμονηθούν τα 4 Περί τῆς Ἡροδότου κακοηθείας, Ἠθικά, 854 F 5 ο.π. 874 Β 6 Ο Ερρίκος Στέφανος γεννήθηκε στο Παρίσι το 1528, έζησε σ’ ένα περιβάλλον λογίων και πέθανε στη Λυών το 1598. Ήταν ο μεγαλύτερος γιος του Ροβέρτου Α΄, εκδότη του «Θησαυρού της Λατινικής Γλώσσης». Γνώριζε καλά τα Λατινικά και ειδικεύθηκε στην ελληνική γλώσσα. Εξέδωσε πολλά έργα Λατίνων και Ελλήνων συγγραφέων. Το 1557 ίδρυσε τυπογραφείο στη Γενεύη.

7 Ἱστοριών Ι, 1 ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

μεγάλα και θαυμαστά έργα, τόσο των Ελλήνων όσο και των βαρβάρων, και ιδίως η αιτία που πολέμησαν μεταξύ τους…» Κοινοποιεί όλες τις πληροφορίες που η περιέργεια του επέτρεψε να συγκεντρώσει: περιγράφει τόπους, μνημεία, ήθη, λατρείες, διάφορες παραδόσεις αναφερόμενες σε Έλληνες και μη Έλληνες. Ταυτόχρονα, ανταγωνίζεται, τρόπος του λέγειν, τον επικό ποιητή: εξακριβώνει και επιμηκύνει τη δόξα των θαυμαστών γεγονότων του παρελθόντος τοποθετώντας σταθερά στην μνήμη των ανθρώπων. Σκαρίφημα της γεωγραφικής περιοχής που περιέγραψε ο Ηρόδοτος.

Το έργο του

Α

ί Ἱστορίαι8 διαιρούνται σε εννέα βιβλία, το καθένα από τα οποία φέρει το όνομα μιας από τις Μούσες, σύμφωνα με μια διαίρεση του έργου του, στην Ελληνιστική εποχή. Στον πρόλογο απαριθμεί τις αρπαγές των γυναικών στην ηρωική εποχή, οι οποίες έφεραν σε αντίθεση τη Δύση με την Ανατολή: η αρπαγή της Ιούς από τους Φοίνικες, της Ευρώπης και της Μήδειας από τους Έλληνες, της Ελένης από τους Τρώες. Τα πρώτα 4 βιβλία αφηγούνται τα διάφορα στάδια ακμής της περσικής αυτοκρατορίας, από την ίδρυσή της από τον Κύρο το 549 π.Χ. Βιβλίο Ι, Κλειώ: η νίκη του Κύρου εναντίον του Κροίσου, βασιλιά της Λυδίας και εναντίον της Ασσυρίας και των Μασσαγετών Βιβλίο ΙΙ, Ευτέρπη: η κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Καμβύση, γιο του Κύρου Βιβλία ΙΙΙ Θάλεια και IV Μελπομένη, περιγράφουν τη βασιλεία του Δαρείου, τις εκστρατείες εναντίον της Σκυθίας, της Θράκης, της Λυδίας. Ο Ηρόδοτος, μετά από τις καινούργιες κατακτήσεις των Περσών βασιλέων, δίνει χώρο προκειμένου να προβεί σε εθνογραφικές αφηγήσεις. Βιβλίο V, Τερψιχόρη: η εξέγερση της Ιωνίας, η πρόσφατη ιστορία της Σπάρτης και της Αθήνας Βιβλίο VΙ, Ερατώ: Οι περσικές παρεμβάσεις και η νικηφόρος αντίδραση των Αθηναίων στον Μαραθώνα. Βιβλία, VΙΙ Πολύμνια, VIII Ουρανία, ΙΧ Καλλιόπη, είναι αφιερωμένα στην αφήγηση του δεύτερου μηδικού πολέμου.

8 Η νεοελληνική λέξη ιστορία προέρχεται από την ιωνική λέξη ἱστορίη, η οποία συνδέεται με την σανσκριτική ρίζα wid-. (Veda (σανσκρ), ελληνικά εἴδω, οἶδα, λατινικά video, γοτθ. wissen, αγγλικά wit.) και σημαίνει εἴδω = βλέπω, και στον παρακείμενο οἶδα = γνωρίζω διότι έχω δει. Ο ιστορικός είναι πρώτα από όλα αυτόπτης μάρτυρας

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Κινητοποίηση από τον Ξέρξη των βαρβαρικών στρατευμάτων, καθώς και ελληνικών που ήταν υποτελή στους Πέρσες, εισβολή στην Ελλάδα, ηρωική αντίσταση των Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες, νίκη του ελληνικού στόλου στη Σαλαμίνα το 480 και έπειτα του στρατού στις Πλαταιές. Το έργο ολοκληρώνεται με την κατάληψη της Σηστού από τους Έλληνες και κλείνει με μία αποκαλυπτική ιστορία που αποτυπώνει τη σοφία του ιδρυτή της περσικής αυτοκρατορίας, του Κύρου, ο οποίος γνώριζε πάντοτε να παραμένει προσηλωμένος στις πανάρχαιες αρετές το λαού του. Στις τελευταίες γραμμές του έργου, διαβάζουμε μια πρόταση που μεταβιβάζουν στον Κύρο Πέρσες μεγιστάνες: Οι Πέρσες, αφού πια τώρα είχαν πάρει την εξουσία, να αποσύρονταν από την μικρή και τραχιά τους χώρα και να κατακτούσαν μιαν άλλη, καλύτερη. Ο Κύρος όμως τους συμβουλεύει ότι σε άγονο έδαφος βλασταίνει η παλληκαριά και η ελευθερία, ενώ το εύφορο έδαφος κάμνει να ευδοκιμούν μόνο μαλθακοί άνθρωποι, που δεν θα μπορούσαν να κρατήσουν την εξουσία. Οι Πέρσες δέχονται την άποψή του, που την εξέλαβαν ως την καλύτερη.

Πατέρας της Ιστορίας

Α

υτό που καθιστά τον Ηρόδοτο πατέρα της Ιστορίας,9 είναι η απόφασή του να ασχοληθεί αποκλειστικά με την ανθρώπινη ιστορία, κάτι που το δηλώνει από την πρώτη ήδη γραμμή του έργου του. Ο Ηρόδοτος καθιερώνεται ως ιστορικός, παρ’ ότι το χρο9 Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, κριτικός της λογοτεχνίας του 1ου π.Χ. αιώνα, γνώριζε ένα σημαντικό αριθμό συγγραφέων, πριν από τον Ηρόδοτο. Αναφέρει τον Εκαταίο, τον Χάρωνα, τον Μελησαγόρα, τον Κάδμο, τον Ελλάνικο, τον Ξάνθο, τον Ακουσίλαο τον Αργείο, τον Φερεκύδη τον Αθηναίο. Σημειώνει: «Αυτοί οι «συγγραφείς επαναλάμβαναν απλώς σε πεζό λόγο την παράδοση των θρυλικών αφηγήσεων των επικών ποιητών». Περί Θουκυδίδου, 5

11

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

2500 ΧΡΟΝΙΑ νολογικό πλαίσιο των Ἱστοριῶν του είναι ασαφές: περιορίζε- του για την Αθήνα, που μόλις απελευθερώθηκε από τους ται να οριοθετήσει ορισμένες σταθερές, βασιζόμενος στην τυράννους. Διαπιστώνεται, όχι μόνο από ένα παράδειγμα, αρχή ότι ένας αιώνας αντιστοιχεί σε τρεις ανθρώπινες γενιές αλλά από παντού, ότι η ελευθερία του λόγου είναι ένα ποκαι προσφέρει, κατά προσέγγιση, χρονικούς συσχετισμούς. λύτιμο αγαθό. Ακολουθεί τη σειρά διαδοχής των Περσών βασιλέων, ανα«Όσο είχαν τυράννους οι Αθηναίοι δεν ήταν σε τίποτε φέροντας λ.χ. ότι βρισκόμαστε στο πρώτο έτος του τάδε ανώτεροι πολεμιστές από κανένα γειτονικό τους λαό, αλλά, βασιλιά. Αναφέρεται σε εποχές του έτους, σε Ολυμπιάδες όταν απαλλάχτηκαν από την τυραννία, έγιναν οι πρώτοι και και στον επώνυμο άρχοντα της Αθήνας. Δίνει χρονικούς με διαφορά οι καλύτεροι. Είναι φανερό από αυτό ότι όσο ήταν προσδιορισμούς στο διάστημα μιας ημέρας, αν πρόκειται υποδουλωμένοι παρίσταναν εκούσια τους δειλούς γιατί εργάνα αφηγηθεί κάτι σημαντικό, όπως είναι, επί παραδείγματι, ζονταν για λογαριασμό κάποιου αφέντη, όταν όμως ελευθερώθηκαν, μόνος του ο καθένας ήταν πρόθυμος να κάνει για τον η μάχη των Θερμοπυλών. Καθιερώνεται ως εαυτό του τα πάντα για ιστορικός, επειδή ενδινα πετύχει10.» αφέρεται να παρουσιάσει τα αληθινά περιΟ πολιτικός στατικά και προσπαθεί στοχασμός να τα κατανοήσει, θεωρώντας το μεμονωμέΈλληνας το 5ου νο άτομο ως το κλειδί αιώνα π. Χ. προβ λ ημ α τ ι ζό τα ν του σύμπαντος. Ο άνθρωπος οι φιλοδοξίες συχνά για το ποια μορφή πολιτεύματος είναι του, τα ενδιαφέροντά καλύτερη, ασκώντας του, τα λάθη του, οι ένα είδος συγκριτικής αδικίες του, οι εκρήξεις οργής του, τα μίση πολιτειολογίας, που του, αλλά επίσης η οξυαναπτυσσόταν κυρίως δέρκεια, το θάρρος και προφορικά στην αγοΑναπαράσταση Μάχης των Πλαταιών (Ηρόδοτος) ρά, στα δικαστήρια και ο ηρωισμός του συνθέτουν την ιστορία. στους άλλους δημόσιους χώρους των πόλεων11. Έδινε μεΗ αιτιολογική ανάλυση, του Ηροδότου, δεν είναι συστη- γάλη σημασία στο πολίτευμα γιατί γνώριζε ότι αυτό διαμορματική, λ.χ. η επιθυμία της Άτοσσης, συζύγου του Δαρεί- φώνει, σε σημαντικό βαθμό, τον χαρακτήρα ων πολιτών. Γι ου, να έχει Έλληνιδες υπηρέτριες είναι εμμέσως, η αιτία του αυτό και ο χαρακτηρισμός ενός ανθρώπου ως ολιγαρχικού ή δημοκρατικού γινόταν συχνά με αναφορά, όχι στις πολιτιπρώτου μηδικού πολέμου. Η κινητήρια αρχή των Ιστοριών του Ηροδότου είναι η κές του ιδέες, αλλά στο σύνολο της προσωπικότητας του12. εκδίκηση. Ο Κροίσος επιτίθεται στον Κύρο με σκοπό να Το ακόλουθο κείμενο σηματοδοτεί την αρχή της ελληεκδικηθεί τον Αστυάγη, ο Κύρος εκδικείται τους Ίωνες. Η νικής πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Ηρόδοτος παρουσιάζει τους Σπάρτη θέλει να εκδικηθεί την Σάμο. Η Αθήνα και η Αίγινα Πέρσες Οτάνη, Μεγάβαζο και Δαρείο να αναλύουν, με μορεκδικούνται η μία την άλλη. Ο Δαρείος θέλει να εκδικηθεί φή διαλόγου και με διαδοχή επιχειρημάτων υπέρ και κατά, για την πυρπόληση των Σάρδεων. Ο Ξέρξης να εκδικηθεί τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των διαφόρων μορτην αποτυχία του Δαρείου. φών διακυβέρνησης. Μέσα σε όλα αυτά τα στοιχεία η ιστορική σύνδεση συΟι Πέρσες ηγέτες συνομιλούν13, «λογομαχούν», μετά τη χνά εμφανίζεται επιφανειακή. Σταθερή του επιδίωξη είναι η σφαγή του σφετεριστή Μάγη το 522 π.Χ., σχετικά με την ανακάλυψη της αλήθειας, για την οποία βασίζεται περισσό- μορφή που πρέπει να λάβει η διακυβέρνηση. Ο Οτάνης τερο στην αυτοψία, στην προσωπική του έρευνα, και μόνο μιλά στα ελληνικά14 και υπερασπίζεται τη δημοκρατία σε όταν δεν του αρκεί αυτό στηρίζεται στους άλλους, για να σύγκριση με τη μοναρχία. Υποστηρίζει την κατάλυση της πάρει πληροφορίες. Ελέγχει με τη λογική και την εμπειρία Μοναρχίας, η οποία από την εποχή του Καμβύση μέχρι τον τις πληροφορίες και τις πηγές του. Πολλές φορές ακούει απί10 V, 78 στευτα πράγματα, τα παραθέτει όμως και τα αφήνει στην 11 G.H.Sabine, Ιστορία της πολιτικής θεωρίας, μετ. Α.Σ. Ιωάννου, Αθήκρίση μας –είτε λέγοντας ότι δεν τα πιστεύει, είτε γράφοντας να χχ. σ. 18 12 T.A.Sinclair, Ιστορία της ελληνικής πολιτικής σκέψεως τ. Α., μεταφρ. απλώς ότι «έτσι λένε». Γ.Κ. Βλάχου, Παπαζήσης, Αθήνα 1969, σ. 49 Ωστόσο η πολιτική ανάλυση δεν απουσιάζει από το πο13 ΙΙΙ, 80 - 82. λύπτυχο ηροδότειο έργο. Χαρακτηριστικός ο σχολιασμός 14 ΙΙΙ 80

Ο

12

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Μάγη, δεν έχει να επιδείξει τίποτε άλλο εκτός από ύβρεις. ριθέωμεν το κράτος» Τα επιχειρήματά του: Το δεύτερο είναι πολιτικό επιχείρημα: μόνο οι άνδρες 1. Ο μονάρχης μπορεί να πράττει ό,τιδήποτε επιθυμεί, που έχουν γνώση και παιδεία είναι ικανοί να κυβερνούν. Βαδίχως να δίνει λόγο σε κανέναν: «ἔξεστι ἀνευθύνῳ ποιέειν σική προϋπόθεση της σωστής διακυβέρνησης είναι, κατά τά βούλεται».

2. Η εξουσία διαφθείρει και τον πλέον αγαθό άνθρωπο, καθώς γεννά στον εσωτερικό κόσμο την ύβρη και τον φθόνο, ιδίως μάλιστα όταν ο άρχοντας έχει απόλυτη εξουσία. Καθίσταται υπεροπτικός: «ὕβριν κεκορημένος ἔρδει πολλά καί ἀτάσθαλα» ζηλότυπος και φιλύποπτος, φθονεί τους τίμιους πολίτες, γιατί πιστεύει πως τον απειλούν, ενώ συμπαθεί τους άδικους: «φθονέει γάρ τοῖσι ἀρίστοισι περιεοῦσί τε και ζώουσι, χαίρει δέ τοῖσι κακίστοισι τῶν ἀστῶν, διαβολάς δέ ἄριστος ένδέκεσθαι.» Ο Οτάνης προτείνει την μετάβαση της εξουσίας στο πλήθος, στο σύνολο των ενηλίκων αρρένων πολιτών. Το δημοκρατικό πολίτευμα προσδιορίζεται με την λέξη ἰσονομίη, παρόλο που η λέξη δημοκρατία του είναι γνωστή, αφού την αναφέρει: «ὁ Μαρδόνιος δημοκρατίας κατίστα ἐς τάς πόλεις15», ενώ τα χαρακτηριστικά αυτού του πολιτεύματος είναι η δια κλήρου τοποθέτηση των πολιΣπάραγμα των Ηροδότου Ιστοριών (βιβλίο Η΄, Ουρανία) σε πάπυρο της Οξυρύγχου, τών στα δημόσια αξιώματα, η υποαρχές 2ου αιώνα μ.Χ. χρέωσή τους να λογοδοτούν πάντα στο λαό και η ισότητα απέναντι στους νόμους: «πάλῳ μέν τον Μεγάβαζο, η παροχή ορθών συμβουλών: «ἀρίστων δέ ἀρχάς ἐχει, ὑπεύθυνον δέ ἀρχήν ἔχει, βουλεύματα δέ πάντα ἐς ἀνδρῶν ἄριστα βολεύματα γίγνεσθαι» το κοινόν ἀναφέρει16». Πρόκειται για ένα κλασικό επιχείρημα υπέρ της αριστοΟ Μεγάβαζος μιλά δεύτερος17 ασκεί κριτική ταυτόχρο- κρατίας, μια και στηρίζει την πολιτεία στην ευβουλία, την να στην τυραννία και δημοκρατία και προτιμά το ολιγαρχι- καλή συμβουλή, αντί για ευνομία – που αναφέρεται στην κό καθεστώς. Υποστηρίζει ότι η ιδέα της Λαϊκής κυριαρχίας πολιτική τάξη - και την ευκοσμία –που αναφέρεται στο προαποτελεί ύβρη: «οὐδέν ἐστι ἀσυνετώτερον οὐδέ ὑβριστικό- σωπικό ήθος τερον», συμφωνεί με τον Οτάνη στο ότι ο τύραννος συχνά Ο τρίτος ομιλητής ο Δαρείος18 ασκεί κριτική στη δημοεκτρέπεται από τη σωστή διακυβέρνηση, προσθέτοντας ότι κρατία και στην ολιγαρχία και εξυμνεί τα πλεονεκτήματα ο τύραννος γνωρίζει, ενώ ο πολύς λαός έχει πλήρη άγνοια, της μοναρχίας, όντας μονάρχης ο ίδιος. Προβάλλει τα εξής σχετικά με τα πολιτικά προβλήματα: «Ὁ μέν γάρ (τύραννος) επιχειρήματα: εἰ τί ποιέει, γιγνώσκων ποιέει, τῷ δέ (πλῆθι) οὐδέ γινώσκειν 1. Ο απόλυτος μονάρχης μπορεί να απαλλαγεί από τους ἕν». Ο Μεγάβαζος προτάσσει τη γνώση και κατανόηση των δυσαρεστημένους, δίχως υπερβολική δημαγωγία: «σιγῷ τό πολιτικών προβλημάτων. Αναπτύσσει μάλιστα δύο επιχει- τε ἄν βουλεύματα ἐπί δυσμενέας ἄνδρας» ρήματα υπέρ του ολιγαρχικού πολιτεύματος.

2. Ο βασιλιάς μπορεί να συγκρατεί το πλήθος: «ἐπιτροπεύοι ἄν ἀμωμήτως τοῦ πλήθεος» Το πρώτο είναι προσωπικό επιχείρημα: σε ένα τέτοιο κα3. Ο βασιλιάς μπορεί να περιορίζει τις φιλοδοξίες και τις θεστώς, οι συνομιλητές θα καταλάβουν υψηλά αξιώματα: στασιαστικές τάσεις των ευγενών: «Δήμου τε αὗ ἀρχοντος «ἡμεῖς δέ ἀνδρῶν τῶν ἀρίστων ἐπιλέξαντες ὁμλίην τούοισι πε- ἀδύνατα μή ού κακότητα ἐγγίνεσθαι … ἐν δέ ὀλιγαρχίῃ πολλοῖσι άρετήν ἐπασκέουσι ἐς τό κοινόν ἔχθεα ἴδια ἰσχυρά φιλέει ἐγγίνεσθαι» 15 VI, 43 16 ο.π.

17 ΙΙΙ, 81

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

18 ΙΙΙ, 82

13

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

2500 ΧΡΟΝΙΑ 4. Η δημοκρατία χρεοκοπεί εκ των πραγμάτων και δίνει τη θέση της στη μοναρχία, γιατί, με τον καιρό, ένας ισχυρός άνδρας παίρνει στα χέρια του όλες τις εξουσίες, ενώ όλοι οι άλλοι μεταβάλλονται σε πολίτες δεύτερης κατηγορίας: «ἐκ τῶν αὐτῶν (τῶν πολιτῶν) θωμάζεται οὗτος δή ὑπό τοῦ δήμου, θωμαζόμενος δέ ἀν’ ὧν ἐφάνη μούναρχος ἐών καί ἐν τούτῳ δηλοῖ καί οὗτος ὡς ἡ μουναρχίη κράτιστον» Αυτή η συζήτηση φαίνεται να είναι συντιθέμενη από τον Ηρόδοτο, χωρίς να αποκλείεται να έγινε στην πραγματικότητα. Το κείμενο, όμως, γράφτηκε εβδομήντα χρόνια μετά από αυτόν τον υποτιθέμενο διάλογο και η μορφή της συζήτησης παραπέμπει στον τρόπο στοχασμού του Πρωταγόρα19. Ως δείγμα πολιτικού στοχασμού αποτελεί μία ανάμειξη των παραδοσιακών ελληνικών ιδεών του 6ου αιώνα και της πολιτικής κριτικής που ασκήθηκε κατά τον 5ο. Αυτή η ανάμειξη παλιών και νέων πολιτικών ιδεών κυριαρχεί σε όλο το έργο του Ηροδότου.

Η θεία βούλησις - η Ύβρις

Η

βασική αντίληψη στο έργο του Ηροδότου είναι ότι η παραβίαση του μέτρου (υπερβολή, κόρος) από τον άνθρωπο τον οδηγεί στην ύβρη (αλαζονεία, υπέρβαση του μέτρου) και αυτό προκαλεί την οργή του θεού (νέμεση) και επιφέρει την καταστροφή (άτη), την τιμωρία του υβριστή (τίση). Στην εποχή του Ηροδότου ήταν ευρύτατα διαδεδομένη η διδασκαλία της προσωκρατικής φιλοσοφίας περί ύβρεως και κόρου, που επιφέρουν νέμεση και τίση. Ο Ηρόδοτος συνδέει την ύβρη με την επεκτατική πολιτική των Περσών. Η Ιστορία του είναι πλήρης από αναφορές στην περσική ύβρη. Αυτή, η περί ύβρεως θέση, καθίσταται άμεσα αντιληπτή στην συνομιλία μεταξύ των Ξέρξη, Μαρδόνιου και Αρτάβανου. Ο Ξέρξης εκφράζει την επιθυμία να 19 Ο Ηρόδοτος παρουσιάζει αυτήν την ανάλυση με τον τρόπο που ο σοφιστής Πρωταγόρας παρουσίαζε τις αντιλογίες του. Ο Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης π.492 -422 π.Χ., ενδιαφερόταν για την διαλεκτική. Στο έργο του Άντιλογίες έγραψε ότι για κάθε ζήτημα υπάρχουν δύο αντιτιθέμενοι λόγοι ή συλλογισμοί. Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι μπορεί να κάνει να θριαμβεύσει το αδύνατο επιχείρημα έναντι του ισχυρού. Αυτός του ο ισχυρισμός εξόργισε, τόσο τον Αριστοφάνη, όσο και τον Αριστοτέλη. Η πρακτική της αντιλογίας χρησιμοποιούσε νέα διανοητικά εργαλεία και, ανάμεσα του τον συλλογισμό για τα αληθοφανή. Αυτή η επιχειρηματολογία παραπέμπει σε ό,τι η κοινή γνώμη κρίνει ως δυνατό και όχι στην αντικειμενική πραγματικότητα. Η εξέταση των αληθοφανών γεγονότων βασίζεται πάνω σε ψυχολογικές παρατηρήσεις και στην ανάλυση των ανθρωπίνων κινήτρων. Δηλαδή ο Πρωταγόρας αντιπαραθέτει τα υπέρ και τα κατά. Θέτει το πρόβλημα του καλύτερου είδους πολιτεύματος, ζήτημα το οποίο θα παραμείνει στο επίκεντρο του ελληνικού πολιτικού στοχασμού.

14

καταστεί κοσμοκράτορας, καθιστώντας την χώρα του όμορη με τον ουρανό του Δία: «Γῆν τήν Περσίδα ἀποδέξομεν τῷ Διός αίθέρι όμουρέουσαν20».

H φράση αυτή είναι προφανώς του Ηροδότου, ο οποίος έχει σκοπό να δικαιολογήσει, μεταφυσικά, την ήττα του Ξέρξη. Θέτει το όνομα του Διός στο στόμα του Ξέρξη, αντί του δικού του θεού, του Αχούρα Μάσδα. Η ύβρις επεκτείνεται περισσότερο στις επόμενες φράσεις του Πέρση Βασιλιά με κατακλείδα την επιβολή δουλείας, αδιακρίτως, σε όλους τους ανθρώπους: «οὕτω οἵ τε ἡμῖν αἴτιοι ἕξουσι δούλιον ζυγόν οἵ τε ἀναίτιοι». Για να φανεί σαφέστερα η ύβρη του πολιτικού επεκτατισμού, ο Ηρόδοτος παρουσιάζει τον σύμβουλο Αρτάβανο να προτείνει μετριοπαθή και συνετή στάση: οι θεοί μισούν όποιον είναι πολιτικά παντοδύναμος και όχι όποιον είναι ασήμαντος, όπως ακριβώς μισούν καθετί που υπερέχει και ξεχωρίζει στον κόσμο: «Ὁρᾶς τά ὑπερέχοντα ζῷα ὡς κεραυνοῖ … ὑπερέχοντα πάντα κολούειν21» Οι παραπάνω απόψεις του Ηροδότου φαίνεται πως δεν είναι μόνο καταδίκη της αχόρταγης πολιτικής εξουσίας του Πέρση βασιλιά, αλλά και μια διακήρυξη κατά της Αθηναϊκής επεκτατικής πολιτικής, που ασκούνταν την εποχή της συγγραφής της Ιστορίας του. Το θείο φθονεί την ανθρώπινη ευτυχία, όταν μάλιστα ο ευτυχισμένος άνθρωπος υπερηφανεύεται γι’ αυτή. O Ηρόδοτος υπογραμμίζει τη δράση της θείας βούλησης, ως παράγοντα εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας. Το κείμενο είναι χαρακτηριστικό: «….μετά την αναχώρηση του Σόλωνα, μεγάλη θεϊκή οργή έπληξε τον Κροίσο, διότι, υποθέτω, θεωρούσε τον εαυτό του ως τον πιο επιτυχημένο από όλους τους ανθρώπους22….» Ο Ηρόδοτος γνώρισε πολλούς λαούς, έμαθε να σέβεται τον «άλλο», τον ξένο, τη θρησκεία και τα έθιμά του. Ταξιδεύοντας αντιλήφθηκε την οικουμενικότητα της θρησκείας, γεγονός που ενίσχυσε την πίστη του. Ήταν προσηλωμένος στις παλιές δοξασίες και την παλιά θρησκευτική πίστη. Στο έργο του, πολλές φορές, παραθέτει χρησμούς, τους οποίους σέβεται, όνειρα και θαύματα. Γι’ αυτό, αν και ακολουθεί τον ιωνικό ορθολογισμό, επιδιώκοντας να κρίνει με τη λογική τα πράγματα και τις αιτίες των γεγονότων, πολλές φορές δέχεται εξηγήσεις που βρίσκονται έξω από το πεδίο της λογικής. Και αυτό θεωρείται, ήδη από την αρχαιότητα, το τρωτό του σημείο.

20 VII, 8 21 VII, 10 22 Ι, 34 ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Ο Ηρόδοτος και η θρησκεία των αρχαίων λαών Υπό κ. Αθανασίου Δ. Στεφανή, δ.φ., Ερευνητού και Διευθύνοντος το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας της Ακαδημίας Αθηνών, Καθηγητού-Συμβούλου στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Ο

Ηρόδοτος, εκτός από ιδρυτής της αρχαίας ιστορι- (Θεογονία, Κατάλογοι), στην τραγωδία και, αργότερα, στην ογραφίας1 και πατέρας της ιστορίας2, στο έργο του ελληνιστική ποίηση, στον Στράβωνα, τον Παυσανία και τον παρέχει ποικίλες πληροφορίες για την αρχαιοελλη- Πλούταρχο, οι αναφορές στους θεούς και οι λεπτομέρειες νική θρησκεία μέσα από τις συγκρίσεις που επιχει- θρησκευτικών τελετών αποτελούν συνηθισμένο φαινόμερεί και τις συχνές αναφορές του σε θρησκευτικές αντιλήψεις νο. Μεταξύ των ιστοριογράφων ο Ηρόδοτος κατέχει περίοκαι πρακτικές άλλων αρχαίων λαών, πτη θέση3 στον τομέα αυτόν, ενώ τη κυρίως των Αιγυπτίων και των Σκυσκυτάλη θα πάρουν από τον 4ο π.Χ. θών. Από τα ταξίδια του σε όλον αιώνα και μετά οι Ατθιδογράφοι, συγγραφείς χρονικών για την Αττική. σχεδόν τον τότε γνωστό κόσμο, Θράκη, Σκυθία, Βαβυλώνα, Συρία, ν και στις Ιστορίες του ο κόΠαλαιστίνη, Αίγυπτο, Κυρηναϊκή, σμος κυβερνάται, όπως και συγκέντρωσε πλούσιο υλικό για τα έθιμα και τις συνήθειες ξένων λαών. στον Αισχύλο, από τους θεούς, Αυτό του επέτρεψε να κάνει μεγάεντούτοις ο Ηρόδοτος δεν επιμένει λες παρεκβάσεις, με βάση πάντοτε τόσο στη δικαιοσύνη των θεών, όσο στη μεταβολή της τύχης των ανθρώτις ανάγκες της διήγησής του, τονίζοντας πόσο εντελώς διαφορετικά πων (που συνήθως οφείλεται στον είναι όλα σε σχέση με τους Έλληνες. φθόνο των θεών) και στην εξαπάτηΠαρουσιάζει πολλά στοιχεία της λασή τους από τους θεόσταλτους χρητρευτικής ζωής τους που επιτρέσμούς.Ταυτόχρονα τονίζει τους κινπουν τη διάκριση ανάμεσα στους δύνους που προέρχονται από την Πέρσες, τους Σκύθες, τους Βαβυλώυπερβολή (κόρος) και την αλαζονινιους, τους Ινδούς, τους Αιγύπτιους κή συμπεριφορά (ὕβρις). Εκτός από και τους Έλληνες. τις αναφορές στους θεούς και την Προτομή του Ηροδότου Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι οι προσπάθεια να εξηγήσει την προέστη Στοά του Αττάλου, Αθήνα. λευσή τους, η ηροδότεια θεολογία, πηγές της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, από την οποία λείπουν αυτά που θα χαρακτηρίζαμε έχοντας να επιδείξει ελάχιστη κριτική πραγμάτευση του ιερά κείμενα, στηρίζονται σε λογοτεχνικές μαρτυρίες. Σχεδόν θρησκευτικού υλικού, αναλώνεται σε περιγραφές λατρευολόκληρη η αρχαϊκή χορική ποίηση είναι λατρευτική ποίηση, τικών πρακτικών (θυσιών και εθίμων), καταγραφή χρησμών, όπως και οι ομηρικοί ύμνοι που εξυμνούν τους θεούς και πε- προερχόμενων συνήθως από το μαντείο του Απόλλωνα ριγράφουν λατρευτικές τελετουργίες. Άλλωστε η θρησκευτι- στους Δελφούς, επιμένοντας συστηματικά στην αστάθεια κότητα κι αυτό που σήμερα θα λέγαμε η «πίστη» των αρχαίων και στον ευμετάβολο χαρακτήρα των ανθρώπινων υποθέΕλλήνων συνίσταται στην ακριβή τήρηση των λατρευτικών σεων. Ο Ηρόδοτος προχωρεί στη διατύπωση μιας θρησκευτελετών, μέσω των οποίων εκφράζεται ο σεβασμός και απο- τικής εξήγησης των αιτιών και της έκβασης των περσικών δίδονται οι οφειλόμενες τιμές στους θεούς, κυρίως μέσω επιδρομών. Το ενδιαφέρον του ωστόσο στρέφεται περιστων θυσιών και των αναθηματικών προσφορών. Στην επική σότερο σε θρησκευτικά θέματα που σχετίζονται με βάρβαποίηση του Ομήρου (κυρίως στην Ιλιάδα) και του Ησιόδου ρους λαούς: περιγραφές των θεών που εκείνοι λατρεύουν, των μεγάλων ιερών τους, ασυνήθιστων λατρευτικών ή τα1 Μάλιστα σε μια επιγραφή της ελληνιστικής περιόδου ο Ηρόδοτος φικών πρακτικών και γενικότερα οτιδήποτε διαφέρει από

Α

αποκαλείται «ο Όμηρος της ιστοριογραφίας» (τὸν πεζὸν ἐν ἱστορίαισιν Ὅμηρον), συγκρινόμενος λόγω του επικών διαστάσεων έργου του με τον μέγιστο ποιητή του αρχαίου κόσμου. Βλ. Μαρκαντωνάτος 2004 12-13.

2 Σύμφωνα με την προσφώνηση του Κικέρωνα (De legibus 1, 1, 5).

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

3 Για τη θέση της θρησκείας στον Ηρόδοτο βλ. τις εμπεριστατωμένες μελέτες των Gould 1994, Mikalson 2002 και Scullion 2006.

15

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

2500 ΧΡΟΝΙΑ τις ελληνικές συνήθειες4, παρέχοντας εκπληκτικές και θελκτικές αφηγήσεις στον αναγνώστη του έργου του.

Θεοί

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Ο

λίγο πριν από τη διάβαση του Ελλησπόντου, παρατηρεί: «κι αν μας αφήνει ο θεός να γευτούμε τη γλύκα της ζωής, ταυτόχρονα δείχνει κι όλο του τον φθόνο»12. Ωστόσο οι ατυχίες που βρίσκουν τους ανθρώπους, αλλά και ο θάνατός τους, δικαιολογούνται ως τιμωρία των θεών για ασέβεια, δείγμα της οποίας αποτελεί η συμπεριφορά του Ξέρξη απέναντι στον Ελλήσποντο13. Ο Ξέρξης, επίσης, απέτυχε στην εκστρατεία του, επειδή, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, έκαψε τα ιερά των θεών και κατέστρεψε τα αγάλματά τους. Ακρογωνιαίος λίθος της αρχαιοελληνικής θρησκείας αποτελεί ο «νόμος της ανταπόδοσης», γνωστός από τη χρήση που κάνουν οι τραγικοί ποιητές, αλλά και βασικό μοτίβο στις παρεκβάσεις του Ηροδότου σχετικά με τη μοίρα ανθρώπων και βασιλέων14.

Ηρόδοτος συμφωνεί με τον Πρωταγόρα ότι «όλοι οι άνθρωποι έχουν την ίδια γνώση για τους θεούς»5, δηλαδή δεν γνωρίζουν τίποτε βέβαιο6. Κι αυτός είναι ο λόγος που ο ίδιος αποφεύγει να συζητά για την αιγυπτιακή θεολογία: «απ’ όσα λοιπόν μου εξιστόρησαν, αυτά που έχουν σχέση με τη θρησκεία δεν έχω πρόθεση να τα εκθέσω»7. Αναφέρεται στη γενεαλογία των θεών παραπέμποντας στον Όμηρο και τον Ησίοδο8, οι οποίοι καθόρισαν τη μορφή των θεών9, μια δική τους επινόηση, διότι, όπως πιστεύει ο Ηρόδοτος, αντιθέτως για τους Πέρσες είναι βέβαιο Χρησμοί ότι οι θεοί δεν έχουν ανθρώπινη μορφή10. Ο Ηρόδοτος δεν ακολουθεί τον Όμηρο στις περιγραφές ραμμένοι σε δακτυλικό εξάμετρο, έχουν συχνά διφοτων θεών «εν δράσει» στο πεδίο της μάχης. Ωστόσο, στο έργο ρούμενο χαρακτήρα15 και στόχο την εξαπάτηση των του οι θεοί παρουσιάζονται να συμβάλουν στην προσπάανθρώπων, παρόλο που παρέχουν πληροφόρηση ή, θεια των έστω, κάποιες ενΕλλήνων δείξεις για κατά των το μέλλον. Περσών: Εκτός από για παράδειγμα, οι τους Έλληνες, οι ξένοι θεές Αθημονάρχες16 νά, Δήμητρα και συμβουλεύον ται Άρτεμις συνήθως υποστηρίζουν σθετο Μαντείο ναρά τους των Δελφών. Μέσω Έλληνες των χρηκαι αντιΤμήμα του αρχαιολογικού χώρου των Δελφών τίθενται σμών εγκαστους Πέρθιδρύονται σες που ήρθαν να βεβηλώσουν τα ιερά τους, τα οποία βρί- κάποτε νέες λατρείες και τελετουργίες, όπως ισχύει και για την περίπτωση του Μελάμποδα, θεραπευτή-μάντη από την σκονται στους τόπους των μαχών11. Η φθονερή φύση του θεού αποτελεί στοιχείο συχνής επι- Πύλο, ο οποίος, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, φαίνεται να εισήμανσης. Έτσι ο Αρτάβανος, συμβουλεύοντας τον Ξέρξη, σήγαγε από τους Αιγύπτιους τη διονυσιακή λατρεία στους Έλληνες και κυρίως τη φαλλική πομπή17. Χρησμοί, οιωνοί, 4 Mikalson 2002 197. μαντείες και όνειρα αποδεικνύονται συνήθως ότι χαρακτη5 Ιστορίες 2, 3, 2 (πάντας ἀνθρώπους ἴσον περὶ αὐτῶν ἐπίστασθαι). ρίζονται από ακρίβεια, ενώ κάποτε οι Έλληνες χρησμολόγοι 6 H. Diels-W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, ΙΙ, Zürich 1996 (1952), 80 B 4: περὶ μὲν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι, οὔθ’ ὡς εἰσὶν οὔθ’ ὡς οὐκ και οι Πέρσες ιερείς λαθεύουν.

Γ

εἰσὶν οὔθ ὁποῖοί τινες ἰδέαν.

7 Ιστορίες 2, 3, 2 (τὰ μέν νυν θεῖα… οὐκ εἰμὶ πρόθυμος ἐξηγέεσθαι). Και παρακάτω, 2, 65, 2: ἐς τὰ θεῖα πρήγματα, τὰ ἐγὼ φεύγω μάλιστα ἀπηγέεσθαι.

8 Ιστορίες 2, 53, 2.

9 Ό.π.: οὗτοι δέ εἰσιν οἱ ποιήσαντες θεογονίην Ἕλλησι καὶ τοῖσι θεοῖσι τὰς ἐπωνυμίας δόντες καὶ τιμάς τε καὶ τέχνας διελόντες καὶ εἴδεα αὐτῶν σημήναντες.

10 Ιστορίες 1, 131, 1 (ὅτι οὐκ ἀνθρωποφυέας ἐνόμισαν τοὺς θεοὺς κατά περ οἱ Ἕλληνες εἶναι).

11 Mikalson 2002 189.

16

12 Ιστορίες 7, 46, 4 (ὁ δὲ θεὸς…φθονερός).

13 Ιστορίες 7, 34-35, 2 (καὶ δὴ ἐζευγμένου…ποταμῶι).

14 Harrison 2000 102-121.

15 Στον Κροίσο, π.χ., προλέγεται ότι, αν εκστρατεύσει κατά των Περσών, θα αφανίσει μεγάλο βασίλειο. Δεν προσδιορίζεται, ωστόσο, αν πρόκειται για άλλο βασίλειο ή για το δικό του.

16 Στην ιστορία του Κροίσου περιλαμβάνεται πληθώρα χρησμών που δίνονται από την Πυθία.

17 Ιστορίες 2, 49. Βλ. και την πρόσφατη μελέτη της Gray 2012 για το θέμα. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Λατρευτικά έθιμα και δοξασίες

Η πρώτη θυσία γίνεται προς τιμήν του Απόλλωνα με τις Ηρόδοτος μας πληροφορεί ότι οι Aιγύπτιοι έθαβαν φροντίδες του Οδυσσέα, ο οποίος εκτελεί τις εντολές του τους νεκρούς με λινά ενδύματα και όχι με μάλλινα, ση- Αγαμέμνονα, μετά την παράδοση της Χρυσηίδας στον πατέμειώνοντας ότι «αυτό συμφωνεί με τα λεγόμενα Ορφι- ρα της Χρύση (με τη συμμετοχή μάλιστα και του τελευταίου): κά και Βακχικά, τα οποία στην πραγματικότητα είναι αιγυπτι«Αφού λοιπόν προσευχήθηκαν και σκόρπισαν τα κριθά18 ακά και πυθαγόρεια» . Πράγματι το λινό ένδυμα σχετίζεται ρια, σήκωσαν πρώτα τα κεφάλια των ζώων ψηλά, τα έσφαμε τις μυστηριακές τελετές. Αναφερόμενος στη μετεμψύ- ξαν και τα έγδαραν· χώρισαν έπειτα τα μεριά, τα τύλιξαν με χωση, τονίζει ότι η ψυχή πρέπει να περιπλανηθεί σε όλα τα τη σκέπη διπλώνοντάς την και επάνω σ’ αυτά έβαλαν ωμά είδη ζώων που υπάρχουν στον κόσμο, εισερχόμενη κάθε φορά σε ένα ον που μόλις γεννιέται19. Σε άλλο σημείο υποστηρίζει ότι στην Αρκαδία φαίνεται πως διατηρούνταν προδωρικά μυστήρια της Δήμητρας και ότι οι Δαναΐδες έφεραν από την Αίγυπτο στην Ελλάδα τα Θεσμοφόρια20. Αναφέρεται και πάλι στη διονυσιακή λατρεία, κάνοντας λόγο για τον βασιλιά των Σκυθών Σκύλη, ο οποίος θέλησε να τελέσει τα βακχικά μυστήρια21. Σημειώνει κάποια έθιμα της γέννησης και του θανάτου που ισχύουν σε λαούς συγγενικούς με τους Θράκες: «συγγενείς κάθονται γύρω γύρω απ’ το νεογέννητο και κλαίνε γοερά για όσες συμφορές πιθανόν να το βρουν απ’ τη στιγΤμήμα της ζωφόρου του Παρθενώνα. Η αρχαιολόγος Τζόαν Μπρέτον Κόνελι υποστηρίζει μή που γεννήθηκε, και μνημονεύουν όλα ότι απεικονίζει τη στιγμή πριν από τη θυσία μίας από τις κόρες του Ερεχθέα. τ’ ανθρώπινα δεινά. Όποιον πάλι πεθαίνει, τον θάβουν στο χώμα μ’ αστεία και χαρές, εξηγώντας ότι κομμάτια κρέας· αυτά τα έκαιε πάνω στις σχίζες ο γέροντας είναι ολοκληρωτικά ευτυχισμένος, γιατί γλύτωσε από τόσα και έσταζε από πάνω τους φλογάτο κρασί· κοντά του νέοι βαβάσανα»22. Τέλος, η λέξη πρόνοια μαρτυρείται για πρώτη στούσαν στα χέρια πεντόσουβλα. Ύστερα αφού κάηκαν τα φορά στον Ηρόδοτο, ο οποίος κάνει παρατηρήσεις σχετικά μεριά και έφαγαν τα σπλάχνα, έκοψαν μικρά μικρά κομμάτια με την «πρόνοια του θείου»23, παρέχοντας ενδιαφέρουσες τα άλλα κρέατα και τα πέρασαν στις σούβλες· τα έψησαν με πληροφορίες για το θέμα αυτό. προσοχή και τα τράβηξαν από τη φωτιά. Έπειτα, αφού σταμάτησαν τη δουλειά και ετοίμασαν το τραπέζι, έτρωγαν, και Θυσιαστική πρακτική από κανένα δεν έλειπε η μερίδα που του ταίριαζε»25. ο κέντρο της λατρευτικής τελετής στους αρχαίους λαΗ δεύτερη περιγραφή αναφέρεται στη θυσία που προούς παραμένει η θυσία του ζώου, η οποία εκφράζει το σφέρει ο βασιλιάς της Πύλου Νέστωρ στην Αθηνά με την ευγεγονός ότι η ανθρώπινη κοινότητα παραιτείται από καιρία της επίσκεψης του Τηλέμαχου, του γιου του Οδυσσέα: ένα μέρος των αποθεμάτων της που χρησιμεύει για διατρο«πρώτος τα χέρια του ένιψε, πασπάλισε κριθάρια κι άρφή και το προσφέρει στις θεϊκές δυνάμεις με σκοπό να τις χισε με θέρμη να προσεύχεται στην Αθηνά ο ιππικός σεβάκατευνάσει και να αποκτήσει την εύνοιά τους. Ο Ηρόδοτος σμιος Νέστωρ, καίγοντας στη φωτιά τρίχες απ’ της δαμάλας καταγράφει24 ότι οι Πέρσες καλούσαν σε κάθε θυσία έναν το κεφάλι. Κι αφού πια τέλειωσαν με τις ευχές και το παμάγο, σε αντίθεση με τους Έλληνες, στους οποίους τις θυ- σπάλισμα του κριθαριού, ο ψυχωμένος Θρασυμήδης, γιος σιαστικές τελετουργίες αναλάμβανε οποιοσδήποτε, ακόμη του Νέστορα, σίμωσε κι άλλο και χτυπά· έκοψε ως μέσα το πελέκι του λαιμού τα νεύρα και την ορμή του ζώου παρέκαι οι γυναίκες με τους δούλους. Παραθέτουμε δύο επιβλητικές περιγραφές θυσίας που λυσε. Κραυγάζοντας ολόλυξαν οι θυγατέρες, ολόλυξαν οι βρίσκουμε στον Όμηρο, προκειμένου να καταδειχθεί η εντε- νύφες και το σεμνό ταίρι του Νέστορα – η Ευρυδίκη, η πιο λώς διαφορετική διαδικασία που ακολουθείται, σύμφωνα με μεγάλη κόρη του Κλυμένου. Οι άλλοι τη δαμάλα σήκωσαν τον Ηρόδοτο, σε άλλους λαούς. πάνω απ’ τη ράχη της μεγάλης γης και την κρατούσαν, ενώ ο Πεισίστρατος, προστάτης του λαού, τώρα την έσφαζε – 18 Ιστορίες 2, 81. έτρεχε μαύρο το αίμα, ώσπου το ζώο ξεψύχησε. Πήραν να 19 Ιστορίες 2, 123. το μοιράζουν τότε σε κομμάτια, έκοψαν όλα τα μεριά, όπως 20 Ιστορίες 2, 171.

Ο

Τ

21 Ιστορίες 4, 78-80.

22 Ιστορίες 5, 4, 2 (μτφρ. Ν. Καλαμαρά-Φιλιππουπολίτη, Αθήνα χ.χ.).

23 Ιστορίες 3, 108 (τοῦ θείου ἡ προνοίη).

24 Ιστορίες 1, 132, 3. Βλ. και παρακάτω στην περιγραφή της θυσιαστικής τελετουργίας. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

25 Ομήρου Ιλιάδα Α 458-468 (μτφρ. Όλγας Κομνηνού-Κακριδή, Αθήνα χ.χ.). Βλ. G. S. Kirk, The Iliad: A Commentary. Volume I, Cambridge 1985, 100-101, για την ανάλυση της «τυπικής σκηνής» της θυσίας ζώου, η οποία αποτελεί την πληρέστερη περιγραφή στην Ιλιάδα.

17

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

2500 ΧΡΟΝΙΑ ορίζει η τάξη, τα σκέπασαν καλά με λίπος, στα δύο τα δίπλωσαν κι έβαλαν πάνω τους κρέας ωμό. Στις αναμμένες σχίζες ο σεβάσμιος γέρος τ’ άφησε να καούν, σταλάζοντας κρασί σπινθηροβόλο· παλικαράκια πλάι του έπιασαν πεντοσούβλια· κι αφού πια τα μεριά αποκάηκαν και γεύτηκαν τα σπλάχνα, λιάνισαν τ’ άλλα κρέατα, τα πέρασαν στις σούβλες να ψηθούν, κρατώντας με το χέρι τους τις σουβλερές άκρες των οβελών»26. Ακολουθεί η περιγραφή της θυσίας στην Αίγυπτο από τον Ηρόδοτο: «Οδηγούν το σημαδεμένο ζώο στον βωμό, όπου θα κάνουν τη θυσία κι ανάβουν φωτιά. Έπειτα κοντά στον βωμό χύνουν πάνω στο θύμα σπονδές με κρασί επικαλούμενοι τον θεό και τέλος το σφάζουν και του κόβουν το κεφάλι. Το σώμα βέβαια του ζώου το γδέρνουν, το κεφάλι όμως εκείνο, αφού το φορτώσουν με πολλές κατάρες, το παίρνουν και το πηγαίνουν, όπου υπάρχει αγορά κι Έλληνες έμποροι εγκατεστημένοι εκεί, το πηγαίνουν λοιπόν στην αγορά και το πουλούν· όπου όμως δεν υπάρχουν Έλληνες, το πετούν μέσα στον ποταμό… Άμα τελειώσει το γδάρσιμο του βοδιού, κάνουν μιαν ευχή και του αφαιρούν ολόκληρο το στομάχι, αφήνοντας μέσα στο σώμα τα σπλάχνα και το ξίγκι, κόβουν τα πόδια, την άκρη απ’ τη νεφραιμιά, την ωμοπλάτη και τον σβέρκο του.Ύστερα απ’ αυτό, το άλλο σώμα του βοδιού που μένει το παραγεμίζουν με ψωμί από καθαρό αλεύρι, με μέλι, σταφίδες, σύκα, λιβάνι, σμύρνα και άλλα μπαχαρικά· έτσι γεμάτο μ’ αυτά, το καίνε χύνοντας επάνω άφθονο λάδι. Πριν προσφέρουν τη θυσία, κάνουν νηστεία και την ώρα που καίγονται τα θύματα, χτυπιούνται ως σημείο πένθους. Κι όταν τελειώσει αυτό, στρώνουν τραπέζι με εκείνα που κράτησαν από τα θυσιαζόμενα ζώα»27. Αν οι Αιγύπτιοι μεταχειρίζονται στις θυσίες τους βωμό, ανάβουν φωτιά και κάνουν σπονδές, στους Πέρσες τα πράγματα γίνονται διαφορετικά: «Όσο για την τελετή της θυσίας που προσφέρουν οι Πέρσες στους θεούς…ιδού πώς γίνεται. Ούτε βωμούς κατασκευάζουν, ούτε φωτιά ανάβουν, όταν πρόκειται να κάνουν θυσία. Δεν χρησιμοποιούν ούτε σπονδές, ούτε αυλό, ούτε στεφάνια, ούτε σκορπίζουν κριθάρι. Όποιος θέλει να προσφέρει θυσία στον έναν ή στον άλλο θεό οδηγεί το θύμα σε τόπο καθαρό και επικαλείται τον θεό έχοντας βάλει γύρω στην τιάρα του στεφάνι, κατά προτίμηση από μύρτα… Κι όταν λιανίσει ένα ένα τα κομμάτια του θύματος και βράσει το κρέας, στρώνει κάτω πρασινάδα, όσο γίνεται τρυφερή, και κυρίως από τριφύλλι, κι επάνω σ’ αυτήν αποθέτει όλα τα κρέατα. Κι όταν τα τακτοποιήσει όπως πρέπει, ένας μάγος που παρευρίσκεται ψέλνει μια θεογονία, όπως λένε την 26 Ομήρου Οδύσσεια γ 444-463 (μτφρ. Δ. Ν. Μαρωνίτη, Αθήνα 1995). Βλ. τον σχολιασμό της Stephanie West στο A. Heubeck, S. West, J. B. Hainsworth, A Commentary of Homer’s Odyssey, Volume I, Oxford 1988, 187-189.

27 Ιστορίες 2, 39-40 (μτφρ. Ε. Πανέτσου με μικρές τροποποιήσεις).

18

ψαλμωδία αυτή· διότι, προφανώς δεν τους επιτρέπει το έθιμο να προσφέρουν θυσία χωρίς μάγο. Περιμένει αυτός που προσέφερε τη θυσία λίγη ώρα κι έπειτα παίρνει τα κρέατα και φεύγει και τα κάνει ό,τι θέλει»28. Οι Σκύθες, παρόλο που χρησιμοποιούν φωτιά για το βράσιμο του κρέατος, έχουν έλλειψη καύσιμης ύλης, κι έτσι προσαρμόζουν τη θυσία στις ανάγκες τους: «Τις θυσίες τις κάνουν όλες με τον ίδιο τρόπο σε όλα τα ιερά αδιακρίτως ως εξής: το σφάγιο στέκει με πεδικλωμένα τα δυο μπροστινά του πόδια, κι αυτός που θυσιάζει στέκεται πίσω από το ζώο, σέρνει την άκρη του σχοινιού και το ρίχνει κάτω και, καθώς πέφτει το θύμα, επικαλείται τον θεό, στον οποίο προσφέρει θυσία˙ κι έπειτα τυλίγει γύρω στον λαιμό του μια θηλιά, περνάει μέσα ένα ξύλο, το στριφογυρίζει και αποπνίγει το θύμα, χωρίς ούτε φωτιά ν’ ανάψει, ούτε απαρχές να κάνει, ούτε σπονδή. Κι άμα το πνίξει και το γδάρει, πηγαίνει να το μαγειρέψει. Κι επειδή στη Σκυθική χώρα υπάρχει μεγάλη έλλειψη ξύλων, να τι έχουν σοφιστεί οι κάτοικοι για να μαγειρεύουν τα κρέατα. Άμα τα γδάρουν καλά καλά τα σφάγια, απογυμνώνουν τα κόκαλα από τις σάρκες· έπειτα, αν έχουν λέβητες –κι οι ντόπιοι λέβητες μοιάζουν καταπληκτικά με κρατήρες της Λέσβου, μόνο που είναι μεγαλύτεροι– τα πετούν εκεί μέσα κι ύστερα ανάβουν από κάτω τα κόκαλα των σφαγίων και τα βράζουν. Αν όμως δεν διαθέτουν λέβητες, τότε βάζουν όλα τα κρέατα μέσα στις κοιλιές των σφαγίων, χύνουν μέσα και νερό κι από κάτω ανάβουν φωτιά με τα κόκαλα. Αυτά καίνε μια χαρά, ενώ στις κοιλιές εύκολα χωρούν τα κρέατα ξεκοκαλισμένα. Και με τον τρόπο αυτόν και το βόδι το ίδιο βράζει το κρέας του29, το ίδιο και τα άλλα θύματα, το καθένα τον εαυτό του. Άμα βράσουν τα κρέατα, εκείνος που έκανε τη θυσία πετάει μπροστά του ως απαρχές ένα μέρος από τα κρέατα και τα σπλάχνα»30.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Gould J., «Herodotus and Religion», στο S. Hornblower (επιμ.), Greek Historiography, Oxford 1994, 91-106.

Gray V. J., «Herodotus on Melampous», στο E. Baragwanath and M. de Bakker (επιμ.), Myth, Truth, and Narrative in Herodotus, Oxford 2012, 167-191.

Harrison T., Divinity and History. The Religion of Herodotus, Oxford 2000.

Hartog F., «Le bœuf ‘autocuiseur’ et les boissons d’Arès», στο M. Detienne et J. P. Vernant (επιμ.), La cuisine du sacrifice en pays grec, Paris 1979, 251-269. Μαρκαντωνάτος Α., «Πρόλογος», στο J. Romm, Ηρόδοτος. Ο ιστορικός και το έργο του (μτφρ. Π. Πολυκάρπου), Αθήνα 2004, 11-35.

Mikalson J. D., «Religion in Herodotus», στο E. J. Bakker, I. J. F. De Jong and H. Van Wees (επιμ.), Brill’s Companion to Herodotus, Leiden / Boston / Köln 2002, 187-198.

Scullion S., «Herodotus and Greek Religion», στο C. Dewald and J. Marincola (επιμ.), The Cambridge Companion to Herodotus, Cambridge 2006, 192-208.

28 Ιστορίες 1, 132 (μτφρ. Ε. Πανέτσου με μικρές τροποποιήσεις). Στην περιγραφή αυτής της θυσίας αποφεύγεται η συγκεκριμένη χρονική στιγμή της θανάτωσης του ζώου, στοιχείο γνωστό και από τις παραστάσεις στην αρχαιοελληνική αγγειογραφία (βλ. Gould 199499), αλλά και από την τραγωδία.

29 Για τον περίεργο αυτόν τρόπο θυσίας βλ. Hartog 1979.

30 Ιστορίες 4, 60-61 (μτφρ. Ε. Πανέτσου με μικρές τροποποιήσεις). ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Ηρόδοτος, Γένεση της Ιστορίας και Περσικοί πόλεμοι: Η μάχη που άλλαξε την πορεία της Δύσης Υπό κας Σύλβιας Κατούντα, Διδάκτορος Γενικής και Συγκριτικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Σορβόννης*

«Πολλοί μεν άνθρωποι ήσαν οι Πέρσαι, ολίγοι όμως άνδρες». Ηρόδοτος

«Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες[…] Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν) πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος, κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε». Καβάφης, Θερμοπύλες

Π

ριν από 2.500 χρόνια περίπου συντελέστηκε σε τούτον εδώ τον τόπο η μεγαλύτερη επανάσταση που έγινε ποτέ… Επανάσταση που συντάραξε συθέμελα την ανθρωπότητα, αλλάζοντας το ρουν της ιστορίας. Πρόκειται βεβαίως για τη μεγαλύτερη πνευματική επανάσταση όλων των εποχών, απότοκο του μοναδικού πολιτισμού των Ελλήνων. Χωρίς τους Έλληνες το δυτικό πνεύμα, η δυτική σκέψη, όλα αυτά τα στοιχεία που καθορίζουν το δυτικό πολιτισμό δε θα υπήρχαν καν. Δε θα υπήρχε η κριτική σκέψη, δε θα υπήρχε ο ορθολογισμός, δε θα υπήρχε η δημοκρατία, δε θα υπήρχε η φιλοσοφία, δε θα υπήρχε ο αθλητισμός, δε θα υπήρχε το θέατρο. Εν ολίγοις, δε θα υπήρχε τίποτα από αυτά που θεωρούνται σήμερα από τους Δυτικούς ως το απαύγασμα του πολιτισμού. Η Ελλάδα έδωσε τα πρώτα και τα πιο ισχυρά οχυρά του πνεύματος. Υπό αυτή την έννοια, οι Έλληνες είναι οι πρώτοι διδάσκαλοι της Δύσης. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η ελληνίστρια καθηγήτρια Χάμιλτον «το πνεύμα της Δύσης, το σύγχρονο

πνεύμα, είναι ελληνική ανακάλυψη και η θέση των Ελλήνων είναι στο σύγχρονο κόσμο».1 Βεβαίως, όλες σχεδόν οι σύγχρονες επιστήμες έλκουν την καταγωγή τους από την Αρχαία Ελλάδα. Δε θα μπορούσε να γίνει λοιπόν διαφορετικά και με την επιστήμη της ιστορίας. Η γέννηση της ιστορίας συγκαταλέγεται δηλαδή στα πιο λαμπρά επιτεύγματα της ελληνικής σκέψης. Το δώρο αυτό των Ελλήνων είναι ανυπολόγιστης αξίας. Διότι χωρίς 1 Edith Hamilton, Ο Ελληνικός Τρόπος, Ανατολικός, Αθήνα, 2004, σ.

21. Ανάγκη είναι ωστόσο να διευκρινιστεί εδώ ότι η παραπάνω τοποθέτηση βάλλεται σήμερα βάναυσα από διάφορους μεταμοντέρνους ακαδημαϊκούς κύκλους στο πλαίσιο της πολυπολιτισμικότητας και του πολιτικώς ορθού. Οι εν λόγω κύκλοι προσπαθούν να εξαφανίσουν την προσφορά της Ελλάδας προς τη Δύση, εξαπολύοντας άγρια επίθεση σε όλα όσα έκαναν τους Έλληνες να ξεχωρίζουν, παραποιώντας έτσι την ιστορική αλήθεια, χωρίς να παραθέτουν, ωστόσο, τεκμήρια και αποδείξεις. Η αναλήθεια τέτοιων θεωριών έχει αποδειχθεί επανειλημμένως, Βλ. Μ. Λέφκοβιτς, Μαύρη Αθηνά, Μύθοι και Πραγματικότητα, Κάκτος, Αθήνα, 1997.

* Διδάσκει στη βαθμίδα του Λέκτορα στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων «Ελληνικό Πολιτισμό» και «Ελληνική Φιλολογία» και στο Μεταπτυχιακό τμήμα του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου «Ηθική Φιλοσοφία» ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

19

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

2500 ΧΡΟΝΙΑ ιστορική μνήμη δε μπορεί να υπάρξει μέλλον… Και αυτή η μεγάλη προσφορά στην ανθρωπότητα είναι αποκλειστικό έργο ενός Έλληνα της Μικράς-Ασίας, του Ηροδότου από την Αλικαρνασσό. Κανένας λαός πριν τους Έλληνες δεν έγραφε ιστορία με επιστημονικό και εμπεριστατωμένο τρόπο. Οι άλλοι λαοί απλώς κατέγραφαν κάποια γεγονότα. Γραφιάδες υπήρχαν παντού πολλοί. Αλλά δεν υπήρξε πουθενά ούτε ένας ιστορικός. Ακόμα και στην Ελλάδα, που δημιούργησε έναν πολιτισμό κορυφής, δεν υπήρξε Ηρόδοτος πριν τον Ηρόδοτο. Με τον Ηρόδοτο εμφανίζεται κάτι το απολύτως καινοτόμο και πρωτοφανές.2 Για τον πατέρα της ιστορικής επιστήμης, ιστορία σημαίνει διερεύνηση, αναζήτηση, επιτόπια έρευνα, εξαντλητική διασταύρωση πηγών και όχι απλή αφήγηση γεγονότων ή παράθεση δογμάτων, όπως συνέβαινε σε άλλους λαούς. Σήμερα αυτό το θεωρούμε δεδομένο. 2.500 χιλιάδες όμως χρόνια πριν δεν ήταν καθόλου αυτονόητο. Γι’ αυτόν το λόγο, ο Κικέρων έδωσε στον Ηρόδοτο τον τίτλο του pater historiae, «πατέρα της Ιστορίας», τον οποίο διατηρεί επάξια μέχρι σήμερα. Στην πραγματικότητα ο Ηρόδοτος δεν είναι μόνο ο πατέρας της ιστορίας. Ορθώς, η Edith Hamilton τονίζει ότι ήταν «ο πατέρας της γεωγραφίας, της αρχαιολογίας, της ανθρωπολογίας, της κοινωνιολογίας, όλων των επιστημών που ασχολούνται με το ανθρώπινο γένος και το περιβάλλον που διαμένει».3 Ήταν επίσης ο πρώτος καταγεγραμμένος περιηγητής. Ταξιδεύει για να γνωρίσει νέους πολιτισμούς και τόπους. Ταξίδεψε σχεδόν παντού σε όλον τον τότε γνωστό αρχαίο κόσμο, όπως στις ακτές του Ευξείνου Πόντου, στην Περσία, τη Βαβυλώνα, την Αίγυπτο. Είναι αδιανόητο για εμάς σήμερα να νιώσουμε το ψυχικό και σωματικό σθένος που χρειαζόταν να έχει κανείς για να ταξιδέψει στα πέρατα του κόσμου υπό τις τότε συνθήκες περιήγησης. Όμως το γνήσιο ερευνητικό του ενδιαφέρον για άλλους λαούς τον έκανε να μην υπολογίζει τις όποιες δυσκολίες. Ακόμα και η λέξη ιστορία χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Ηρόδοτο και ταυτίζεται με την έννοια της έρευνας. Η «ιστορίης απόδειξις» του Ηροδότου θέτει ως στόχο να διατηρήσει τη μνήμη του παρελθόντος μέσα από τη 2 Εντυπωσιασμένος από το καινοτόμο πνεύμα των Ελλήνων που έθεσε τις απαρχές των επιστημών, ο Lloyd συμπεραίνει ότι «η ιδέα της εμπειρικής έρευνας» είναι από τα σημαντικότερα κληροδοτήματα των Ελλήνων στη σύγχρονη επιστήμη. Βλ. G.E.R. Lloyd, Magic, Reason and Experience Studies in the Origin and Development of Greek Science, Cambridge University Press, Cambridge, 1979.

3 Edith Hamilton, ό.π., σ. 148.

20

διερεύνηση.4 Ο Ηρόδοτος θα ορίσει μάλιστα στο προοίμιο τού έργου του το σκοπό για τον οποίο συγγράφηκε. Φιλοδοξεί να καταγράψει τα λαμπρότερα επιτεύγματα των Ελλήνων και των βαρβάρων για να μην λησμονηθούν, αλλά και να αποκαλύψει την πολεμική σύγκρουση ανάμεσα σε Πέρσες και Έλληνες.5 Στην πραγματικότητα, ο Ηρόδοτος γράφει δηλαδή «πολιτική, πολεμική και πολιτισμική ιστορία με διαχρονική προοπτική».6 Το σημαντικότερο στοιχείο που προσκομίζει ο Ηρόδοτος στη σύγκρουση της Ελλάδας με την Ανατολή, είναι ότι παρουσιάζεται πρωτίστως ως σύγκρουση δύο διαφορετικών πολιτισμών. Ο ένας ήταν η ελληνική πόλις, σύμβολο της ελευθερίας, και ο άλλος η περσική αυτοκρατορία, σύμβολο του δεσποτισμού. Η Ασία ταυτίζεται με την ιμπεριαλιστική κυριαρχία, το επεκτατικό πνεύμα, ενώ οι Έλληνες παρουσιάζονται ως προασπιστές της ελευθερίας, αρνούμενοι να εκχωρήσουν γη και ύδωρ σε ξένη δύναμη, αδιάφορο αν αυτή είναι η υπερδύναμη της εποχής. Και αυτό γιατί για τους Έλληνες, όπως προκύπτει αβίαστα από την εξιστόρηση των περσικών πολέμων από τον Ηρόδοτο, δεν υπάρχει πολυτιμότερο αγαθό από την ελευθερία. Πράγματι, οι Έλληνες ξεχώριζαν από τους άλλους σύγχρονούς τους λαούς, επειδή ήταν ελεύθεροι. Οι ίδιοι οι Έλληνες καθόριζαν εξάλλου τους εαυτούς τους με βασικό κριτήριο την ελευθερία: «Ξέρεις πολύ καλά τι σημαίνει να είσαι σκλάβος», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ηρόδοτος ότι είπαν Σπαρτιάτες απεσταλμένοι σ’ έναν Πέρση αξιωματούχο, όταν εκείνος τους υποδέχθηκε και τους υποσχέθηκε πλούτη και εξουσία, με τον όρο της υποταγής ολόκληρης της Ελλάδας στον Ξέρξη. «Δεν έχεις γνωρίσει όμως ποτέ την ελευθερία για να ξέρεις αν είναι γλυκιά ή όχι. Αν την είχες γνωρίσει, θα μας πίεζες να αγωνιστούμε γι’ αυτήν, όχι μόνο με τα δόρατά μας αλλά και με τσεκούρια».7 Παντού σε όλη την αρχαία ελληνική Γραμματεία τονίζεται ότι οι Έλληνες είναι ένας λαός ελεύθερος, σε αντίθεση με τους βαρβάρους που είναι όλοι τους σκλάβοι, υποταγμένοι σε έναν απόλυτο δεσπότη που κάνει νόμους τις επιθυμίες του. Ο Ευριπίδης δε θα πει τίποτα διαφορετικό, όταν αποκα4 Όταν ακούει διαφορετικές εκδοχές για ένα γεγονός, εξίσου πιθανές, τις καταγράφει όλες, για να είναι αντικειμενικός, όπως ο ίδιος εξομολογείται, ανεξαρτήτως με το ποια θεωρεί ως πιθανότερη. Βλ. Ηρόδοτος, ό.π., 7,152.

5 Οι Αλεξανδρινοί χώρισαν το έργο του σε 9 βιβλία. Οι περσικοί πόλεμοι εξιστορούνται από το 6ο βιβλίο μέχρι το 9ο.

6 R. Bichler-R. Rollinger, Ηρόδοτος, Εισαγωγή στο έργο του, Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2006, σ. 19.

7 Ηρόδοτος, ό.π., 7, 135. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

λύπτει τη βασική διαφορά μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων: «Οι βάρβαροι είναι δούλοι. Οι Έλληνες είναι ελεύθεροι».8 Γι’ αυτό οι Έλληνες όσο κι αν θαύμαζαν έναν Βαβυλώνιο ή έναν Πέρση ποτέ δε μπορούσαν να παραβλέψουν αυτήν τη θεμελιώδη διαφορά, βαθύτατα πολιτισμική. Υπό αυτή την έννοια, ο Θαλής μακάριζε την τύχη του, όταν έλεγε ότι «χρωστάω χάρη στην Τύχη για τρία πράγματα: που γεννήθηκα άνθρωπος και όχι ζώο, άνδρας και όχι γυναίκα, Έλληνας και όχι βάρβαρος».9 Αυτή η ουσιαστική διαφορά μεταξύ Βαρβάρων και Ελλήνων διακατέχει όλη την ηροδότεια ιστορία. Καθόλη την εξιστόρηση των γεγονότων του πολέμου με τους Πέρσες, γίνεται ολοένα και πιο εμφανές ότι πρόκειται για έναν αγώνα πνευματικών δυνάμεων εκ διαμέτρου αντίθετων.

Η

υπεροχή των ελληνικών όπλων αποδόθηκε στον υψηλό πολιτισμό των Ελλήνων, στο καινοτόμο πνεύμα τους, στην εθνική μοναδικότητα τους, στενά συνδεδεμένη με το υπέρτατο αγαθό της ελευθερίας. Το μήνυμα της ιστορίας του Ηροδότου είναι ξεκάθαρο. Οι καλύτεροι στρατιώτες είναι οι ελεύθεροι, είναι οι οπλίτεςπολίτες, διότι πολεμούν αυτοβούλως υπέρ βωμών κι εστιών και όχι υπό εξαναγκασμό για να μεγεθύνουν τα σχέδια ενός αδυσώπητου μονάρχη. Γι αυτό οι Έλληνες με ορμή έμπαιναν στη μάχη, κάτι που δε μπορούσαν να καταλάβουν οι Πέρσες στρατηγοί, οι οποίοι έπρεπε να μαστιγώσουν τους στρατιώτες τους για να πολεμήσουν.10 Ο Ηρόδοτος δηλαδή ρητώς θα συνδέσει τη στρατιωτική ισχύ των Ελλήνων με την ελευθερία καθώς επισημαίνει ότι «όσο καταπιέζονταν από τυραννικό καθεστώς δεν ήταν καλύτεροι στον πόλεμο από τους γείτονες τους. Όταν όμως απαλλάχτηκαν από τους τυράννους έγιναν οι πρώτοι στην τέχνη του πολέμου και με μεγάλη διαφορά».11 Η ελευθερία λοιπόν απέδειξε τη δύναμή της. Το στρατιωτικό πλεονέκτημα της συντριπτικής αριθμητικής υπεροχής των Περσών εξουδετερώθηκε από το πνεύμα και το ψυχικό σθένος των ελεύθερων Ελλήνων πολεμιστών, που σε συνδυασμό με την αυτόβουλη πειθαρχία τους, την άριστη στρατιωτική τους εκπαίδευση και τον προηγμένο εξοπλισμό τους, τους έκανε πάντα να υπερέχουν. Έτσι οι Έλληνες κέρδισαν την αδιαμφισβήτητη στρατιωτική υπεροχή στη Μεσόγειο, παρά το μειονέκτημά τους στον αριθμό των ανθρώπων και στις φυσικές πηγές πλούτου. Αυτό το μυστικό της στρατιωτικής τους επιτυχίας αποκαλύπτει ο Ηρόδοτος μέσα από την εξιστόρηση των περσικών πολέμων. Οι μάχες-κλειδιά στο Μαραθώνα, στις Θερμοπύλες, στη 8 Ευριπίδη, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, 1100-1101.

9 Διογένης Λαέρτιος, Θαλής, 34.

10 Βλ. Ηρόδοτος, ό.π., 7,223.

11 Στο ίδιο, 5.78. Αναφέρεται μάλιστα συγκεκριμένα στους Αθηναίους. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Σαλαμίνα και στις Πλαταιές καταδεικνύουν τη στρατηγική ιδιοφυία των Ελλήνων και το μεγαλοφυές τους πνεύμα. Το 490 π.Χ., γίνεται η πρώτη προσπάθεια κατάληψης της Ελλάδας από τον προαιώνιο εξ ανατολών εχθρό. Πριν προβούν σε στρατιωτικά μέσα, οι Πέρσες χρησιμοποίησαν διπλωματικά. Έστειλαν πρεσβεία στις ελληνικές πόλεις ζητώντας από τους Έλληνες να εκχωρήσουν γη και ύδωρ, σύμβολα υποταγής. Από τις Ελληνικές πόλεις δύο αντέδρασαν με ακραίο τρόπο. Ήταν οι δύο ελληνικές πόλεις που θα αναλάμβαναν αργότερα την κύρια ευθύνη για την υπεράσπιση της Ελλάδας στους πολέμους εναντίον των Περσών: Η Αθήνα και η Σπάρτη. Οι Αθηναίοι καταβαράθρωσαν τους αγγελιαφόρους, θεωρώντας τους εγκληματίες.12 Όσο για τους Σπαρτιάτες τους πέταξαν σε πηγάδι, για να πάρουν από εκεί όσο γη και νερό ήθελαν!13 Το στρατιωτικό δόγμα της Περσών ήταν επιθετικό και η εξωτερική πολιτική τους αμιγώς επεκτατική. Στόχος τους ήταν να κατακτήσουν την Ευρώπη. Υπήρξε όμως ένα βασικό εμπόδιο: οι Έλληνες. Για να τους υποτάξουν, ο Πέρσης βασιλιάς Δαρείος, θα στείλει με στρατηγούς τους Δάτη και Αρταφέρνη ισχυρή δύναμη πεζικού και ιππικού καθώς και 600 τριήρεις,14 που θα αποβιβαστούν στο Μαραθώνα. Οι Αθηναίοι, με δύναμη μόλις και μετά βίας 10.000 ανδρών και 1000 ανδρών από τις Πλαταιές, ανέλαβαν να τους αντιμετωπίσουν.15 Όταν συνειδητοποίησαν οι Έλληνες τη συντριπτική αριθμητική υπεροχή του εχθρού, οι μισοί από αυτούς ήθελαν να φύγουν χωρίς να δώσουν μάχη, διότι πίστεψαν ότι πάσα αντίσταση ήταν μάταιη. Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης έπαιξε αποφασιστικό ρόλο.16 Ύστερα από έντονες συζητήσεις, θα πείσει τους άλλους στρατηγούς να επιτεθούν, παρά το γεγονός ότι οι εχθροί υπερτερούσαν αριθμητικά τουλάχιστον τρεις προς έναν.17 12 Στο ίδιο, 133.

13 Στο ίδιο.

14 Στο ίδιο, 6.95.

15 Οι Αθηναίοι έστειλαν το Φιλιππίδη, δεινό δρομέα, να ζητήσει βοήθεια από τον καλύτερο στρατό της εποχής. Οι Σπαρτιάτες ανταποκρίθηκαν θετικά στο αίτημα των Αθηναίων αλλά λόγω θρησκευτικής εορτής ήταν υποχρεωμένοι να καθυστερήσουν. Βλ. Ηρόδοτος, ό.π., 6.106. Έτσι η σπαρτιατική συνδρομή των 2000 οπλιτών κατέφτασε μεν στο πεδίο της μάχης, αφότου είχε ήδη εκτυλιχθεί δε. Πήγαν ωστόσο στο Μαραθώνα για να δουν τα πτώματα, βλ. 6.120. Ο Ηρόδοτος τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντίκρισαν χωρίς φόβο τους Μήδους στρατιώτες, ενώ ως τότε κανένας Έλληνας δεν άντεχε ούτε να ακούσει το όνομα Μήδος χωρίς να νιώσει τρόμο. Βλ., 6,112.

16 Από εδώ φαίνεται γιατί ένας αθηναίος στρατηγός έπρεπε απαραιτήτως να είναι και καλός ρήτορας, βλ. Ηρόδοτος, ό.π., 6, 109-110.

17 Οι ιππείς μυστηριωδώς δε χρησιμοποιήθηκαν είτε λόγω αλαζονείας των Περσών μόλις αντίκρισαν τις ελάχιστες ελληνικές δυνάμεις είτε λόγω μορφολογίας του εδάφους. Ο Μαραθώνας ήταν την εποχή εκείνη βαλτώδης και γεμάτος έλη. Ίσως όμως και να υπήρχε εναλλακτικό σχέδιο αποβίβασης στη περιοχή του Φαλήρου, το

21

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

2500 ΧΡΟΝΙΑ

Π

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ροκειμένου να επιτευχθεί αιφνιδιασμός αλλά και για να ελαχιστοποιηθεί η αποτελεσματικότητα των Περσών τοξοτών, οι Έλληνες έτρεξαν τα τελευταία 200 μέτρα προς γνήσια κατάπληξη των Περσών που πίστεψαν ότι τους έπιασε μανία και ότι επρόκειτο για επιχείρηση αυτοκτονίας.18 Ο Μιλτιάδης είχε να αντιμετωπίσει, εκτός από τους τοξότες, κι άλλα σπουδαία στρατηγικά προβλήματα, με δυσκολότερο όλων τη συντριπτική αριθμητική υπέροχη των Περσών, το οποίο το αντιμετώπισε με το μεγαλύτερο στρατήγημα στην ανθρώπινη ιστορία: Ανισομερής Κατάταξη της παράταξης με ισχυρά άκρα και ασθενές κέντρο. Με ενισχυμένα τα άκρα της ελληνικής παράταξης δημιούργησε δυο ισχυρές λαβίδες που θα αξιοποιούσαν στο έπακρο τη μαχητική ικανότητα της ελληνικής φάλαγγας. Ο Μιλτιάδης ήταν ο πρώτος στην ιστορία που σκέφτηκε και εφήρμοσε αυτό το σχέδιο.19 Οι Πέρσες, όπως ακριβώς είχε προβλέψει ο Μιλτιάδης, διέσπασαν το εξασθενημένο κέντρο της Ελληνικής γραμμής20 αλλά οι Ελληνικές πτέρυγες ενώθηκαν πίσω τους, και περικύκλωσαν το ισχυρό περσικό κέντρο. Η ήττα ήταν συντριπτική. Οι Έλληνες έχασαν 192 άντρες, ενώ οι Πέρσες 6.400.21 Μια μικρή ομάδα Ελλήνων στρατιωτών κατόρθωσε να νικήσει την πανίσχυρη πολεμική δύναμη της εποχής. Η νίκη στο Μαραθώνα έμελλε να μείνει στις συλλογικές μνήμες ως το σύμβολο του μεγαλείου της Αθήνας και της νίκης του πολιτισμού. Σήμερα είναι ευρέως αποδεκτό από τους περισσότερους ερευνητές ότι στη λήξη της μάχης αυτής ακούστηκε το κλάμα του νεογέννητου δυτικού πολιτισμού. Δέκα χρόνια αργότερα η Αθήνα, η οποία έχει ερημωθεί από τους Αθηναίους εν όψει της νέας περσικής απειλής, θα πέσει στο έλεος του επίδοξου επικυρίαρχου, του Ξέρξη.22 Ωστόσο, οι Έλληνες, με αρχηγό τον Αθηναίο Θεμιστοκλή,23 οποίο δεν πρόλαβαν να υλοποιήσουν.

18 «Γιατί φαινόταν σε αυτούς τρελή αυτοκτονία» έγραψε ο Ηρόδοτος, «οι Αθηναίοι να διακινδυνεύσουν έφοδο με τόσο μικρή δύναμη, τροχάδην κι επιπλέον και δίχως υποστήριξη ιππικού ή τοξοτών», βλ. Ηρόδοτος, ό.π., 6, 112. Ως γνωστόν ο περσικός στρατός επεδίωκε το αποφασιστικό αποτέλεσμα, όχι με αγώνα εκ του συστάδην αλλά εξ αποστάσεως, με φραγμούς πυρός από βέλη.

19 Αργότερα τον μιμήθηκαν πληθώρα στρατηγών από τον Αννίβα και τον Ιούλιο Καίσαρα, μέχρι το Ναπολέοντα και τον Έριχ φον Μάνσταϊν κατά το Β’ παγκόσμιο πόλεμο.

20 Ας επισημανθεί εδώ ότι η διάταξη των Ελλήνων στο Μαραθώνα ήταν ακριβώς αντίθετη από εκείνη του εχθρού, που παραδοσιακά έδινε βαρύτητα στο κέντρο ενώ τα άκρα ήταν πάντα πιο αδύναμα, διότι είχαν την κάλυψη του ιππικού.

21 Ηρόδοτος, ό.π., 6.117. 192 ιππείς απεικονίζονται και στη ζωφόρο του Παρθενώνα, ως φόρος τιμής στους πεσόντες Μαραθωνομάχους.

22 Ο Δαρείος πέθανε χωρίς να προλάβει να πάρει προσωπική εκδίκηση για την ταπεινωτική ήττα των Περσών στο Μαραθώνα. Την εκστρατεία αυτή τη φορά θα την αναλάμβανε προσωπικώς ο γιος του.

23 Ο Θεμιστοκλής, αρχηγός της δημοκρατικής παράταξης, είχε αδιαμφισβήτητες στρατηγικές ικανότητες. Θεωρείται από πολλούς ως ένας από τους κορυφαίους ειδικούς στην στρατιωτική τακτική.

22

θα καταγάγουν αποφασιστική νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.24 Ο εχθρός μοιάζει αήττητος. Τα μεγέθη είναι δυσανάλογα. Οποιοσδήποτε άλλος λαός θα είχε εξαφανιστεί από το χάρτη, χωρίς καν να διανοηθεί να τα βάλει με την πανίσχυρη περσική αυτοκρατορία. Οποιοσδήποτε άλλος λαός ναι… όχι όμως οι Έλληνες… Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο περσικός στόλος αποτελείτο από 1207 πολεμικά σκάφη,25 ενώ ο ελληνικός από 378 τριήρεις, εκ των οποίων οι 200 ήταν αθηναϊκές.26 Μόλις οι Έλληνες αντιλήφθηκαν το μέγεθος του περσικού στόλου, επικράτησε πανικός στα ελληνικά στρατεύματα. Ειδικότερα, όσοι ήταν από Πελοπόννησο, ήθελαν να φύγουν και να δώσουν τη μάχη στον Ισθμό για να υπερασπιστούν τουλάχιστον την ελευθερία της Πελοποννήσου, εφόσον η υπόλοιπη Ελλάδα ήταν υπό κατοχή και η Αθήνα είχε ολοσχερώς καταστραφεί.27 Η συμβολή του Θεμιστοκλή ήταν εδώ καταλυτική. Ο Θεμιστοκλής, ο οποίος γνώριζε πολύ καλά ότι κάθε προσπάθεια αντιμετώπισης του ισχυρού περσικού στόλου σε ανοικτή θάλασσα θα ήταν ατελέσφορη, αν όχι καταστροφική, επέμενε να αντιμετωπίσουν τον εχθρό στα στενά της Σαλαμίνας. Και ως προς αυτό ήταν ανένδοτος.28 Στην πραγματικότητα η νίκη στη Σαλαμίνα είναι πρωτίστως δικό του επίτευγμα. Στο πολεμικό συμβούλιο που συγκλήθηκε για τον τρόπο αντιμετώπισης του εχθρού, ο Θεμιστοκλής, αρχικά κατόρθωσε να πείσει τον Σπαρτιάτη Ευρυβιάδη να παραμείνουν στη Σαλαμίνα και να δοθεί εκεί η μάχη. Στη συνέχεια όμως η απόφασή του αυτή προκάλεσε δυσαρέσκεια στους Πελοποννήσιους και οι γνωστές διαμάχες στο στρατόπεδο των Ελλήνων συνεχίστηκαν. Ο Θεμιστοκλής φοβούμενος ότι θα επικρατήσει τελικά η χειρότερη γνώμη, έκανε μια κίνηση που απεδείχθη σωτήρια για την Ελλάδα. Αν όμως οι Έλληνες έχαναν στη Σαλαμίνα, το όνομα του θα περνούσε στην ιστορία ως συνώνυμο της προδοσίας. Σίγουρος, ωστόσο, ότι μόνο η στρατηγική του θα μπορούσε να αποδώσει Η συμβολή του στο μεγαλείο της Αθήνας ήταν καθοριστική. Η σημαντικότερη καινοτομία του ήταν ότι μετέτρεψε το αμυντικό της δόγμα από τη ξηρά στη θάλασσα. Το δόγμα αυτό θα ακολουθήσει αργότερα και ο ίδιος ο Περικλής. Πάντως είχε μεγάλη διορατικότητα, εφόσον είχε αντιληφθεί πως η Μάχη στον Μαραθώνα δεν ήταν το τέλος αλλά η αρχή. Γι’ αυτό και έπεισε στους συμπατριώτες του να ναυπηγήσουν στόλο, με το πρόσχημα ότι θα τον χρησιμοποιούσαν στον πόλεμο εναντίον της Αίγινας.

24 Τύποις την αρχηγία των Ελλήνων την είχε ο Σπαρτιάτης Ευρυβιάδης, στην πραγματικότητα όμως οι Έλληνες βρίσκονταν υπό την ηγεσία του Θεμιστοκλή.

25 Ό.π, 7, 89.

26 Στο ίδιο, 8,61.

27 Στο ίδιο, 8, 74.

28 Όταν μάλιστα κάποιος Κορίνθιος τον προσέβαλε χαρακτηρίζοντάς τον άπολι, άνδρα χωρίς πατρίδα, ο Αθηναίος στρατηγός απείλησε ότι αν δεν εισακουστεί, αυτός και οι Αθηναίοι θα αποχωρούσαν από τη συμμαχία και θα αποβιβάζονταν στην Κάτω Ιταλία, για να βρουν μια δεύτερη πατρίδα. Τα λόγια αυτά ήταν αρκετά για να πείσουν τον Ευρυβιάδη να συνταχτεί με τις θέσεις του Θεμιστοκλή, Βλ., Ηρόδοτος, ό.π., 8.61 και 8.62. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

τα δέοντα, δε δίστασε να αποστείλει πληροφοριοδότη να ενημερώσει ψευδώς τον Ξέρξη ότι καταρρακώθηκε το ηθικό των Ελλήνων από τον όγκο του περσικού στόλου και σχεδιάζουν να εγκαταλείψουν το στενό αμαχητί.29 Ήταν λοιπόν ευκαιρία, εάν επιθυμούσε μια ανεπανάληπτη νίκη, να σπεύσει να τους αποκλείσει.30 Ο Ξέρξης, ο οποίος σημειωτέον δε συμμετείχε στη μάχη, αλλά την παρακολουθούσε από απόσταση ασφαλείας, (κάτι που κανένας Έλληνας αρχηγός δεν καταδέχτηκε Η Ναυμαχία στη Σαλαμίνα, του Γερμανού Βίλχελμ φον Κάουλμπαχ. ποτέ να κάνει), έπεσε στην παγίδα και διέταξε αποκλεισμό της ανατολικής και δυτικής εξόδου του στενού, ό,τι ακριβώς επεδίωκε στις Θερμοπύλες… Και έμειναν εκεί για να φυλάσσουν το δηλαδή το μεγαλοφυές σχέδιο του Θεμιστοκλή. στενό πέρασμα μέχρι τελευταίας ρανίδας του αίματός τους, Επρόκειτο για ένα ολέθριο σφάλμα των Περσών, διότι αδιάφορο αν είχαν να αντιμετωπίσουν την πανστρατιά της πολεμώντας στη Σαλαμίνα είχαν τακτικό μειονέκτημα: σε αχανούς περσικής αυτοκρατορίας. τόσο στενό χώρο ήταν αδύνατον τα πλοία τους να ελιχθούν. Πράγματι, η περσική αυτοκρατορία ήταν τεράστια. Έτσι εξουδετερώθηκε το πλεονέκτημα της αριθμητικής τους Εκτεινόταν από τα παράλια της Μικράς Ασίας μέχρι τον Ινδό υπεροχής. Η υποχώρηση που επακολούθησε, δεν άργησε να ποταμό στην Ινδία και τον ποταμό Νείλο της Αιγύπτου. Φυμετατραπεί σε άτακτο φυγή. Ο Ξέρξης μάλιστα εγκατέλει- σικά διέθετε, πέρα από πολυάριθμο στρατό, ανεξάντλητες ψε το στράτευμά του κι επέστρεψε ασφαλής στην πατρίδα πηγές πλούτου, οπότε μπορούσε με ευκολία να χρηματοτου, αφήνοντας πίσω του όμως τον Μαρδόνιο με ισχυρό δοτήσει την εκστρατεία της στη Δύση. Πρέπει να σκεφτεί εκστρατευτικό στράτευμα 300.000 ανδρών, το οποίο αντι- κανείς σοβαρά τα μεγέθη που επρόκειτο να αναμετρηθούν. μετώπισαν επιτυχώς, έναν χρόνο αργότερα, οι Έλληνες στις Ο πληθυσμός όλων των ελληνικών πόλεων μαζί με δυσκοΠλαταιές. Μετά την ήττα τους στις Πλαταιές, οι Πέρσες θα λία πρέπει να έφθανε τις 600.000. Ήταν σα να μην υπήρχε αποσύρονταν οριστικά από τον ελληνικό ηπειρωτικό χώρο στην παγκόσμια σκηνή. Η περσική αυτοκρατορία από την και δε θα ξανατολμούσαν να πλησιάσουν απειλητικά την άλλη αριθμούσε πολλά εκατομμύρια διαφορετικών φυλών Ελλάδα. Αυτό κι αν ήταν θαύμα! Ένα θαύμα όμως που δε και ήταν πανίσχυρη και πλουσιότατη. Ήταν η μεγαλύτερη θα μπορούσε ποτέ να είχε συμβεί, αν δεν είχε προηγηθεί η αυτοκρατορία του αρχαίου κόσμου. Ουσιαστικά η υπεραποφασιστικής σημασίας μάχη των Θερμοπυλών, η μάχη δύναμη της εποχής. Οι Σπαρτιάτες ήξεραν με ποιους θα τα που άλλαξε την πορεία της ιστορίας. έβαζαν. Δεν είχαν αυταπάτες. Γνώριζαν πολύ καλά ότι δε θα Βεβαίως, ο κάθε ερευνητής παρουσιάζει διαφορετικές επέστρεφαν ποτέ στην πατρίδα τους, ότι πήγαιναν να ποθέσεις ως προς το ποιά ήταν η κρισιμότερη μάχη στην ιστο- λεμήσουν και να σκοτωθούν εκεί. Η κύρια πηγή μας για τη ρία των μηδικών. Η παρούσα μελέτη θεωρεί, ωστόσο, τη μάχη των Θερμοπυλών, ο Ηρόδοτος, αναφέρει ότι ένα από μάχη των Θερμοπυλών κομβικής σημασίας, διότι αν δεν τα κριτήρια με τα οποία είχαν επιλεγεί οι τριακόσιοι, πέρα υπήρχαν οι Θερμοπύλες, δε θα υπήρχε σίγουρα η Σαλαμί- από το ότι επρόκειτο για άριστους μαχητές, ήταν να έχουν να. Πάντως σήμερα όλοι οι ερευνητές συμφωνούν τουλάχι- γιους, ώστε να μην ξεκληριστεί η γενιά τους μετά τον αναστον στο εξής: ότι απ’ όλες τις μάχες που έγιναν στη διάρκεια πόφευκτο χαμό τους.31 των Περσικών πολέμων η πιο συγκλονιστική ήταν η άμυνα Το 480 π.Χ., ο περσικός στρατός από ξηράς και ο στόλος στα στενά των Θερμοπυλών. Η μάχη αυτή περισσότερο από δια θαλάσσης ξεκινούν με συντονισμένες κινήσεις την απεικάθε άλλη απέδειξε επίσης τι εστί Σπαρτιάτης πολεμιστής λητική τους πορεία προς τα δυτικά. Ήταν τόσο πολυάριθμες και ήταν αυτή που εδραίωσε στο μυαλό των Ελλήνων το οι περσικές δυνάμεις, που ο Ηρόδοτος χαρακτηριστικά αναμύθο της Σπάρτης. Όταν κάθε ελπίδα στην Ελλάδα είχε χα- φέρει ότι απ’ όπου περνούσαν στέρευαν οι ποταμοί.32 Επρόθεί, οι Σπαρτιάτες, αυτή τη φορά, ανέλαβαν τη διάσωσή της κειτο για το μεγαλύτερο στρατό που οποιοσδήποτε Έλληαπό την περσική λαίλαπα, σε μια «αυτοκτονική» επιχείρηση νας εν ζωή θα είχε δει ποτέ να εισβάλει στη χώρα του. Αυτό όμως δε στάθηκε ικανό να πτοήσει τους ετοιμοπόλεμους 29 Ο αγγελιαφόρος που έστειλε ο Θεμιστοκλής ήταν δούλος και παι- Σπαρτιάτες μαχητές. Σύμφωνα με τον πατέρα της ιστορίας, δαγωγός των γιών του. Λεγόταν Σίκκινος. Μετά τη ναυμαχία στη οι Πέρσες είχαν στη διάθεσή τους «δύο εκατομμύρια εξακό-

Σαλαμίνα, ο μεγαλοφυής στρατηγός τον απελευθέρωσε, τον έκανε πολίτη στις Θεσπιές και μάλιστα πλούσιο, ως δείγμα ευγνωμοσύνης για τις υπηρεσίες του προς την πατρίδα.

30 Ηρόδοτος, ό.π., 8.74. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

31 Στο ίδιο, 7, 205.

32 Στο ίδιο, 7, 21.

23

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

2500 ΧΡΟΝΙΑ σιες σαράντα μία χιλιάδες εξακόσιους δέκα»33 στρατιώτες, 1207 πολεμικά πλοία καθώς και άλλα βοηθητικά σώματα. Από την άλλη πλευρά, οι ελληνικές δυνάμεις στις Θερμοπύλες ανέρχονταν αρχικά στους 5.200 οπλίτες, εκ των οποίων οι 3100 ήταν από την Πελοπόννησο και στους οποίους προστέθηκαν αργότερα 1000 Φωκείς και οι Οπούντιοι Λοκροί.34 Οι Αθηναίοι απουσιάζουν εντελώς διότι καλύπτουν τα νώτα των υπερασπιστών των Θερμοπυλών με το στόλο τους στο Αρτεμίσιο, όπου θα δοθεί παράλληλη ναυμαχία. Το ερώτημα που αναφύεται εδώ είναι εύλογο. Γιατί εν όψει της πιο θανάσιμης απειλής για την πατρίδα τους οι Έλληνες στέλνουν τόσο λίγες δυνάμεις στις Θερμοπύλες; Ο Ηρόδοτος επικαλείται θρησκευτικούς λόγους. Η αλήθεια, ωστόσο, πρέπει να βρίσκεται αλλού. Το ηθικό των Ελλήνων είχε καμφθεί. Οι Έλληνες αισθάνονταν ανίσχυροι ενώπιον του βάρβαρου εισβολέα. Ο τρόμος που ένιωθαν απέναντι στον επικείμενο κίνδυνο τους έκανε να λυγίζουν θεωρώντας ότι όποια αντίσταση στις Θερμοπύλες ή οπουδήποτε αλλού με ευκολία θα συντριβεί από τον υπεράριθμο εχθρό. Γι’ αυτό δεν έστειλαν το σύνολο του στρατού τους προφασιζόμενοι όλοι θρησκευτικούς λόγους. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι οι περισσότερες πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας μέχρι τις Θερμές Πύλες δεν είχαν αντισταθεί στον Ασιάτη κατακτητή.35 Η ηρωική αυτοθυσία των Σπαρτιατών είναι στην πραγματικότητα εκείνη που συσπείρωσε τους Έλληνες και έπεισε τις συμμαχικές δυνάμεις να πολεμήσουν αργότερα στη Σαλαμίνα. Αυτήν την πολύτιμη συνεισφορά των Σπαρτιατών την αναγνωρίζει ακόμα και ο Ηρόδοτος, ο οποίος, κατά τ’ άλλα, μέσα από το έργο του τάσσεται σαφώς υπέρ των Αθηναίων, θεωρώντας ότι αυτοί συνεισέφεραν περισσότερο απ’ όλους τους Έλληνες στην απώθηση του εχθρού.36 Ωστόσο, παρά την ολοφάνερη προτίμηση που τρέφει για τους Αθηναίους, στέκεται με δέος προς τους Σπαρτιάτες πολεμιστές και τους αναγνωρίζει ότι αν δεν αναλάμβαναν την υπεράσπιση της Ελλάδας εκείνη την κρίσιμη στιγμή, οι υπόλοιποι Έλληνες 33 Στο ίδιο, 7, 185.

34 Στο ίδιο, 7,202. Ωστόσο, ανάγκη είναι να διευκρινιστεί εδώ ότι στον αριθμό αυτόν που δίνει ο Ηρόδοτος δε συμπεριλαμβάνονται οι είλωτες. Επίσης κατονομάζει τους Οπούντιους Λοκρούς, για τους οποίους αναφέρει ότι έστειλαν όλους τους μάχιμους άνδρες (πανστρατιῇ), χωρίς να αποκαλύπτει ωστόσο τον ακριβή αριθμό. Βλ., 7.203. Συμπεριλαμβανομένων όλων αυτών οι ελληνικές δυνάμεις στις Θερμοπύλες δε θα πρέπει να ξεπερνούσαν τους 10.000 άνδρες. Ο Διόδωρος Σικελιώτης κατεβάζει πάντως τον αριθμό στους 7.400 άνδρες.

35 Στο ίδιο, 7, 201.

36 Στο ίδιο, 7,139: «Σίγουρα δε σφάλλει κανείς αν πει ότι οι Αθηναίοι έσωσαν την Ελλάδα». Πράγμα βεβαίως που δε δέχεται ένας άλλος μεγάλος ιστορικός, ο Θουκυδίδης, ο οποίος ρητώς αναφέρει στο έργο του ότι από κοινού οι Έλληνες συνεισέφεραν στη σωτηρία της Ελλάδας (κοινῇ τε ἀπωσάμενοι τὸν βάρβαρον).

24

θα είχαν σίγουρα αυτομολήσει στον εχθρό, καθώς θα έβλεπαν ότι ο καλύτερος στρατός στην Ελλάδα είχε δειλιάσει.37 Εν ολίγοις, εδώ ο Ηρόδοτος παραδέχεται χωρίς περιστροφές ότι χωρίς την ηρωική αντίσταση των συμμαχικών ελληνικών δυνάμεων στις Θερμοπύλες, υπό την ηγεσία της Σπάρτης, ήταν ζήτημα χρόνου οι Έλληνες να εκχωρήσουν την κυριαρχία τους και μάλιστα αμαχητί στον εξ Ανατολών εισβολέα. Γι’ αυτό οι Θερμοπύλες ήταν το κομβικό σημείο των Μηδικών, η κρισιμότερη μάχη, κι ας κατέληξε σε ήττα. Ήταν όμως μια ήττα που ισοδυναμούσε με νίκη, γιατί την κατάλληλη στιγμή αναπτέρωσε το καταρρακωμένο ηθικό των Ελλήνων, οι οποίοι είχαν πτοηθεί βλέποντας τον Ασιάτη βάρβαρο να καταλαμβάνει ελληνικές πόλεις τη μία μετά την άλλη. Εκεί διασώθηκε η Ελλάδα και ας έχασαν οι Έλληνες. Διότι ως γνωστόν και με χαμένες μάχες κερδίζεται ο πόλεμος. Οι «θερμές πύλες» ήταν ένα πολύ στενό πέρασμα στην κεντρική Ελλάδα.38 Εκεί παρατάχθηκαν οι ελληνικές συμμαχικές δυνάμεις για να αναχαιτίσουν την κάθοδο του αντίπαλου δέους. Πριν επιλέξουν, ωστόσο, αυτό το σημείο, είχαν στείλει στρατό στα Τέμπη, τα οποία και εγκατέλειψαν, όταν αντιλήφθηκαν ότι η γραμμή των Τεμπών θα μπορούσε να υπερφαλαγγιστεί πολύ εύκολα από άλλο πέρασμα.39 Όπως και να έχει η επιλογή στις Θερμοπύλες δε θα μπορούσε να είναι καλύτερη από ελληνικής πλευράς, καθώς λόγω της στενότητας του περάσματος εξουδετερωνόταν το στρατιωτικό πλεονέκτημα της αριθμητικής υπεροχής του εχθρού. Επίσης σε τόσο στενό χώρο το ιππικό των Περσών δε μπορούσε να κάνει ελιγμό πλευροκόπησης και γι’ αυτό εξάλλου δε μπόρεσαν να το χρησιμοποιήσουν. Με άλλα λόγια αυτομάτως μετέτρεψαν το πλεονέκτημα του εχθρού σε μειονέκτημα. Όταν ο περσικός στρατός έφτασε στις Θερμοπύλες, καθυστέρησε την επίθεσή του για 4 μέρες. Η καθυστέρηση αυτή απέβλεπε, όπως το επιβεβαιώνει κι ο Ηρόδοτος, στο να ασκήσει έντονη ψυχολογική πίεση στους Έλληνες, ώστε εκείνοι να σπάσουν και να παραδοθούν αμαχητί. Το διάστημα αυτό ο Ξέρξης έστειλε μήνυμα στο Βασιλιά Λεωνίδα, ατρόμητο ηγέτη των υπερασπιστών των Θερμοπυλών, με το οποίο του ζητούσε να υποταχθεί: «Πέμψον τα όπλα σου», δηλαδή «Στείλε τα όπλα σου». Η απάντηση του Λεωνίδα έμεινε στην ιστορία: «Μολών λαβέ», δηλ. «Έλα να τα 37 Στο ίδιο, 7,206: «Ο Λεωνίδας και οι 300 ξεκίνησαν πρώτοι από τη Σπάρτη για να ενθαρρύνουν με την εμφάνισή τους τούς άλλους συμμάχους να πολεμήσουν και να τους εμποδίσουν να αυτομολήσουν στον εχθρό, πράγμα που ήταν ικανοί να κάνουν, αν έβλεπαν ότι οι Σπαρτιάτες δίσταζαν».

38 Σήμερα βεβαίως η μορφολογία του εδάφους έχει αλλάξει και δε θυμίζει σε τίποτα την οχυρή τοποθεσία που ήταν κάποτε.

39 Στο ίδιο, 7, 173. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

πάρεις».40 Με δυο λέξεις εξέφρασε όλο το αμυντικό δόγμα της Ελλάδας. Αυτή η λακωνική φράση αποτέλεσε ανά τους αιώνες πηγή έμπνευσης για πολλούς μαχητές μέχρι και σήμερα. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ο Γρηγόριος Αυξεντίου, ο υπαρχηγός της Ε.Ο.Κ.Α., ο οποίος αγωνίστηκε σκληρά υπέρ της Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα. Επειδή οι Άγγλοι δε μπορούσαν να τον πιάσουν, αποφάσισαν να τον επικηρύξουν με ένα σημαντικό ποσό. Τελικά, ύστερα από προδοσία, πληροφορήθηκαν το κρησφύγετό του. Αφού το περικύκλωσαν με αυτοκίνητα και ελικόπτερα, ο άγγλος αξιωματικός ζήτησε από τον Αυξεντίου να παραδώσει τα όπλα του. Σαν άλλος Λεωνίδας ο κύπριος αγωνιστής του απάντησε «Μολών λαβέ». Κάπως έτσι η ιστορία επαναλαμβάνεται… Όταν τελικά οι Πέρσες αποφάσισαν να ξεκινήσουν την επίθεση, δεν πρέπει να πίστεψαν ότι οι Έλληνες, με τόσο ελάχιστες δυνάμεις, θα άντεχαν πάνω από λίγες ώρες. Κι όμως ξεκίνησε μια επική μάχη που κράτησε 3 ολόκληρες μέρες, ενώ η ηρωική αντίσταση των Ελλήνων έπεσε μόνο μετά από προδοσία. Πριν τη μάχη πάντως, ο Ξέρξης στέλνει έναν κατάσκοπο να δει τι επικρατεί στο ελληνικό στρατόπεδο, περιμένοντας προφανώς να του περιγράψει σκηνές πανικού στα ελληνικά στρατεύματα. Ο κατάσκοπος λοιπόν πλησιάζει τους Έλληνες και μετ΄ εκπλήξεως διαπιστώνει ότι οι Σπαρτιάτες γυμνάζονται και χτενίζονται.41 Έδιναν την εντύπωση ότι αψηφούν τον κίνδυνο, αφού ήταν σα να ετοιμάζονται να πάνε σε τελετή κι όχι σε μάχη. Μάλιστα ο κατάσκοπος γύρισε πίσω στο στρατόπεδό του με την ησυχία του, διότι κανένας δεν τον καταδίωξε και ούτε καν του έδωσε σημασία. Αναφέρει λοιπόν στον Ξέρξη ό,τι είχε δει. Ο Ξέρξης μόλις άκουσε την αναφορά του κατασκόπου δεν μπορούσε να βγάλει άκρη. Δε μπορούσε να καταλάβει ότι οι Σπαρτιάτες προετοίμαζαν τα σώματά τους για τον θάνατο. Κάτι που του επιβεβαίωσε λίγο αργότερα ο Δημάρατος,42 ο οποίος του εξήγησε ότι οι κινήσεις αυτές ήταν συμβολικές και σύμφωνες με το έθιμο. Τούτο σήμαινε ότι επρόκειτο να πολεμήσουν μέχρι τέλους, χωρίς να οπισθοχωρήσουν ή να παραδοθούν αλλά να υπερασπιστούν τα στενά μέχρι θανάτου. Προσέθεσε μάλιστα ότι οι Σπαρτιάτες ήταν τόσο γενναίοι που, αν κατόρθωνε να τους καταλάβει, δεν θα υπήρχε άλλος λαός στον κόσμο που θα τολμούσε να τα βάλει μαζί του.43 Βεβαίως όλα αυτά φάνηκαν στον πέρση βασιλιά εντελώς απίστευτα, διότι δε μπορούσε να καταλάβει πώς τόσοι λίγοι θα διανοούνταν έστω να πολεμήσουν εναντίον του. Για μια ακόμα φορά η αλαζονεία του Πέρση βασιλιά και η άγνοια για τον πολιτισμό των Ελλήνων τον εμποδίζουν να αντιλη40 Το μολών είναι μετοχή αορίστου του ρήματος βλώσκω, που σημαίνει έρχομαι με δυσκολία, πηγαίνω κάπου αφού βρω πρώτα τα ψυχικά αποθέματα (βλώσκω, έβλωσκον, μολούμαι, έμολον, μέμβλωκα,). Στην πραγματικότητα του είπε δηλαδή «Αν τολμάς, έλα να τα πάρεις».

41 Ηρόδοτος, ό.π., 7,208.

42 Ο Δημάρατος ήταν εκθρονισθείς βασιλιάς της Σπάρτης, ο οποίος βρήκε άσυλο στην Ασία και έγινε πολύτιμος σύμβουλος του Πέρση βασιλιά.

43 Στο ίδιο, 7,208 και 209. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

φθεί τι σημαίνει Έλλην μαχητής και δη Σπαρτιάτης. Δεν ήξερε ότι οι Σπαρτιάτες πολεμιστές είχαν εκπαιδευτεί για να μην αισθάνονται φόβο, ή τουλάχιστον να μπορούν να τον διαχειρίζονται. Η Αφοβία ήταν μέρος της εκπαίδευσής τους. Γι αυτό και οι Σπαρτιάτες πολεμιστές ήταν οι μόνοι που δε ρωτούσαν πόσοι είναι οι εχθροί αλλά πού είναι! Μέσα από ένα σκληρό πρόγραμμα εκπαίδευσης που ξεκινούσε από την ηλικία των επτά, οι Σπαρτιάτες είχαν καταφέρει να γίνουν ο καλύτερος και ο πιο επίφοβος στρατός σε όλη την Ελλάδα. Η φήμη τους μάλιστα είχε εξαπλωθεί παντού σε όλον τον κόσμο. Και μόνο η θέα Σπαρτιάτη πολεμιστή αρκούσε για να πιάσει σύγκρυο τον εχθρό. Όλοι ήξεραν ότι ήταν άκαμπτοι, σκληροτράχηλοι και ότι θα πολεμούσαν μέχρις εσχάτων για τη νίκη. Διαφορετικά έμεναν και πέθαιναν στο πεδίο μάχης. Με άλλα λόγια, ο Σπαρτιάτης νικά ή πεθαίνει αλλά δεν εγκαταλείπει, δεν υποχωρεί, δεν παραδίνεται. Επιστροφή στην πατρίδα, ύστερα από ήττα, σήμαινε ατίμωση, κάτι που η σπαρτιατική κοινωνία δεν το επέτρεπε. Γι’ αυτό και η ίδια η μητέρα του σπαρτιάτη οπλίτη, σε μια κίνηση γεμάτη συμβολισμούς, του έδινε την ασπίδα πριν τη μάχη λέγοντας του «ή ταν ή επί τας».44 Με τέτοιους άνδρες θα τα έβαζε ο αδαής βάρβαρος. Με άνδρες που είχαν εκπαιδευτεί να είναι αποτελεσματικοί στη μάχη. Με άνδρες που είχαν εκπαιδευτεί να περιφρονούν το θάνατο… Όλα αυτά, για έναν πολιτισμό που αγνοούσε τι εστί ελευθερία, παραήταν παράξενα για να είναι πιστευτά. Μέχρι που τους αντιμετώπισαν στις Θερμοπύλες κι εκεί κατάλαβαν το μεγαλείο του έλληνα πολεμιστή, ο οποίος αψηφά τον κίνδυνο και πολεμά μέχρις εσχάτων υπέρ της πατρίδας του, διότι χωρίς πατρίδα δεν είχε νόημα η ζωή για τον Έλληνα μαχητή. Μετά τη μάχη, ο πέρσης βασιλιάς ρώτησε το Σπαρτιάτη Δημάρατο, φανερά κλονισμένος, πόσοι Λακε44 Για Περισσότερες πληροφορίες για τη συμβολή της γυναίκας στη διαμόρφωση του σπαρτιάτη πολεμιστή, βλ., Σύλβια Κατούντα, «Αθήνα vs Σπάρτη. Η Ελληνίδα στον αρχαίο κόσμο της κλασικής εποχής», Εθνικές Επάλξεις, τ.113, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2015, σσ. 1720 και Σύλβια Κατούντα, Οι κόρες της Πανδώρας, Μια επιστημονική μελέτη για την γυναίκα στον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, Καστανιώτη, Αθήνα, 2006, σσ. 118-135.

25

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

2500 ΧΡΟΝΙΑ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

δαιμόνιοι υπάρχουν ακόμα, πόσοι ήταν τόσο καλοί πολεμιστές όσο οι 300 πεσόντες στις Θερμοπύλες και αν υπάρχει τρόπος να τους νικήσει.45 Βεβαίως και δεν υπήρχε… Την απάντηση θα την έδινε η ιστορία λίγο αργότερα. Και όμως ο Δημάρατος είχε προειδοποιήσει τον Ξέρξη

για τη μαχητικότητα κι αποτελεσματικότητα των Ελλήνων και ειδικότερα του σπαρτιατικού πεζικού πριν ξεκινήσει την εκστρατεία. Ούτε τότε ο Ξέρξης τον είχε λάβει σοβαρά υπόψη του. Ο πέρσης βασιλιάς σε μια επίδειξη δυνάμεων και ισχύος, όταν είχαν λάβει τέλος οι προετοιμασίες για την εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων, γεμάτος κομπασμό και υπερηφάνεια κάλεσε τον Δημάρατο και, αφού του έδειξε τον αναρίθμητο και τέλεια προετοιμασμένο στρατό του, τον ρώτησε, αν κατά τη γνώμη του, θα τολμούσε ο οποιοσδήποτε λαός στην οικουμένη να τον αντιμετωπίσει. Ο Δημάρατος του αποκάλυψε τότε σημαντικό στοιχείο του στρατιωτικού πολιτισμού της Σπάρτης. Οι Σπαρτιάτες, του λέει, κατά πρώτον, «δε θα δέχονταν ποτέ από εσένα όρους που θα σήμαιναν την υποδούλωση της Ελλάδας. Δεύτερον, θα σε αντιμετωπίσουν στο πεδίο της μάχης ακόμα κι αν όλη η Ελλάδα υποταχτεί» και θα το κάνουν αυτό ακόμα κι αν «συγκεντρωθούν μόνο χίλιοι πολεμιστές».46 Και στη συνέχεια του αποκάλυψε το μυστικό της δύναμης των Σπαρτιατών, που είναι η οπλιτική φάλαγγα. Η φάλαγγα, ήταν ένας τύπος μάχης που επινοήθηκε από τους Σπαρτιάτες και σταδιακά καθιερώθηκε σε όλον τον ελληνικό χώρο. Στην ομηρική εποχή, για παράδειγμα, οι μάχες γίνονταν με άρματα και με την υποστήριξη χερσαίου στρατού και ακροβολιστών εξοπλισμένων με ακόντια και τόξα. Η φάλαγγα ήταν μια εκπληκτική καινοτομία των Ελλήνων. Ήταν η βάση της ελληνικής άμυνας. Επρόκειτο για στενά δεμένες σειρές πολεμιστών, με την ασπίδα του ενός στρατιώτη να προστατεύει τον άνδρα που βρισκόταν στα αριστερά του. Γι’ αυτό είχε μεγάλη σημασία να διατηρείται η συνοχή της φάλαγγας. Γι αυτό οι Σπαρτιάτες τιμωρούσαν το ρίψασπι και όχι εκείνον που πέταξε το δόρυ ή το κράνος του. Γιατί αυτά τα είχε για τη δική του προστασία ενώ την ασπίδα για την προστασία όλης της φάλαγγας. Παρατεταγμένοι σε 45 Ηρόδοτος, ό.π., 7,234.

46 Στο ίδιο, 7, 102.

26

φάλαγγα με τον εξελιγμένο αμυντικό και επιθετικό εξοπλισμό τους, οι έλληνες φαλαγγίτες θα πρέπει να έμοιαζαν σαν ένα κινούμενο σιδηρόφρακτο κτήριο στα πεδία μαχών. Στα Μηδικά θα γίνονταν οι φονικές μηχανές που θα σπείρουν τον τρόμο στο ασιατικό πλήθος. Η καινοτομία αυτή των Ελλήνων σε συνδυασμό με τον προηγμένο εξοπλισμό τους, την άρτια στρατιωτική τους εκπαίδευση, την αυτόβουλη πειθαρχία, την απαράμιλλη ανδρεία τους και το πρωτοπόρο πνεύμα τους, τούς εξασφάλισε τη στρατιωτική υπεροχή με όποιους λαούς αναμετρήθηκαν. Ας τονιστεί εδώ ότι ο δυτικός τρόπος πολέμου έλκει την καταγωγή του από τους έλληνες οπλίτες της φάλαγγας.47 Ο διάλογος Δημάρατου-Ξέρξη, που παραθέτει μάλιστα ο Ηρόδοτος, είναι ενδεικτικός για τις αγεφύρωτες πολιτισμικές διαφορές των δύο χωρών. Ο Πέρσης δε μπορεί να κατανοήσει πώς οι Σπαρτιάτες πολεμούν με τόση γενναιότητα χωρίς τη χρήση ή την απειλή βίας, όπως συνέβαινε δηλαδή στο δικό του στρατό. Σε αυτό ο Δημάρατος θα του τονίσει ότι αυτό συμβαίνει επειδή είναι όλοι Ελεύθεροι. Όμως δεν είναι σε όλα ελεύθεροι. Υπάρχει ένας αφέντης πάνω από αυτούς, τον οποίο σέβονται περισσότερο από όσο οι υπήκοοι της περσικής αυτοκρατορίας φοβούνται τον βασιλιά τους. Αυτός ο αφέντης είναι ο νόμος.48 Οι Σπαρτιάτες γνώριζαν πολύ καλά ότι μόνο ο νόμος αποτελούσε την εγγύηση της ελευθερίας τους. Και ο σπαρτιατικός νόμος, επισημαίνει ο Ηρόδοτος, τους προστάζει πάντα το ίδιο: δεν τους επιτρέπει να φύγουν από το πεδίο μάχης αλλά εκεί να νικούν ή να σκοτώνονται.49 Ο διάλογος Δημάρατου-Ξέρξη αποκαλύπτει τη σημαντικότερη πολιτισμική διαφορά μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους. Ενώ δηλαδή «ο Ασιάτης αφέντης επέβαλλε την υπακοή με τα βασανιστήρια και το μαστίγιο, οι Έλληνες έπαιρναν τις αποφάσεις τους με τη συζήτηση και την πειθώ και έπειτα ενεργούσαν σαν ένα σώμα».50 Αυτή η βαθύτατη πολιτισμική διαφορά επηρέασε και τον τρόπο που πολεμούσαν οι δύο αυτοί λαοί. Στην Ελλάδα ούτε ο πιο ταπεινής καταγωγής πολίτης επιτρεπόταν να μαστιγωθεί για να μπει στη μάχη. Αντιθέτως οι ασιάτες μαστιγώνονταν για να πολεμήσουν, προκειμένου να υπερασπισθούν τα μεγαλεπήβολα σχέδια του μονάρχη τους, τα οποία πάντως δεν τους αφορούσαν. Δε συμμετείχαν δηλαδή σε κέντρα λήψης αποφάσεων όπως οι Έλληνες. Δεν ήταν πολίτες. Από τον τελευταίο βοσκό μέχρι τον πρώτο αριστοκράτη, όλοι τους ήταν παθητικοί δέκτες και πειθήνια 47 Για την κοινωνία και τον πόλεμο στην Αρχαία Ελλάδα, βλ., M.-C. Amouretti, F. Ruze, Κοινωνία και πόλεμος στην Αρχαία Ελλάδα, Πατάκη, Αθήνα, 2001, καθώς και D. Hanson, Οι Πόλεμοι των Αρχαίων Ελλήνων, Ενάλιος, Αθήνα, 2005. Για τις απαρχές του δυτικού τρόπου πολέμου, Βλ., D. Hanson, Ο Δυτικός Τρόπος Πολέμου, Κ. Τουρίκη, Αθήνα, 2003.

48 Ηρόδοτος, ό.π., 7, 104.

49 Στο ίδιο.

50 H.D.F. Kitto, Οι Έλληνες, Κάκτος, Αθήνα, 2002, σ. 162. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

όργανα των επιθυμιών του εκάστοτε δεσπότη τους. Απλώς εκτελούσαν δηλαδή ό,τι είχε αποφασιστεί για αυτούς, χωρίς αυτούς. Κάτι τέτοιο ήταν βεβαίως αδιανόητο για τους Έλληνες. Ο Ξέρξης φαίνεται να αγνοεί με ποιους είχε να κάνει. Γι’ αυτό και εξοργίζεται με το ανυπόταχτο πνεύμα των Ελλήνων. Έτσι την 5η μέρα στέλνει τους Μήδους και τους Κισσίους για να τους δώσουν ένα καλό μάθημα, όπως πίστευε. Πλανάται όμως πλάνην οικτράν. Απέναντί του δεν έχει όποιους-όποιους αλλά ελληνικές δυνάμεις ετοιμοπόλεμες, καλά εκπαιδευμένες και εξοπλισμένες και το κυριότερο: το καλύτερο πεζικό που υπήρχε, το μόνο σε όλον τον κόσμο από επαγγελματίες στρατιώτες. Έτσι όταν δόθηκε το σύνθημα για επίθεση και δέχθηκαν φραγμό πυρός από βέλη, δεν πανικοβλήθηκαν, δεν οπισθοχώρησαν, δεν εγκατέλειψαν. Διότι ήταν Σπαρτιάτες. Διότι αυτήν τη στιγμή ακριβώς περίμεναν όλη τους τη ζωή. Διότι για αυτήν τη στιγμή είχαν εκπαιδευτεί και προετοιμάζονταν από την παιδική τους ηλικία. Γι’ αυτό και η επιχείρηση στις Θερμοπύλες δεν ήταν ζήτημα λίγων ωρών όπως αρχικά υπολόγιζε ο πέρσης βασιλέας. Οι Έλληνες δεν υποχώρησαν κι απέκρουσαν επιτυχώς την εχθρική επίθεση. Η συμπλοκή κράτησε όλη την ημέρα και από αυτό ο Ξέρξης διδάχθηκε ότι ναι μεν οι άνθρωποί του ήταν πολλοί, όμως υπήρχαν λίγοι άνδρες ανάμεσά τους.51 Επειδή οι Μήδοι υπέστησαν πανωλεθρία, στη θέση τους μπήκαν οι Πέρσες, αυτούς που ο βασιλιάς τούς ονόμαζε Αθανάτους, με αρχηγό τον Υδάρνη, πιστεύοντας ακράδαντα ότι η νίκη για αυτούς ήταν δεδομένη. Όμως ούτε κι αυτοί κατόρθωσαν κάτι περισσότερο. Οι Έλληνες επωφελήθηκαν από το συνωστισμό της μεγάλης περσικής δύναμης σε στενό χώρο και από τον ισχυρό οπλισμό τους. Οι λόγχες των Αθανάτων δυσκολεύονταν να εισέλθουν στην ελληνική θωράκιση. Ήταν προφανές ότι ποτέ δεν είχαν αντιμετωπίσει στρατό οπλιτών τόσο καλά εκπαιδευμένων, εξοπλισμένων και τακτικά ευέλικτων όπως των Ελλήνων. Οι Έλληνες προκάλεσαν σημαντικές απώλειες στους Πέρσες, εξαναγκάζοντάς τους να υποχωρήσουν. Εξάλλου οι Σπαρτιάτες αναδείχθηκαν πρώτοι στην πολεμική τέχνη. Υπό τις εντολές του Λεωνίδα, εφήρμοσαν ελιγμούς και τακτικές προσποίησης. Κατά διαστήματα έκαναν ότι τρέπονταν σε φυγή, γύριζαν τα νώτα στον εχθρό, στήνοντάς του παγίδα θανάτου. Ενώ δηλαδή οι Πέρσες τους καταδίωκαν, οι Σπαρτιάτες έκαναν ξαφνική επιθετική στροφή και κατέσφαζαν τα αναρίθμητα πλήθη.52 Έτσι και στο τέλος της 2ης μέρας οι Πέρσες αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Οι Πέρσες κατανόησαν ότι για να νικήσουν χρειάζονταν ένα θαύμα. Και αυτό το θαύμα δεν άργησε να φανεί. Είχε μάλι51 Ηρόδοτος, ό.π., 7, 210.

52 Ο Ξέρξης κατά τη διάρκεια των εφόδων αυτών, αναπήδησε 3 φορές από το φόβο του. Σημαντικός σε αυτό το σημείο είναι να τονιστεί ότι ενώ ο Σπαρτιάτης βασιλιάς πρώτος έμπαινε στη μάχη, ο πέρσης βασιλιάς παρακολουθούσε τον αγώνα από μακριά σε απόσταση ασφαλείας. Πρόκειται για ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο που διαχωρίζει το πνεύμα, τη δομή και την οργάνωση των 2 αντίπαλων στρατευμάτων. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Η υπερκέραση της τοποθεσίας Θερμοπυλών από τους Πέρσες (Ανοπαία Οδός : «To Πέρασμα του Εφιάλτη»)

στα και όνομα: Εφιάλτης. Ο Εφιάλτης, ο οποίος ήταν από τη γύρω περιοχή, ήταν από τους μεγαλύτερους προδότες που πέρασαν ποτέ από την Ελλάδα. Αυτός εμφανίστηκε στον Ξέρξη και του αποκάλυψε τη μυστική ατραπό, η οποία παρακάμπτει το στενό. Ο Ξέρξης αμέσως αντιλήφθηκε την αξία της πληροφορίας αυτής, διότι έτσι θα παρέκαμπταν τους Έλληνες και θα οδηγούνταν σε κύκλωση τους, χωρίς να τους αφήσουν δυνατότητα διαφυγής. Συγκρότησε λοιπόν επίλεκτο απόσπασμα, το οποίο κινήθηκε με οδηγό τον Εφιάλτη νύχτα.53 Έτσι υπερφαλάγγισαν τους Έλληνες μαχητές, εγκλωβίζοντάς τους σε στενό κλοιό, επιτιθέμενοι εναντίον τους κατά μέτωπον και από τα νώτα. Μόλις μαθεύτηκε η προδοσία, ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο ίδιος ο Λεωνίδας έδιωξε τους υπόλοιπους Έλληνες από το πεδίο μάχης για να μη χαθεί άσκοπα το ανθρώπινο δυναμικό των Ελλήνων και για να οργανωθεί νέα άμυνά τους νοτιότερα. Ο ίδιος με χίλιους ακόμα υπερασπιστές των στενών μετετράπησαν σε μια δύναμη κάλυψης για μια στρατηγική και τακτική υποχώρηση των υπολοίπων. Ακόμα κι αυτήν την ύστατη στιγμή γνώριζαν όμως πολύ καλά ότι θα έπρεπε να είναι αποτελεσματικοί γιατί ήξεραν ότι κάθε ώρα, κάθε λεπτό που μπορεί να καθυστερήσει τους πολέμιους, αύξανε τις πιθανότητες για τους υπόλοιπους Έλληνες να συγκεντρώσουν δυνάμεις και να βρουν τις σωστότερες αμυντικές θέσεις για τη μάχη που θα ακολουθούσε. 300 Σπαρτιάτες δεν επέστρεψαν ποτέ στην πατρίδα τους και μαζί με αυτούς 700 Θεσπιείς με αρχηγό το Δημόφιλο.54 Οι Θεσπιείς παρέμειναν αυτοβούλως μέχρι θανάτου στο πεδίο μάχης αρνούμενοι να υπακούσουν την εντολή του Λεωνίδα, θεωρώντας ντροπή να αφήσουν μόνους κι αβοήθητους τους συμπολεμιστές τους. Πρόκειται για τη συγκλονιστικότερη στιγμή συλλογικής αυτοθυσίας στην παγκόσμιο στρατιωτική ιστορία. Ακόμα και μετά την περικύκλωση οι Έλληνες που απέ53 Τις πρώτες πρωινές ώρες οι Πέρσες έγιναν αντιληπτοί από τους Φωκείς, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με την περιφρούρηση της μυστική οδού. Δεν τους αντιλήφθηκαν νωρίτερα, διότι το όρος ήταν κατάφυτο από βελανιδιές.

54 Πρόκειται για τα σημαντικότερα στοιχεία της τελευταίας μέρας της μάχης, που οι περισσότεροι αγνοούν.

27

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

2500 ΧΡΟΝΙΑ μειναν στο στενό πολεμούσαν αξιόμαχα. Τα περισσότερα δόρατα είχαν σπάσει, αλλά εξόντωσαν τους Πέρσες με τα ξίφη τους. Στη συμπλοκή αυτή έπεσε και ο Λεωνίδας. Ακολούθησε άγρια μάχη για να σώσουν το σώμα του νεκρού βασιλιά από βέβαιη βεβήλωση. Και μάλιστα επειδή τα όπλα τους είχαν καταστραφεί, πολεμούσαν κυριολεκτικά, μας λέει ο Ηρόδοτος, με νύχια και με δόντια. Τελικά δεν τα κατάφεραν, όπως ήταν φυσικό, να πάρουν το άψυχο σώμα του Λεωνίδα, όμως προκάλεσαν σημαντικές απώλειες στον εχθρό. Ακολούθησε κτηνώδης εκδίκηση από τους Πέρσες πάνω στο σώμα του νεκρού βασιλιά της Σπάρτης, που έφτασε στον αποκεφαλισμό του άψυχου σώματός του. Με διαταγή του Πέρση βασιλιά το κάρφωσαν επιδεκτικά σε πάσσαλο προς ατίμωση του έλληνα ήρωα. Αυτοί ήταν οι βάρβαροι. Έλλην ποτέ δε θα είχε κάνει κάτι τέτοιο. Το πολεμικό ήθος, ο σεβασμός στο νεκρό εχθρό, στάση που χαρακτήριζε τους Έλληνες μετά τον πόλεμο, ήταν άγνωστες έννοιες στους βαρβάρους. Σήμερα η στάση απέναντι στον πόλεμο που η Δύση θεωρεί πολιτισμένη έλκει την καταγωγή της από τους Αρχαίους Έλληνες. Όχι από τους Πέρσες, όχι από τους Ασσύριους, όχι από τους Αιγύπτιους αλλά από τους Έλληνες. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ένα συγκλονιστικό περιστατικό που καταμαρτυρεί πολλά για το πολεμικό ήθος των Ελλήνων. Λίγο αργότερα, μετά τη νίκη των Ελλήνων στη μάχη των Πλαταιών, το 479 π.Χ., κάποιος θερμόαιμος Αιγινήτης πρότεινε στον Παυσανία, το Σπαρτιάτη αρχιστράτηγο του ελληνικού στρατού, να ακρωτηριάσει για εκδίκηση το σώμα του Μαρδονίου, του στρατηγού των Περσών, για να πάρουν ένα καλό μάθημα για την ατίμωση του νεκρού σώματος του Λεωνίδα. Η απάντηση του Σπαρτιάτη διοικητή, εμπεριέχει σε μια μόνο φράση όλο το πολεμικό ήθος των Ελλήνων. Οι Έλληνες, του είπε, θεωρούν αποτρόπαιη και βάρβαρη μια τέτοια πράξη55. Οι Έλληνες στις Θερμοπύλες προκάλεσαν μεγάλες απώλειες στον εχθρό. 20.000 Πέρσες σκοτώθηκαν μέσα σε 3 μέρες. Αυτό το κατάφεραν γιατί, εκτός του ότι ήταν εξαίρετοι μαχητές, δεν κλονίστηκε το ηθικό τους. Ακόμα κι όταν έμαθαν για την προδοσία και κατάλαβαν ότι ήταν ζήτημα χρόνου μέχρι να περικυκλωθούν, αντιμετώπισαν περήφανα το Θάνατο. Λέγεται μάλιστα ότι ο Λεωνίδας διέταξε τους άντρες του να γευματίσουν πριν από την τελική αναμέτρηση σαν να επρόκειτο να δειπνήσουν στον Άδη. Ο Ηρόδοτος αποδίδει εξάλλου στον Διηνέκη, άριστο σπαρτιάτη πολεμιστή, μια φράση, ένα πραγματικό λακωνικό ευφυολόγημα, που 55 Βλ. Ηρόδοτος, ό.π., 9.78 και 9.79: «ἐξάρας γάρ με ὑψοῦ καὶ τὴν πάτρην καὶ τὸ ἔργον, ἐς τὸ μηδὲν κατέβαλες παραινέων νεκρῷ λυμαίνεσθαι, καὶ ἢν ταῦτα ποιέω, φὰς ἄμεινόν με ἀκούσεσθαι· τὰ πρέπει μᾶλλον βαρβάροισι ποιέειν ἤ περ Ἕλλησι. κἀκείνοισι δὲ ἐπιφθονέομεν». Όσο για το θέμα της εκδίκησης για τους πεσόντες στις Θερμοπύλες η απάντηση του Σπαρτιάτη αρχιστράτηγου ήταν ότι «πήραμε πίσω το αίμα του και με το παραπάνω και πως και ο Λεωνίδας και οι άλλοι που σκοτώθηκαν στις Θερμοπύλες τιμήθηκαν με τις αναρίθμητες ζωές αυτών που κείτονται εδώ».

28

δείχνει το πνεύμα ανωτερότητας των Σπαρτιατών και την αποφασιστικότητά τους να πολεμήσουν μέχρι τελικής πτώσεως. Λίγο πριν ξεκινήσει η μάχη, κάποιοι από την περιοχή ενημέρωσαν τις συμμαχικές ελληνικές δυνάμεις ότι οι Πέρσες τοξότες είναι τόσοι πολλοί που, μόλις ρίχνουν τα βέλη τους, κρύβουν τον ήλιο. Εκείνος, χωρίς να χάσει το θάρρος του και για να μην καμφθεί το ηθικό των στρατιωτών του, τους απάντησε ότι αυτό ήταν στην πραγματικότητα ευχάριστη είδηση γιατί θα πολεμούσαν υπό σκιά!56 Εδώ, πέρα από το ότι φαίνεται η περιφρόνηση του Σπαρτιάτη πολεμιστή για το θανατηφόρο καταιγισμό βελών που θα προσπαθούσε να πλήξει την ελληνική άμυνα, πρόκειται και για έναν υπαινιγμό για τη μαχητική ικανότητα του αντιπάλου. Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα τόξα όπλα των δειλών και ο τρόπος αυτός πολέμου υποδείκνυε πάντα θηλυπρέπεια. Με άλλα λόγια, δεν ταίριαζε σε πραγματικούς άνδρες. Γι’ αυτό οι Έλληνες πάντα προτιμούσαν το δόρυ και το ξίφος, την εκ συστάδην μάχη δηλαδή, όπου αποδεικνυόταν η πολεμική τους ικανότητα… Ενάντια σε κάθε λογική, λίγες χιλιάδες Έλληνες παρατάχτηκαν στις Θερμοπύλες απέναντι στην περσική λαίλαπα, υπό την ηγεσία των Σπαρτιατών, αποστολή των οποίων ήταν να κρατήσουν το πέρασμα ή να πεθάνουν πάνω σε αυτήν την προσπάθεια. Για αιώνες οι Σπαρτιάτες και οι Θεσπιείς θεοποιήθηκαν και λατρεύτηκαν ως ήρωες από τις επερχόμενες γενιές των Ελλήνων, καθώς κανείς τους δε θα έφευγε από το πέρασμα αυτό ζωντανός. Οι Θερμοπύλες είναι η κορυφαία στιγμή συλλογικής αυτοθυσίας που διέσωσε την Ελλάδα και συνακόλουθα την Ευρώπη. Οι Θερμοπύλες αποτελούν την καθοριστική σύγκρουση Ανατολής και Δύσης. Η μάχη αυτή προσδιόρισε την πορεία του Δυτικού πολιτισμού και τη μοίρα της Δημοκρατίας. Τι θα γινόταν, για παράδειγμα, αν οι Σπαρτιάτες δεν έστελναν δυνάμεις στις Θερμοπύλες για να αναχαιτίσουν την κάθοδο του εχθρού; Ή τι θα γινόταν αν η άμυνα του Λεωνίδα δεν ήταν τόσο αποτελεσματική; Οι Έλληνες ίσως, κυριευμένοι από τρόμο, να είχαν μηδίσει και να είχαν ενσωματωθεί στην τεράστια περσική αυτοκρατορία. Έτσι θα είχε επικρατήσει ο δεσποτισμός, τροχοπέδη της δημοκρατίας, της παρρησίας, της ορθολογικής σκέψης, του κριτικού πνεύματος, της επιστήμης, της ελευθερίας, του δυτικού πολιτισμού, εν γένει, δηλαδή. Εάν εκείνοι οι λίγοι υπερασπιστές της Ελλάδας στο στενό δεν είχαν πολεμήσει υπερβαίνοντας τον ίδιο τους τον εαυτό, ο δυτικός κόσμος δε θα ήταν αυτός που γνωρίζουμε σήμερα. Αν στις Θερμοπύλες οι λίγες χιλιάδες Έλληνες δεν είχαν αντιταχθεί στον Ασιάτη εισβολέα, δύο τινά θα συνέβαιναν: ή οι ελληνικές πόλεις θα εκχωρούσαν γη και ύδωρ στο νέο επικυρίαρχο που είχε καταλάβει την Ελλάδα μέχρι βορείως των Θερμοπυλών ή η όποια ελληνική άμυνα θα είχε από πολύ νωρίς καταρρεύσει. Η επική τριήμερη αντίσταση του Λεωνίδα καθυστέρησε την περσική προέλαση και έδωσε 56 Ηρόδοτος, 7.226. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

τον πολύτιμο χρόνο στους Έλληνες να συσπειρωθούν για να δώσουν την επόμενή τους μάχη στη Σαλαμίνα. Χάρη στην άψογη λειτουργία της σπαρτιατικής στρατιωτικής μηχανής, δημιουργήθηκε ένας ηγετικός πυρήνας γύρω από τον οποίο μπόρεσαν να συνασπιστούν οι ελληνικές δυνάμεις. Η ηρωική άμυνα που αντέταξαν μέχρι τελικής πτώσης λίγοι Έλληνες στις Θερμοπύλες απέδειξε ότι η αναμέτρηση με τους Πέρσες ήταν εφικτή και έδωσε στους Έλληνες το σθένος να πιστέψουν ότι μπορούσαν να τα καταφέρουν. Όπως εύστοχα το έθεσε ο Πίτερ Γκριν «οι έσχατες νίκες στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές μπόρεσαν να καταστούν δυνατές, κατά μία έννοια, μόνο μέσα από εκείνη τη λαμπρή και εμπνευσμένη ήττα».57 Η ηρωική ήττα στις Θερμοπύλες εξύψωσε το ηθικό των Ελλήνων, οι οποίοι βλέποντας να πλησιάζει ο υπεράριθμος περσικός στρατός είχαν λιποψυχήσει. Η αναπτέρωση του ηθικού τους μέσα από την ηρωική αντίσταση των υπερασπιστών των Θερμοπυλών, ήταν ζωτικής σημασίας για την ίδια τους την επιβίωση ως έθνους. Αυτή η τελευταία αντίσταση εκείνων των λίγων υπερασπιστών του περάσματος, θα ωθούσε τελικά τους Έλληνες στη νίκη. Παράλληλα έσπασε το ηθικό του αντιπάλου. Έκαμψε τη θέληση του εχθρού να θέλει να συνεχίσει να παλεύει, στέλνοντάς του ισχυρό μήνυμα για το τι σημαίνει Έλληνας μαχητής. Κατά μία έννοια, η μάχη στις Θερμοπύλες αποτελεί ένα είδος νίκης. Διότι όπως είπε και ένας μεγάλος στρατηλάτης, ο Ναπολέων, στον πόλεμο ο ηθικός παράγοντας υπερτερεί έναντι του υλικού τρία προς ένα. Αυτό φαίνεται ότι το γνώριζε πολύ καλά και ο Πέρσης βασιλιάς και γι αυτό διέταξε τους στρατιώτες του να θάψουν αμέσως τους νεκρούς τους, ώστε να μην καμφθεί το ηθικό των υπόλοιπων στρατιωτών του από τη θέα τόσων πολλών χιλιάδων πτωμάτων σε σήψη. Αυτή ήταν η μάχη των Θερμοπυλών όπως περιγράφεται από τον Ηρόδοτο. Οι Θερμοπύλες ήταν η μάχη που άλλαξε τον κόσμο. Όταν κάθε ελπίδα είχε χαθεί, οι Σπαρτιάτες ανέλαβαν αυτή τη φορά την υπεράσπιση της Ελλάδας από την απειλή της περσικής υπερδύναμης. Για τους Σπαρτιάτες 57 Peter Green, The Greco-Persian Wars, University of California Press, 1970, σ. 28. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

έχουν σωθεί ελάχιστα. Αλλά και μόνο η συμβολή τους στη μάχη των Θερμοπυλών να είχε σωθεί, θα ήταν αρκετή για να κατανοήσουμε τι εστί Σπάρτη αλλά και τι η Ελλάς ενωμένη. Και μπορούμε να ευχαριστήσουμε τον Ηρόδοτο που διέσωσε το ελληνικό ηρωικό έπος, το κατέγραψε και το κληροδότησε γενναιόδωρα στις επερχόμενες γενιές των Ελλήνων.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Α. Αρχαίες Πηγές Διογένης Λαέρτιος, Θαλής. Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική βιβλιοθήκη. Ευριπίδη, Ιφιγένεια εν Αυλίδι. Ηρόδοτος, Ιστορία. Θουκυδίδης, Ιστορία του.Πελοποννησιακού πολέμου. Πλούταρχος, Λυκούργος

Β. Μελέτες M.-C. Amouretti, F. Ruze, Πως έβλεπαν οι αρχαίοι Έλληνες τον πόλεμο; Μύθοι και Πραγματικότητα, Πατάκη, Αθήνα, 2001. Κοινωνία και πόλεμος στην Αρχαία Ελλάδα, Πατάκη, Αθήνα, 2001.

R. Bichler-R. Rollinger, Ηρόδοτος, Εισαγωγή στο έργο του, Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2006.

P. Green, The Greco-Persian Wars, University of California Press, 1970.

Ed. Hamilton, Ο Ελληνικός Τρόπος, Ανατολικός, Αθήνα, 2004.

V. D. Hanson, Σφαγή και Πολιτισμός, Κάκτος, Αθήνα, 2002. Ο Δυτικός Τρόπος Πολέμου, Κ. Τουρίκη, 2003. Οι Πόλεμοι των Αρχαίων Ελλήνων, Ενάλιος, Αθήνα, 2005. Σύλβια Κατούντα, «Αθήνα vs Σπάρτη. Η Ελληνίδα στον αρχαίο κόσμο της κλασικής εποχής», Εθνικές Επάλξεις, τ.113, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2015. Οι κόρες της Πανδώρας, Μια επιστημονική μελέτη για την γυναίκα στον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, Καστανιώτη, Αθήνα, 2006.

H.D.F. Kitto, Οι Έλληνες, Κάκτος, Αθήνα, 2002. Κ. Κολιόπουλος, Η Υψηλή Στρατηγική της Αρχαίας Σπάρτης (750-192 π.Χ.), Αθήνα, 2001. Η Στρατηγική Σκέψη, Από την Αρχαιότητα έως Σήμερα, Αθήνα, 2008.

A. Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Κυριακίδη, Αθήνα, 1957. Μ. Λέφκοβιτς, Μαύρη Αθηνά, Μύθοι και Πραγματικότητα, Κάκτος, Αθήνα, 1997.

G.E.R. Lloyd, Magic, Reason and Experience Studies in the Origin and Development of Greek Science, Cambridge University Press, Cambridge, 1979.

Cl. Mossé, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, Παπαδήμα,. Αθήνα, 2005. Ο πολίτης στην Αρχαία Ελλάδα, Σαββάλας, Αθήνα, 1996

29

30

>> ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ

Η Ευρωπαϊκή Ένωση σε κρίσιμο σταυροδρόμι

Ε

Υπό κ. Γεωργίου Ε. Σέκερη, πρέσβεως ε.τ.

λλάδα και Ηνωμένο Βασίλειο, παρά τις προφανείς ιδιαιτερότητες και το άνισο ειδικό βάρος τους – και υπό μία έννοια λόγω αυτών – συμμερίζονται το λίαν αμφίβολο προνόμιο του να εκλαμβάνονται ως σύμβολα της ευρωενωσιακής κρίσης. Με τη διάσωση της ελληνικής οικονομίας εντός της ευρωζώνης να έχει θέσει υπό δοκιμασία την προθυμία, αφ’ ενός των ευρωστότερων μελών να έλθουν αρωγοί ενός ασθενέστερου εταίρου, και, αφ’ ετέρου, του τελευταίου αυτού να συμμορφωθεί με την κοινοτική δημοσιονομική πειθαρχία· και με τους Βρετανούς να αποφασίζουν κατά το δημοψήφισμα της 23ης Ιουνίου την έξοδό τους από την Ευρωπαϊκή Ένωση - σε μια θεαματική απόρριψη «της ολοένα στενότερης ένωσης των λαών της Ευρώπης». 1 Ωστόσο, η προσωποποίηση αυτή της κρίσης της Κοινοτικής Ευρώπης είναι παραπλανητική, καθώς παρουσιάζει τα συμπτώματα ως αίτια. Στην πραγματικότητα, το επαπειληθέν Γκρέξιτ και το υπό πραγμάτωση Μπρέξιτ απλώς επανέφεραν στο προσκήνιο τα διλήμματα που αρχήθεν κατατρύχουν το κοινοτικό ενωτικό εγχείρημα. Η δρομολόγηση του οποίου συνοδεύθηκε από τη διαφοροποίηση – και συχνά αντιπαράθεση - μεταξύ οπαδών της ομόσπονδης Ευρώπης και των θιασωτών της συνεργασίας των ευρωπαϊκών κρατών χωρίς μείζονα εγκατάλειψη εθνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων. Και ναι μεν αρχικά, στη δεκαετία του ’50, με τη συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακος και Χάλυβος από τους Έξι του κοινοτικού πυρήνα η πλάστιγγα φάνηκε να κλίνει υπέρ των πρώτων, πλην όμως η εν συνεχεία απόρριψη από το Παρίσι προτάσεων για μια αντίστοιχη πολιτική και στρατιωτική σύμπραξη κατέφερε καθοριστικό πλήγμα στο ομοσπονδιακό όραμα· με τις μετέπειτα κοινοτικές πρωτοβουλίες να επικεντρώνονται, και ουσιαστικά να περιορίζονται, στον κατ’ αρχήν λιγότερο επίμαχο – τουλάχιστον έως την υιοθέτηση του ευρώ – τομέα της οικονομίας. ***

Ι

δρύοντας την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα και προωθώντας ειδικότερα την κοινή ευρωπαϊκή αγορά, η Συνθήκη της Ρώμης του 1957 απετέλεσε ένα επί πλέον, μείζονος σημασίας βήμα προς την κατεύθυνση της στενότερης αυτής οικονομικής σύμπραξης των κοινοτικών εταίρων. Από την άλλη, όμως, η συσταθείσα από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ του 1992 «Ευρωπαϊκή Ένωση» απεδείχθη πλήρως αναντίστοιχη προς τη φιλόδοξη ονομασία της. Διότι, ενώ προήγαγε και αυτή την οικονομική συσσωμάτωση των εταίρων - με αποκορύφωμα την Οικονομική και Νομισματική Ένωση - η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Άμυνας και Ασφάλειας που επαγγέλθηκε απεδείχθη εικονική, δοθέντος ότι τις αποφάσεις για τα ουσιώδη συνέχισαν να λαμβάνουν οι εθνικές πρωτεύουσες. Η εξασθένιση δε αυτή του αρχικού ευρωπαϊκού οράματος απέβη πρακτικώς μη αναστρέψιμη μετά την ταχύρρυθμη ένταξη στο κοινοτικό σχήμα μεγάλου αριθμού κρατών κατάφορα απρόσφορων – λόγω πολιτικής κουλτούρας, γεωπολιτικών συνθηκών, αλλά και απλώς αριθμού – για τη συγκρότηση μιας γνήσιας, συνεκτικής Ένωσης. Με ιδιαίτερα διδακτική εν προκειμένω την περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου. Το οποίο, λόγω του παραδοσιακού αγγλι-

κού φόβου ανάδυσης μιας ηγεμονικής δύναμης στην ηπειρωτική Ευρώπη, της σημασίας των δεσμών του Λονδίνου με την Κοινοπολιτεία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και της όλως ιδιαίτερης προσκόλλησης των Βρετανών στους εθνικούς των θεσμούς και τρόπο ζωής, είχε αρχικά τηρήσει έναντι του ευρωενωσιακού εγχειρήματος αποστάσεις ασφαλείας. Και μόνο αφού η ομοσπονδιακή ιδέα είχε εκ των πραγμάτων αποδυναμωθεί επεδίωξε την ένταξή του προσκρούοντας όμως επί μακρόν στο βέτο του Στρατηγού ντε Γκολ, ανήσυχου για τις επιπτώσεις της βρετανικής κοινοτικής παρουσίας στα γαλλικά οικονομικά συμφέροντα, πρωτίστως όμως στην – τότε - γαλλική πολιτικοστρατιωτική πρωτοκαθεδρία. 2 Υπό τις συνθήκες δε αυτές, ακόμη και οι με τόσες προσπάθειες συναφθέντες κατά τα τελευταία εξήντα χρόνια διακυβερνητικοί δεσμοί – οικονομικοί πρωτίστως, αλλά και πολιτικοί, και, έστω και ισχνοί, στρατιωτικοί – προσκρούουν σε ένα αύξοντα ευρωσκεπτικισμό, τροφοδοτούμενο, τόσο από τις εξελίξεις στο παγκόσμιο περιβάλλον, όσο και από τις διεργασίες στο εσωτερικό των κρατών-μελών. *** αθοριστική πιθανώς να υπήρξε εν προκειμένω η μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης απουσία μιας μείζονος γεωπολιτικής απειλής κατά της ανεξαρτησίας και ασφάλειας των ευρωπαϊκών κρατών, ικανής να λειτουργήσει ως συσπειρωτικό κίνητρο στον κοινοτικό χώρο. Με επακόλουθο η προσοχή των κοινοτικών λαών να μονοπωλείται από την εσωτερική τους καθημερινότητα· και τα κράτη-μέλη να επιδεικνύουν μια εσωστρέφεια ασύμβατη με συλλογικές ευρωπαϊκές φιλοδοξίες και δράσεις ανάλογες προς το τεράστιο συλλογικό δυναμικό της Κοινοτικής Ευ-

Κ

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

31 ρώπης. Ενώ, για την αντιμετώπιση των εκάστοτε αναφυόμενων περιφερειακών κρίσεων – επί παραδείγματι, της ουκρανικής ή της μεσανατολικής - οι κοινοτικές πρωτεύουσες προσβλέπουν πρωτίστως στην αμερικανική υπερδύναμη και στο ΝΑΤΟ. Κατά τα λοιπά, σοβαρό πλήγμα στην ευρωενωσιακή υπόθεση καταφέρουν η διόγκωση των μεταναστευτικών εισροών και η κατακόρυφη αύξηση κρουσμάτων ισλαμογενούς τρομοκρατίας στον κοινοτικό χώρο που εκτρέφει η αποσταθεροποίηση της ευρύτερης Μέσης Ανατολής. 3 Η μαζική και αυξανόμενη παρουσία μουσουλμάνων, κατά συντριπτική πλειοψηφία, μεταναστών, όχι μόνο δοκιμάζει οικονομικώς τις κοινοτικές χώρες υποδοχής – σε αντίθεση σημειωτέον με τα παλαιότερα, ελεγχόμενα, οικονομικώς τονωτικά, μεταναστευτικά ρεύματα - αλλά και απειλεί τις κοινωνικές τους ισορροπίες και ακόμη και την πολιτισμική τους ταυτότητα. Ενώ, με το μεταναστευτικό αυτό φαινόμενο διαπλέκεται επικινδύνως και η ισλαμική τρομοκρατία, καθ’ ό μέτρο το Ισλαμικό Κράτος και οι λοιπές εκφάνσεις του ακραίου Ισλάμ επωφελούνται των σχετικών ροών για να διεισδύσουν στην Κοινοτική Ευρώπη. Δοθέντος δε ότι η κοινή γνώμη στις πληττόμενες χώρες προσάπτει στους κοινοτικούς θεσμούς αδυναμία διαχείρισης των απειλών αυτών, η αύξουσα αμφισβήτηση του ευρωενωσιακού εγχειρήματος δεν πρέπει να εκπλήσσει. Μια ισχυρή, τέλος, ώθηση στον ευρωσκεπτικισμό έχει δώσει η ενσκήψασα κατά την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα παγκόσμια χρηματοπιστωτική-οικονομική κρίση.4 Ο χειρισμός της οποίας από τα κοινοτικά κέντρα αποφάσεων έχει τροφοδοτήσει στους κόλπους της ΕΕ μια οξύτατη - αν και εν πολλοίς αντιφατική – κριτική. Με τους οικονομικά ασθενείς εταίρους να διαμαρτύρονται για την ανεπάρκεια της αρωγής που τους παρέχουν οι οικονομικά εύρωστοι· και τους τελευταίους αυτούς να δυσφορούν διότι καλούνται να σηκώσουν αλλότρια βάρη. εαματική επιβεβαίωση της προϊούσης αποστασιοποίησης των κοινοτικών μαζών από την ευρωπα-

Θ

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

ϊκή ιδέα παρέσχε η δημοψηφισματική απόρριψη της Συνθήκης Ευρωπαϊκού Συντάγματος από τους Γάλλους και Ολλανδούς ψηφοφόρους το 2005.5 Όπως δε σαφέστατα κατέδειξαν οι Ευρωεκλογές του 2014, αλλά και εντελώς πρόσφατα το βρετανικό δημοψήφισμα της 23ης Ιουνίου, ο ευρωσκεπτικισμός δεν έπαυσε έκτοτε να κερδίζει έδαφος, τόσο στη «δεξιά», όσο και στην «αριστερή» πλευρά του ευρωπαϊκού πολιτικού και ιδεολογικού φάσματος.6 Στο ευρωσκεπτικό δε αυτό κλίμα, Γκρέξιτ και Μπρέξιτ δείχνουν να λειτουργούν ως καταλύτες, καθ’ ο μέτρο αναδεικνύουν τα κρίσιμα διλήμματα που αντιμετωπίζει το κοινοτικό σχήμα, τόσο στον υποτιθέμενο σκληρό πυρήνα του, όσο και στην περιφέρειά του. Σε ό,τι ειδικότερα αφορά στον πρώτο, η ελληνική κρίση απεκάλυψε τη δραματική ανεπάρκεια των θεσμικών εργαλείων της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης, και, το κρισιμότερο, την απουσία ενός «ευρωπαϊκού πατριωτισμού» ικανού να διασφαλίσει τη μεταξύ των εταίρων αλληλεγγύη. Διδακτική εν προκειμένω είναι η σύγκριση των συνθηκών υπό τις οποίες, αφ’ ενός, αντιμετωπίσθηκε η οικονομική και κοινωνική δοκιμασία του Ευρωπαϊκού Νότου, και, αφ’ ετέρου, διεξήχθη η γερμανική επανένωση μετά την πτώση του Τείχους. Με τη γερμανική ηγεσία να αποδεικνύεται ασυγκρίτως αποτελεσματικότερη και, κυρίως, πιο γενναιόδωρη προκειμένου για την επανένταξη γερμανικών πληθυσμών και εδαφών στον εθνικό κορμό από ό,τι το κοινοτικό ιερατείο έναντι των Νοτιοευρωπαίων· 7 αλλά και με την απρόσκοπτη γενικώς αποδοχή από τους Ανατολικογερμανούς των ενίοτε αυστηρών μεταβατικών μέτρων του Βερολίνου να έρχεται σε αντίθεση με τις έντονες αντιδράσεις των χειμαζόμενων κοινοτικών λαών στη σκληρή δημοσιονομική πειθαρχία των Βρυξελλών.

Από την άλλη, η έξοδος, του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση κατέδειξε πόσο εύθραυστη είναι η ευρύτερη Ευρώπη των 28· και κατέστησε εμφανείς τις δυσκολίες εξεύρεσης κοινού παρονομαστού μεταξύ των ανομοιογενών μελών της. Κατά τα άλλα δε το Μπρέξιτ, όχι μόνο συνεπάγεται την απομάκρυνση από τον κοινοτικό χώρο ενός κορυφαίου εταίρου, αλλά θα μπορούσε να ενθαρρύνει και πρόσθετες αποσκιρτήσεις.8 *** Κοινοτική Ευρώπη βρίσκεται επομένως σε σταυροδρόμι, καλούμενη να λάβει αποφάσεις αυτόχρημα υπαρξιακής σημασίας. 9 Δοθέντος δε ότι η ενίοτε φημολογούμενη διάλυσή της είναι λίαν απίθανη, καθώς όλοι οι εμπλεκόμενοι κάποιο όφελος αντλούν από την υπό κάποια μορφή διατήρηση της, η μελλοντική της φυσιογνωμία θα εξαρτηθεί από την υποστήριξη της οποίας θα τύχουν οι δύο επικρατέστερες αυτή τη στιγμή επιλογές - ήτοι η επιλεκτική αναβίωση του ομοσπονδιακού οράματος και η διαμόρφωση ενός ακόμη χαλαρότερου ευρωενωσιακού σχήματος. Χωρίς πάντως να αποκλείεται ο εμπειρικός συνδυασμός των δύο – που μάλιστα διαφαίνεται και ως η πιθανότερη απόληξη. Οι ανήκοντες στην πρώτη σχολή σκέψης – οι οποίοι ευεξήγητα κυριαρχούν στις τάξεις της κοινοτικής γραφειοκρατίας – τείνουν να εκλάβουν την απόσυρση των, αθεράπευτα κατ’ αυτούς, ευρωσκεπτικών Βρετανών ως ευκαιρία για την εντατικοποίηση της ενοποιητικής διαδικασίας. Εκτιμώντας δε ότι η οικοδόμηση μιας Ευρώπης «πολλών ταχυτήτων» θα αποτελέσει καθοριστικό βήμα προς την κατεύθυνση αυτή, επιδιώκουν, αφ’ ενός, την τόνωση της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης με τη δημιουργία συντονιστικών οργάνων υπερεθνικού χαρακτήρα, και, αφ’ ετέρου, ανάλογες υπερεθνικές συμπράξεις προθύμων στους υπόλοιπους τομείς και κατ’ εξοχήν σε εκείνους της εξωτερικής πολιτικής, της άμυνας, και της ασφάλει-

Η

32 ας. Ενώ, κατά τα λοιπά, τάσσονται υπέρ μιας σκληρής διαπραγμάτευσης με το Λονδίνο, προκειμένου να αποθαρρυνθούν οι σοβούσες στους κοινοτικούς κόλπους φυγόκεντρες τάσεις.10 Οι θιασώτες μιας χαλαρότερης Ένωσης, από την άλλη, εστιάζουν τις προσπάθειές τους στη διατήρηση της κοινής αγοράς, προκρίνοντας για τους λοιπούς τομείς κοινοτικού ενδιαφέροντος διακυβερνητικές συνεργασίες χωρίς θυσία εθνικής κυριαρχίας. Στο πνεύμα δε αυτό, ευνοούν την περαιτέρω διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και πιέζουν για ένα «βελούδινο διαζύγιο» με το Λονδίνο, διασώζον κατά το δυνατόν τους δεσμούς του με την ΕΕ· με ορισμένους εξ αυτών μάλιστα να ελπίζουν ότι κάποια στιγμή θα καταστεί εφικτή η πλήρης επανένταξή του Ηνωμένου Βασιλείου.11 *** πό τις συνθήκες αυτές, πως άραγε προαλείφεται η φυσιογνωμία της αυριανής Κοινοτικής Ευρώπης; Αν κρίνει κανείς από την ψυχρή έως απορριπτική υποδοχή της οποίας έχουν τύχει μέχρι στιγμής οι φεντεραλιστικής χροιάς προτάσεις, οι ελπίδες των νοσταλγών της ομοσπονδιακής ιδέας μάλλον θα διαψευσθούν. Τα κοινοτικά όμως κεκτημένα δεν φαίνεται να κινδυνεύουν σοβαρά. Πέραν της διατήρησης της ευρέως επιθυμητής Κοινής Αγοράς, η Οικονομική και Νομισματική Ένωση κατά πάσαν πιθανότητα θα επιβιώσει και αυτή - χωρίς ωστόσο να αναμορφωθεί εκ βάθρων, αλλά απλώς υφιστάμενη εμβαλωματικές προσαρμοστικές παρεμβάσεις. Ενώ, η συνεχιζόμενη ύπαρξη του δαιδαλώδους γραφειοκρατικού μηχανισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του σκιώδους κατ’ ουσίαν - Ευρωκοινοβουλίου θα εξακολουθήσει να δημιουργεί, εντός και εκτός Ευρώπης, την ψευδαίσθηση μιας ΕΕ ενιαίου διεθνούς παίκτη· με τα κράτη μέλη της όμως να διατηρούν στην πράξη πλήρη ελευθερία πολιτικο-στρατιωτικής δράσης - και τα πε-

Υ

ρισσότερα να στρέφονται για την άμυνα και ασφάλειά τους προς την αμερικανική υπερδύναμη και το ΝΑΤΟ. Με τη διελκυστίνδα μεταξύ μιας συνεκτικότερης και μιας χαλαρότερης «ένωσης των λαών της Ευρώπης» συναρτάται, πέραν των άλλων, και η – εν πάση περιπτώσει αβέβαιης προοπτικής - 12 περαιτέρω κοινοτική διεύρυνση. Επικράτηση, ειδικότερα, των φεντεραλιστικών τάσεων, θα απέκλειε πρακτικώς την εκδήλωση ενταξιακού ενδιαφέροντος εκ μέρους κοινωνικοοικονομικά εύρωστων, αλλά προσηλωμένων στην πολιτική τους αυτοτέλεια χωρών, όπως η Νορβηγία και η Ελβετία· και συγχρόνως θα καθιστούσε πιθανότατα ανέφικτη την εισδοχή υποψήφιων σήμερα προς ένταξη, πλην προβληματικών κρατών, όπως η Αλβανία, η ΠΓΔΜ, το Μαυροβούνιο, και η Σερβία, λόγω αδυναμίας τους να ανταποκριθούν στα αυστηρότερα ενταξιακά κριτήρια μιας συνεκτικότερης Ευρωπαϊκής Ένωσης.13 Από την άλλη, ένα χαλαρότερο κοινοτικό καθεστώς θα διευκόλυνε την κοινοτική διεύρυνση - με πιθανό επακόλουθο την περαιτέρω ενίσχυση του διακρατικού χαρακτήρα της ΕΕ. Ενώ όλως ειδική ενταξιακή περίπτωση αποτελεί η υποψηφιότητα της Τουρκίας. Η αλήθεια είναι ότι, δοθέντων του μεγέθους, του θρησκευτικού πολιτισμού, και των γεωπολιτικών εμπλοκών της, οι ιθύνοντες Κοινοτικοί Ευρωπαίοι ουδέποτε αντιμετώπισαν την πλήρη ένταξη της γείτονος ως ρεαλιστικό ενδεχόμενο. Με δεδομένη όμως επίσης τη γεωπολιτική και στρατηγική πρωτίστως, αλλά και την οικονομική σημασία της γείτονος, για τη Δύση γενικώς και για την ΕΕ ειδικότερα, αποφεύγουν να την αποξενώσουν. Και αντί της απόρριψης του

Όλβιος όστις ιστορίης έσχεν μάθησιν Μτφρ: τυχερός αυτός που διδάχτηκε ιστορία

Ευριπίδης, 480-406 π.Χ., Αρχαίος τραγικός

ενταξιακού της αιτήματος - χρονολογείται από το 1987… - επέλεξαν τη διαιώνιση των διαπραγματεύσεων· προβάλλοντας μάλιστα ως πρόφαση, μεταξύ άλλων, το Κυπριακό. Με τη σκληρή αντιμετώπιση από τον πρόεδρο Ερντογάν των αποτυχημένων πραξικοπηματιών του περασμένου Ιουλίου να παρέχει τώρα στις Βρυξέλλες ένα πρόσθετο – ανθρωπιστικό, αυτή τη φορά - επιχείρημα για τη συνέχιση της παρελκυστικής αυτής διαπραγματευτικής τακτικής.14 Η οποία, σημειωτέον, εξυπηρετεί και ελληνικές εθνικές σκοπιμότητες. Καθώς μια Τουρκία πλήρες μέλος, εγκατεστημένη στα κέντρα λήψης αποφάσεων της ΕΕ, θα αποτελούσε, λόγω δημογραφικού, οικονομικού, και στρατιωτικού εκτοπίσματος, σοβαρό πρόβλημα για την Ελλάδα. Ενώ, από την άλλη, τυχόν διάρρηξη των ευρω-τουρκικών σχέσεων εγκυμονεί σημαντικούς κινδύνους για τη χώρα μας, στο μέτρο που θα απολεσθεί η, περιορισμένη έστω, ανασταλτική επιρροή των Βρυξελλών επί της τουρκικής πολιτικής στα ελληνοτουρκικά, αλλά και όλως ιδιαίτερα ο έλεγχος επί των μέσω τουρκικού εδάφους μεταναστευτικών ροών προς Ελλάδα. Δοθέντος δε ότι η συνειδητοποίηση εκ μέρους των Τούρκων του ανεφίκτου της ένταξής τους έχει πλέον αποδυναμώσει τη δυνατότητα των Κοινοτικών να επιδρούν στην πολιτική της Άγκυρας επικαλούμενοι την ενταξιακή της προοπτική, ως καταλληλότερο εφεξής μέσο επηρεασμού των επιλογών της τουρκικής ηγεσίας προσφέρεται η διαμόρφωση μιας ειδικής ευρωτουρκικής σχέσης· με τη χώρα μας, ως πλήρες μέλος, να κατοχυρώνει εκ των πραγμάτων την προνομιακή της θέση στο πλαίσιο του ευρωτουρκικού διαλόγου. *** ύο σύντομες επισημάνσεις, εν κατακλείδι, για τη γενικότερη ελληνική στρατηγική έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εν πρώτοις, για να είναι αποτελεσματική, η στρατηγική αυτή πρέπει να διαμορφώνεται επί τη βάσει των κοινοτικών πραγματικοτήτων – τις οποίες, στην καλύτερη περίπτωση, ελάχιστα μπορούμε να επηρεάσουμε - και όχι υπό το κράτος των όποιων ιδεολη-

Δ

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

33 ψιών, φεντεραλιστικών ή ευρωσκεπτικών, των εκάστοτε κυβερνώντων μας. Και, δεύτερον, έχουμε ισχυρότατους λόγους να επιζητούμε τη συμμετοχή μας στον κοινοτικό πυρήνα – ή πυρήνες, εφόσον προωθηθεί η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων. Ως μέλος της Ευρωζώνης, κατέχουμε ήδη στρατηγική θέση στους μηχανισμούς διαμόρφωσης της οικονομικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το δε εθνικό μας συμφέρον υπαγορεύει, όχι μόνο να διατηρήσουμε τη θέση αυτή, αλλά και να συμμετάσχουμε σε ενδεχόμενες ανάλογες επιλεκτικές συσπειρώσεις στους τουλάχιστον εξ ίσου κρίσιμους τομείς της εξωτερικής πολιτικής, της άμυνας και της ασφάλειας. Και εν αναμονή της – λίαν αβέβαιης, ομολογουμένως – προόδου της ΕΕ προς την κατεύθυνση αυτή, να συμβάλλουμε ενεργώς σε θετικές υπό το πρίσμα των συμφερόντων μας επί μέρους πρωτοβουλίες· όπως, επί παραδείγματι, η συγκρότηση ευρωπαϊκής συνοριοφυλακής και ακτοφυλακής, με αποστολή τη συνδρομή των - επί των κοινών, υποτίθεται, ευρωπαϊκών συνόρων - κοινοτικών κρατών στις προσπάθειές τους να ελέγξουν το μεταναστευτικό ρεύμα και να αποτρέψουν την παρείσφρηση τρομοκρατικών στοιχείων.15

Υποσημείωση: 1 Η φράση αυτή χρησιμοποιήθηκε το πρώτον στη Συνθήκη της Ρώμης του 1957 και – ασχέτως πραγματικού αντικρίσματός της - επανεμφανίζεται έκτοτε τακτικά στα κοινοτικά κείμενα. Βλ. Britain and Europe. Never closer union, The Economist, 2410-2015. Είναι χαρακτηριστικό του βρετανικού ευρωσκεπτικισμού ότι την 3η Φεβρουαρίου 2016, ο τότε πρωθυπουργός κ. Κάμερον, εν όψει του δημοψηφίσματος της 23ης Ιουνίου και επιχειρώντας, σημειωτέον, να επηρεάσει την κοινή γνώμη της χώρας του υπέρ της παραμονής στην ΕΕ, δήλωνε ενώπιον της Βουλής των Κοινοτήτων: «Δεν θέλουμε να προσδεθεί η χώρα μας σε μια ολοένα στενότερη πολιτική ένωση στην Ευρώπη».

2 Για μια λίαν διαφωτιστική, αναλυτική παρουσίαση των σχέσεων Κοινοτικής Ευρώπης και Ηνωμένου Βασιλείου βλ. διάλεξη του Vernon Bogdanor, The Decision to Seek Entry to the European Community, 14 January 2014. http://www. gresham.ac.uk/lectures-and-events/the-decision-to-seekentry-into-the-european-community Όπως επισημαίνει ο καθηγητής Bogdanor, ο πρωθυπουργός Χάρολντ Μακμίλαν – ο και εν συνεχεία, το 1961, υποβαλών τη βρετανική κοινοτική υποψηφιότητα – τον Δεκέμβριο 1959 έγραφε προς τον επί των εξωτερικών υπουργό του τα ακόλουθα: «Για πρώτη φορά μετά την ναπολεόντειο εποχή οι μεγάλες ηπειρωτικές δυνάμεις συνενώθηκαν σε θετικό οικονομικό συγκρότημα (a positive economic grouping), διαθέτον σημαντικές πολιτικές πτυχές, το οποίο, αν και όχι στρεφόμενο ειδικώς κατά του Ηνωμένου Βασιλείου, μπορεί να έχει ως συνέπεια τον αποκλεισμό μας, ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

3

4 5

6 7

8

9 10

τόσο από τις ευρωπαϊκές αγορές, όσο και από τις διαβουλεύσεις επί της ευρωπαϊκής πολιτικής.» Πρόκειται για διαχρονικές ανησυχίες της βρετανικής ηγεσίας, οι οποίες φωτίζουν και την αμφισημία και ενίοτε αντιφατικότητα της στάσης του Λονδίνου έναντι του ευρωενωσιακού εγχειρήματος: την ταλάντευση μεταξύ της αποστασιοποίησης, που. όμως αφήνει το πεδίο ελεύθερο στους φεντεραλιστές, και της ένταξης με στόχο την εξασφάλιση οικονομικών κυρίως οφελών και την παρεμπόδιση της ομοσπονδιοποίησης. Για την οποία, δεν πρέπει να λησμονείται, οι Ευρωπαίοι φέρουν σημαντικό μερίδιο ευθύνης Βλ. και Γ. Ε. Σέκερης, Προκλήσεις και Διακυβεύματα στην Ευρύτερη Μέση Ανατολή, Εθνικές Επάλξεις, τεύχος 114, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2015. Βλ. Christian Oliver, Enthusiasm for EU in sharp decline throughout Europe, not just UK, Financial Times, 7-6-2016. Επρόκειτο ωστόσο για μια κάθε άλλο παρά ρηξικέλευθη πρόταση, η οποία κυρίως κωδικοποιούσε ήδη εν ισχύει κείμενα. Αντικαταστάθηκε μετά διετία από την ακόμη λιγότερο καινοτόμο Συνθήκη Λισαβώνας. Στις ευρωεκλογές του 2014 τα ευρωσκεπτικά κόμματα συγκέντρωσαν συνολικώς ένα 25% των εδρών. Όπως επισημαίνει ο νομπελίστας οικονομολόγος Στίγκλιτς, η Γερμανία εμμένει ότι «η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι ένωση μεταφοράς πόρων (transfer Union)», βλ. Joseph Stiglitz, A split euro is the solution for the single currency· Financial Times, 17-8-2016. H ευεξήγητη υπό τις παρούσες θεσμικές και πολιτικές συνθήκες γερμανική αυτή θέση είναι ενδεικτική του κυρίαρχου στους κόλπους της ΕΕ εθνοκεντρισμού. Βλ. επί παραδείγματι, Simon Kuper, Dutch populists eager to exploit British departure from EU, Financial Times, 29-52016. Επίσης, Angelique Chrisafis; European far right hails Brexit vote. Front National leader Marine Le Pen says Britain has begun a movement that cannot be stopped, The Guardian, 24-6-2016. Σχετικές αποφάσεις είναι απίθανο να ληφθούν πριν από τις κυβερνητικές εκλογές του 2017 στην Ολλανδία, στη Γαλλία, και στη Γερμανία. Ήδη πριν από την κρίση του Μπρέξιτ, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ. Γιούνκερ είχε προτείνει τη δημιουργία ενός «ευρωπαϊκού στρατού» και ενός «υπουργείου οικονομικών» της Ευρωζώνης, ο δε Γάλλος πρόεδρος Ολάντ, πιο γενικόλογος, «μια κυβέρνηση της ζώνης ευρώ με συγκεκριμένο προϋπολογισμό και ένα κοινοβούλιο για να διασφαλισθεί ο δημοκρατικός έλεγχος». Βλ. Γ. Ε. Σέκερης, Ευρωενωσιακές Προοπτικές, Εθνικές Επάλξεις, τεύχος 113 Ιουλίου – Σεπτεμβρίου 2015, όπου και σχετικές παραπομπές. Σύμφωνα, εξ άλλου, με τη συντηρητική βρετανική εφημερίδα The Telegraph (Peter Forster, Angela Merkel ‘to oust Jean-Claude Juncker’ as Europe splits deepen over Brexit response, 3-7-2016), μετά το βρετανικό δημοψήφισμα σημειώθηκε «δυσαρέσκεια της Γερμανίδας καγκελαρίου με τον επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ενώ η Ευρώπη διχαζόταν μεταξύ της χρησιμοποίησης των διαπραγματεύσεων για το Μπρέξιτ ως εφαλτηρίου για την εμβάθυνση της ευρωπαϊκής συσσωμάτωσης και της υιοθέτησης μιας πιο πραγματιστικής προσέγγισης της Βρετανίας καθώς κινείται προς την έξοδο.» Στο ίδιο δε άρθρο αναφέρεται ότι «προ της ψηφοφορίας για το Μπρέξιτ ανώτεροι αξιωματούχοι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής εξέφραζαν ιδιωτικώς τον ενθουσιασμό τους για την ευκαιρία που η εκλογική επικράτηση της ‘εξόδου’ θα παρείχε για την ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, με την απορρόφηση από το ευρώ διστακτικών χωρών όπως η Πολωνία..». Ενδιαφέρον συναφώς παρουσιάζει και η διαπίστωση του πρώην υπουργού οικονομικών της Σουηδίας Anders Borg ότι «οι συνεχείς και απροσχημάτιστες εκκλήσεις του κ. Γιούνκερ για ‘περισσότερη Ευρώπη’ οδήγησαν αρκετά από τα λοιπά διαφωνούντα μέλη της Ευρώπης – περιλαμβανομένων της Πολωνίας, της Ουγγαρίας, και της Τσεχίας – να του προσάψουν ένα μέρος της ευθύνης για

11

12

13

14

15

το Μπρέξιτ». Βλ. Anders Borg, The Federalist Threat to Europe, Project Syndicate, 14-7-2016. Από την άλλη, στις 28 Ιουνίου, η Υπάτη Εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας Φεντερίκα Μογκερίνι υπέβαλε στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο έκθεση υπό τον φιλόδοξο τίτλο Παγκόσμια Στρατηγική επί θεμάτων Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας – ένα κείμενο που, μολονότι εγκρίθηκε κατ’ αρχήν από τους Ευρωπαίους ηγέτες, πολύ απέχει από την μετατροπή του σε πράξη. (Για κείμενο Έκθεσης, βλ. A Global Strategy for the European Union’s Foreign and Security Policy, http://europa.eu/) Για μια ενδιαφέρουσα, ισόρροπη άποψη για τους ενδεικνυόμενους χειρισμούς του Μπρέξιτ, ιδίως από πλευράς Ευρωενωσιακών, βλ. Anatole Kaletsky, Brexit and King Canute, Project Syndicate, 15-8-20160. Για τις επιπτώσεις της εξόδου από την ΕΕ στην βρετανική οικονομία, βλ. Simon Nixon, Three Questions to Determine Fate of Post-Brexit Britain, Wall Street Journal, 14-8-2016. Επίσης, Martin Kettle, Theresa May will lead us into a bleak future – outside the single market, The Guardian, 2-9-2016, όπου τονίζεται ότι η βρετανική κυβέρνηση έχει δύο κατά βάση αντιφατικούς στόχους: αφ’ ενός, την επιβολή «ουσιαστικών μεταναστευτικών ελέγχων», ασύμβατων κατ’ αρχήν με τους κανόνες που διέπουν την ευρωπαϊκή κοινή αγορά, και, αφ’ ετέρου τη «διατήρηση κατά το δυνατόν των υφιστάμενων στο πλαίσιο της κοινής αγοράς της ΕΕ εμπορικών δεσμών». Χαρακτηριστικά, ως υποψήφιος για την προεδρία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προ διετίας, ο κ. Γιούνκερ είχε προτείνει πενταετές πάγωμα της διεύρυνσης. Σημειωτέον ότι η Μολδαβία, η Ουκρανία, και η Γεωργία έχουν συνάψει Συμφωνίες Σύνδεσης με την ΕΕ ήδη από τον Ιούνιο 2014. Η ένταξή τους στην Ένωση, όμως, πέραν της παρούσης αδυναμίας τους να ανταποκριθούν στα «κριτήρια της Κοπεγχάγης», προσκρούει στις ρωσικές αντιδράσεις. Ο αρθρογράφος Burak Bekdil αναφέρεται στην παρομοίωση των Τούρκων της δεκαετίας του ‘50 με «μέλη ενός πληρώματος πλοίου που τρέχουν προς τη Δύση ενώ το πλοίο τους ταξιδεύει προς Ανατολάς». Turkey’s Democracy Deficit, http://www. meforum.org/6185/turkey­democracy­deficit, 11-8-2016. Ενδεικτικό του επικρατούντος κλίματος στις ευρωτουρκικές σχέσεις είναι και το ότι ο αυστριακός καγκελάριος Christian Kern χαρακτήρισε προσφάτως τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την Τουρκία «σκέτη διπλωματική επινόηση» - τασσόμενος όμως συγχρόνως υπέρ μιας «εναλλακτικής προσέγγισης» εξασφαλίζουσας τη σημαντική συνεργασία της Άγκυρας στον τομέα της ασφαλείας και ειδικότερα της καταπολέμησης του Ισλαμικού Κράτους. Βλ. Österreichischer Bundeskanzler, Türkischer EU-Beitritt „ein Ding der Unmöglichkeit“, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 4-8-2016. Επίσης, Laurence Norman, In Europe, Some Contemplate a New Kind of Relationship With Turkey, Wall Street Journal, 4-8-2016. Πρόκειται για πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που αφορά στην περιοχή Σένγκεν και προβλέπει την αντικατάσταση της αναποτελεσματικής Frontex με μια ουσιαστικά αναβαθμισμένη υπηρεσία. Η πρόταση αυτή, η οποία έχει ήδη εγκριθεί κατ’ αρχήν από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και το Ευρωκοινοβούλιο, θα υποστεί περαιτέρω τεχνική επεξεργασία προκειμένου το τελικό κείμενο να υποβληθεί προς υιοθέτηση στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Βλ. μεταξύ άλλων, EU coast guard and border force approved by parliament, BBC. 6-7-2016, και Joint Statement on the adoption by the European Parliament of the Commission’s proposal for the creation of a European Border and Coast Guard, European Commission, http://europa.eu/ rapid/press-release_STATEMENT-16-2431_en.htm.

34

Σχολή Εθνικής Άμυνας

Τελετή Έναρξης Μαθημάτων 7ης Ε.Σ. Διαδικτυακής Μάθησης (ΔΙΜΑ)

Σ

τις 28 Σεπτεμβρίου 2016, πραγματοποιήθηκε στην έδρα της Σχολής Εθνικής Άμυνας η τελετή έναρξης εκπαίδευσης της 7ης Εκπαιδευτικής Σειράς Διαδικτυακής Μάθησης (ΔΙΜΑ), την οποία θα παρακολουθήσουν 120 ανώτεροι Αξιωματικοί και Μόνιμοι Υπάλληλοι των Ενόπλων Δυνάμεων Ελλάδος και Κύπρου. Η εκπαίδευση της συγκεκριμένης εκπαιδευτικής σειράς, υλοποιείται στηριζόμενη στην αξιοποίηση και ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών της

πληροφορικής αλλά και των επικοινωνιών, με την παροχή τηλεκπαίδευσης υψηλής ποιότητας. Προς τούτο η ΣΕΘΑ, διαμορφώνοντας το υφιστάμενο και καθορισθέν ακαδημαϊκό πλαίσιο λειτουργίας της, επιδιώκει τη συνεχή αναβάθμιση του εκπαιδευτικού της έργου, ώστε να καταστήσει ικανούς τους σπουδαστές της για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των καιρών με έγκαιρη, ορθή και κριτική σκέψη. Σε αυτές τις δράσεις περιλαμβάνεται και η φοίτηση με την χρήση μεθόδων της «εξ αποστάσεως εκπαίδευσης» (Ε-learning), σπουδαστών που θα παρακολουθήσουν το εκπαιδευτικό της πρόγραμμα, εντασσόμενοι σε ένα

εξαιρετικά εξελιγμένο σύστημα παρακολούθησης μαθημάτων στο πλαίσιο του ΓΕΕΘΑ, απαιτουμένης της φυσικής τους παρουσίας στην έδρα της, σε προκαθορισμένους χρόνους και διαστήματα, ολίγων ημερών.

■

Η 7η Σειρά ΔΙΜΑ αποτελείται από: Αξιωματικούς Έλληνες Στρατού Ξηράς..........................67 Πολεμικού Ναυτικού...............22 Πολεμικής Αεροπορίας...........12 Ελληνικής Αστυνομίας.............. 2 Πυροσβεστικής Υπηρεσίας..... 1 Κυπριακής Δημοκρατίας .......16 Πολιτικοί Υπάλληλοι ΥΕΘΑ........... 3

35

ΠOΛITIKO ΚΑΙ ΣTPATHΓIKO Π E P I Σ K O Π I O

Αναφορά στο έργο του Sir Julian Corbett και σύντομος σχολιασμός του Α ΜΈΡΟΣ

*

Υπό κ. Νίκου Χατζηϊωακείμ, Διαλέκτη στη ΣΔΕΠΝ

I. Βιογραφική εισαγωγή, αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής του

Ο

Sir Julian Stafford Corbett (Lambeth, 12/11/1854 - Sussex 21/9/1922), καταγόμενος από σχετικά εύπορο, φιλελεύθερο οικογενειακό περιβάλλον, αποφοίτησε με άριστα από το πανεπιστήμιο του Cambridge (κολλέγιο Trinity) ως νομικός, ολοκλήρωσε την άσκηση, αλλά πρακτικά ασχολήθηκε με τη δικηγορία ελάχιστα και χωρίς ιδιαίτερο ζήλο, πριν επιδοθεί σε μακρινά ταξίδια στην Αίγυπτο, την Ινδία, τον Καναδά και τις ΗΠΑ και μεταξύ άλλων. Στην ηλικία των 45 άρχισε να αφιερώνεται στην πραγματική του προτίμηση που ήταν η μελέτη και η συγγραφή έργων σχετικών με τη βρετανική ναυτική ιστορία. Έτσι απέκτησε βαθμιαία την εκτίμηση ανώτατων αξιωματικών και κυρίως του αντιναυάρχου Fisher (μέλους του βρετανικού ΑΝΣ -Board of Admiralty- ως τρίτου Λόρδου της θάλασσας, υπεύθυνου για θέματα εξοπλισμών μεταξύ 1892-1897 κι αμέσως μετά διοικητή του στόλου Μεσογείου μέχρι το 1902)1. Το Μάιο του 1902 ο Corbett έλαβε από τη βασιλική ναυτική σχολή πολέμου (που είχε μετεξελιχθεί σε τέτοια μόλις δύο έτη νωρίτερα, έδρευε ακόμη στο Greenwich και ονομαζόταν απλώς Σχολή Πολέμου, λαμβάνοντας το πλήρες της όνομα το 1907) την πρώτη πρόσκληση για διάλεξη. Ο διευθυντής της, πλοίαρχος W. J. May, μεταρρυθμιστής και ο ίδιος, θεώρησε ότι η ματιά ενός πολίτη με ειδικές γνώσεις θα συνεισέφερε τα μέγιστα στην ανανέωση της εθνικής ναυτικής στρατηγικής. Το μόνο που ο May πρότεινε στον Corbett ήταν να δώσει έμφαση «στην παρέκκλιση της στρατηγικής που προξενείται από την πολιτική». Τον Corbett περιέβαλλε με εκτίμηση επίσης ο sir G. S. Clarke, πρώτος γραμματέας της Αυτοκρατορικής Επιτροπής Άμυνας (CID-Committee of Imperial Defence) την οποία ίδρυσε ο πρωθυπουργός Balfour το 1903 (ως «εργαλείο πολεμικής προπαρασκευής», όπως τη χαρακτήρισε ο Churchill) και συνίστατο σε στρατιωτικοπολιτικό συμβούλιο διακλα-

δικής σύνθεσης. Ο G. S. Clarke απέβλεπε στην υποστήριξη που θα τού παρείχε ο Corbett, με τον οποίο συνέκλιναν στο θέμα της προώθησης της διακλαδικότητας2. Η διδακτική ενότητα Ναυτικής Ιστορίας με προεκτάσεις Στρατηγικής (δώθη-

κε αυτή η ελευθερία στον Corbett) είχε πρόσφατα εισαχθεί στο πρόγραμμα της Σχολής, στο πλαίσιο της προσπάθειας από πλευράς ηγεσίας, της παροχής επικαιροποιημένων κατευθύνσεων ανάπτυξης στρατηγικής σκέψης, επειδή είχε κριθεί απαραίτητη η εκ βάθρων επαναξιολόγηση των θεμελιωδών σκοποθεσιών που ήταν ως τότε παραδεκτές ως «επιθυμητές τελικές καταστάσεις» (σύμφωνα με τη σημερινή φρασεολογία)3. Σε αυτό το σημείο κρίνεται σκόπιμη η υπόμνηση της ιστορικής συγκυρίας: στο λυκαυγές του 20ου αιώνα, η κατακόρυφη άνοδος της οικονομικής ισχύος της σχετικά πρόσφατα ενοποιημένης Γερμανίας, είχε συνοδευτεί από ραγδαία αύξηση της απειλής που αντιπροσώπευε για τη Βρετανία το ναυτικό πρόγραμμα της πρώτης. Πολιτική και στρατιωτική ηγεσία στο Λονδίνο κινήθηκαν τολμηρά και απαντητικά, στις ενδειγμένες κατευθύνσεις βάσει των πληροφοριών σχετικά με τις γερμανικές προθέσεις και δυνατότητες. Σε στρατηγικό επίπεδο συνήψαν σημαντική συμμαχία με την επίσης αναδυώμενη Ιαπωνία (το 1902, η οποία ενανεώθηκε κι επεκτάθηκε εκ νέου το 1905 και το 1911 πριν αδρανήσει το 1921 εξαιτίας αμερικανικών πιέσεων), εξέλιξη που επέτρεψε στους βρετανούς να συγκεντρώσουν το κύριο μέρος των πλοίων της γραμμής (τότε θωρηκτών) στα εγγύς μητροπολιτικά νερά (με έμφαση στη Βόρειο Θάλασσα). Η αναδιάταξη αυτή των ναυτικών δυνάμεων του ΗΒ άρχισε να λαμβάνει χώρα από το Δεκέμβριο του 1904 και 2 χρόνια

* Ανακοίνωση στην Ημερίδα Της ΣΔΕΠΝ «Ελλάδα και Ναυτική Στρατηγική: Διαχρονική Αξία της Θαλάσσιας Ισχύος» , 21/1/2016 ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

36 μετά εισήλθε σε υπηρεσία το εκ του σύνεγγυς εμπλοκής που σκάφος-σταθμός στην εξέλιξη απαιτούσε βαρείς θώρακες, απλά της κατηγορίας του, το διάσημο καταδείκνυε τεχνολογικούς πεDreadnaughtxo οποίο ενσωμάριορισμούς και ανήκε στην εποτωνε καινοτομίες σε όλα τα τα χή των βραχέων βεληκενών και ναυπηγικά θεμελιώδη (την τυτων ανύπαρκτων συστημάτων ελέγχου πυρός (ο ίδιος ο Fisher ποποίηση διαμετρήματος κύριου οπλισμού, στην πρόωση και πάντως υπονόμευσε σοβαρά το την προστασία). Το βέβαιο είναι πνευματικό του τέκνο όταν επέότι η εποχή στην οποία δίδασκε τρεψε την εγκατάσταση σε αυτά και συνέγραψε ο Corbett υπήρτων υποδεέστερων και κλεψίτυξε μεταιχμιακή για τη βρετανική πων ΣΕΠ τύπου Dreyer, τριγωνοαυτοκρατορία: από επεκτατική μετρικής βάσης αντί των πραγμαμετέπιπτε ραγδαία σε συντητικά προηγμένων Pollen βάσης ρητική (status quo power). Το μηχανικού υπολογιστή, διάσταση που ήταν επίσης εν γνώσει πρώτιστο μέλημα των βρετανικών ηγεσιών στις αρχές του 20ου του Corbett). Γενικά, αυτή υπήραιώνα ήταν πλέον η διατήρηση ξε η μοναδική φορά στην οποία ο των υπαρχουσών κτήσεων που Corbett αναμίχθηκε σε τρέχοντα είχαν την μορφή δικτύου πλανηεξοπλιστικά ζητήματα και πάντως τικής ανάπτυξης. τού επιτράπηκε πρόσβαση σε Υπήρξε ευτυχής συγκυπολλά σύγχρονα, διαβαθμισμένα Πηγή: M. Gilbert, The Routledge Atlas of the First World War ρία για το Fisher ότι ο sir δεδομένα ώστε να καταρρίψει με ευχέρεια τα επιχειρήματα όσων Julian υποστήριξε το ναύαρχο στην εκπαιδευτική του μεταρρύθμι- στήριξε τον τελευταίο στην κριτική που αμφισβητούσαν τη σκοπιμότητα ένταξης ση (Selborne-Fisher scheme, αλλά και δέχθηκε σχετικά με την ρηξικέλευθη προ- σε υπηρεσία των προσφιλών στον Fisher Osborne-Dartmouth system), την οποία τίμηση του για τα Καταδρομικά Μάχης, Καταδρομικών Μάχης5. ο Fisher εισηγήθηκε μόλις προήχθη από μία καινοφανή κατηγορία σχεδίασης που Ο Corbett συνέχισε να διδάσκει στη στόλαρχο Μεσογείου σε Υ/ΓΕΝ υπεύθυ- αφορούσε σκάφη μεγάλου εκτοπίσμα- Ναυτική Σχολή Πολέμου που είχε πλέον νο για θέματα προσωπικού κι εκπαίδευ- τος, υψηλής ταχύτητας και ισχυρού κύ- μετονομαστεί επίσημα έτσι και είχε μετεσης τον Ιούνιο του 1902. Η μεταρρύθμιση ριου οπλισμού (μεγάλου διαμετρήματος γκατασταθεί στο Portsmouth to 1906-7, κατά βάση αφορούσε στη συνεκπαίδευ- και βεληνεκούς). Ο συνδυασμός των δύο έχοντας να διδάξει ιστορία και στρατηγιση μαχίμων και μηχανικών ως δοκίμων σε στοιχείων προοριζόταν να υποκαταστή- κή σε ένα κοινό το οποίο τον αντιμετώπιμία ενιαία σχολή με αναμορφωμένο και σει τις απαιτήσεις βαρείας θωράκισης. Η ζε με σκεπτικισμό αν όχι και καχύποπτα, σύνθετο πρόγραμμα, το οποίο συνδυά- αμφισβήτηση αφορούσε τις αποστο- αφού η μόνη τους επαφή μέχρι τότε με ζοντας περιόδους εν πλω κι εν όρμω εκ- λές που θα μπορούσαν τους ανατεθούν, τα αντικείμενα αυτά υπήρξε κάποιο μείγπαίδευσης με διδασκαλία στις αίθουσες, ακόμη και την ίδια τη σκοπιμότητα ναυ- μα της στρατευμένης ψευδοϊστορικής θα έφερνε τους σπουδαστές σε εισαγω- πήγησης τους, δεδομένου ότι επρόκειτο αφήγησης του αμερικανού Α. Τ. Mahan γική επαφή με την πολιτική θεωρία, την για μεγάλα κι ακριβά σκάφη, με σοβαρές (εκθειαστικής ωστόσο του βρετανικού ιστορία, την τακτική και τη στρατηγική, απαιτήσεις επάνδρωσης και υποστήριξης ναυτικού κλέους) και κάποιων προφοριενώ επίσης, σε άλλα σημεία προνοούσε (αφού ουσιαστικά ήταν πλοία της κατη- κών παραδόσεων σχετικά με το πρότυπο για τη μετεκπαίδευση και μετάταξη αξι- γορίας των θωρηκτών με πλημμελή όμως του Nelson ως ναυτικού διοικητή -εν ολίωματικών των Πεζοναυτών στις τάξεις παθητική προστασία). Ο Corbett συμφω- γοις μία αποθέωση της αποφασιστικής του Ναυτικού προς κάλυψη των κενών νούσε μόνον εν μέρει με τον Fisher (που σύγκρουσης ως πεπρωμένου και κύριου σε μάχιμους. Ο Corbett έγινε τότε μέ- επιθυμούσε να αντικαταστήσει ακόμη και σκοπού ύπαρξης ενός πολεμικού ναυτιλος του στενού κύκλου του Fisher, γνω- τα ελαφρά καταδρομικά με τα πλοία της κού6. στού ως “Fishpond”. Αμφότεροι μπήκαν έμπνευσης του, ενώ ο Corbett πίστευε ότι Άλλο στέλεχος με πνευματικές ανηστο στόχαστρο σφοδρής κριτικής, ο μέν τα ελαφρά Κ/Δ ήταν πολύτιμα σε ρόλους συχίες που συνδέθηκε μαζί του ο Corbett Fisher από συντηρητικούς συναδέλφους επιτήρησης και προστασίας των Θαλάσ- υπήρξε ο ναύαρχος Ε. Slade, πριν ακόμη ο του (ναυάρχους που συνασπίστηκαν υπο σιων Οδών Διέλευσης), πάντως την ευ- τελευταίος αναλάβει διαδοχικά τις θέσεις την εύγλωττη επωνυμία «Συνδικάτο των καιρία να υποστηρίξει αποτελεσματικά του διευθυντή της Ναυτικής Σχολής ΠολέΔυσαρεστημένων»), ο δε Corbett από το Fisher τού την παρείχε ο αντίπαλος μου, της Ιστορικής Υπηρεσίας (που υπασυνδυασμό πολιτικών και στρατιωτικών του τελευταίου ναύαρχος sir R. Custance, γόταν στην προαναφερθείσα Committee αντιπάλων των θεωριών του, που έσπευ- ο οποίος επιχείρησε να προσκομμίσει of Imperial Defence) και τελικά του ΓΕΝ/ σαν να τού προσάψουν την υποτιμητική ιστορικές αποδείξεις του σφάλματος στο Α2 στη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πομομφή της «μαριονέττας του Fisher»4. οποίο κινδύνευε να εμπλακεί το Ναυτικό λέμου, αναφέρεται μάλιστα ότι αυτός Κατά βάσιν ο Corbett ανταπέδωσε την από την ίδιο του τον Αρχηγό. Ως ιστορι- έθεσε υπ’όψη του Corbett το έργο του εύνοια που τού έδειξε ο Fisher, όταν υπο- κός, ο Corbett απέδειξε ότι η εποχή της Clausewitz. Corbett και Slade μοιράζοΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

27

0

100

200

Km

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Faroes Gap

σφερε στους αξιωματικούς του Royal Navy όραμα και μέθοc Blo δο με αντικείμενο τη ναυτική Orkneys στρατηγική.

Scapa Flow Στρατός και ναυτικό εντω+ Kirkwall μεταξύ, διαπίστωσαν στη διάρκεια της κρίσης του Agadir Battle of Jutland North Sea (της δεύτερης γαλλογερμανι1916 Rosyth DENMARK κής κρίσης λόγω συνδιεκδικήHeligoland Island σεων στο Μαρόκο το 1911), ότι Dogger Bank τα βασικά πολεμικά τους σχέd an ol lig δια με υποψήφιο κύριο θέατρο He ght Bi επιχειρήσεων την Ευρώπη απέGREAT κλιναν σοβαρά, ενώ ο Corbett BRITAIN NY HOLLAND συνέχισε να αγωνίζεται για την MA R GE de Harwich επικαιροποίηση σχεδίων και μεka c o Bl Dover θόδων εκπαίδευσης του βρεταBELGIUM FRANCE νικού πολεμικού ναυτικού, αυτή τη φορά ασχολούμενος με την Key: The Otranto Blockade of Austria-Hungary A = Main destroyer patrols A παραμετροποίηση συνθηκών A B = Trawlers and destroyers ALBANIA σε πολεμικά παίγνια. Η ένστοC = Drifters ITALY D = Main auxiliary patrol line λη εντούτοις ηγεσία κινείτο με E = Roving kite balloon sloops, B Otranto torpedo boats and trawlers αργούς ρυθμούς και αμφιβοC GREECE Neutral countries D λίες για τη σκοπιμότητα των D Corfu D καινοφανών μεθόδων, με αποτέλεσμα, όπως το συνόψισε ο E Churchill, το Royal Navy να ειΠηγή: Matthew Hughes and William J. Philpott, The σέλθει στον Πόλεμο «με πληθώPalgrave Concise Historical Atlas of the First World War. ρα εκπαιδευμένων κυβερνητών τη της μορφή υπήρξε η Επιτροπή Ballard. σκαφών, αλλά έλλειψη πολεμικών ηγηΑν και ήταν επι Fisher που εκπονήθηκαν τόρων»10. Το «πρωτοφανές παράδοξο» τα πρώτα πραγματικά πολεμικά σχέδια αποδόθηκε στην σύγχυση της έννοιας του βρετανικού ναυτικού με τη σύγχρο- «πειθαρχία» που συχνά ερμηνεύεται δινη έννοια του όρου8, η όλη διαδικασία ασταλτικά από δεσποτικής νοοτροπίας συστηματοποιήθηκε και επιταχύνθηκε ηγεσίες και αξιοποιείται χρησιμοθηρικά μετά την ανάληψη της πολιτικής ηγεσίας από υφισταμένους, ώστε εν ονόματι της του από τον Churchill, το 1911 (οπότε ο «συμμόρφωσης» να αργούν πνευματικά Corbett περιθωριοποιήθηκε κάπως, βρί- και να περιπίπτουν σε διανοητικό λήθαρσκοντας χρόνο όμως να ασχοληθεί με τη γο11. συγγραφή της υπηρεσιακής ιστορίας για To magnum opus του τυπώθηκε το τον πρόσφατο ρωσοϊαπωνικό πόλεμο). Το 1911 και υπήρξε εκείνο με τη διαχρονισημείο της συμμετοχής του Corbett στην κά μεγαλύτερη επίδραση στο χώρο της Επιτροπή Ballard και τη διάδοχο της θεω- στρατηγικής. Έφερε τον τίτλο «Ορισμέρείται μεταιχμιακό υπο την έννοια ότι τού νες Αρχές Θαλάσσιας Στρατηγικής» (Some ανατέθηκαν πλέον, εκτός από καθήκοντα Principles of Maritime Strategy)11. Σε αυτό, διαλεκτή Ιστορίας και πρόσθετες υποχρε- ο Corbett θεμελίωσε τη σύνδεση της ναυώσεις εισηγητή Στρατηγικής. Ήταν εξαι- τικής στρατηγικής με την υψηλή στρατητίας αυτής της εξέλιξης που συνέγραψε γική ενός κρατικού δρώντος, αποσκοπώσύντομο κείμενο γνωστό ως το «Πράσι- ντας στο να συνθέσει μία ολοκληρωμένη νο Φυλλάδιο»9 στο οποίο απαντώνται σε θεωρία Πολέμου στην οποία είναι παρούπρωτόλεια μορφή οι σκέψεις που ανέπτυ- σα και η Επιθυμητή Τελική Κατάσταση. Ο ξε λίγο αργότερα στο εκτενέστερο έργο Corbett αφηγήθηκε την επιτυχία της Βρετου «Ορισμένες Αρχές…». Ανεξάρτητα τανίας να αναδειχθεί σε παγόσμιας εμβέαπό την για ποικίλους λόγους σταδιακή λειας αυτοκρατορία, ερμηνεύοντας την αποξένωση του Fisher από τον οργανι- ως απόρροια της συνδυασμένης προσμό που διοικούσε μέχρι την παραίτηση σπάθειας αλλά και της συναντίληψης του το 1910, χαιρέτισε τον Corbett ως δι- που χαρακτήρισε τις πολιτικοστρατιωτιανοητή μεγάλου διασκελισμού που πρό- κές ηγεσίες του Λονδίνου κατά τους αιώNORWAY

Shetland

SWEDEN

an P

or

ts

e kad

Ge rm

νταν κοινές αντιλήψεις σε σειρά εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων σχετικών με τη λειτουργία του Royal Naval War College. Ακόμη, με δική τους εισήγηση άρχισαν να προσκαλούνται στις διαλέξεις του σπουδαστές της αντίστοιχης Σχολής του Στρατού από τα τέλη του 1904, ώστε να αναζωογονηθεί το πνεύμα στενής διακλαδικής συνεργασίας με βάση τις διαλέξεις του Corbett για τη θέση των συνδυασμένων επιχειρήσεων στη βρετανική στρατιωτική Ιστορία. Κυρίως όμως, οι δύο (Corbett και Slade) συνέπλεαν στο θέμα της αναγκαιότητας δημιουργίας μίας σύγχρονης επιτελικής δομής για τον Αρχηγό. Μάλιστα, μετά το 1904 παρότρυναν προς αυτήν την κατεύθυνση τον -πλέον, πρώτο κατά θάλασσα Λόρδο, δηλαδή αρχηγό του Ναυτικού- Fisher, με ανάμικτα αποτελέσματα (ειδικά σε ό,τι αφορούσε την ίδρυση επιτελείου, ο αρχικός ενθουσιασμός του συγκεντρωτικού Fisher σταδιακά εξανεμίστηκε)7. Ο Fisher ωστόσο διατήρησε ζωντανή την εγκαρδιότητα στην ανταλλαγή απόψεων με τον Corbett, αφού συμμεριζόταν τις αγωνίες του τελευταίου σχετικά με την ανεπάρκεια που χαρακτήριζε την υπόλοιπη ηγεσία του Royal Navy στην ανάπτυξη στρατηγικής σκέψης, την αναζήτηση νέων δογμάτων και την επίγνωση του ρευστού διεθνούς περιβάλλοντος. Πάρα το γεγονός ότι ο Fisher ενηλικιώθηκε σταδιοδρομικά με το στερεότυπο της αντιμετώπισης της Γαλλίας ως παραδοσιακού αντιπάλου, ο ίδιος εντόπισε έγκαιρα τον κίνδυνο της Γερμανίας και ανήγαγε το δικό της ναυτικό πρόγραμμα σε μεσοπρόθεσμη κύρια απειλή, ήδη από τις αρχές του αιώνα. Αφετέρου, είναι ενδεικτικό ότι μεταξύ θέρους 1905 και φθινοπώρου 1910, ο τότε επικεφαλής του ΓΕΝ/Α2 υποναύαρχος Ottley ανάθεσε λόγω φόρτου εργασίας και έλλειψης ειδικευμένου επιτελείου (διεύθυνσης Σχεδίων θα λέγαμε σήμερα), αλλά κι εξαιτίας της εμπιστοσύνης που έτρεφε προς αυτούς, στους Corbett και Slade να εκπονήσουν μελέτη αμφίβιας κρούσης στον κύριο βελγικό λιμένα της Αμβέρσας, σε περίπτωση αιφνιδιαστικής παραβίασης της βελγικής ουδετερότητας από γερμανικές δυνάμεις. Οι δύο άνδρες αξιοποίησαν επιλεγμένα υφιστάμενα στελέχη από τη Σχολή Πολέμου ως ad hoc επιτελικό όργανο. Στην εποχή εκείνη ανάγεται η σύμπραξη μελών της βρετανικής Ναυτικής Σχολής Πολέμου με το ΓΕΝ/Α2 στην εκπόνηση επιτελικών μελετών -πρώ-

37

Moves further north later in the war

Faroes

38 νες του εμποροβιομηχανικού επεκτατισμού του. Σύμφωνα με τον ορισμό που διατύπωσε ο ίδιος, «η Ναυτική Στρατηγική δεν υφίσταται ως διακριτός κλάδος γνωσιολογικά, και δεν είναι πάρα σκέλος της [θεωρίας της] τέχνης του πολέμου. Το αντικείμενο μελέτης για τους αξιωματικούς είναι η Τέχνη του Πολέμου, όπως αυτή εξειδικεύεται στην εκδοχή της Ναυτικής Στρατηγικής. Ο δε πόλεμος είναι μία μορφή πολιτικής διάδρασης και συγκεκριμένα μια προέκταση της εξωτερικής πολιτικής η οποία υλοποιείται όταν εισάγεται ο παράγοντας ‘δύναμη’ ως διαδικασία επίτευξης των πολιτικών επιδιώξεων» - ορισμός που έδωσε στη διάρκεια διαλέξεων το έτος 1906. Όπως το ανέπτυξε στο «Ορισμένες Αρχές…», η Θαλάσσια Στρατηγική διακρίνεται από τη Ναυτική κατά το ότι η μεν πρώτη περιλαμβάνει τα θεμελιώδη που αφορούν σε μία σύγκρουση η οποία διαθέτει θαλάσσια διάσταση και καθορίζουν το συσχετισμό των ναυτικών σχεδίων-ενεργειών με τις χερσαίες αντίστοιχες, ενώ η δεύτερη αναφέρεται αποκλειστικά στις δράσεις ενός στόλου. Η μείζων επισήμανση στη στρατιωτική ανάγνωση της επίμαχης εργασίας του και δη σε επίπεδα στρατηγικό-επιχειρησιακό, αφορούσε στην έννοια της διακλαδικότητας: σε μία εποχή στην οποία οι δυό (τότε) κλάδοι των ΕΔ ανταγωνίζονταν για μεγαλύτερα μερίδια στους αμυντικούς προϋπολογισμούς των κρατών (μηδενός εξαιρουμένου του ΗΒ 13) κι επιρροή στους σχεδιασμούς εξωτερικής πολιτικής των κυβερνήσεων τους, ο Corbett τόλμησε να εισηγηθεί τη διακλαδική συνέργεια και την αλληλεξάρτηση ως αναγκαία συνθήκη νίκης, με άξονα μάλιστα εκπαιδευτικό την συνδυασμένη εξιστόρηση των εμπλοκών του στρατού και του ναυτικού της Βρετανίας σε πολεμικές επιχειρήσεις (όχι όμως και τη συγγραφή κοινής Ιστορίας -βλ παρακάτω), αντικαθιστώντας τη μέχρι τότε απόλυτα διαχωρισμένη επίσημη πολεμική ιστορία του κάθε κλάδου. Η ιδέα στην οποία θεμελίωνε τους ισχυρισμούς του υπήρξε η ακόλουθη: οι βασικές αποστολές του ναυτικού ήταν να συνδράμει την προσπάθεια του στρατού, της διπλωματίας και των συμμάχων της χώρας στις εκάστοτε εθνικές επιδιώξεις, όπως τις όριζε η κατά νόμον υπεύθυνη κι εκλεγμένη κυβερνητική πολιτική, αντί να αναλώνεται και να αυτοεγκλωβίζεται στην «αναζήτηση κι επιδίωξη διαδοχικών Trafalgar» (δηλαδή αποφασιστικών ναυμαχιών). Εκτό-

πισε κατ’αυτόν τον τρόπο την έννοια της Αποφασιστικής Σύγκρουσης από τη μονοκρατορία που τής επιφύλασσε ο Mahan στην επιλογή των τρόπων επίτευξης της Επιθυμητής Τελικής Κατάστασης -χωρίς όμως να την αποκλείει, ασφαλώς. Άλλες πρωτοποριακές σκέψεις που εκδίπλωσε στο ίδιο έργο αφορούσαν στις δυνατότητες ενός ναυτικού σε υστέρηση να συνεχίσει να διαδραματίζει ρόλο στα πράγματα μίας σύγκρουσης, ως μέσο απειλής. Στην ίδια εργασία ανέλυσε ακόμη την ιδέα ότι εφόσον η οικονομική ευρωστία αποτελεί πολλαπλασιαστή δύναμης, ειδικά όταν αντιμετωπίζεται μία οντότητα η οποία στηρίζει την οικονομία της στο υπερπόντιο εμπόριο, αξίζει να πληγεί αυτή η συγκεκριμένη κρίσιμη δυνατότητα της14. Κάπως αναλυτικώτερες αναφορές στο έργο αυτό έχουν κατηγοριοποιηθεί και απαντώνται διάσπαρτες στο παρόν κείμενο. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος βρήκε τον Corbett λέκτορα στη Βασιλική Ναυτική Σχολή Πολέμου, η επιρροή του όμως στους κόλπους του ναυτικού υπήρξε εκθετικά μεγαλύτερη λόγω του κύρους που είχε εντωμεταξύ αποκτήσει μετά τα χρόνια διδασκαλίας και συγγραφής γύρω από την εθνική ναυτική και θαλάσσια στρατηγική. Εξαιτίας εξάλλου της σχέσης του με το διευθυντή της υπηρεσίας πληροφοριών του Ναυτικού Ε. Slade αλλά και με το νέο γραμματέα της CID (Committee of Imperial Defence) Μ. Hankey, ορίστηκε επίσημος ιστορικός της υπηρεσιακής εξιστόρησης του Πολέμου ήδη από το 1914. Η στρατιωτική ηγεσία του ναυτικού απέβλεπε με αυτή την ανάθεση στην τήρηση επαφής με τη σκέψη του και ο Corbett δεν απογοήτευσε κανένα, αφού λέγεται ότι αυτός υπήρξε ο ιθύνων νους πίσω από τις κατευθυντήριες οδηγίες που έλαβε ο J. R. Jellicoe ως αρχηγός του Grand Fleet να μην ριψοκινδυνεύσει επ’ουδενί δια της επιδίωξης ναυμαχίας τη μεταβολή της ευνοϊκής κατάστασης που είχε καταφέρει ήδη να επιβάλλει στη Βόρεια θάλασσα το βρετανικό πολεμικό ναυτικό, με τον εξ αποστάσεως και συνάμα αποτελεσματικό αποκλεισμό της Γερμανίας15. Επίσης, αναφέρεται ότι τον Ιανουάριο του 1915, ο Fisher, με την επιτελική αρωγή του Corbett, επανέφερε προπολεμικό σχέδιο μετακίνησης του μεγαλύτερου μέρους του βρετανικού στόλου κύριων μονάδων μάχης στη Βαλτική για την υποστήρξη αποβατικής ενέργειας βρετανορωσικού στρατεύματος στις ακτές της Πομερανίας,

«σε απόσταση 90 μιλίων από το Βερολίνο», προοπτική που απέρριψε ο Churchill όχι λόγω ατολμίας, αλλά επειδή θεώρησε ότι η εφαρμογή του προϋπέθετε τον αποκλεισμό όλων των γερμανικών λιμένων της Βόρειας θάλασσας με άλλα μέσα -και οι επιδόσεις των βρετανικών ναρκών δεν ήταν ενθαρρυντικές για κάτι τέτοιο. Ο Churchill εξάλλου τασσόταν υπέρ ναυτικών επιχειρήσεων στη Βαλτική με σκοπό να πληγούν ή και να διακοπούν οι εμπορικές συναλλαγές της Γερμανίας με τη Σκανδιναβία μάλλον, πάρα έχοντας κατά νου κάποιο προγεφύρωμα που θα κατέληγε σε προέλαση μέχρι τη γερμανική πρωτεύουσα. Λίγο αργότερα, πρόσθετοι λόγοι, δηλαδή η διοχέτευση πόρων στην ατυχή εκστρατεία της Καλλίπολης, οδήγησαν στη ματαίωση της απόβασης στη Βαλτική16. Όταν η γερμανική ηγεσία επιχειρηματολόγησε κατά του ναυτικού αποκλεισμού που τής είχε επιβληθεί από τους αντιπάλους τους κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποκαλώντας τον βαρβαρικό μέσο ολοκληρωτικού πολέμου στρεφόμενο εναντίον των πολιτών και του παγκόσμιου εμπορίου αδιακρίτως (νύξη που δεν άφησε ασυγκίνητη την αμερικανική πλευρά), η ανάμιξη του στο ζήτημα απαιτήθηκε και για πολιτικούς λόγους, για να μην υποχρεωθούν δηλαδή κυβερνητικά στελέχη ή η ανώτατη στρατιωτική ηγεσία του ΗΒ να τοποθετηθούν επί των συγκεκριμένων αιτιάσεων. Ο Corbett που είχε επεξεργαστεί και αυτήν τη διάσταση της ναυτικής στρατηγικής ήδη από το 1907, ανέλαβε να συγγράψει τη δημόσια απάντηση της βρετανικής κυβέρνησης, προσεκτικά ώστε να μην διασαλευθούν οι κρίσιμες διατλαντικές και λοιπές σχέσεις μεταξύ Λονδίνου και Washington, αλλά και ώστε να πείσει το κοινό στο εσωτερικό του ΗΒ. Σε ένδειξη αναγνώρισης των υπηρεσιών του προς την πατρίδα του, τού απονεμήθηκε τίτλος ευγένειας το 191717. Στα ελάχιστα σημεία των προσεγγίσεων του που εγείρουν αντιρρήσεις, συγκαταλέγεται ένα το οποίο σχετίζεται με την παραβίαση της αρχής της ενότητας διοίκησης που εισηγήθηκε, αυτός ο κατά τα άλλα διαπρύσιος κήρυκας των συνδυασμένων επιχειρήσεων: σύμφωνα με όσα υποστήριξε κατ’επανάληψη, δεν μπορεί να νοηθεί ανώτατος διακλαδικός διοικητής θεάτρου επιχειρήσεων, αφού σε κάθε φάση της μία συνδυασμένη επιχείρηση έχει κυρίως ναυτικό ή κυρίως χερσαίο χαρακτήρα και γι’αυτό πρέπει να αναγνωΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

39 ρίζεται το σχετικό προβάδισμα IIβ΄. Ως εισηγητής στον εκάστοτε κύρια υπεύθυστρατηγικής: νο Κλάδο. Τούτη η προσέγγιση υιοθετήθηκε κατά την εκστρας εισηγητής στρατηγικής, τεία στην Καλλίπολη σε όλες ο Corbett αξιοποίησε τον της τις φάσεις και θεωρήθηκε Clausewitz σαν αφετηριααξιοσημείωτο ότι λειτούργηκό σημείο εκδίπλωσης των προσε αποτελεσματικά ακόμη και σωπικών του συλλογισμών -ενώ ο κατά την απόβαση αλλά και Mahan συνέθεσε τις σκέψεις του με την εκκένωση. Σύμφωνα με τον εκείνες του Jomini22. Clausewitz και Corbett η εμπεδωμένη στην Corbett συμφωνούν ότι μία Θεωπράξη διακλαδικότητα χωρίς ρία Πολέμου α) αναπτύσσεται πρωτην ανάγκη κοινής αλυσίδας τίστως προς όφελος του δημόσιου διοίκησης απέδωσε εντυπωεθνικού συμφέροντος, β) δεν γίνεσιακά ειδικά κατά την εκ φύσεται να αποτελέσει υποκατάστατο ως ευαίσθητη και απαιτητική της προσωπικής εμπειρίας και κρίφάση της απαγκίστρωσης των σης ως διακριτή επιστήμη, γ) είναι χερσαίων τμημάτων που ακοεκπαιδευτικό βοήθημα, δ) καλείται λούθησε την αποδοχή, από να δώσει απαντήσεις απαλλαγμένες πλευράς της συμμαχικής πολιαπό φιλοδοξίες διατύπωσης τελεσίτικοστρατιωτικής ηγεσίας, της δικων θεσφάτων πάνω στο θεμελιώαποτυχίας της εκστρατείας18. δες ερώτημα «ποια είναι η φύση του Σοβαρή μειονεξία του υπήρξε πολέμου». Σε αντίθεση με το Mahan, η υποβάθμιση της υποβρυχιαΠηγή: M. Gilbert, The Routledge Atlas of the First World War ο βρετανός στοχαστής δεν μετέφεκής απειλής και η συνακόλουρε άκριτα τα συστήματα σκέψης χερσαίγελματιών στρατιωτικών: την καχυποψία θη απουσία εκτενούς ενασχόλησης με ων εισηγητών στρατηγικής, ούτε ανέπτυτον ανθυποβρυχιακό αγώνα όπως και με και το σκεπτικισμό, ειδικά αν δεν αναπαξε μία Γενική Θεωρία, αλλά προτίμησε να το επιβεβλημένο της συγκρότησης νηο- ράγει μηχανιστικά στερεότυπα σε ό,τι επικεντρωθεί στη φύση της θαλάσσιπομπών -αυτά όμως υπήρξαν πεδία στα αφορά την Ιστορία, και τη δυσκολία της ας στρατηγικής και στους σκοπούς του οποία παρέβλεψε πολλά απαραίτητα μέ- αναγωγής των ιστορικών παραδειγμάτων ναυτικού αγώνα23. Στις πρωτότυπες ιδέτρα και η ίδια η ηγεσία του Royal Navy την σε αξιοποιήσιμα σύγχρονα υποδείγματα ες του Corbett εξέχουσα θέση κατέχουν ίδια περίοδο19. όταν επεξεργάζεται ιδέες Στρατηγικής. δύο: η έννοια της «συγκέντρωσης δύναΗ συνεισφορά του στη σύλληψη μίας Ο Corbett απευθυνόταν σε κοινό που, ως μης» (Concentration of Force) κι εκείνη συγκροτημένης θαλάσσιας στρατηγικής αποτελούμενο συνειδητά ή ασυνείδητα του «περιορισμένου πολέμου» (Limited του ΗΒ συνίστατο στις ιδέες που ανέπτυ- από οπαδούς του εξελικτισμού, δεν ήταν Warfare). ξε σε αμφότερες τις διαλέξεις του και τις κατ’αρχάς εξοικειωμένο προς τις έννοιες Σε σχέση με την πρώτη, διαφοροποιγραπτές εργασίες του και υπήρξε κεφα- «ακανόνιστη ροή», «σπειροειδείς τροχιές» είται από τον πρώσο επισημαίνοντας ότι λαιώδης για τη μετεξέλιξη της στρατηγι- και «παλινδρομήσεις» στο ρου της Ιστοη συγκέντρωση δυνάμεων στο θαλάσκής σκέψης του βρετανικού πολεμικού ρίας, με αποτέλεσμα οι απόπειρες των σιο πεδίο δεν αποτελεί τον υψηλώτερο ναυτικού στις πρώτες δύο δεκαετίες του αναγωγών να ηχούν μάλλον ως απλοϊκές και απλούστερο νόμο στρατηγικής λόγω ου 20 20 αιώνα . παραβολές, ενώ επίσης θεωρείτο ότι ανα- φυσικών, εγγενών χαρακτηριστικών του μιγνυόταν στη σφαίρα των σοβαρότερων υδάτινου στοιχείου. Επιπλέον, όσο μεγαII. Ακολουθεί κάποια αδρομερής από τα αντικείμενα εργασίας τους, για τα λύτερη η συγκέντρωση δύναμης, τόσο αποτίμηση της προσφοράς του οποία ίσως μόνον εκείνοι δικαιούνταν να περισσότερες θαλάσσιες οδοί διέλευεκφέρουν άποψη. Επιπροσθέτως, η διδα- σης ή / και άλλα σημεία ενδιαφέροντος βάσει των ιδιοτήτων υπό τις οποίες σκαλία θεωρίας υπήρξε απαιτητικό έργο, μένουν αφύλακτα, εν τέλει τόσο συρριλειτούργησε σε σχέση με το Royal όπως ο ίδιος αναγνώριζε. Ο Corbett θε- κνώνεται η δυνατότητα άσκησης θαλασNavy, ως διδάσκων, ως εισηγητής ωρείτο επίσης δυσνόητος διαλεκτής, όχι σίου ελέγχου, ενώ επίσης καθίσταται δυστρατιωτικής στρατηγικής, ως ιδιαίτερα μεταδοτικός λόγω του μαιαν- σχερέστερη η απόκρυψη προθέσεων και θεωρητικός και ως ιστορικός: δρικού τρόπου εκδίπλωσής των σκέψεων κινήσεων λόγω του όγκου της δύναμης. του, μειονέκτημα που παραδεχόταν και Ο Corbett δεν δίστασε να προτείνει διαIIα΄. Ως διαλέκτης ο ίδιος. Με πεδίο αναφοράς τη διδασκα- σπορά των μοιρών σε αναλογία προς τον ι επιδόσεις του σαν δασκάλου στην λία της Ιστορίας, παρόλο που προσπάθη- αριθμό των εχθρικών ορμητηρίων και το εκπαιδευτική πράξη, κατοπτρίζουν σε να θεραπεύσει τις δομικές αδυναμίες συνολικό μήκος της προς κάλυψη ακτοκαι συνοψίζουν τις δυσχέρειες που του συστήματος στο κρίσιμο εναρκτήριο γραμμής. Εισηγήθηκε ακόμη ως λύση την αντιμετωπίζει ένας πολίτης ο οποίος κα- στάδιο τους, δηλαδή κατά τη διδασκαλία έννοια της παραπλάνησης με τα εξής νολείται να διδάξει δύο κρίσιμα αντικείμενα της Ιστορίας στη Δοκίμων, απέτυχε να δι- ήματα: η δύναμη θα είναι καλό να υπο(Ιστορία και Στρατηγική) σε κοινό επαγ- ατρήσει τα επίμαχα στεγανά21. κριθεί διασπορά χωρίς να απωλέσει την

Ω

Ο

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

40 πραγματική δυνατότητα ακαριαίας συγκέντρωσης, εκμεταλλευόμενη φυσικά κι τεχνητά πλεονεκτήματα (ως τέτοια νοούνται: η όποια εύνοια παρέχει στη φίλια δύναμη η ναυτική γεωγραφία, οι ασφαλείς επικοινωνίες και ο απρόσκοπτος συντονισμός, τα μέσα συλλογής πληροφοριών κι επιτήρησης). Η φίλια δύναμη είναι σκόπιμο κατά τον Corbett να διατηρείται σε κατάσταση «χωρίς μορφοποιημένη φυσιογνωμία» (υπο την έννοια της αποφυγής πρόωρης συγκρότησης “Task Force”), με σκοπό την απόκρυψη των προθέσεων και του σχεδίου, που κατ’επέκταση δεν θα αποκάλυπτε Κρίσιμες Τρωτότητες, Κρίσιμες Δυνατότητες και δεν θα παρείχε στον αντίπαλο τη δυνατότητα εντοπισμού των φίλιων Κρίσιμων Απαιτήσεων οι οποίες θα αναχθούν σε ΑΝΣΚ του εχθρού, ενώ επίσης η πρόωρη συγκρότηση δύναμης συγκεκριμένης σύνθεσης συχνά δεν επιτρέπει έγκαιρες αναπροσαρμογές βάσει απρόβλεπτων μεταβολών (όσο κι αν έχει καταβληθεί προσπάθεια πρόνοιας εναλλακτικών εκδοχών κατά την αρμόδια φάση της Σχεδίασης). Επιχειρησιακά, μία ιδέα ενεργείας επιτρέπεται να περιλαμβάνει την εισαγωγή κάποιου δολώματος, στο πλαίσιο της δήθεν αδυναμίας, που όμως για να μην σπαταληθεί σε υποχρεωτική θυσία, θα πρέπει να αποτελεί τμήμα μίας συνολικώτερης φίλιας δράσης και να τού παράσχεται (ειδικά αν πρόκειται για μέρος της φίλιας στρατιωτικής δύναμης) η δυνατότητα έγκαιρης απεμπλοκής πριν καταστραφεί, ή να έχει προβλεφθεί η έγκαιρη παροχή κάλυψής του από το κύριο μέρος της φίλιας δύναμης. Ο βασικός σκοπός της παραπλάνησης του αντιπάλου είναι να ρυμουλκηθεί σε σύγκρουση με όρους που θα τού έχει καλλιεργηθεί η εντύπωση ότι τον ευνοούν, σημαίνει δηλαδή εν τέλει επέμβαση στην εχθρική Επίγνωση της Κατάστασης24. Σε ό,τι αφορά τις έννοιες «Περιορισμένος» και «Απεριόριστος» Πόλεμος, ο Clausewitz τους κατηγοριοποίησε αναλόγως με τον αν περιλαμβάνουν τέτοιους σκοπούς ή / και μέσα ενός τουλάχιστον από τους αντιμαχόμενους καθώς και αν έχουν επιθετική ή αμυντική κυρίαρχη μορφή. Αφού τού απέδωσε (ίσως και καθ’υπερβολήν) τα εύσημα αρχικής σύλληψης της ιδέας του Περιορισμένου Πολέμου, ο Corbett δεν δίστασε να διαφοροποιηθεί σημαντικά από τον πρώσο. Σύμφωνα με τον πρώτο, η ευελιξία του ναυτικού κλάδου, επιτρέπει σε όποιον

υπερέχει κατά θάλασσα, ελισσόμενο «κατά εξωτερικάς γραμμάς», να απειλήσει κατά βούληση χωροχρονικά τον αντίπαλο. Ο ίδιος ο Corbett αναγνώριζε πως η εφαρμογή της ιδέας του Περιορισμένου Πολέμου ασφαλώς δεν επιδέχεται άκριτες γενικεύσεις: σαν αναγκαίες προϋποθέσεις επιλογής του όρισε την παρεμβολή μεγάλων αποστάσεων και θαλλάσιων εκτάσεων μεταξύ των αντιπάλων, ενώ συνήθως στην ηπειρωτική Ευρώπη εμπλέκονταν σε συγκρούσεις δυνάμεις άμεσα γειτονικές που τις χώριζαν χερσαία σύνορα, οπότε η κλιμάκωση ήταν αναπόδραστη και συχνά ανεξέλεγκτη (Clausewitz και Jomini ανέπτυξαν τις θεωρίες τους έχοντας κατά νου αυτά τα πεδία αναφοράς). Ο Περιορισμένος Πόλεμος ενδείκνυται για νησιωτικές δυνάμεις με ναυτική υπεροχή (κατά τα άλλα όμως πεπερασμένες γεώδημογραφικές δυνατότητες) και ικανότητα απόκτησης θαλάσσιου ελέγχου τέτοιου που να επιτρέπει την απομόνωση ενός συγκεκριμένου πεδίου μάχης / θεάτρου επιχειρήσεων / εδάφους_υπο_κατάληψη_με_χαρακτήρα_ΑΝΣΚ και ταυτόχρονα την απαγόρευση στον αντίπαλο εκτέλεσης απόβασης στη φίλια επικράτεια (A2/AD θα λέγαμε με σημερινούς όρους, όμως με μέσο και πάλι το πολεμικό ναυτικό στο σκεπτικό του Corbett), ώστε τα φίλια στρατηγικά Κέντρα Βάρους να μπορούν να μείνουν απρόσβλητα ή να είναι τουλάχιστον υπερασπίσιμα25. Περιγράφει την ενδεδειγμένη στρατηγική μίας δύναμης η οποία, αφότου σε πρώτο χρόνο επεκτάθηκε επιτυχώς εκμεταλλευόμενη ευνοϊκές συνθήκες, έπειτα σχεδιάζει τη διατήρηση των κεκτημμένων απέναντι σε επιβουλές, μεταπίπτει δηλαδή σε στρατηγικά αμυνόμενη, χωρίς ωστόσο να αυτοεξαιρείται από επιθετικές πρωτοβουλίες σε επιχειρησιακό και τακτικό επίπεδο (προσέγγιση η οποία θυμίζει έντονα την Αθηναϊκή Στρατηγική της Εξουθένωσης που πρότεινε ο Περικλής κατά την εναρκτήρια φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν η συνολική κατάσταση της Αθήνας ταυτιζόταν σχεδόν με εκείνην του ΗΒ μεταξύ 18ου και αρχών του 20ου αιώνα). Αποφεύγει την αποφασιστική σύγκρουση κατά το ότι θέτει σε κίνδυνο ανατροπής την ευνοϊκή γι’αυτήν κατάσταση στρατηγικά. Διατηρώντας περιθώρια ελιγμών, κρατιέται μακρυά από το επικίνδυνο δίπολο «κλιμάκωση ή ήττα», αρνείται όμως στον αντίπαλο την επίτευξη στρατηγικής ανατρο-

πής. Σύμφωνα με τον Corbett, η προβολή ισχύος που θα αποφέρει διπλωματικές συμμαχίες, οι θαλάσσιοι αποκλεισμοί, οι απειλές αποβάσεων (είτε ως επιδρομές, είτε με σκοπό τη δημιουργία επεκτάσιμων προγεφυρωμάτων), η παρακώλυση των θαλάσσιων συγκοινωνιών και μεταφορών του αντιπάλου από πλευράς μίας θαλασσοκράτειρας, οδηγούν κάποια δύναμη με περίσσεια χερσαίας ισχύος -όχι όμως ανεπηρέαστη από τις εξελίξεις στο υδάτινο στοιχείο-, σε προοδευτική αδυναμία ή / και Πρόωρη Κορύφωση της επιθετικής ή της αμυντικής της δυνατότητας. Τότε και μόνον τότε, αφότου έχει επιτευχθεί συρρίκνωση ισχύος του αντιπάλου, επιτρέπεται αλλά και επιβάλλεται να αναληφθεί το ταχύτερο δυνατό πρωτοβουλία στην κατεύθυνση της επιδίωξης σύναψης Αποφασιστικής Σύγκρουσης ή κάθε άλλης μορφής επιθετικής ενέργειας που θα έχει ως σκοπό είτε την άνευ όρων συνθηκολόγηση του αντιπάλου είτε την επαναφορά στο ευνοϊκό status quo ante26. Από τη στιγμή που το ανθρώπινο είδος αναπτύσσει πολιτισμό επι χερσαίου περιβάλλοντος υπενθύμισε ο Corbett, βασικές αποστολές ενός ναυτικού είναι: _να επιβάλλει αποκλεισμούς που θα στερήσουν τις εχθρικές ένοπλες δυνάμεις από τη διοικητική μέριμνα που χρειάζονται ή ακόμη και θα κάμψουν τη θέληση μίας κοινωνίας για συνέχιση του πολέμου και _να απαγορεύσει στον αντίπαλο κάθε αντίστοιχη ενέργεια27. Όπως ήταν αναμενόμενο, η αποκαθήλωση της ναυμαχίας από την πρωτοκαθεδρία των επιδιώξεων ή ακόμη και των λόγων ύπαρξης ενός πολεμικού ναυτικού (και δη του πανίσχυρου βρετανικού) επέσυρε τη μήνιν αρκετών στελεχών του τελευταίου, που προσήψαν στον Corbett βλάσφημο πνεύμα και καλλιέργεια κλίματος ηττοπάθειας, σύμφωνα με το πώς αντιλήφθηκαν τα λεγόμενα του28. Κύρια συνεισφορά του Corbett εντούτοις, υπήρξε εκείνη η οποία πυροδότησε και τη μεγαλύτερη αμφισβήτηση μεταξύ των κύριων καταναλωτών των ιδεών του, των αξιωματικών του Royal Navy δηλαδή: αφού διαχώρισε τον έλεγχο σε απόλυτο (Κυριαρχία), σχετικό («λειτουργικό») και σε υπο αμφισβήτηση, με παρρησία επισήμανε ότι η επίτευξη του θαλάσσιου ελέγχου είναι δυνατή μόνο κατά τόπους και πρόσκαιρα. Σε ό,τι αφορά την επιδίωξη της κυριαρχίας στη θάλασσα, την χαρακτήρισε δυνητικά επιζήμια χίμαιρα, επειδή, ειδικά στους ωκεανούς ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

53

North Atlantic

41

NORWAY Scapa Flow Jellicoe

DENMARK

Firth of Forth

Horns Reef

North Sea

24 Jan. 1915 Dogger Bank

28 Aug. 1914 Heligoland Bight

an al

Dogger Bank

el C

U N I T E D

Ki

Rosyth

31 May 1916 Jutland

per Hip

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Απαίτηση να ανεφοδιάζεται απρόσκοπτα το υπερπόντιο εκστρατευτικό τους σώμα, ανήγαγαν σε ΑΝΣΚ την καταστροφή των εχθρικών στόλων που θα μπορούσαν, αν δρούσαν ή έστω υπήρχαν, να μετατρέψουν σε Κρίσιμη Τρωτότητα τη δια θαλάσσης περαιωνόμενη Διοικητική Μέριμνα των στρατευμάτων τους στη Μαντσουρία.

0 100 Κατ’επέκταση, διέθεσαν τον Km επιτελικό σχεδιασμό των επιχειρήσεων του στρατού προς Forces at Jutland όφελος των ναυτικών επιχειNo. of ships (with ships lost in brackets) ρήσεων μέχρι να επιτευχθεί η German British εξάλειψη του ρωσικού ναυτιBattleships 16 (1*) 28 Battlecruisers 5 (1) 9 (3) κού ως απειλής για τις επόμεPre-dreadnought battleships 6 – Armoured cruisers – 8 (3) νες φάσεις των χερσαίων επιLight cruisers 11 (4) 26 Destroyers 61 (5) 78 (8) χειρήσεων.

Seaplane carriers – 1 Minelayers – 1 Η διακλαδικότητα που Total 99 (11) 151 (14) εισηγήθηκε, δεν τον οδήγηTotal tonnage lost 62,230 111,980 *Pre-dreadnought σε σε γενικεύσεις: αντίθετα, Πηγή: Matthew Hughes and William J. Philpott, The Palgrave πρότεινε ένα μείγμα δύναμης συγκεκριμένης κάθε φορά Concise Historical Atlas of the First World War. αναλογίας, σύμφωνα με τις τών των ΗΠΑ που εμφανίστηκε το 1992- εκάστοτε επικρατούσες συνθήκες. Πρόυπο την επωνυμία «απ’τη Θάλασσα». τεινε να μην επενδύονται υπερβολικές ελ«Απαιτούμε από τη ναυτική μας στρατη- πίδες όταν μία ναυτική δύναμη οδηγείται γική όχι απλά να αποσκοπεί στο θαλάσ- σε απεριόριστη σύγκρουση με μία χερσιο έλεγχο ή τον έλεγχο των ΘΟΔ ή στην σαία, ενώ αντίθετα συμβούλευσε να αναεπικράτηση επι των αντίπαλων στόλων, μένονται πολλά από το πολεμικό ναυτικό αλλά σε μία συνολικώτερη ενατένιση της όταν διεξάγονται περιορισμένοι πόλεεθνικής στρατιωτικοδιπλωματικής προ- μοι εναντίον μικρομεσαίων και μακρισπάθειας» υποστήριξε στο έργο του για νών γεωγραφικά αντιπάλων. Δεν έπαψε τον Επταετή Πόλεμο. ποτέ να υπενθυμίζει ότι διακλαδικότητα Επίσης υπενθύμισε ότι η σύνθεση της δεν σημαίνει κατάργηση των οριών μεταναυτικής και της χερσαίας στρατηγικής ξύ των κλάδων, αφού ο καθένας εξακοήταν η ενδεδειγμένη οδός σε επίπεδο γε- λουθεί να διαθέτει διακριτό αφετηριακό νικών επιτελείων, σε μία εποχή όπου τα σημείο λόγου ύπαρξης (και όχι απλώς διθέατρα επιχειρήσεων συνδέονταν τόσο αφορετικών παραδόσεων)32. πολύ και σε πραγματικό χρόνο ώστε μάλΜε βάση τους ΑΝΣΚ ο Corbett διέκριλον να πρέπει να μιλάει κανείς για αμφί- νε τα είδη ναυτικού αγώνα σε: α) εξαβιες επιχειρήσεις (στο συμπέρασμα αυτό σφάλισης Θαλασσίου Ελέγχου ή αντίκατέληξε αναλύοντας το ρωσοϊαπωνικό στροφα απαγόρευσης / παρακώλυσης πόλεμο του 1904-1905, ο οποίος εκτυ- του και β) ενάσκησης αυτού (του Θαλασλίχθηκε αν και όχι αποκλειστικά σε πα- σίου Ελέγχου). Αν η φίλια δύναμη υπερτεράκτια ύδατα, πάντως σε περιορισμένες ρεί, η εξασφάλιση λαμβάνει είτε τη μορθαλάσσιες εκτάσεις, αφού το διακύβευμα φή αποκλεισμού ναυστάθμων, λιμένων ήταν σαφώς οροθετημένο γεωγραφικά)31. και λοιπών ορμητηρίων είτε / και ναυΑξιοποιώντας κανείς διασταλτικά όρους μαχίας. Αν η φίλια δύναμη υστερεί, ενδετης επιχειρησιακής τέχνης ώστε να γί- δειγμένη μέθοδος δράσης είναι η «ενερνει αντιληπτή η γωνία υπό την οποία ο γός άμυνα» που νοείται ως διατήρηση της Corbett ανέλυσε αυτήν την σύγκρουση, κύριας δύναμης σε ασφαλή ύπαρξη αλλά θα μπορούσε να πει το ακόλουθο: οι Ιά- και ενεργό κατάσταση, ώστε να συνιστά πωνες στρατηγοί αποδέχθηκαν ότι αφού εξ υποστάσεως απειλή, την οποία απειλή το φίλιο Κέντρο Βάρους ήταν η Κρίσιμη ιδανικά θα επαληθεύει με αιφνιδιαστικές Beatty

+ eer Sch

της εποχής του, υπήρξε μη επιτεύξιμος σκοπός. Βάσισε την άποψη του στο επιχείρημα ότι εν αντιθέσει με τις χερσαίες διαδρομές που είναι συγκεκριμένες, είτε ως δρομολόγια διοικητικής μέριμνας είτε ως γεωγραφικοί άξονες προέλασης που ή κατέχονται εδαφικά και καθ’ολοκληρίαν ή όχι, στην περίπτωση της θάλασσας, λόγω φύσης του υγρού στοιχείου και των εκτάσεων της, αυτή πρακτικά ως επι το πλείστον αξιοποιείται από όλους τους αντιμαχόμενους -πολλές φορές και ταυτόχρονα, είναι δε η προσπάθεια ελέγχου περασμάτων (πορθμών) η μόνη κατηγορία σημείων που δικαιούται κανείς να μιλήσει για κυριαρχία29. Η ολοκληρωτική επικράτηση (Κυριαρχία) και δη δια της σύναψης αποφασιστικής ναυμαχίας είναι δύο βασικά εργαλεία, όχι όμως τα μόνα για την τελική επιτυχία σε μία σύγκρουση. Οι νίκες σε ναυμαχίες δεν μεταφράζονται πάντοτε σε επιτυχείς εκβάσεις πολέμων. Επιπλέον, μία αποφασιστική σύγκρουση στη θάλασσα είναι ευκολώτερο να αποφευχθεί συγκριτικά με μίαν αντίστοιχη χερσαία -και πιθανότερο να συμβεί, αφού ο υστερών αριθμητικά, είναι στατιστικά πιθανότερο να επιδιώξει αυτό ακριβώς (την αποφυγή της ναυμαχίας). Άλλοτε πάλι, μία πύρρειος νίκη, χρονικές πιέσεις, ή ένα παράκτιο / περιορισμένο περιβάλλον (όπου η στεριά συνεχίζει να «επεμβαίνει» στη θάλασσα) δεν επιτρέπουν στην καταναυμάχηση του αντιπάλου να μετουσιωθεί σε συνολική επικράτηση. Ακόμη και η θετική έκβαση μίας αποφασιστικής σύγκρουσης παράγει πρόσκαιρα ευνοϊκά αποτελέσματα αν δεν συνοδεύεται από μακράς πνοής βιώσιμο πολιτικό πλαίσιο μεταπολεμικής συνύπαρξης των αντιμαχόμενων -ειδικά αν πρόκεται για γείτονες και δη ισοδύναμους (συγκλίνοντας ακόμη και ο Clausewitz σε αυτό). Η ευκαμψία των ιδεών που συνέλαβε και διατύπωσε βοήθησαν κατά τόπους και εποχές στη διάκριση μεταξύ «στόλων επικράτησης» και «στόλων εκμετάλλευσης» (και μάλιστα προς όφελος των δεύτερων), υπο την έννοια ότι ο θαλάσσιος έλεγχος δεν συνιστά αυτοτελή σκοπό, αλλά μέσο που μεταφράζεται σε άλλη κατηγορία αγαθού (προβολή ισχύος / υποστήριξη ΔΜ χερσαίου στρατεύματος / αμφίβιες επιχειρήσεις)30. Το σκεπτικό του σε αυτό το σημείο παραπέμπει στη σύγχρονη αμερικανική στρατηγική -Λευκή Βίβλο και δόγμα του ναυτικού και του σώματος των Πεζοναυ-

Wilhelmshaven

KINGDOM

22 Sep.1914 loss of Aboukir, Cressy, La Hogue

Harwich

HOLLAND

Portsmouth

Chatham

Plymouth

FRANCE

BELGIUM

GERMANY

42 επιθέσεις στις θαλάσσιες ανεφοδιαστικές γραμμές του εχθρού. Ως ενάσκηση Θαλασσίου Ελέγχου, ο Corbett κατονόμασε την απαγόρευση εχθρικής απόβασης στη φίλια επικράτεια, την προστασία των φίλιων θαλάσσιων μεταφορών και την απαγόρευση ή έστω η σοβαρή παρακώλυση των εχθρικών, καθώς και την ευχερή διεξαγωγή και υποστήριξη αμφίβιων επιθετικών επιχειρήσεων. Για την απαγόρευση της απόβασης πρόκρινε ως Αποφασιστικό Σημείο την καταστροφή του εχθρικού τμήματος απόβασης (και όχι των συνοδών πολεμικών, ερχόμενος έτσι σε αντίθεση με το μεταγενέστερο Milan Vego σε αυτό το σημείο). Τόνισε τη δυνατότητα αιφνιδιασμού του αντιπάλου όταν επιχειρείται απόβαση στη δική του επικράτεια, αφού είναι δυνατόν (αν βοηθά η γεωγραφία, δηλαδή μία εκτεταμένη ηπειρωτική ακτογραμμή) να διατηρείται σε αμφιβολία για το κατά πόσο η ενεργούμενη δράση αποτελεί την κύρια προσπάθεια ή απλή παραπλάνηση. Στην υπεράσπιση των φίλιων θαλάσσιων μεταφορών η αμυνόμενη δύναμη υπερτερεί σύμφωνα με τον Corbett γιατί ως αποφασιστικής σημασίας γι’αυτήν την αποστολή προσδιορίζει την άμυνα των βρόγχων (πορθμών). Όρισε τέλος σε 4 τα κύρια συστατικά μίας αποβατικής δύναμης: το μεταφερόμενο στράτευμα ή / και το υλικό του, τα μεταγωγικά πλοία, τα συνοδευτικά της νηοπομπής και τη μοίρα κύριων μονάδων μάχης που θα κάλυπτε την όλη κίνηση33. Αναφορικά με την έννοια του αποκλεισμού, διαχώρισε αυτόν σε θαλάσσιο και ναυτικό. Σαν θαλάσσιο αποκλεισμό όρισε την την κατάσταση όπου οι θαλάσσιες μεταφορές και συγκοινωνίες ενός εχθρικού κράτους έχουν οδηγηθεί στην κατάρρευση, ως αποτέλεσμα φίλιων δράσεων διακοπής της εμπορικής χρήσης των λιμένων του και των συνδετήριων με αυτά διεθνών θαλάσσιων δρόμων (που ορισμένοι από αυτούς συνδέουν και τα εθνικά λιμάνια μεταξύ τους), ενώ ειδικά σε ό,τι αφορά τον δεύτερο (το ναυτικό αποκλεισμό), διευκρίνισε ότι μπορεί να υλοποιηθεί είτε ως «κλειστός» είτε ως «ανοικτός». Ως «κλειστό» όρισε την επιβολή απαγόρευσης εξόδου των εχθρικών στόλων από τα ορμητήρια του και έκρινε ότι αυτός μπορεί να επιτευχθεί σε περιορισμένο χωροχρονικό πλαίσιο γιατί, αφενός μεν δεν οδηγεί σε καταστροφή της εχθρικής δύναμης (που εξαναγκάζεται να παραμείνει στην ασφάλεια των ναυστάθ-

μων του), ενώ αφετέρου είναι σχεδόν πάντοτε και δαπανηρός σε φθορά εξαιτίας της κόπωσης ανθρώπων και υλικού που λειτουργούν μακρυά από τις βάσεις τους. Σαν «ανοικτό» όρισε εκείνες τις συνθήκες στραγγαλισμού ενός πολεμικού ναυτικού που θα υποχρεώσουν την ηγεσία του σε εγκατάλειψη των αρχικών σχεδιασμών του και απόφαση εξόδου για σύμμετρη σύγκρουση υπο δυσμενείς γι’αυτό συνθήκες. Στο ναυτικό αποκλεισμό εμπλέκονται οι κύριες μονάδες μάχης ενός στόλου, ενώ το θαλάσσιο τον αναλαμβάνουν τα καταδρομικά. Ο Corbett συσχέτισε τον «ανοκτό» ναυτικό αποκλεισμό με τον θαλάσσιο αντίστοιχο κατά το ότι ο δεύτερος ρυμουλκεί τον αντίπαλο σε συγκρούσεις υπεράσπισης των ζωτικών του θαλάσσιων ανεφοδιαστικών αρτηριών (στο μέτρο που εξαρτάται από αυτές). Θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει ότι αυτό το υβρίδιο αποκλεισμών επέλεξε η βρετανική πλευρά στη σύγκρουση της με την αυτοκρατορική Γερμανία (αν και το Royal Navy ενσωμάτωσε στα τακτικά του δόγματα τη σχετική ικανότητα μόλις το 1912)34. Οι έννοιες του θαλάσσιου και του ναυτικού αποκλεισμού (ειδικά στην εκδοχή του εχθρικού πολεμικού ναυτικού που καθίσταται ανήμπορο να προστατεύσει τα αγαθά των θαλάσσιων συγκοινωνιών, μεταφορών κι εμπορίου της δικής του πλευράς) κρύβουν βαθύτερα το νόημα του ολοκληρωτικού πολέμου, όπως απέδειξε ο λιμός στον οποίο υποβλήθηκε ο γερμανικός πληθυσμός στο β’μισό του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, και προξενούν τελικά την προσβολή των συμφερόντων μεγάλων τμημάτων των μεσαίων και των κατώτερων τάξεων του εχθρού, παράγωντας πιέσεις προς την ηγεσία της χώρας για τερματισμό του πολέμου. Αν και οι αναθεωρημένες προσεγγίσεις της συνεισφοράς του θαλάσσιου αποκλεισμού της Γερμανίας κάνουν λόγο για αναγκαία (αλλά όχι και ικανή) συνθήκη προς την κατεύθυνση της τελικής κατάρρευσης της χώρας, αφού σε επίπεδο απόλυτων αριθμών οι απώλειες σε ανθρώπους και συναλλαγματικά αποθέματα υπήρξαν ανεκτές, οι ψυχολογικές συνέπειες είναι «μεσοπρόθεσμα τοξικές» για την Οικονομία. Το κράτος περιορίζεται υποχρεωτικά σε δαπανηρές συναλλαγές μέσω τρίτων αλλά και σε παρασκηνιακές μορφές παρασιτικού εμπορίου οι οποίες με τη σειρά τους επιφέρουν απότομους πλουτισμούς και πτώσεις, ανατροπή των ενδοταξικών

κοινωνικών συσχετισμών και μία κοινωνικοοικονομική αναταραχή από την οποία πλήττεται δομικά η αντίπαλη οντότητα σε αυτά τα Κέντρα Βάρους της, συχνά με απαίτηση παρέλευσης ικανού χρόνου μέχρι να βρεθούν νέες ισορροπίες35. Όλα τα ανωτέρω, μπορούν να συνοψιστούν στην κατάταξη του Corbett μεταξύ των απολογητών της «έμμεσης προσέγγισης», που θιασώτης της μεταξύ άλλων υπήρξε μεταγενέστερα ο επιδραστικός sir Β. Liddell Hart (ο οποίος επηρεάστηκε βαθειά από τον Corbett36) κι εντέλει ανάγονται στην κατά Sun Tzu «Τέχνη του Πολέμου»: ο Πόλεμος συνιστά έκφραση εξαπάτησης, η Επιθυμητή Τελική Κατάσταση οφείλει να επιτυγχάνεται με τον οικονομικώτερο δυνατό τρόπο σε κάθε επίπεδο (αίματος, συλλογικής αίσθησης αποτυχίας και απώλειας αυτοσεβασμού, επένδυσης σε χρόνο και υλικοοικονομικούς πόρους, εκτροπής μίας κοινωνίας σε κατακτητικής) και μόνο στην ιδεατή περίπτωση γίνεται να είναι απεριόριστος στους σκοπούς του αλλά να διεξάγεται με περιορισμένα μέσα. Η συνδρομή του Corbett υπήρξε κεφαλαιώδης στην προπολεμική μόρφωση τόσο του ειδικευμένου κοινού (του Ναυαρχείου και της Κυβέρνησης) όσο και της ευρύτερης κοινής γνώμης της χώρας του, σε θέματα στρατηγικής και παγκόσμιας πολιτικής. Σε εκείνους πάντως που τού το αναγνώρισαν εγκαίρως, περιλαμβάνονταν μόνον στελέχη του Royal Navy (τα οποία, χωρίς πάντοτε να συμφωνούν προς τις απόψεις του, εκτιμούσαν τη διάθεση της πνευματικής του παραγωγής προς όφελος του ναυτικού), ενώ από την πλειοψηφία της πολιτικής ηγεσίας του υπουργείου Πολέμου αντιμετωπίστηκε ως επιβλαβής επιρροή και απειλή37. Το «Ορισμένες Αρχές…» ουδέποτε απέκτησε το status επίσημου εγγράφου εγκεκριμένου από το Ναυαρχείο ή την πολιτική ηγεσία. Η αξιολόγηση της συνεισφοράς του στην ανάπτυξη μιας συγκροτημένης θεωρίας θαλάσσιας στρατηγικής με διαχρονικές αξιώσεις, θα μπορούσε να περιλάβει τις ακόλουθες επισημάνσεις: αφενός μεν, ο Corbett επικεντρώθηκε στις πολεμικές ναυτικές επιχειρήσεις κι όχι σε εκείνες της κατηγορίας OTW (Other Than War), παράμετρος δεσπόζουσα κατά την μεταψυχροπολεμική εποχή. Ακόμη και το βάρος που έριξε στις διακρατικές συμμαχίες ελάχιστα αφορά τις διεθνείς επιχειρήσεις πχ ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

43 χειρισμού μεταναστευτικών / προσφυγικών ροών, φύλαξης θαλασσίων συνόρων, αντιπειρατικές αποστολές κ.ά. Εκτός αυτού, λειτουργώντας στο πλαίσιο της εποχής του, ο Corbett προσέγγισε τη ναυτική στρατηγική εθνοκεντρικά και με άξονα την παραμονή της πατρίδας του στην κατηγορία «αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες». Αν και προεξοφλείται ότι δεν θα διέφευγαν της προσοχής του αν ζούσε λχ έναν αιώνα αργότερα, το βέβαιο είναι επίσης ότι δεν εμβάθυνε σε ζητήματα σύγχρονης ναυτικής διπλωματίας, όπως ανταλλαγής επισκέψεων μονάδων, ηγεσιών κι εγκαταστάσεων, περιφερειακών συνεργασιών, συνεκπαίδευσης, συνομιλιών για μελλοντικές δομές δυνάμεων. Ακόμη, δεν ασχολήθηκε σχεδόν καθόλου με ζητήματα τεχνολογικών καινοτομιών που θα μπορούσαν να επιφέρουν Επανάσταση στα Στρατιωτικά Πράγματα, με εκβολή στη Στρατηγική (απουσιάζουν από το έργο του αναφορές στη ναυτική αεροπορία, στα βιολογικά και τα χημικά όπλα, σε μη-φονικά πυρομαχικά, σε υποκλοπές τηλεπικοινωνιών και άλλες κατηγορίες Μέσων που ορισμένα μόλις τότε εμφανίζονταν). Επίσης, ο υπερτονισμός της συνδρομητικής κυρίως συνεισφοράς του ναυτικού στην επέκταση της δράσης των φίλιων χερσαίων δυνάμεων (ή την απαγόρευση της εκδίπλωσης της χερσαίας ισχύος του αντιπάλου στη φίλια επικράτεια) γνωρίζει σταδιακά το ξεπέρασμα του από τις διαδοχικές αυξήσεις που επιτυγχάνει το βεληνεκές των μέσων πυρός ενός σύγχρονου ναυτικού, από την προσθήκη της αεροπορικής διάστασης (ναυτικής «ιδιοκτησίας») μέχρι την ένταξη σε υπηρεσία των βαλλιστικών και των κατευθυνόμενων βλημάτων (εσχάτως και υβριδίων αυτών) μέσης, ενδιάμεσης και μεγάλης εμβέλειας. Αφετέρου, ακόμη και στη θεώρηση του Drake, πρότεινε τη θέαση των Αρχών του πολέμου μάλλον ως κατευθυντήριων οδηγιών σκέψης παρά δράσης, επειδή ακριβώς είχε συνειδητοποιήσει πλήρως ότι (και) η ναυτική στρατηγική είναι δέσμια της αέναης εισαγωγής τεχνολογικών καινοτομιών, που καθιστούν κάθε σχεδόν προηγούμενη σύγκρουση απαξιωμένη ως δεξαμενή εξαγωγής εφαρμόσιμων διδαγμάτων για επόμενες -από αυτήν την άποψη. Τα εμμένοντα χαρακτηριστικά με την έννοια της επανεμφάνισης τους ανα το ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Από την παράδοση 24 Γερμανικών πλοίων (24 Νοε 1918).

Χρόνο μπορούν να σχετίζονται μόνο με τις διαδικασίες λχ λήψης απόφασης -και τότε, πάλι υπο την αίρεση ότι οι ανθρώπινοι παράγοντες αποφασίζουν και δρουν υπο το εκάστοτε συγκεκριμένο περιβάλλον αξιών και προτεραιοτήτων. Κατ’επέκταση, στάθηκε ιδιαίτερα επικριτικός με όσους ιδεοληπτικά καθηλώθηκαν στις αποστολές είτε αναζήτησης εν πλω λείας προς λαφυραγώγηση είτε προστασίας του θαλάσσιου εμπορίου (δεν πρόβλεψε όμως τη γερμανική επιλογή να αξιοποιείται ο υποβρυχιακός παράγοντας όχι για την υφαρπαγή αλλά για την καταστροφή των εμπορικών σκαφών). Εκτός από το να καταγγέλλει όσους απορροφούνταν από την μελέτη των ναυμαχιών συγχέοντας τη ναυτική ισχύ με τη διεξαγωγή δραματικών, σύμμετρων αποφασιστικών συγκρούσεων (fleet versus fleet), πρότεινε την αρχή της Οικονομίας Δυνάμεων (και υπο μία έννοια διατύπωσε σε πρωτόλεια μορφή του δόγμα των «Effect Based Operations») όταν υπενθύμισε ότι ο έλεγχος των γαλλικών πχ θαλασσίων οδών διέλευσης υπήρξε στρατηγικών διαστάσεων αποτέλεσμα που επιτεύχθηκε με δυσανάλογα πεπερασμένα μέσα -δηλαδή με την κατάληψη και ισχυρή κατοχή έκτοτε βρόγχων, καθώς και με την επιτήρηση των θαλασσίων οδών διέλευσης κάθε ανταγωνιστή. Υπ’αυτό το πρίσμα και όταν έδωσε έμφαση στους εσωτερικούς πολιτικούς ανταγωνισμούς της Ελισαβετιανής περιόδου, επισήμανε ότι το ναυτικό οφείλει να αντιμετωπίζεται ως ένα διαχρονικό πολυεργαλείο της υψηλής κρατικής στρατηγικής που δεν πρέπει να παραμελείται, ούτε και να αναλώνεται σε αλλότριες αποστολές. Στο επίκεντρο της δικής του θεώρησης (και επικαλούμενος τη σχετική ρήση του F. Bacon), μία ναυτική δύναμη που ευνοείται από τη γεωγραφία, μπορεί να εμπλέξει όση και για όσο διάστημα επιθυμεί δύναμη, ακόμη και σε μακρινές αποστάσεις, επιδιώκοντας περιορισμένους πολέμους που θα επέτρεπαν μεταπολεμικές διευθετήσεις38. Είναι αποδεκτό και στις μέρες μας, ότι η Κυριαρχία στη θάλασσα, εκτός από πρακτικά αδύνατη συνήθως, οφείλει να μην

ανάγεται σε αυτοσκοπό με την έννοια της Επιθυμητής Τελικής Κατάστασης, αλλά να αντιμετωπίζεται σαν Τρόπος επιδίωξης άλλων Σκοπών. Τα Μέσα υφίστανται διαρκή επικαιροποίηση (σήμερα, μονάδα μάχης μπορεί να συνιστά μία εναέρια, καταδυώμενη ή εξέδρα επιφάνειας, στελεχωμένη ή τηλεχειριζόμενη, μικροσκοπικής συχνά κλίμακας συγκριτικά με παλαιότερων γενεών και ομοειδών κατηγοριών συστήματα, έχουν προστεθεί οι δυνατότητες του δικτυοκεντρικού πολέμου, οι τρέχουσες δυνατότητες αναφέρονται σε C4ISTAREW και C5I, η τορπίλη και η νάρκη αριθμούν υπεραιωνόβια εξέλιξη κι ωρίμανση, κατευθυνόμενα και βαλλιστικά βλήματα έχουν προστεθεί στο συμβατικό πυροβολικό -για να παραθέσουμε μόνο ορισμένα από αυτά) και αυτό δεν είχε διαφύγει του Corbett, όπως προκύπτει από την επισήμανση του ότι ο έλεγχος ή ακόμη και η κυριαρχία δεν μεταφράζεται σε κατοχή θαλάσσιας έκτασης αλλά στη μεγιστοποίηση της ελευθερίας χρήσης της. Εφόσον η Κυριαρχία στην επιφάνεια, τον υπερκείμενο αέρα, την υδάτινη στήλη, τον πυθμένα και το ηλεκτομαγνητικό φάσμα δεν είναι επιτεύξιμη, ο έλεγχος (ή η απαγόρευση) έχουν καταστεί Τρόποι (Στρατηγική) είτε ως Συνθήκες είτε ως Σκοποί. Η κατάρρευση των επικοινωνιών απέτρεψε το συντονισμό πυρός των βρετανικών δυνάμεων στη Γιουτλάνδη το Μάιο του 1916, όμως ο Nelson δεν αντιμετώπιζε το ίδιο πρόβλημα στο Trafalgar τον Οκτώβριο του 1805 διότι είχε οικοδομηθεί μεταξύ αυτού και των υφιστάμενων κλιμακίων στην αλυσίδα διοίκησης τέτοιος βαθμός συναντίληψης, εμπεδωμένος σε επανειλημμένες συνθήκες μάχης, ώστε η έκδοση διαταγών από αυτόν να μην είναι απαραίτητη κατά τη διάρκεια κρίσιμων φάσεων της ναυμαχίας, επειδή ήταν βέβαιος ότι οι κυβερνήτες και οι μοίραρχοι του επεξεργάζονταν τις πληροφορίες που είχαν στη διάθεση τους κατά συμβατούς μεταξύ τους τρόπους. Ως προϊόν αυτής της διαδικασίας, μοιράζονταν την επίγνωση της κατάστασης39. Η μόνη περίπτωση στην οποία η έννοια της Κυριαρχίας δεν συντίθεται από τις επιμέρους προτάσεις «ναυτικό επιβάλλεται στον

44 αντίπαλο του και τον εκτοπίζει από συγκεκριμένη θαλάσσια έκταση επι συγκεκριμένο χρονικό διάστημα» αφορά στην εισήγηση του R. Rubel. Αυτός, προτείνει άλλο περιεχόμενο για τον όρο Κυριαρχία και συγκεκριμένα το νοηματοδοτεί ως εξής: όποτε ένα Ναυτικό έχει καθιερωθεί στη συνείδηση συμμάχων και δυνητικών ή πραγματικών εχθρών ως υπερέχον, επιβάλλοντας αυτό που ο Ε. Luttwak αποκαλεί «λανθάνουσα πειθώ», δημιουργεί μία εντύπωση που γεννά ψυχολογικό κλίμα και λειτουργεί ως αφετηρία απαισιόδοξων συλλογισμών για τους ανταγωνιστές του Ναυτικού το οποίο έχει επιτύχει το συγκεκριμένο είδος Κυριαρχίας40. (Η συνέχεια στο επόμενο τεύχος)

Υποσημειώσεις: 1. Τους δύο άνδρες συνέδεσε πολύχρονη σχέση αμοιβαίας και βαθειάς εκτίμησης. Η αλληλογραφία τους βρίσκεται αρχειοθετημένη στη βιβλιοθήκη του National Maritime Museum, στα αρχεία του κολλενίου Churchill του πανεπιστημίου του Cambridge και στα κεντρικά αρχεία του βρετανικού κράτους (PRO -γνωστά πλέον ως ΤΝΑ): L. J. Cleaver, The pen behind the fleet: the influence of sir Julian Stafford Corbett on British naval development, 1898-1918, Comparative Strategy, vol 14 (1995), σσ 45-46. Ως ειδικευμένος ιστορικός, ο Corbett υπήρξε ιδρυτικό μέλος της “Navy Records Society” (εταιρίας δημοσίευσης αρχειακού υλικού με τη συμμετοχή ιστορικών, εκδοτών, πολιτικών και αξιωματικών).

2. Η Σχολή Πολέμου υφίστατο ήδη από εικοσαετίας, αλλά αρχικά είχε μάλλον το χαρακτήρα Σχολής Εφαρμογής Τακτικής και προοριζόταν για αρχαίους ανθυποπλοίαρχους, δεν υστερούσε πάντως σε δυνατότητες παροχής ανώτερων γνώσεων, αφού στελεχωνόταν από ιδιαίτερα αξιόλογο επιτελείο.Σαφώς η αναβάθμιση της επισημοποιήθηκε με την εύνοια του Fisher και επι διοίκησης W. J. May, ο οποίος είχε ως πρότυπο την αμερικανική αντίστοιχη Σχολή, τοποθετείται δε στις αρχές του 20ου αιώνα (για την ακρίβεια, ο Fisher αγνοούσε ότι ο S. Β. Luce, πρώτος διευθυντής σπουδών του Αμερικανικού Naval War College το 1884, είχε επηρεαστεί βαθειά από τις ιδέες περί διδασκαλίας ναυτικής ιστορίας του sir J.Κ.

Laughton, καθηγητή στο βρετανικό Royal Naval College). To 1900 η φοίτηση σε αυτό ήταν οκτάμηνης διάρκειας, υποχρεωτική και απευθυνόταν σε αντιπλοιάρχους και πλοιάρχους (χωρισμένη σε δυο τμήματα). Το 1902 έγινε τετράμηνης διάρκειας, περιλάμβανε θεματικές τακτικής, στρατηγικής, ναυτικής ιστορίας κι διεθνούς δικαίου, ενώ από το 1908 προστέθηκαν μαθήματα ενδιαφέροντος της Διεύθυνσης Πληροφοριών. Το 1912 οργανώθηκαν ξεχωριστά τμήματα νια υποπλοιάρχους, πλωτάρχες και αντιπλοιάρχους. Παρουσίαζε όλα τα διαχρονικά προβλήματα ομοειδών προσπαθειών (άνιση απόδοση διδασκόντων, πυκνό και αποσπασματικό πρόγραμμα σπουδών, σπουδαστές που βρίσκονταν πια στο βαθμό του αντιπλοιάρχου, όταν πια προορίζονταν για διοικητικές θέσεις πάρα για τη στελέχωση επιτελείων), πάντως στις σημαντικώτερες συνεισφορές της συγκαταλέγεται ότι νια πρώτη σχεδόν φορά έφερνε σε επαφή ώριμα -ηλικιακά και σταδιοδρομικά- στελέχη σε επαφή με επιστημονική σκέψη μη φυσικομαθηματικής προέλευσης: D. Μ. Schurman, Julian Corbett’s Influence on the Royal Navy’s Perception of Its Maritime Function και J. Goldrich, The Irresistible Force and the Immovable Object: The Naval Review, the Young Turks, and the Royal Navy, 19111931, αμφώτερα στο J. Goldrick & J. B. Hattendorf (επιμελ.),

Mahan is not enough, The Proceedings of α Conference on the Works of Sir Julian Corbett and Admiral Sir Herbert Richmond, Newport, Rl: Naval War College Press, 1993 σσ 53-55, 8586, A. Lambert, ‘History is the Sole Foundation for the Construction of a Sound and Living Common Doctrine’: the Royal Naval College, Greenwich, and Doctrine Development down to BR1806, στο A. Dorman, M. L. Smith & M. R.H. Uttley (επιμελ.), The Changing Face of Martime Strategy, Hampshire - London: MacMillan Press, N.York: St Martin’s Press, 1999, σσ42-47, J. B. Hattendorf, The Caird lecture, 2000: The AngloFrench naval wars (1689-1815) in twentieth-century naval thought, Journal for Maritime Research vol 3 Issue 1, 2001, σ 57, S. Cobb, Preparing for blockade 1885-1914, FarnhamBurlington VT: Ashgate 2013, σ 85.

3. To περιεχόμενο των διαλέξεων του αποτέλεσε, σε διευρυμένη και συστηματική καταγραφή τους, την πρώτη ύλη των κλασσικών του θεωρητικών κειμένων: εισαγωγή Eric Grove στο Some Principles of Maritime Strategy, Classics of Sea Power series, Annapolis, Maryland: U.S. Naval Institute Press, 1988, σσ xνίxvii, L. J. Cleaver op cit σσ 46.

4. L. J. Cleaver ibid σσ 47-48, εισαγωγή του Ε. Grove στο “Some Principles…” op cit σσ xv-xvi, S. Cobb op cit σσ 109-111, R. A. Peeks, “THE CAVALRY OFTHE FLEET:” ORGANIZATION, DOCTRINE, AND BATTLECRUISERS IN THE UNITED STATES AND THE UNITED KINGDOM, 1904-22, unpublished PhD thesis, University of North Carolina, Dept of History, 2015, σ 110. Οι εχθροί τους μάλιστα, επιχείρησαν να «οικοδομήσουν κάποιο αντίπαλο δέος» προς την -κατά την άποψη τους αυθαίρετη-ιδεολονική ηγεμονία των Fisher-Corbett, προωθώντας τον ιστορικό Wilkinson, ο οποίος υπήρξε πολύ μικρότερου βεληνεκούς στοχαστής, θεωρείτο κυρίως ικανός μελετητής της σκέψης του Clausewitz (τον οποίο ο Corbett αξιοποίησε δημιουργικά, ως αφετηριακό σημείο) και κατά βάση προβλήθηκε υπο την προστασία του κύριου επαγγελματικού εχθρού του Fisher, του ναυάρχου Beresford: C. Bassford, Clausewitz in English / the reception of Clausewitz in Britain and America, 1815-1945, Oxford - N. York: Oxford University Press 1994, σσ 98-99.

5. J. Τ. Sumida, The Historian as Contemporary Analyst: Sir Julian Corbett and Admiral Sir John Fisher, σσ 127-128 στο Mahan is not enough op cit σσ 125-140, του ίδιου (J. Τ. Sumida), British Capital Ship Design and Fire Control in the Dreadnought Era: Sir John Fisher, Arthur Hungerford Pollen, and the Battle Cruiser, The Journal of Modern History, Vol. 51, No. 2, Technology and War (Jun., 1979), σσ 209-210, R. A. Peeks ibid σσ 70, 103-105, 118, A. Lambert στο A. Dorman, M. L. Smith & M. R.H. Uttley (επιμελ.) 1999 op cit, σ46. Ο Custance ενέπλεξε τον Corbett στη διαμάχη του με το Fisher, αν και κατά τα άλλα υπήρξε μέχρι τότε φίλος του και μάλιστα από εκείνους που πρέσβευαν ότι στην αναζήτηση επιχειρησιακών δογμάτων θα ήταν χρήσιμο να περιλαμβάνονται στοιχεία αντλούμενα από ιστορικά παραδείγματα. Οι προσωπικές απόψεις του Corbett περί σύνθεσης στόλου συγκεντρώθηκαν κυρίως στο 2° κεφάλαιο του 2ου μέρους του έργου του Some Principles of Maritime Strategy (βλ παρακάτω αναφορές σε αυτό) και ήταν οι εξής: «τα καταδρομικά είναι η σπονδυλική στήλη των δυνάμεων επιτήρησης του στόλου αλλά παράλληλα εκτελούν και αποστολές προστασίας των φίλιων θαλάσσιων μεταφορών και παρακώλυσης των εχθρικών αντίστοιχων, γι’αυτό και ο ρόλος τους είναι κεφαλαιώδης, ενώ οι κύριες μονάδες μάχης [τα πλοία γραμμής που στην εποχή του ήταν τα θωρηκτά] προορίζονται αποκλειστικά για εμπλοκή των αντίπαλων στόλων μάχης». Οι απόψεις του επ’αυτού, όπως τις διατύπωσε στις πραγματικές τους διαστάσεις το 1907, ήταν σχεδόν απόλυτα αιρετικές γιατί περιόριζαν τα θωρηκτά απλώς σε ρόλο κάλυψης των καταδρομικών έναντι της απειλής από τα εχθρικά θωρηκτά, ώστε τα καταδρομικά να επιδοθούν ανενόχλητα στις αποστολές τους οι οποίες στοιχειοθετούσαν το νόημα του θαλάσσιου ελέγχου. Αν και τού ασκήθηκε κριτική κατά το ότι παρέβλεψε τον υποβρυχιακό παράγοντα (βλ

και παρακάτω επ’αυτού), εντούτοις οι βασικές αποστολές που επιφύλαξε για τα καταδρομικά πλοία επιφανείας, έχει υποστηριχθεί ορθά ότι αναλήφθηκαν από τα καταδυώμενα στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα (και μάλιστα, για βραχύ διάστημα εμφανίστηκαν ακόμη και μεγάλου εκτοπίσματος και κύριου οπλισμού τέτοιες σχεδιάσεις για τις οποίες ενσωματώθηκαν πρόνοιες περιορισμού τους στις μεσοπολεμικές διεθνείς ναυτικές Συνθήκες). Στις παρελθοντικές εποχές εξάλλου που ιστορούσε, οι βρετανικοί στόλοι είχαν 3 κύριες συγκεντρώσεις: δυό με ορμητήρια σε μητροπολιτικό έδαφος (μία προς τη Βόρειο θάλασσα, μία προς το Βισκαϊκό Κόλπο) και μία στη Μεσόγειο, με αποστολές την παρακολούθηση των εχθρικών κινήσεων (πρωτίστως της Γαλλίας), την επιτήρηση του αποκλεισμού των εχθρικών στόλων στα λιμάνια του (χονδρικά, κάποια μορφή ISR) και τη συνοδεία των εμπορικών και μεταγωγικών στόλων της χώρας. Αν παρίστατο ανάγκη (εντοπίζονταν προθέσεις βάσει πληροφοριών) κι εφόσον οι εχθρικές δυνάμεις τηρούνταν υπο διαρκή και αποτελεσματική επιτήρηση, τότε οι βρετανικοί στόλοι μπορούσαν να επιτύχουν συγκέντρωση κρίσιμης μάζας εγκαίρως ώστε να καταναυμαχήσουν τυχόν μείζονα απειλή. Πάρα το γεγονός ότι αυτό αντιβαίνει σε πρώτη ανάγνωση το λογικό αξίωμα του Mahan περί συγκέντρωσης δύναμης, οι λέξεις κλειδιά στο σκεπτικό του Corbett είναι «επιτήρηση-πληροφορίες-έγκαιρα», υπο αυτές μάλιστα τις αιρέσεις αποδεχόταν και ο αμερικανός στοχαστής την υπέρβαση του προσφιλούς του αξιώματος.

6. Για την αποτίμηση του Mahan από τον Corbett ως ιστορικού, με κριτήρια τη μεθοδολογική του υστέρηση & την ερευνητική του ανεπάρκεια (πχ ο πρώτος βασιζόταν κυρίως σε δευτερογενείς πηγές, ενώ ο δεύτερος συνήθιζε να μελετά και να παραπέμπει σε πρωτογενή τεκμήρια), βλ παρατηρήσεις του Ε.

Grove στο Discussion of the Papers Written by Dr. Jon Tetsuro Sumida and Dr. David A. Rosenberg, στο Mahan is not enough op cit σ 197, εισαγωγή του Ε. Grove στο “Some Principles…” op cit σσ xv, xxx και C. Bassford op cit σ 96. Για τις εντυπώσεις που δημιουργούσαν οι θεωρίες του Corbett στους σπουδαστές του βλ R. Α. Peeks op cit σ 114.

7. C. Bassford op cit σσ 96-97, S. Τ. Grimes, Strategy and War Planning in the British Navy, 1887-1918, Woodbridge-N. York: The Boydell Press, 2012, σσ 67, 130.

8. Υπο την πίεση των εξελίξεων (λχ της «πρώτης μαροκινής κρίσης» του 1905), ο Fisher προχώρησε -τέλη του 1906- στη σύμπηξη ad hoc οργάνου, της «Επιτροπής Ballard» που ονομάστηκε έτσι λόγω του επικεφαλής της και πρώην διευθυντή ΓΕΝ/Α3. Η Επιτροπή συμπεριλάμβανε στα μέλη της τους Corbett - Slade και ασχολήθηκε καθ’όλη την επόμενη διετία με αυτό το έργο. Ο ίδιος ο Fisher ζήτησε από τον Corbett να αναμιχθεί στη διαδικασία, αποσκοπώντας -με τη συμμετοχή ενός πολίτη αναγνωρισμένου ως ειδικού- στο να απευθυνθεί προς ένα ευρύτερο κοινό του εσωτερικού της χώρας του. Την Επιτροπή Ballard διαδέχθηκε στις αρχές του 1908 νέα, ad hoc και πάλι «επιτελική δομή παραγωγής Σχεδίων», με την επωνυμία «Επιτροπή Στρατηγικής», αυτή τη φορά με πρωτοκαθεδρία της Σχολής Πολέμου έναντι του ΓΕΝ/Α2 (NID), που πάντως συνέχισαν να συνεργάζονται στενά στο συγκεκριμένο έργο. Ο Corbett υπήρξε μέλος επίσης αυτής της διάδοχης Επιτροπής. Βασικοί λόγοι σύστασης των επίμαχων δομών ήταν η προβολή διεθνώς της βρετανικής δυνατότητας Αποτροπής και ο σχεδιασμός στρατηγικών διαστάσεων κεραυνοβόλων επιθετικών επιχειρήσεων, με σκοπό τον ταχύ τερματισμό των εχθροπραξιών: S. Τ. Grimes ibid, σσ 45, 64-65, 84-85,110,115, 226, Ν. Α. Lambert, Planning Armageddon, British Economic Warfare and the First World War, Cambridge, MA-London: Harvard University Press, 2012, σσ 72-76, P. Haggie, The Royal Navy and War Planning in the Fisher Era, Journal of Contemporary History, vol. 8, no 3 (July 1973) σσ 116-117, 130 A. Lambert στο A. Dorman, M. L.Smith &M. R.H. Uttley (επιμελ.) 1999 op cit, σσ 45-46. Για το κατά πόσο τα σχέδια αυτά του 1908 (“W1” έως “W-6”) ήταν πλήρεις επιτελικές μελέτες ή απλά «μελέΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

45 τες σκοπιμότητας» υφίστανται ακόμη διχογνωμίες, πάντως με βεβαιότητα αφορούσαν στη Γερμανία ως αντίπαλο: S. Cobb op cit σσ 95-98, P. Haggie ibid σ 123, S. Τ. Grimes ibid σσ 107-108.

9. Σε αυτό το πόνημα του 1909 (α’έκδοση: 1906) ο Corbett ανέλυε τη σύνδεση της διπλωματίας με τη στρατηγική, χαρακτηρίζοντάς την «μείζονα Στρατηγική» η οποία απέβλεπε στους «απώτερους Σκοπούς» και την οποία διαχώριζε από την «ελάσσονα Στρατηγική» (αυτή θεωρούσε ότι αποτελείτο από τις συνιστώσες της ναυτικής και της στρατιωτικής Στρατηγικής, που χρησίμευαν για την επίτευξη «πρωτευόντων στόχων» και κυρίως αναφερόταν στη, με σύγχρονους όρους, επιχειρησιακή σχεδίαση). Κατά την περιγραφή της «μείζονος Στρατηγικής» υπενθύμισε ότι η διαρκής επαγρύπνηση της ανώτατης πολιτικοστρατιωτικής ηγεσίας αναφορικά με τους πολιτικούς σκοπούς, τους διπλωματικούς συσχετισμούς και την οικονομική κατάσταση της χώρας είναι απαραίτητη επειδή επιδρούν άμεσα στην αποτελεσματικότητα της στρατιωτικής δυνατότητας. Στην πρώτη μάλιστα έκδοση του “Green Pamphlet”, αποτιμούσε την άμυνα ως ισχυρότερη της επίθεσης. Η επίδραση της σκέψης του Clausewitz σε αυτή την εργασία του Corbett (όπως και στη διευρημένη της εκδοχή, το «Ορισμένες Αρχές…» δηλαδή) ήταν έντονη. Ο ορισμός της κατά Corbett «μείζονος Στρατηγικής» παραπέμπει στους μεταγενέστερους αντίστοιχους της «Υψηλής Στρατηγικής» (ή της «Εθνικής Στρατηγικής» των ΗΠΑ) και υπερέχει κατά πολύ των ανάλογων προσπαθειών του Mahan σε επίπεδα εκλέπτυνσης αλλά και ακρίβειας: S. Cobb ibid σσ 241, 248, C. Bassford op cit σ 97, Η. Strachan, The lost meaning of Strategy στο Τ. G. Mahnken & J. A. Maiolo (επιμελ.), Strategic Studies: A Reader, London & New York: Routledge, 2008, σσ424-425, J. Gooch, Maritime Command: Mahan and Corbett, στο C. S. Gray, R. W. Barnett (επιμελ.), Seapower and Strategy, London: Triservice Press, 1989, σ 39, εισαγωγή του Ε. Grove στο “Some Principles…” op cit σσ xνίϋ-xxi. Ο J. Tritten, συμφωνώντας και με άλλους μελετητές, χαρακτηρίζει το «Πράσινο Φυλλάδιο» ισοδύναμο δόγματος, του πρώτου καταγεγραμμένου για το βρετανικό πολεμικό ναυτικό τις παραμονές του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου: J. J. Tritten & VADM (ret.) of the Italian Navy L. Danolo, A Doctrine reader/The Navies of the United States, Great Britain, France, Italy and Spain, CENTER FOR NAVAL WARFARE STUDIES, Newport Paper Number Nine, Newport, Rl: Naval War College Press, December 1995 σ23. Για την αντίθετη άποψη πχ του Ν.

Lambert που χαρακτηρίζει το “Green Pamphlet” ως εκπαιδευτικό βοήθημα διδασκαλίας ναυτικής Ιστορίας βλ R. Α. Peeks ibid σ 115, αλλά και S. Cobb ibid op σ 85. Η επίδραση επίσης του Slade σε όσα αναπτύσσονται στο “Green Pamphlet” θεωρείται σημαντική (S. Cobb ibid σσ 81, 112).

10. L. J. Cleaver op cit σσ 50-52, D. Μ. Schurman op cit σσ 58-59 καθώς και J. Τ. Sumida, The Historian as Contemporary Analyst: Sir Julian Corbett and Admiral Sir John Fisher, σσ 127-128, τα δύο τελευταία στο Mahan is not enough ibid.

11. Ενδεικτικά: αλληλογραφία μεταξύ αντιπλοιάρχου Dewar και Richmond, 13/6/1911, λίγους μήνες πριν ο πρώτος μετατεθεί ως εκπαιδευτής στο Royal Naval War College (και 9 έτη πριν ο δεύτερος τοποθετηθεί επικεφαλής του σχολείου ανωτέρων στο ίδιο ίδρυμα, αφήνοντας θετικά το ευδιάκριτο ίχνος του εκεί). Παρατίθεται στο J. Goldrich, The Irresistible Force and the Immovable Object: The Naval Review, the Young Turks, and the Royal Navy, 1911-1931, στο Mahan is not enough ibid σ 86.

12. Sir Julian Corbett, Some Principles ofMaritime Strategy, (London: Longmans, Green and Co. 1911). To έργο χωρίζεται σε εισαγωγή και 3 μέρη, με επικεφαλίδες αντίστοιχα: «Θεωρία Πολέμου», «Θεωρία Ναυτικού Πολέμου» και «Διεξαγωγή του Ναυτικού Πολέμου». Στην παρούσα εργασία αξιοποιείται η επανέκδοση του έργου που την επιμελήθηκε ο Ε. Grove (μεριμνώντας επιπροσθέτως να επισυνάψει στο “Some Principles…” την πρώιμη καταγραφή των σκέψεων του Corbett οι οποίες είχαν περιληφθεί στο ανέκδοτο προηΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

γουμένως -λόγω αρχικής διαβάθμισης του- κείμενο υπο τον τίτλο “Green Pamphlet” που προαναφέρθηκε): Eric Grove (εισαγωγή-σχόλια), Some Principles of Maritime Strategy, Classics of Sea Power series, Annapolis, Maryland: U.S. Naval Institute Press, 1988.

13. Στα τέλη του 1907 μέλη της ηγεσίας του βρετανικού στρατού επιχείρησαν να αποσπάσουν αυξημένα κονδύλια εις βάρος του ναυτικού, με πρόσχημα σενάρια απειλής εισβολής γερμανικών δυνάμεων στα μητροπολιτικά νησιά του ΗΒ. Το όλο σκεπτικό βασιζόταν στην υποτιθέμενη δυνατότητα του γερμανικού ναυτικού να επιτύχει πρόσκαιρα τοπική κυριαρχία στη Μάγχη. Το διακύβευμα ήταν η έγκριση της υποχρεωτικής, καθολικής στράτευσης με συνέπεια τη διόγκωση των προϋπολογισμών για το στρατό ξηράς. Ο Corbett συνέταξε υπόμνημα στο οποίο βάσει ιστορικών επιχειρημάτων αντέκρουε την επίμαχη κινδυνολογία ως αβάσιμη: εισαγωγή του Ε. Grove στο “Some Principles…” op cit σχχϋ, R. A. Peeks op cit σσ 102103, C. Bassford op cit σ 101, S. T. Grimes op cit σσ 110-111. Ο A. Lambert έχει υποστηρίξει ότι ο Corbett συνέγραψε το “Some Principles…” όταν ο Fisher του ζήτησε να καταθέσει μία πρόταση Θαλάσσιας Στρατηγικής ως αντίβαρο στην επιρροή των «ηπειρωτικών» (χερσαίων) εισηγητών στρατηγικής, που φαινόταν να επικρατούν ακόμη και στο Λονδίνο τότε: Α.

Lambert στο Α. Dorman, Μ. L.Smith &Μ. R.H. Uttley (επιμελ.) 1999 op cit, σ46.

14. Sir Julian Corbett, Some Principles of Maritime Strategy op cit, I. Speller, εισαγωγή στο I. Speller (επιμελ.), The Royal Navy and Maritime Power in the Twentieth Century, London & N.York: F. Cass, 2005, σ 2, R. C. Rubel, Navies and Economic Prosperity -the New Logic of Sea Power, Corbett Paper No 11, The Corbett Centre for Maritime Policy Studies London: Defence Studies Department, King’s College και Wiltshire: Joint Services Command and Staff College, October 2012, σ 3, L. J. Cleaver op cit σσ 49-50. Για τις ανάμικτες αντιδράσεις με τις οποίες υποδέχθηκαν το έρνο τα ανώτατα στελέχη του Royal Navy αλλά και το ευρύτερο κοινό στη Βρετανία και διεθνώς, βλ R. Α.

Peeks op cit σσ 171-172 και εισαγωγή του Ε. Grove στο “Some Principles…” op cit σσ xxxviii-xxxix.

15. Πάντως το γεγονός ότι «η Γιουτλάνδη δεν κατέληξε σε Trafalgar» (δεν εξελίχθηκε σε θριαμβευτική επικράτηση του Royal Navy και καταναυμάχιση του γερμανικού Στόλου Ανοικτής Θάλασσας ώστε να εξαλειφθεί πλήρως η μείζων ναυτική απειλή το Μάιο του 1916), τού προσάφθηκε ως μομφή από σημαντική μερίδα στελεχών του βρετανικού ναυτικού που δεν είχαν εμβαθύνει στις αντιλήψεις του ή δεν τις συμμερίζονταν -γι’αυτό και αργότερα δεν έλλειψαν τα επικριτικά σχόλια για την υπηρεσιακή ιστορία του Πολέμου, για την οποία έφερε μέρος της συγγραφικής ευθύνης (διαδραμάτισε σε αυτό ρόλο και η αυστηρή αποτίμηση που ο Corbett επιφύλαξε στον ένα από τους δύο βρετανούς διοικητές της Γιουτλάνδης, τον μετέπειτα Α/ΓΕΝ Beatty καθώς και στον ίδιο τον Churchill): εισαγωγή του Ε. Grove στο “Some Principles…” op cit σσ xii-xliv, Ν. A. Lambert 2012 op cit σσ 9-10, Professor Barry M. Gough, Maritime strategy: The legacies of Mahan and Corbett as philosophers of sea power, The RUSI Journal, vol 133 issue 4, (1988), σ 60, C. Bassford op cit σ 96, J. Tritten 1995 op cit σ 34. «Για την Ιστορία», ο γερμανικός στόλος των κύριων μονάδων μάχης (θωρηκτών) που προβλεπόταν να δράσει συγκεντρωμένος, είχε για ευνόητους λόγους ασκηθεί έγκαιρα στην εκτέλεση συντονισμένης και ταχείας αναστροφής (Gefechtskehrtwendung), ελιγμό που επέλεξε και στη σύγκρουση της 31ης Μαΐου του 1916. Δεδομένων των συνθηκών της συγκεκριμένης ναυμαχίας, ήταν αδύνατο να επιτευχθεί η καταστροφή του από τους βρετανούς. Για τη δικαιολογημένη σύνεση που επέδειξε ο βρετανός ναύαρχος Jellicoe στη σύγκρουση, βλ ενδεικτικά: Captain Wayne P. Hughes jr, USN, Retired, Fleet Tactics, Annapolis, MD: Naval Institue Press, 1987, σσ 72-81, G. Till Sea Power, London & Portland OR: F. Cass, 2004 σ 147.

16. Ο Corbett, που είχε σταθεί «καταστατικά» αντίθετος στην ιδέα

του «κλειστού αποκλεισμού» (βλ παρακάτω) των γερμανικών λιμένων της Βόρειας θάλασσας και της Βαλτικής με «παραδοσιακά» μέσα, δηλαδή μονάδες επιφανείας, ήταν αφετέρου από το 1905 θερμός υποστηρικτής μίας στρατηγικών προθέσεων αποβατικής ενέργειας πλησίον του κυβερνητικού Κέντρου Βάρους της Γερμανίας, ενώ επίσης, μετά από παράκληση του Fisher -το 1915- επιχειρηματολόγησε υπέρ του στρατηγικού ναρκοπολέμου. Fisher και Corbett ομονοούσαν ότι ο μικρός επαγγελματικός πυρήνας του βρετανικού στρατού θα ήταν προτιμώτερο να επενδυθεί σε μία στρατηγικών επιπτώσεων αμφίβια επιχείρηση απευθείας σε γερμανικό έδαφος και με αξιοποίηση της βρετανικής ναυτικής υπεροχής, όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε την προτίμηση του Churchill για το δικό του «πνευματικό παιδί», την απόπειρα δηλαδή στρατιωτικής ήττας της Τουρκίας (επιπλέον, η εκστρατεία στην Καλλίπολη απορρόφησε την όποια περίσσεια δύναμης του Royal Navy, καθιστώντας αδύνατη την υλοποίηση οποιασδήποτε παρόμοιας επιχείρησης την ίδια περίοδο). Εξαιτίας της διχογνωμίας, Fisher και Churchill συγκρούστηκαν άμεσα και οι σχέσεις τους οδηγήθηκαν σε ολοκληρωτική ρήξη (ο Churchill μάλιστα δεν δίστασε να κατηγορήσει μετά θάνατον το Fisher ότι στην πραγματικότητα δεν εννοούσε τα περί απόβασης στη Γερμανία, προσκομμίζοντας ως απόδειξη τη σύνεση με την οποία ανέπτυξε τις μοίρες των κύριων μονάδων μάχης του Royal Navy ο αρχηγός του). Τον διέψευσαν όλα τα τεκμήρια επιτελικών σχεδιασμών που αποκαλύφθηκαν αργότερα και αποδείκνυαν αναντίρρητα τις προθέσεις του Fisher και των συνεργατών του από το 1905 κι έπειτα -με αταλάντευτο υποστηρικτή σε αυτό το ζήτημα τον Corbett- να προχωρήσει σε συνδυασμένες (διακλαδικές) επιχειρήσεις στρατηγικών σκοπών στις γερμανικές ακτές της Βαλτικής: C. G. Reynolds, Command of the Sea, The History and Strategy of Maritime Empires, New York: W. Morrow, 1974, σσ 509-510, R. A. Peeks op cit σ 275, P. Haggle op cit σ 118, N. A. Lambert 2012 op cit σσ43, 300, S. Τ. Grimes op cit σσ 60, 65, 86-87, 202, 206-208, 210, R. Hough, Former naval person: Churchill and the wars at sea, London: Weidenfeld & Nicolson, 1985, σσ 69-70, 84, 97.

17 L J. Cleaver op cit σ 53, Ν. A. Lambert 2012 ibid, σσ433, 465.

18 Επισημαίνεται στο G. Till, The Gallipoli Campaign: Command Performances στο F. Sheffield & G. Till (επιμελ.), The challenges of High Command, The british experience, Hampshire and NY: Palgrave- McMillan 2003, σσ 34-56. Η βρετανική ηγεσία μερίμνησε τουλάχιστον για την ύπαρξη διακλαδικής υγειονομικής περίθαλψης. Σύμφωνα με τη διατύπωση του ίδιου του Corbett “…some kind of Joint Staff [Μεικτού Επιτελείου] is necessary…”: Some Principles op cit Μέρος 3ο, κεφ. 4, τμήμα ΙΙΙ.

19. Ο Corbett ανήκε σε όσους θεωρούσαν -όχι παράλογα- ότι η εγκατάσταση ασυρμάτων μεγάλης εμβέλειας στα περισσότερα σκάφη, θα έλυνε το πρόβλημα της έγκαιρης προειδοποίησης και του εντοπισμού ή έστω της ιχνηλάτησης των επιδρομικών σκαφών συλλήβδην, καθιστώντας κάθε δράση τους μετά την πρώτη εμφάνιση τους παρακινδυνευμένη. Ο Corbett είχε περιλάβει αυτήν την εκτίμηση ήδη στο θεμελιώδες έργο του (του 1911) “Some Principles…”: Ν. Α. Lambert, Strategic Command and Control for Maneuver Warfare: Creation of the Royal Navy’s “War Room” System, 1905-1915, The Journal of Military History, Vol. 69, No. 2 (Apr., 2005), σ 382, Β. Μ. Gough 1988 op cit σ60, J. Gooch στο C. S. Gray, R. W. Barnett (επιμελ.) op cit, σ 44. Ο Mahan είχε υποπέσει στο ίδιο σφάλμα (υποτίμησε τη στρατηγική διάσταση της υποβρυχιακής δράσης, αν αυτή στρεφόταν κατά της αντίπαλης εμπορικής ναυτιλίας) και μάλιστα η δική του παράβλεψη υπήρξε σοβαρώτερων συνεπειών, δεδομένου ότι ασκούσε πολύ μεγαλύτερη επιρροή στο αμερικανικό (αλλά και στο βρετανικό) πολεμικό ναυτικό, συγκριτικά με τον Corbett - βλ. ενδεικτικά: Captain R. Α. Bowling (Retired), USN The Negative Influence of Mahan on Anti-Submarine Warfare, The RUSI Journal, vol 122 issue 4, (1977). Είναι όμως γεγονός πως ο Mahan υπήρξε υπέρμαχος των νηοπομπών, αντίθετα με τον Corbett: εισαγωγή του Ε.

46 Grove στο “Some Principles…” op cit σ xxxiv. Σε ό,τι αφορούσε αντιθέτως τη χρήση των υποβρυχίων για τον αποκλεισμό των εχθρικών θωρηκτών στις βάσεις τους, ο Fisher εξομολογήθηκε στον Corbett τον Ιούνιο του 1914 ότι είχε επενδύσει πολλές ελπίδες: Ν. Α. Lambert, British Naval Policy, 1913-1914: Financial Limitation and Strategic Revolution, The Journal of Modern History, Vol. 67, No. 3 (Sep., 1995), σσ 622-623.

20. To σύνολο των τίτλων της εργογραφίαςτου καταγράφηκε και ταξινομήθηκε ως «παράρτημα Α» στο Mahan is not enough, op cit σσ 295- 309.

21. D. Μ. Schurman op cit σσ 56-57 και Α. Douglas, Discussion of the Papers Written by Professor Donald M. Schurman, Dr. Barry Hunt, and Commander James Goldrick σσ 104106, αμφώτερα στο J. Goldrick & J. B. Hattendorf (επιμελ.), Mahan is not enough, op cit, J. Gooch στο C. S. Gray, R. W. Barnett (επιμελ.) op cit, σ 38. Ο C. Β. Reynolds (1974 op cit σ 506) επισημαίνει ότι ακόμη και ο Fisher, εγνωσμένης θετικής προδιάθεσης απέναντι στον Corbett, υπήρξε «κλασικά αντιδιανοούμενος» κι αρνήθηκε να ενσωματώσει αξιοποιήσιμα ιστορικά διδάγματα σε τακτικό επίπεδο. Γενικά, μπορεί τα όσα ανέπτυσσε στις διαλέξεις του ο Corbett να θεωρούνταν δυσνόητα, πάντως σε επίπεδο διάδρασης κοινού-διαλέκτη υπήρχε μεγάλο περιθώριο βελτίωσης. Αφετέρου, οι σχέσεις του Corbett με τις εκπαιδευτικές διαδικασίες τις σχολής θεωρήθηκε ότι συνεισέφεραν στο να συλλάβει πολλά από τα συμπεράσματα που ανέπτυξε στα μεταγενέστερα έργα του (S. Cobb op cit σσ 85, 87).

22. Όπως παρατηρεί ο C. Bassford (op cit σσ 96-97), συνιστά υπεργενίκευση το να μιλά κανείς για επιρροή του Clausewitz σε στοχαστές του διαμετρήματος του Corbett, ο οποίος όχι απλά προέκτεινε κρίσιμα νοήματα της σκέψης του πρώσου, αλλά και -με βεβαιότητα- συνέλαβε δεσπόζουσες έννοιες που εκείνος εισηγήθηκε, πριν καν ο Corbett τον μελετήσει. Συμφωνούν οι J. Gooch ibid στο C. S. Gray, R. W. Barnett (επιμελ.) op cit, σσ 31, 38 και J. Β. Hattendorf 2001 op cit, σ 58. Η «εκλεκτικώτερη συγγένεια» των δύο (Clausewitz και Corbett) υπήρξε η τάση τους να αξιοποιούν τη μελέτη της Ιστορίας ως υπόβαθρο των θεωρητικών τους αναζητήσεων -έγραψαν άλλωστε πολύ περισσότερο Ιστορία απ’όσο Θεωρία, όπως επισημαίνει ο Α. Lambert στο Α. Dorman, Μ. L. Smith & Μ. R.H. Uttley (επιμελ.) 1999 op cit, σ48. Για το ζήτημα της αξιολόγησης του Corbett ως εισηγητή Στρατηγικής και Θεωρίας βλ. παρακάτω.

23. J. Gooch ibid στο C. S. Gray, R. W. Barnett (επιμελ.) op cit, σσ 37-39.

24. Some Principles op cit Μέρος 2°, κεφ 3.

25. Some Principles op cit Μέρος 1°, κεφάλαια 2, 3, 4 και 5.

26. Corbett και Fisher δικαιώθηκαν απόλυτα στην υιοθέτηση της Στρατηγικής της Εξουθένωσης που με συνέπεια εφαρμόστηκε από την βρετανική πλευρά, όταν η γερμανική ηγεσία σχεδίασε έξοδο του Στόλου των κύριων μονάδων μάχης (HSF) σε απελπισμένη αναζήτηση αποφασιστικής ναυμαχίας υπο δυσμενέστατους όρους, στις 24/10/1918 -ενώ μετά τη Γιουτλάνδη γενικά αδράνησε αυτοπροστατευόμενος. Τελικά ούτε καν αυτή η έξοδος δεν υλοποιήθηκε, εξαιτίας ανταρσίας των πληρωμάτων: Α. Lambert στο Α. Dorman, Μ. L. Smith & Μ.

R.H. Uttley (επιμελ.) 1999 op cit, σσ 52-53.

27. Some Principles op cit Μέρος 1°, κεφ. 1 και κεφ. 4.

28. J. Cable, Naval strategy in an altered world, Defense Analysis vol 8 no 3,1992, σ 240.

29. Some Principles op cit Μέρος 2°, κεφ. 1. Η απόκλιση μεταξύ Corbett - Mahan (ιδίως σε αυτό το σημείο) είναι σημαντική: J. Gooch στο C. S. Gray, R. W. Barnett (επιμελ.) op cit, σσ 39-40. Στις εκδοχές του Ελέγχου αναφέρεται ο Β. Mitchell Simpson III, παραπέμποντας στον αμερικανό υποναύαρχο Η. Ε. Eccles, στην εισαγωγή του έργου The development of naval thought: Essays by Herbert Rosinski, Newport Rl: Naval War College Press, 1977, σσ xix-xx.

30. Some Principles ibid Μέρος 2°, κεφ. 3.

31. Για τη σύγκρουση αυτή αφιέρωσε χωριστό, εκτεταμένο (δίτο-

μο) έργο: Julian S. Corbett, Maritime Operations in the RussoJapanese War, 1904-1905, (απόρρητο την εποχή της πρώτης έκδοσης του 1914-1915-, τυπώθηκε επίσημα από τις εκδόσεις Naval Institute Press της Annapolis μόλις το 1994). Η μελέτη του επίμαχου πολέμου είχε εισαχθεί στο curriculum του Royal Naval War College ήδη απ’το 1906 (S.Cobb op cit σ 238).

32. Some Principles op cit Μέρος 3°, κεφ. 4, τμήμα III. Ο L. Freedman εκτιμά ότι στις συγκεκριμένες σκέψεις του, ο Corbett επηρεάστηκε σημαντικά από τα παραδείγματα τριών πρόσφατων -τότε- συγκρούσεων, που παρουσίαζαν αυτά τα χαρακτηριστικά (συνδυασμένες επιχειρήσεις, σε θέατρα επιχειρήσεων που ενέπιπταν μάλλον στην περιφέρεια αυτοκρατορικών επικρατειών, με τους αντιμαχόμενους να διαμεσολαβούνται από σεβαστές θαλάσσιες αποστάσεις): τον Ισπανοαμερικανικό πόλεμο του 1898, τον (δεύτερο) Πόλεμο των Μπόερ του 1899-1902 και το Ρωσοϊωαπωνικό Πόλεμο του 1904-1905: L. Freedman, Strategic studies and the problem of power, στοΤ.

G. Mahnken & J. A. Maiolo (επιμελ.) op cit, σσ 42-43. Ο Corbett είχε πρόσβαση στην κρίσιμη πληροφορία -μεταξύ άλλων διαβαθμισμένων στοιχείων- ότι η ιαπωνική πλευρά είχε εξαρχής σχεδιάσει τον πόλεμο του 1904-1905 ως «Περιορισμένο» (Η.

Rosinski op cit σ 104). Ουδέποτε ισχυρίστηκε ότι θα μπορούσε να υπάρξει «Περιορισμένος Πόλεμος» με τη Γερμανία, αντίθετα εκτίμησε ήδη από το 1907 ότι λόγω της φύσης της (γερμανικής) απειλής -μέγεθος, γεωγραφία, περιορισμένη εξάρτηση από αποικιακές προσόδους- η συγκεκριμένη προσέγγιση ήταν ανεφάρμοστη εναντίον του αντιπάλου αυτού: εισαγωγή του Ε. Grove στο “Some Principles…” op cit σ xlii.

33. Some Principles ibid Μέρος 3°, κεφ. 3, μέρη Ι, II και III, κεφ 4.

34. Some Principles ibid Μέρος 3°, κεφ. 2, μέρος II, βλ επίσης την εισαγωγή του J. Β. Hattendorf στο Β. Μ. Elleman & S.C.M. Paine (επιμελ.), Naval Blockades and Sea power, Strategies and Counter- Strategies, 1805-2005, London & New York: Routledge, 2006, L. C. Davis & S. L. Engerman, Naval blockades in Peace and War/an Economic History since 1750, Cambridge, New York et al: Cambridge University Press, 2006, σσ 240243, Ε. W. Osborne, Britain’s economic blockade of Germany 1914- 1919, London-N. York: F. Cass, 2004, σσ 58-59. Οι δυνατότητες του κέντρου κρυπτανάλυσης υποκλαπεισών ασύρματων επικοινωνιών του βρετανικού πολεμικού ναυτικού (γνωστού ως «Room 40» της NID), παρείχε στην ηγεσία έγκαιρη ενημέρωση για τις κινήσεις των γερμανικών κύριων μονάδων μάχης και -στις περισσότερες από τις περιπτώσεις- χρονικό περιθώριο 24ώρου για το σχεδιασμό και την εκτέλεση της βέλτιστης αντίδρασης. Οι εξαιρέσεις αιφνιδιαστικών εξόδων των γερμανών υπήρξαν ελάχιστες και μελετήθηκαν διεξοδικά (Ν. Α. Lambert, 2005 op cit σσ 403-406). Επισήμως, λόγω του ότι το βρετανικό ναυτικό δεν εισήλθε στη Βαλτική καθ’όλη τη διάρκεια του πολέμου, ο αποκλεισμός που είχε επιβληθεί στη Γερμανία χαρακτηρίστηκε «ακήρυκτος». Σε διεξοδική ανάλυση του κατά πόσον ο «ανοικτός αποκλεισμός» που επέβαλε το βρετανικό ναυτικό στη Γερμανία υπονόμευε ή όχι την επιδίωξη καταναυμάχισηςτου γερμανικού Στόλου Ανοικτής Θάλασσας σε αποφασιστική ναυμαχία στη Βόρειο θάλασσα προχωρά ο D. G. Morgan-Owen στο άρθρο του An ‘Intermediate Blockade’?

British North Sea Strategy, 1912-1914, War in History vol 22 Issue 4 (2015), σσ 478-502.

35. Ενδεικτικά: P. Halpern, World War I: the Blockade, στο Β. Μ.

Elleman & S.C.M. Paine (επιμελ.) 2006 ibid, σσ 160-168, 206214, L. C. Davis & S. L. Engerman ibid, σσ 91-103, I.Moffat op cit σ 25 S. Cobb op cit σ 84. Τα θέματα αυτά ο Corbett τα αναπτύσσει 3° Μέρος του “Some Prinsciples…” ibid και κυρίως στα κεφάλαια «3» και «4». Όπως ορθά επισημαίνει ο S. Cobb (ibid σ 67, με αφορμή τη β’Διάσκεψη της Χάγης του 1907 και σ 86) μεταφέροντας και την άποψη του D. French επ’αυτού, το συγκεκριμένο σημείο προσφέρεται για πολλαπλές ερμηνείες και παρανοήσεις (εν πολλοίς με ευθύνη του ίδιου του Corbett): τελικά δηλαδή, ένας περιορισμένων σκοπών πόλεμος μπορεί να επιστρατεύει απεριόριστα μέσα, όπως ο οικο-

νομικός πόλεμος (εναντίον των θαλάσσιων μεταφορών που εκμεταλλεύεται ο εχθρός εν προκειμένω), τότε όμως παύει να είναι περιορισμένος. Στο μέσο αυτό μπορεί να προσφύγει μία ναυτική δύναμη με μεγαλύτερη ευκολία, όμως τότε κλιμακώνει τη σύγκρουση γι’αυτό και πρέπει πάντοτε να εξετάζει με προσοχή αν το διακύβευμα είναι υπαρξιακό για την ίδια ή όχι. Το γεγονός είναι ότι την εποχή της β’Διάσκεψηςτης Χάγης, τη βρετανική πλευρά απασχολούσε το αμφίστομο ζήτημα του πώς να αποφύγει η ίδια τις δυνητικά καταστροφικές συνέπειες ενός θαλάσσιου αποκλεισμού των μητροπολιτικών νησιών, χωρίς ταυτόχρονα να εξαιρεθεί πλήρως η δυνατότητα να ασκήσει εκείνη την προσφιλή της τακτική της κατάληψης εχθρικών εμπορικών στόλων ως «πολεμικής λείας» (Ν. Α. Lambert 2012 op cit σ 76). Στην εξιστόρηση του Α’Παγκόσμιου Πολέμου, ο Corbett ανέφερε ότι οι πολιτικές επιπτώσεις ενός θαλάσσιου αποκλεισμού που θα μπορούσε να επιβληθεί στο ίδιο το ΗΒ, είχαν απασχολήσει την ηγεσία του Λονδίνου ήδη προπολεμικά (Β. Millman, British Home Defence Planning and Civil Dissent, 1917-1918, War in History, vol 5 Issue 2,1998, σσ 211-212). Ακόμη, αποτίμησε εκ των υστέρων ως ιδιαίτερα αξιόλογη την επιδρομική δράση των γερμανικών μονάδων επιφανείας κατά τον Α’Παγκόσμιο Πόλεμο (Ρ. Overlack, The Force of Circumstance: Graf Spee’s Options for the East Asian Cruiser Squadron in 1914, The Journal of Military History, Vol. 60, No. 4, Oct., 1996), ωστόσο οι βρετανοί ήταν προετοιμασμένοι για την αντιμετώπιση αυτών -και όχι των εχθρικών υποβρυχίων (εισαγωγή του Ε. Grove στο “Some Principles…” op cit oxxxiv).

36. To επισημαίνει καυστικά ο Α. Danchev στο άρθρο του, Liddell Hart and the Indirect Approach, The Journal of Military History, Vol. 63, No. 2 (Apr., 1999), σσ 313-337. Βλ επίσης και C. Bassford op cit σ 106.

37. Δημοσιογράφος έφτασε σε σημείο να προκαλέσει τη διενέργεια υπηρεσιακής έρευνας σχετικά με τις «αιρετική και αντεθνική» αποτίμηση του Nelson από πλευράς Corbett, αλλά και την επίδραση των διαλέξεων του στους αξιωματικούς του Royal Navy. Η όλη διαδικασία κατέληξε σε δικαίωση του Corbett (εισαγωγή του Ε. Grove στο “Some Principles…” op cit σ xxiii).

38. Στα ακόλουθα κείμενα συναντά κανείς το σύνολο των αποτιμήσεων που παρατέθηκαν: G. Till, Sir Julian Corbett and the Twenty-First Century: Ten Maritime Commandments στο A. Dorman, M. L. Smith & M. R.H. Uttley (επιμελ.) 1999 op cit, σσ 19-32, Ε. Grove, BR1806, Joint Doctrine and Beyond στο ίδιο σ 63, Μ. J. Handel, Corbett, Clausewitz, and Sun Tzu, Naval War College Review vol UN no 4 (autumn 2000) σσ 107124, I.Moffat op cit σσ 18-19, 23-24, Captain S. W. Roskill RN (Retd), The Strategy of Sea Power/ Its development and application, London & Glascow: Collins, 1962, σ 24, G. Till, Corbett and the 1990s στο Mahan is not enough op cit, σσ 215-226, του ίδιου 2004 op cit, κεφάλαια 1, 2, 5, 6 και 7, Β. Μ.

Gough 1988 op cit σ 61, J. Gooch στο C. S. Gray, R. W. Barnett (επιμελ.) op cit, σσ 42-44, S. Fitzsimmons, Evaluating the Masters of Strategy: A Comparative Analysis of Clausewitz, Sun Tzu, Mahan, and Corbett, Innovations: a Journal of Politics, vol 2, 2007, σσ 27-40.

39. Στις παρατηρήσεις αυτές προχώρησε ο Μ.Η. Miller: Commander Μ.Η. Miller, RAN, Current aspirational concepts such as force transformation, effects based operations and network centric warfare and their relationship with the classical maritime theories such as sea control and sea denial, Geddes Paper2005, Australian Defense College (προσπελάστηκε 20ΔΕΚ2015) -http://www.defence.gov. au/ADC/Publications/Geddes/2005/PublcnsGeddes2005 310310 CurrentAs pirational.pdf 40 R. C. Rubel, Command of the Sea /an old concept resurfaces in a new form, Naval War College Review (στο εξής NWCR) vol 65 no 4 (autumn 2012). Αναφέρεται εδώ διότι ο Rubel αξιοποιεί τους ορισμούς που έδωσε ο Corbett στους όρους «Κυριαρχία» και «Έλεγχος» ως σημεία εκκίνησης των δικών του σκέψεων. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

47

ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ - ΑΠΟΨΕΙΣ

Ανάλυση Κυρίων Γεγονότων (Επιμέλεια: Επιτροπή Μελετών Ερευνών ΣΕΕΘΑ)

Το ιστορικό βάρος στους βηματισμούς του μέλλοντος Υπό του κ. Χριστόδουλου Κ. Γιαλλουρίδη, Καθηγητού Διεθνούς Πολιτικής και Διευθυντού του Κέντρου Ανατολικών Σπουδών για τον Πολιτισμό και την Επικοινωνία του Παντείου Πανεπιστημίου

Τ

ο 2016 θεωρείται για πολλούς χρονιά κρίσιμο έτος για την επίλυση του ΚυΤο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης πριακού Προβλήματος, ενός διεθνούς ζητήματος που ταλανίζει τους ενδι- ίσχυε για τους αποικιοκρατούμενους αφερόμενους Κύπρο - Ελλάδα – Τουρκία, αλλά και τη διεθνή σκηνή τα τε- λαούς κα’ εξοχήν και μάλιστα η αναγνώλευταία εξήντα και πλέον χρόνια. Το Κυπριακό Πρόβλημα ανήκει μαζί με ρισή του ήταν επί τη βάση της αρχής το Παλαιστινιακό στα παλαιότερα άλυτα προβλήματα της διεθνούς κοινότητας, ένας άνθρωπος - μία ψήφος ως εφαραφού υφίσταται ήδη ως δυναμική παρουσία στη διεθνή πολιτική από την δεκαε- μοστέου αναγκαστικού δικαίου (jus τία του 1950. Στη δεκαετία του 1950 ξεκίνησε ως πρόβλημα αποαποικιοποίησης. Η λύση που δόθηκε με τις Συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου μετέβαλε ριζικά την ουσία του προβλήματος και εξαιτίας ακριβώς αυτής της μετάλλαξης το πρόβλημα διαιωνίστηκε και κατέστη, όχι μόνο διμερές Ελληνοτουρκικό, αλλά και διεθνές, απειλώντας κατ’ επανάληψη την ειρήνη και την ασφάλεια στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Οφείλουμε να υπενθυμίσουμε στο σημείο αυτό πως η τραγική πορεία που πήρε το Κυπριακό Πρόβλημα και ο λαός της Μεγαλονήσου, που υπέστη ακριβώς εξαιτίας αυτής της πορείας περι- Από τις συνάντηση του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Νίκου Αναστασιάδη στον ΟΗΕ. πέτειες, οι οποίες απείλησαν την υπό- θετώντας το πρόβλημα, όχι ως διεθνές, cogens). Όλο αυτό το πλαίσιο ανετράπη στασή του, οφειλόταν ακριβώς στην αλλά ως Ελληνοτουρκικό. μεθοδικά και με ευφυείς διπλωματικούς Κατ’ αυτό τον τρόπο ο βρετανικός χειρισμούς από το Foreign Office. Το τεχνητή μεταβολή του προβλήματος στα μέσα του 20ου αιώνα, από πρό- παράγοντας στη διάρκεια της δεκαετί- 1955 στην Τριμερή Διάσκεψη του Λονβλημα αυτοδιάθεσης των λαών σε δι- ας του 1950 και δη μεσούντος του ένο- δίνου, οδηγήθηκαν Ελλάδα και Τουρκία μερή ελληνοτουρκική διαφορά. Αυτή πλου εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα ως ενδιαφερόμενα μέρη σε διαπραγμαη μεταβολή οφείλεται στον βρετανικό των Κυπρίων για αυτοδιάθεση (1955 τεύσεις για την Κύπρο και το Κυπριακό αποικιοκρατικό παράγοντα, ο οποίος – 1959) ενέπλεξε την Τουρκία ως ενδι- Πρόβλημα, πράγμα που δρομολόγησε προκειμένου να διατηρήσει την επιρ- αφερόμενη μαζί με την Ελλάδα στο Κυ- την λύση του Κυπριακού το 1959 ως ουροή του στην Κύπρο, η οποία ανήκει σε πριακό Πρόβλημα, φέρνοντας τις δύο σιαστικά ελληνοτουρκική διαφορά, καεκείνα τα σημεία της υφηλίου, τα οποία ούτω καλούμενες «μητέρες πατρίδες», θορίζοντας έτσι το μέλλον της Κύπρου. διαθέτουν εγνωσμένη γεωπολιτική υπε- δηλαδή την Τουρκία και την Ελλάδα, Το τελευταίο δεν είναι τίποτε άλλο ραξία, εφάρμοσε την γνωστή πολιτική στο προσκήνιο της κυπριακής υπόθε- παρά η παγίδευση των Κυπρίων, ιδιαιτέτου «divid et impera», οδηγώντας τους σης, ακυρώνοντας έτσι εν τις πράγμα- ρως μάλιστα της ελληνικής κοινότητας, Κύπριους και την Ελλάδα στην παγίδα σι το δικαίωμα του κυπριακού λαού για η οποία όντας ο κυριάρχος φορέας του των Ελληνοτουρκικών διαπραγματεύ- την άσκηση της αυτοδιάθεσης στη δια- δικαιώματος για αυτοδιάθεση ως μεσεων για τη λύση του Κυπριακού, οριο- δικασία της αποαποικιοποίησης. γάλη πλειοψηφία του πληθυσμού, αναΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

48 γκάστηκε να εξισωθεί με τη μειονότητα των Τουρκοκυπρίων και να αποδεχθεί την μετατροπή του Κυπριακού Προβλήματος σε διμερές πρόβλημα Ελληνοτουρκικής διαφοράς επί της Κύπρου, αλλά και ευρύτερα. Το γεγονός αυτό σήμαινε αφενός μεν ότι οι διαπραγματεύσεις στην Κύπρο για την επίλυση του Κυπριακού λάμβαναν χώρα μεταξύ των δύο κοινοτήτων ως ίσων οντοτήτων και μάλιστα ανεξαρτήτως της μεγάλης πληθυσμιακής διαφοράς που είχαν οι Ελληνοκύπριοι, από τους Τουρκοκύπριους. Είχαμε ουσιαστικά στην περίπτωση του Κυπριακού ζητήματος, όχι μόνο ακύρωση της αρχής της αυτοδιάθεσης, αλλά και κατάργηση της αρχής της πλειοψηφίας ως κυριαρχούσας δομής σε ένα πολιτικό σύστημα, όπου η δημοκρατία και όλο το πλαίσιο της πολιτικής λειτουργεί επί τη βάση της αρχής της πλειοψηφίας. Στην περίπτωση της Κύπρου η αρχή αυτή ακυρώθηκε εξαρχής, δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Αντιθέτως εισήχθη η διεθνώς πρωτόγνωρη και εμφορούμενη από φυλετικές διακρίσεις αρχή της ισότητας των κοινοτήτων, η οποία και υποκαθιστούσε ακριβώς την αρχή της πλειοψηφίας. Έχουμε εν προκειμένω την εξίσωση του 18% των Τουρκοκυπρίων με το 80% των Ελληνοκυπρίων, θεωρώντας ότι δεν έχουμε ισότητα ατόμων, αλλά ισότητα ομάδων. Πρόκειται για μία πειραματικά πρωτοεμφανιζόμενη αρχή, η οποία στην πραγματικότητα ακυρώνει την δημοκρατική αρχή. Κατ’ αυτόν τον τρόπο επί τη βάση της αρχής της ισότητας των κοινοτήτων οικοδομήθηκε το 1959 – 1960 το κράτος που προήλθε από τις συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου, δηλαδή η Κυπριακή Δημοκρατία, η οποία αποτελεί ένα sui generis συνεταιριστικό κρατικό μόρφωμα, αφού παρά το γεγονός ότι είναι σύγχρονο κράτος, δεν εφαρμόζεται πουθενά η δημοκρατική αρχή της πλειοψηφίας του συνόλου του πληθυσμού. Η Κυπριακή Δημοκρατία θεωρήθηκε ένας συνεταιρισμός δύο εθνοτήτων, της ελληνικής και της τουρκικής, τις οποίες στήριξαν, δηλαδή εγγυήθηκαν οι αποκαλούμενες «μητέ-

ρες πατρίδες», δηλαδή η Ελλάδα και η Τουρκία, κράτη που μαζί με το Ηνωμένο Βασίλειο προβλέφθηκαν ως συνταγματικά εγγυήτριες δυνάμεις της υπόστασης της Κυπριακής Δημοκρατίας. Επί της αρχής αυτής ως δικαιολογητική βάση θεώρησε η Τουρκία πως στηριζόταν, αποφασίζοντας να εισβάλει τον Ιουλίο – Αύγουστο του 1974, εκτιμώντας κατά τρόπο διεθνώς παράνομο πως έχει το δικαίωμα της στρατιωτικής επέμβασης στην Κύπρο, μία επέμβαση που απέρρεε, όπως η ίδια ισχυρίζεται, από τις συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου. Η Άγκυρα προδήλως χρησιμοποίησε κατά τρόπο απολύτως αστήριχτο τις συνθήκες εγγυήσεως για να εισβάλει, αφού η στρατιωτική επέμβαση και εν προκειμένω η εισβολή σε τρίτη χώρα, δηλαδή η διεξαγωγή πολεμικών ενεργειών εις βάρος τρίτης χώρας, κάτω από οιεσδήποτε συνθήκες, απαγορεύεται από το διεθνές δίκαιο. Με βάση αυτό το σκεπτικό είναι αδιανόητο ο συνταγματικός νομοθέτης να προέβλεψε δικαίωμα για τρίτη χώρα, όπως η Τουρκία εν προκειμένω, να εισβάλει ενόπλως στην Κύπρο διαπράττωντας εγκλήματα κατά του λαού και της χώρας, την οποία υποτίθεται προστάτευε και εγγυάτο ως κράτος και ως λαό. Πέραν τούτου βεβαίως το γεγονός ότι η Τουρκία παρέμενε και παραμένει μέχρι σήμερα 40 και πλέον χρόνια μετά την εισβολή με μεγάλη στρατιωτική δύναμη στο νησί λειτουργώντας ως κατοχική δύναμη, αποδεικνύει a posteriori πως οι ισχυρισμοί της Άγκυρας ήταν προφάσεις για να εισβάλει στρατιωτικά και να καταλάβει τη Μεγαλόνησο, υλοποιώντας ένα σχεδιασμό, ο οποίος ούτως ή άλλως από τη δεκαετία του 1950 είχε ανακοινωθεί από την Τουρκία. Η Τουρκία επιδιώκει να θέσει την Κύπρο υπό τον πλήρη έλεγχό της για να πετύχει την γεωστρατηγική αναβάθμισή της στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και ταυτόχρονα να είναι σε θέση να εποπτεύει τη Μέση Ανατολή. Ταυτόχρονα, πρέπει να επισημανθούν οι σοβαρές ευθύνες Λευκωσίας και Αθηνών για το γεγονός ότι δεν

υπήρχε κανένας στρατηγικός σχεδιασμός αντίδρασης στο διεθνές επίπεδο για να καταγγελθεί σταθερά και επίμονα η τουρκική στρατηγική επεκτατισμού εις βάρος της Κύπρου και του ελληνισμού, αλλά αφήσαμε την Τουρκία να συμπεριφέρεται ως δικαιούχος, δηλαδή να έχει την δυνατότητα να εγκαθιστά βάσεις και να μεταφέρει στρατιωτικές δυνάμεις στο βόρειο τμήμα της Κύπρου ωσάν να πρόκειται για ξένη χώρα, ενώ αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο τμήμα της κυπριακής επικράτειας. Η διαδικασία επίλυσης του Κυπριακού Προβλήματος, όπως καθιερώθηκε από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 στο πλαίσιο ενός διαλόγου μεταξύ των ηγετών των δύο κοινοτήτων, δεν προοιωνίζει καμία δυνατότητα δίκαιης επίλυσης του Κυπριακού Προβλήματος, γιατί αυτή η διαπραγμάτευση εδράζεται επί των συνθηκών που επέβαλε διά της βίας η τουρκική εισβολή του 1974 και η κατοχή ενός μεγάλου μέρους της Κυπριακής επικράτειας. Η οποιαδήποτε διαπραγμάτευση θα έπρεπε να γίνεται επί τη βάση της άρσης των συνθηκών εισβολής και κατοχής και αποκατάστασης της διεθνούς νομιμότητας σε ολόκληρη την μεγαλόνησο, δηλαδή του status quo ante. Σε σχέση με την σημερινή πραγματικότητα των συνομιλιών στην Νέα Υόρκη, οφείλει κανείς να ελπίζει πως η ελληνική πλευρά έχει συμφωνήσει πως η στρατηγική της δικής μας πλευράς συνίσταται σε τακτικούς χειρισμούς να αγοράσουμε χρόνο και όχι σε μια στρατηγική επίλυσης, γιατί οποιαδήποτε λύση με τις σημερινές συνθήκες ισορροπίας των δυνάμεων στην μεγαλόνησο και στην περιοχή, θα απέβαινε εις βάρος της Κύπρου. Αυτό που συμφέρει στον ελληνισμό, είναι η αδιατάρακτη συνέχιση της ύπαρξης της Κυπριακής Δημοκρατίας ως υποκειμένου διεθνούς δικαίου και παρουσίας της ως δεύτερου ελληνικών συμφερόντων κράτους, στην διεθνή σκηνή. Το σημερινό κράτος θα θυσιαστεί μόνο στο πλαίσιο της εξεύρεσης μιας τέτοιας λύσης για το Κυπριακό Πρόβλημα, που θα δημιουργούσε τις ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

49 ασφαλείς προϋποθέσεις οικοδόμησης ενός κράτους καλύτερου από το σημερινό. Ας μην λησμονεί κανείς πως η Κυπριακή Δημοκρατία αποτελεί το ασφαλέστερο περίβλημα ύπαρξης του ελληνισμού στην Κύπρο και μια νέα

κρατική οντότητα, που δεν θα εξασφάλιζε κατά τρόπο σαφή την παρουσία και το μέλλον των Ελλήνων ως πολιτισμού και ως πολιτικής, θα έπρεπε άνευ εταίρου να αποφεύγεται. Εξάλλου τα παραδείγματα του παρελθόντος σε σχέση με τον αφανισμό λαών και την

συρρίκνωση του Ελληνισμού, αλλά και η σημερινή απάλειψη του κράτους και του λαού της Συρίας χωρίς καμία διεθνή στήριξη, διδάσκουν πως πρέπει να είμαστε εξαιρετικά προσεκτικοί, ως προς τους βηματισμούς μας προς το μέλλον.

Η Απόπειρα Πραξικοπήματος στην Τουρκία: Το Κόστος Αποτυχημένων Ενεργειών για τη Δύση υπό το Φώς των Εξελίξεων στην Μέση Ανατολή Υπό Δρ Αλέξανδρου Κούτση, Ομότιμου Καθηγητή Μεσανατολικών Σπουδών, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Τα Κίνητρα του Πραξικοπήματος

Τ

α τελευταία χρόνια, οι πολιτικές κινήσεις του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στηρίζονταν σε μια λεπτή ισορροπία μεταξύ δύο σημαντικών στοιχείων. Από την μία πλευρά, υπάρχει η σημαντική δημοτικότητα του κυβερνώντος κόμματός του, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Από την άλλη, υπάρχει το γενικό αδιέξοδο της εξωτερικής πολιτικής της Άγκυρας, των οικονομικών συνεπειών της, και οι συνεχιζόμενες προσπάθειες του ίδιου του Ερντογάν να περιορίσει την κοσμική δομή του κράτους. Το τεράστιο βάρος της δημοτικότητας του Ερντογάν περιορίζει ουσιαστικά την πιθανότητα εκδήλωσης ενός πραξικοπήματος. Αλλά η συνεχιζόμενη αποτυχία στην εξωτερική του πολιτική και οι σκόπιμες επιθέσεις κατά των κοσμικών θεμελίων του τουρκικού κράτους θα μπορούσαν να ενισχύσουν αυτή την πιθανότητα, ιδιαίτερα όταν αυτές έχουν άμεσες συνέπειες στην οικονομία της Τουρκίας. Ωστόσο, ελλείψει μιας γενικής πολιτικής κρίσης ή λαϊκών διαδηλώσεων ευρείας κλίμακας, δεν θα ήταν δυνατό για τον τουρκικό στρατό να κινηθεί κατά του Ερντογάν. Τον τελευταίο καιρό, η ισορροπία μεταξύ των παραπάνω δύο στοιχείων έχει αλλάξει. Η Τουρκία αντιμετώπιζε προβλήματα με τη Ρωσία, την Ευρωπαϊκή Ένωση, το καθεστώς Άσαντ, και τον μεγάλο σύμμαχό της – τις ΗΠΑ. Ο Ερντογάν προσπάθησε τελευταίως να αλλάξει την προσέγγισή του σε αυτά τα θέματα, ώστε να πετύχει μια ομαλή αναστροφή στην εξωτερική πολιτιΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

κή. Κατά τα τέλη του Μαΐου 2016, ενέκρινε αίτημα της Ουάσιγκτον να επιτραπεί στο Κουρδικό Δημοκρατικό Κόμμα της Συρίας (PYD) και στο ένοπλο σκέλος του, τις Λαϊκές Μονάδες Προστασίας (YPG), να διεξάγουν ελεύθερα πόλεμο κατά του Ισλαμικού Κράτους (ΙΣΙΣ) υπό την προϋπόθεση, ότι δεν θα περάσουν στην δυτική όχθη του Ευφράτη, εκτός αν είναι απολύτως απαραίτητο, και σε τέτοια περίπτωση, να μην παραμείνουν εκεί μετά τη λήξη των εχθροπραξιών. Επιπλέον, στις 17 Ιουνίου, ο πρωθυπουργός της Τουρκίας, Μπινάλι Γιλντιρίμ, πρότεινε συμφιλίωση με τη Ρωσία, την Αίγυπτο, το Ισραήλ, ακόμη και τη Συρία του Μπάσαρ αλ-Άσαντ. Λίγες μέρες νωρίτερα, ο Τούρκος Υπουργός Άμυνας, Φίκρι Ιτσίκ, ανακοίνωσε ότι η Άγκυρα έχει παραιτηθεί από το αίτημα της για δημιουργία μιας «ζώνης ασφαλείας» στη Βόρεια Συρία. Στα τέλη Ιουνίου ακολούθησε η αποκατάσταση των σχέσεων της Τουρκίας με το Ισραήλ και τη Ρωσία. Παρά ταύτα, στις 15 Ιουλίου, εκδηλώθηκε απόπειρα πραξικοπήματος. Μονάδες του τουρκικού στρατού κατέλαβαν τα αεροδρόμια, τις γέφυρες και στρατιωτικές βάσεις. Έθεσαν υπό κράτηση τον αρχηγό των ενόπλων δυνάμεων και κατηγόρησαν την κυβέρνηση για διάβρωση της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου. Ακολούθησαν συγκρούσεις μεταξύ των αντίπαλων δυνάμεων και οπαδούς του Ερντογάν βγήκαν

στους δρόμους για να υποστηρίξουν τον πρόεδρό τους. Δεν είναι ακόμα γνωστό τι ακριβώς ώθησε τους στασιαστές να δράσουν τη νύχτα εκείνη. Αρκετοί παράγοντες φαίνεται να υποκίνησαν τους αντιπάλους του Ερντογάν. Πρώτον, αυτοί πιστεύουν ότι ο πραγματικός στόχος του προεδρικού συστήματος που προωθεί ο Ερντογάν, είναι η σταδιακή διάλυση του κοσμικό-δημοκρατικού κράτους. Κυβερνητικά στελέχη ήδη μιλούσαν για την απάλειψη διατάξεων του συντάγματος που προσδένουν τους δημόσιους υπάλληλους στην ιδεολογία του Ατατούρκ, ως μέρος μιας συνολικής αναθεώρησης του κράτους, των αρχών και των θεσμών του από την κυβέρνηση Ερντογάν. Μάλιστα, το στρατιωτικό κατεστημένο έστειλε μήνυμα στον Ερντογάν μέσω του στενού συνεργάτη του, Ισμαήλ Καχραμάν, προειδοποιώντας τον να μη προβεί σε οποιαδήποτε τροποποίηση της συνταγματικής διάταξης που καθορίζει την Τουρκία ως μια κοσμική δη-

50 μοκρατία. Ο Ερντογάν εισάκουσε στην προειδοποίηση και ανέβαλε τα σχέδιά του προς το παρόν, περιορίζοντας τις ενέργειές του σε πιο μετριοπαθείς συνταγματικές τροποποιήσεις. Δεύτερον, υπήρχε μια γενική πολιτική δυσαρέσκεια. Ο Ερντογάν δεν είχε αναγνωρίσει τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών του Ιουνίου 2015, στις οποίες το κυβερνόν κόμμα AKP έχασε την κοινοβουλευτική πλειοψηφία του και προκήρυξε επαναληπτικές εκλογές για τον Νοέμβριο 2015. Εν τω μεταξύ, ο ίδιος διέκοψε την ειρηνευτική διαδικασία με τους Κούρδους αντάρτες που ξεκίνησε λίγα χρόνια νωρίτερα, και εξαπέλυσε μια μεγάλη στρατιωτική εκστρατεία στις κουρδικές πόλεις που άφησε χιλιάδες άστεγους, τραυματίες και νεκρούς. Ταυτόχρονα, άρχισε να αυξάνεται η ανεργία και οι προοπτικές για ανάπτυξη είχαν περιοριστεί σαν αποτέλεσμα της εξωτερικής πολιτικής του Ερντογάν. Όλα αυτά προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις από τα τρία μεγάλα κόμματα της αντιπολίτευσης που κατέχουν έδρες στη Βουλή. Οι πραξικοπηματίες προφανώς εκτίμησαν ότι ένας αυξανόμενος αριθμός δυσαρεστημένων πολιτών – Κούρδοι, οπαδοί του Γκιουλέν, διαδηλωτές του Πάρκου Γκεζί, και στρατιώτες που δεν καταλαβαίνουν την πολιτική του ηγέτη τους για τη Συρία – θα μπορούσαν να στηρίξουν το κίνημα τους. Ο τρίτος παράγοντας αφορά τη διαπάλη μεταξύ του Ερντογάν και του Φετχουλλάχ Γκιουλέν, πνευματικό ηγέτη του κινήματος Χιζμέτ (Hizmet εξυπηρέτηση), το οποίο βασίζεται στο μυστικισμό των Σούφι και προωθεί ένα μετριοπαθές, ανεκτικό Ισλάμ. Το κίνημα αυτό λειτουργεί ιδιωτικά σχολεία στην Τουρκία, τις ΗΠΑ και περίπου 150 άλλες χώρες, καθώς και μια σειρά από επιχειρήσεις, μέσα μαζικής ενημέρωσης, πολιτιστικά κέντρα και δεξαμενές σκέψεις. Οι οπαδοί του, συμπεριλαμβανομένων πιστών αποφοίτων των σχολειών του, έχουν τοποθετηθεί σε διακεκριμένες θέσεις στις ένοπλες δυνάμεις, την αστυνομία, το δικαστικό

σώμα και τη δημόσια διοίκηση. Από τη δεκαετία του 1980, ο Γκιουλέν προσπάθησε να διεισδύσει στις ένοπλες δυνάμεις, προτρέποντας τους μαθητές του να εγγραφούν σε στρατιωτικές σχολές και να εξελιχθούν μέσα από τις βαθμίδες, περιμένοντας οδηγίες που θα τους δοθούν σε λίγες δεκαετίες. Το 1986, η τουρκική στρατιωτική ηγεσία απέλασε δεκάδες δοκίμους αξιωματικούς τους οποίους υποψιαζόταν ότι ανήκουν στο Γκιουλενικό κίνημα. Το 1999, ο Γκιουλέν διέφυγε στις ΗΠΑ, για να γλυτώσει από την κατηγορία της «αντι-κοσμικής» δραστηριοτήτας. Το 2003 αυτός βοήθησε τον Ερντογάν να κερδίσει τις κοινοβουλευτικές εκλογές, και από τότε συνεργάστηκε στενά μαζί του για να υπονομεύσει το κοσμικό κράτος. Η ευκαιρία τους παρουσιάστηκε με τις δίκες του Εργκένεκον (2007) και της «Βαριοπούλα» (2010), οι οποίες τους διευκόλυναν να ενισχύσουν τη θέση τους εντός του στρατού με την εκκαθάριση Κεμαλιστών στελεχών. Εν τω μεταξύ, ο Ερντογάν έκανε πρόσθετες ενέργειες για να ενισχύσει την Υπηρεσία Πληροφοριών (ΜΙΤ), ώστε να θέσει το στρατό και τις αστυνομικές δυνάμεις υπό τον έλεγχό του. Το 2005, διόρισε τον Εμρέ Τάνερ ως διευθύντή της MIT, θέση που παραδοσιακά προοριζόταν για στρατηγούς εν αποστρατεία. Το 2011, μετέφερε τις εγκαταστάσεις υποκλοπών από το Γενικό Επιτελείο στη MIT, ενισχύοντας την έτσι περαιτέρω έναντι του στρατού και των αστυνομικών δυνάμεων, όπου το κίνημα Γκιουλέν ήταν καλά εδραιωμένο. Με την ήττα των κοσμικών δυνάμεων, οι δύο ισλαμιστές ηγέτες άρχισαν να αμφισβητούν και τελικά να αντιπαθούν ο ένας τον άλλον. Ο Ερντογάν έγινε όλο και περισσότερο δύσπιστος έναντι του Γκιουλέν, ο οποίος με τη σειρά του τον κατηγορούσε για προσπάθεια εγκαθίδρυσης προσωπικής δικτατορίας. Τα πρώτα σημάδια της ρήξης μεταξύ τους εμφανίστηκαν στις αρχές του 2012 γύρω από το ρόλο του αρχηγού της ΜΙΤ, Χακάν Φιντάν, ο οποίος επόπτευε τις άμεσες ειρηνευτικές συνομι-

λίες της κυβέρνησης Ερντογάν με το PΚΚ, μια διαδικασία στην οποία αντιτάχθηκε σθεναρά τόσο ο Γκιουλέν όσο και οι Κεμαλιστές παρά τις ιδεολογικές τους διαφορές. Οι συνομιλίες αυτές τελικά κατέρρευσαν λόγω διαφωνίας σε βασικά σημεία. Όμως, η κοινή αυτή στάση επέτεινε τη διαπάλη μεταξύ του Ερντογάν και του Γκιουλέν, η οποία κορυφώθηκε το Δεκεμβρίου 2013. Ένα μήνα νωρίτερα, ο Ερντογάν είχε αποφασίσει να κλείσει τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια (dershanes) στην Τουρκία, εκ των οποίων 4.000 ανήκαν στο κίνημα του Γκιουλέν. Στις αρχές Δεκεμβρίου, αρμόδιοι δικαστικοί υπάλληλοι, που θεωρούνταν συνδεδεμένοι με τον Γκιουλέν, απήγγειλαν κατηγορίες διαφθοράς στις οποίες ενέπλεξαν μερικούς από το στενό κύκλο του Ερντογάν, συμπεριλαμβάνοντας και τον γιό του Μπιλάλ. Εις απάντηση, ο Ερντογάν απομάκρυνε περίπου 350 αστυνομικούς από τις θέσεις τους, συμπεριλαμβανομένων και των αρχηγών των μονάδων δίωξης οικονομικού και οργανωμένου εγκλήματος, καθώς και λαθρεμπορίου. Το Μάρτιο 2014, η Βουλή θέσπισε νόμο καταργώντας όλα τα εκπαιδευτήρια, στερώντας έτσι το κίνημα του Γκιουλέν 1,5 δις δολάρια το χρόνο, καθώς και τη δυνατότητα να προσελκύει νέους οπαδούς. Ταυτόχρονα, ο Ερντογάν υποστήριξε ότι η δίκη της «Βαριοπούλας» ήταν έργο μόνο του Γκιουλέν και τον Απρίλιο 2015 μεθόδευσε την ακύρωση της για διαδικαστικά λάθη και αποφυλάκισε τους κατηγορούμενους, επιδιώκοντας έτσι να διευρύνει τη βάση υποστήριξής του εντός του στρατού και να αμαυρώσει το νέο του εχθρό. Τον Οκτώβριο 2015, εξεδόθη δικαστικό ένταλμα σύλληψης του Γκιουλέν, κατηγορώντας τον για «απόπειρα ανατροπής της κυβέρνησης της Δημοκρατίας της Τουρκίας». Υπό αυτό το πρίσμα, εικάζεται ότι πίσω από την απόπειρα πραξικοπήματος βρίσκεται ο Γκιουλέν, ως εμπνευστής και όχι ως πραγματικός οργανωτής, ο οποίος θεώρησε την ενέργεια αυτή ως την τελευταία ευκαιρία του να ανατρέψει τον Ερντογάν. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

51 Αίτια της Αποτυχίας.

Η

απόπειρα πραξικοπήματος ήταν α ναμφισβήτ ητα η μεγαλύτερη επίθεση που έχει δεχθεί το τουρκικό έθνος από την ίδρυσή του το 1923. Σε κανένα προηγούμενο πραξικόπημα δεν βομβαρδίστηκε το Κοινοβούλιο και δεν συνθλίφτηκαν πολίτες από τεθωρακισμένα άρματα μάχης. Στην απόπειρα συμμετείχαν τουλάχιστον 8,500 στρατιώτες και χρησιμοποιήθηκαν 35 πολεμικά αεροσκάφη, 37 ελικόπτερα, 74 άρματα μάχης και τρία πλοία του ναυτικού. Η απόπειρα πραξικοπήματος δεν ήταν έργο μιας μικρής ομάδας αποστατών, και το σχέδιο τους δεν ήταν ερασιτεχνικό. Οι πραξικοπηματίες είχαν την υποστήριξη όλων των τμημάτων των ενόπλων δυνάμεων και κατάφεραν να κλείσουν όλα τα σύνορα της Τουρκίας. Η αποτυχία τους οφείλεται σε αρκετους παράγοντες. Πρώτον, νωρίς το απόγευμα της 15ης Ιουλίου, η ΜΙΤ πληροφορήθηκε για πιθανή απόπειρα πραξικοπήματος και ο αρχηγός της εργάσθηκε μέχρι τα ξημερώματα της επόμενης προκειμένου να το ματαιώσει. Ο Φιντάν επικοινώνησε με την ηγεσία του Γενικού Επιτελείου για να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα. Στο σημείο αυτό, και αφού κατάλαβαν ότι η ΜΙΤ τους είχε αντιληφθεί, οι πραξικοπηματίες αποφάσισαν να κινηθούν 6 ώρες νωρίτερα από ότι είχαν προγραμματίσει παρά να ματαιώσουν την ενέργεια τους. Αυτό είχε σημαντικές επιπτώσεις που τους έκαναν να εμφανιστούν ως ανίκανοι. Κατ’ αρχάς, δεν κατάφεραν να επιβάλουν τον κατάλληλο έλεγχο στις ένοπλες δυνάμεις. Από τις πρώτες ώρες σχεδόν, ένας εξέχων αρχηγός τους σκοτώθηκε, γεγονός που παρέλυσε το σύστημα διοίκησης και ελέγχου των πραξικοπηματιών. Χωρίς ένα ενιαίο κέντρο ελέγχου, οι διάφορες ομάδες ενεργούσαν ασυντόνιστα. Δεύτερον, μερικές από αυτές τις ομάδες δεν είχαν μέσο επικοινωνίας και ως εκ τούτου δεν ήξεραν ότι το χρονοδιάγραμμα είχε αλλάξει. Η μονάδα καταδρομέων που είχε επωμισθεί με τη σύλληψη του ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Ερντογάν στο Μαρμαρά είχε παραδώσει τα κινητά της και συνεπώς δεν μπορούσαν να την ειδοποιήσουν για την αλλαγή του σχεδίου, με αποτέλεσμα όταν πήγε να τον συλλάβει στις 3 τα χαράματα δεν τον βρήκε. Τέλος, οι πραξικοπηματίες απέτυχαν να καταλάβουν τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης και κινητής τηλεφωνίας, με αποτέλεσμα να δοθεί η δυνατότητα στον Ερντογάν να μεταδώσει μήνυμα του στον λαό μέσω της τηλεόρασης. Αυτή η κινητοποίηση του λαού, στην οποία συνέβαλλαν και οι ιμάμηδες ψάλλοντας πένθιμα στους μιναρέδες, ουσιαστικά εξουδετέρωσε την απόπειρα πραξικοπήματος. Ταυτόχρονα, όλα τα μεγάλα πολιτικά κόμματα της αντιπολίτευσης καταδίκασαν το πραξικόπημα παρά την έντονη αποδοκιμασία τους για το καθεστώς του Ερντογάν, πεπεισμένα ότι μια στρατιωτική δικτατορία δεν αποτελεί επιθυμητή εναλλακτική λύση έναντι της αυταρχικής διακυβέρνησής του. Το πραξικόπημα αποτέλεσε «Δώρο Θεού» για τον Ερντογάν, προσφέροντάς του την ευκαιρία να αξιοποιήσει την αυξανόμενη δημοτικότητά του, ώστε να προωθήσει την αλλαγή του συντάγματος, ακόμα και να προκηρύξει πρόωρες εκλογές για να αυξήσει τη δύναμή του στη Βουλή. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνησή του προχώρησε αμέσως στην εκκαθάριση των θεσμών του τουρκικού κράτους. Συνέλαβε ή απέλυσε δεκάδες χιλιάδες από τις ένοπλες δυνάμεις, το δικαστικό σώμα, την παιδεία και άλλους τομείς, κηρύσσοντας ταυτόχρονα κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τρείς μήνες.

Η αντίδραση των ΗΠΑ και της ΕΕ.

Η

απόπειρα πραξικοπήματος αιφνιδίασε τις κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και επέφερε ένα νέο πλήγμα στις ήδη τεταμένες σχέσεις τους. Οι κυβερνήσεις αυτές άργησαν να αντιδράσουν και υι-

οθέτησαν μια στάση αναμονής καθώς τα γεγονότα εκτυλίσσονταν. H αυταρχική πολιτική του Ερντογάν και η αμφιλεγόμενη στάση του στον εμφύλιο της Συρίας, είχαν ήδη σχηματίσει μια αρνητική εικόνα για αυτόν, ενώ η Ουάσινγκτον αναρωτιόταν κατά πόσο ένα Κεμαλικού-τύπου στρατιωτικό καθεστώς, θα ήταν καλύτερος εταίρος στην καταπολέμηση του ΙΣΙΣ. Ο ισχυρισμός της Άγκυρας ότι πίσω από τους πραξικοπηματίες βρισκόταν ο Γκιουλέν, οδήγησε η απαίτησή της από τις ΗΠΑ να τον εκδώσουν αμέσως, καθώς η αντίαμερικανική ρητορική της που ακολούθησε, επέφερε σκλήρυνση της αμερικανικής στάσης απέναντι στην τουρκική κυβέρνηση. Την ίδια σχεδόν πορεία ακολούθησε η αντίδραση της ΕΕ. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες περίμεναν την έκβαση της απόπειρας πραξικοπήματος πριν πάρουν θέση, και τότε ακόμα επικεντρώθηκαν στο να αποδοκιμάσουν τις εκκαθαρίσεις που έκανε ο Ερντογάν, καλώντας τον να σεβαστεί τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα καθώς καταδίωκε όσους εμπλέκονταν στη συνομωσία. Προηγήθηκε η προβολή της προοπτικής ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ ως πολιτικό σκιάχτρο κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Brexit, ενώ άρχισαν να εμφανίζονται εμπόδια στην απελευθέρωση της βίζας για Τούρκους πολίτες, μέτρο που περιλαμβάνεται στη συμφωνία του Μαρτίου για τους πρόσφυγες. Μάλιστα ο Ερντογάν απείλησε ότι εάν δεν ρυθμιστεί το θέμα της βίζας μέχρι τον Οκτώβριο, αυτός θα «ξαμολήσει τους πρόσφυγες». Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, οι ήδη τεταμένες σχέσεις της Τουρκίας με την ΕΕ κινδύνευαν να υποστούν κάθετη επιδείνωση. Υπό αυτές τις συνθήκες, και με δεδομένη τη στροφή που έκανε ο Ερντογάν προς τη Ρωσία, αξιωματούχοι τόσο των ΗΠΑ όσο και της ΕΕ έσπευσαν στην Άγκυρα για να επανορθώσουν και να διασώσουν τα συμφέροντά τους.

52 Η προσέγγιση Τουρκίας-Ισραήλ

Σ

το πλαίσιο της διαμόρφωση μιας νέας εξωτερικής πολιτικής, η Άγκυρα έκρινε ότι έπρεπε να επανεξετάσει την τρέχουσα στάση της με το Ισραήλ. Αρχικά, ο Ερντογάν απαίτησε από την ισραηλινή κυβέρνηση να ζητήσει δημόσια συγνώμη για το θάνατο των Τούρκων πολιτών στην επίθεση κατά του Μάβι Μαρμαρά, να καταβάλει χρηματική αποζημίωση, και να άρει το ναυτικό αποκλεισμό της Γάζας. Οι δύο πρώτοι όροι έγιναν αποδεκτοί από το Ισραήλ το Μάρτιο 2013 και το Δεκέμβριο 2015 αντίστοιχα. Η συμφωνία για τον τρίτο όρο, όμως, εκκρεμούσε. Τρεις βασικοί παράγοντες ώθησαν τον Βενιαμίν Νατανιάχου να ικανοποιήσει κατά κάποιο τρόπο και αυτόν τον όρο. Πρώτον, ο ισραηλινός Πρωθυπουργός δεν θεωρούσε ότι η συμφωνία των ΗΠΑ με το Ιράν για το πυρηνικό του πρόγραμμα απέκλεισε οριστικά κάθε δυνατότητα της Τεχεράνης να αποκτήσει πυρηνικά όπλα στο μέλλον. Δεύτερον, ο συνεχιζόμενος εμφύλιος στη Συρία με το ΙΣΙΣ και άλλους τζιχαντιστές να κατέχουν μεγάλες εκτάσεις της χώρας αποτελούσε σοβαρή απειλή για την ασφάλεια του Ισραήλ, η οποία θα μπορούσε να εξουδετερωθεί μόνο εάν η χώρα αυτή γινόταν μέλος του ΝΑΤΟ και συμμετείχε πλήρως στις δραστηριότητες του. Υπό τις επικρατούσες συνθήκες, η Άγκυρα σίγουρα θα ασκούσε βέτο κατά τέτοιας πρότασης. Μια συμφιλίωση με την Τουρκία, όμως, θα άρει το εμπόδιο αυτό. Τρίτον, μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου 2015, ο Ερντογάν ισχυροποίησε τη θέση και συνεπώς θα επέμενε στην πλήρη άρση του αποκλεισμού της Γάζας. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, ο Νετανιάχου σκέφτηκε να προτείνει ένα φάσμα εναλλακτικών λύσεων που θα διευκόλυναν τον Ερντογάν να εγκαταλείψει την απαίτησή του. Τελικά, μετά από διαπραγματεύσεις, οι δύο πλευρές κατέληξαν σε συμφωνία. Ο Ερντογάν θα παραιτηθεί από τον τρίτο όρο του και

το Ισραήλ από την πλευρά του θα επιτρέψει στην Τουρκία να προωθήσει ανθρωπιστική βοήθεια στη Γάζα, συμπεριλαμβανομένης της ανέγερσης ενός νοσοκομείου, ενός σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και σταθμού αφαλάτωσης, με την προϋπόθεση ότι όλα τα σχετικά υλικά και προμήθειες θα εκφορτώνονται στο λιμάνι Ασντόντ, όπου θα ελέγχονται πριν προωθηθούν με φορτηγά προς τον προορισμό τους. Η τελική συμφωνία υπεγράφη στις 26 Ιουνίου και λίγες μέρες αργότερα έφθασε στη Γάζα το πρώτο φορτίο 10.000 τόνων τουρκικής ανθρωπιστικής βοήθειας, που περιλάμβανε τρόφιμα, παπούτσια και ρουχισμό. Η συμφωνία αυτή άνοιξε το δρόμο για συνομιλίες σχετικά με την κατασκευή αγωγού που θα μεταφέρει φυσικό αέριο στην Τουρκία και από εκεί στην Ευρώπη. Το σχέδιο αυτό, όμως, προσκρούει στην αντίθεση της κυπριακής κυβερνήσεως, η οποία απαιτεί όπως η Τουρκία επανορθώσει τις σχέσεις της με την Κύπρο πριν αυτή επιτρέψει στον εν λόγω αγωγό να διασχίσει το έδαφός της. Είναι σαφές λοιπόν ότι το Ισραήλ θα πρέπει να καταβάλλει ιδιαίτερη προσπάθεια προκειμένου να διατηρήσει τις στενές σχέσεις που είχε αναπτύξει τα τελευταία χρόνια όχι μόνο με την Κύπρο, άλλα και με την Ελλάδα. Σημειώνεται επίσης ότι, ενώ η συμφωνία αυτή προσφέρει στο Ισραήλ και την Τουρκία την ευκαιρία να αναπτύξουν μια ακμαία συνεργασία σε τομείς κοινού ενδιαφέροντος και να επεκτείνουν τους οικονομικούς δεσμούς, δεν προμηνύει την επαναφορά της κατάστασης που υπήρχε πριν την άνοδο του Ερντογάν στην εξουσία.

Η προσέγγιση Τουρκίας-Ρωσίας

Η

διαδικασία που οδήγησε στην αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ της Άγκυρας και της Μόσχας ξεκίνησε περί τα τέλη Απριλίου 2016.

Μέχρι τότε, η έξαρση των επιθέσεων ΙΣΙΣ στην Τουρκία, η αποτυχία της τουρκικής στρατηγικής για το συριακό εμφύλιο πόλεμο, η διεθνής απομόνωση της Άγκυρας, η επιδείνωση της σύγκρουσης με το PΚΚ, και το οικονομικό κόστος των αντιποίνων της Ρωσίας, έπεισαν την τουρκική κυβέρνηση ότι δεν θα μπορούσε πλέον να αντέξει στην αντιπαράθεση με τη Μόσχα. Επί πλέον, η Ρωσία είχε επιτρέψει στο PYD να ανοίξει γραφείο αντιπροσωπείας στη Μόσχα και η ρωσική πολεμική αεροπορία πραγματοποίησε βομβαρδιστικές επιθέσεις που διευκόλυναν του Κούρδους της Συρίας να καταλάβουν επιπλέον εδάφη, χαράζοντας έτσι ένα de facto κρατίδιο στο βόρειο τμήμα της χώρας. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, ο τότε Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, Χουλούσι Ακάρ, έπεισε τον Ερντογάν να ζητήσει τη διαμεσολάβηση ένας Τούρκου επιχειρηματία που έχει σχέσεις με τον Πρόεδρο του Νταγκεστάν, Ραμαζάν Αμπντουλατίποβ, ο οποίος είχε άμεση πρόσβαση στον Πούτιν. Ακολούθησε μια διπλωματική διαβούλευση μεταξύ των δύο πρωτευουσών σχετικά με τη σύνταξη μιας επιστολής με την οποία ο Τούρκος Πρόεδρος ζητεί συγνώμη για την κατάρριψη του ρωσικού αεροπλάνου το Νοέμβριο 2015. Αφού το κείμενο ολοκληρώθηκε και εγκρίθηκε από τις δυο πλευρές, ο Ερντογάν το υπέγραψε και το απέστειλε στον Πούτιν. Κύριος στόχος του ήταν να προετοιμάσει το έδαφος για να παραιτηθεί από το αίτημά του για την άμεση απομάκρυνση του Άσαντ, με αντάλλαγμα τον τερματισμό των ρωσικών κυρώσεων και την ανακοπή της ρωσικής υποστήριξης προς το PYD . Σε αντίθεση με την Ουάσινγκτον και τις Βρυξέλες, το Κρεμλίνο έσπευσε αμέσως να εκφράσει την υποστήριξη του προς τον Ερντογάν και δεν αποδοκίμασε τις εκκαθαρίσεις που ακολούθησαν την καταστολή του πραξικοπήματος. Έτσι, στις 8 Αυγούστου, ο Ερντογάν επισκέφτηκε τον Πούτιν στην Αγία Πετρούπολη όπου συμφώΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

53 νησαν να διεξάγουν κοινές στρατιωτικές επιχειρήσεις ενάντια στο ΙΣΙΣ και να συγκροτήσουν ένα μηχανισμό για την προώθηση πολιτικής λύσης στο συριακό ζήτημα. Ωστόσο, παραμένουν σημαντικές διαφορές μεταξύ Μόσχας και Άγκυρας, ιδίως στο θέμα της Συρίας. Ο Ερντογάν επιμένει στην απομάκρυνση του Άσαντ ως απαραίτητη προϋπόθεση για τη διατήρηση της ενότητας της Συρίας. Επιπλέον, ισχυρίζεται ότι αφού η αλ-Νούσρα μάχεται κατά του ΙΣΙΣ, δεν πρέπει να χαρακτηρίζεται ως τρομοκρατική οργάνωση. Η Μόσχα διαφωνεί με τη στάση αυτή. Γνωρίζει ότι η Τεχεράνη θεωρεί την αλ-Νούσρα ως αντίσιιτική και αντί-ιρανική οργάνωση και είναι αποφασισμένη να διαφυλάξει το καθεστώς Άσαντ, μια στάση που υποστηρίζεται από τη Χεζμολλάχ και άλλες σιιτικές πολιτοφυλακές μου μάχονται στη Συρία. Ως εκ τούτου, η Ρωσία αντιμετωπίζει ρεαλιστικά την προσέγγισή της με την Τουρκία και οι προσδοκίες της σχετικά με τα οφέλη που θα έχει είναι περιορισμένες. Χωρίς να αποκλείει τη δυνατότητα περισσότερων αλλαγών στην εξωτερική πολιτικής της Άγκυρας, η Μόσχα πιστεύει ότι θα χρειαστεί αρκετός χρόνος έως ότου αποκατασταθεί η σταθερότητα στη χώρα. Επιπλέον, η Μόσχα αντιλαμβάνεται ότι, υπό τις σημερινές συνθήκες, δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη Δύση στα μάτια της Τουρκίας αλλά είναι πεπεισμένη, ότι θα βγει κερδισμένη εάν καταφέρει να αποδείξει στην Άγκυρα, ότι μια συνεργασία τους θα έχει σημαντικά πλεονεκτήμα-

τα, δελεάζοντάς την έτσι να διαφοροποιήσει την εξωτερική της πολιτική, από εκείνη της Δύσης.

Η Τριπλή Στρατηγική Συμμαχία

Η

τούρκο-ρωσική προσέγγιση άνοιξε το δρόμο για στρατηγική συνεργασία μεταξύ Τουρκίας και Ιράν. Σχεδόν αμέσως μετά την εκδήλωση του πραξικοπήματος, η Τεχεράνη το καταδίκασε ανεπιφύλακτα κυρίως λόγω της αβεβαιότητας σχετικά με την ταυτότητα των συνωμοτών. Εάν αυτοί ήταν Κεμαλιστές, το Ιράν δεν θα μπορούσε να περιμένει καλύτερη αντιμετώπιση από το νέο καθεστώς σε σύγκριση με εκείνη του Ερντογάν. Οι ιρανική ηγεσία δεν ξεχνά τις τεταμένες σχέσεις με την Άγκυρα στις δεκαετίες του 1980 και 1990. Εάν, όμως, οι συνωμότες ήταν οπαδοί του Γκιουλέν, τότε οι τούρκο-ιρανικές σχέσεις σίγουρα θα επιδεινώνονταν. Η πολιτική αντίληψη του Γκιουλέν είναι τόσο αντί-σιιτική όσο και αντί-ιρανική. Με τον Ερντογάν στην εξουσία, η κυβέρνηση του οποίου έχει έναν ισλαμικό προσανατολισμό, οι διμερείς σχέσεις βελτιώθηκαν κατά την τελευταία δεκαετία, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για συνεργασία παρά τις διαφορές τους στις περιφερειακές εξελίξεις. Λίγες μέρες μετά την επίσκεψη του Ερντογάν στη Ρωσία, ο Υπουργός Εξωτερικών του Ιράν επισκέφθηκε τον ομόλογό του στην Άγκυρα όπου συμφώνησαν να ενισχύσουν τη συνεργασία τους για μια μόνιμη ειρήνη στη Συρία, διαφυλάσσοντας την εδαφική

ακεραιότητά της και το δικαίωμα του λαού της να ορίζει το δικό του μέλλον.

Η Τουρκική Επέμβαση

Σ

τις 24 Αυγούστου, και αφού ολοκληρώθηκε ο σχηματισμός της τριμελούς στρατηγικής συνεργασίας, η Τουρκία εισέβαλε στη βόρεια Συρία και μαζί με τον τούρκο-εκπαιδευμένο Ελεύθερο Συριακό Στρατό άρχισε να απομακρύνει το ΙΣΙΣ και το PYD από την παραμεθόρια περιοχή γύρω από την πόλη Τζαράμπλους. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις επεκτάθηκαν με κατεύθυνση το Χαλέπι και τη Ράκκα, πρωτεύουσα του ΙΣΙΣ, με τον Ερντογάν να δηλώνει αποφασισμένος να μην τις τερματίσει έως ότου το Ισλαμικό Κράτος και οι Κούρδοι της Συρίας, δεν αποτελούν πια απειλή για την ασφάλεια της Τουρκίας. Η επέμβαση της Τουρκίας άλλαξε το στρατηγικό σκηνικό στη Συρία, αναγκάζοντας τις ΗΠΑ να προσφέρουν στη Ρωσία στρατιωτική συνεργασία εναντίον του ΙΣΙΣ και άλλες εξτρεμιστικές ομάδες, με αντάλλαγμα ο Άσαντ να δεχθεί την εφαρμογή εκεχειρίας με τις υποστηριζόμενες από την Ουάσινγκτον αντάρτικες ομάδες και να ξεκινήσει μια περίοδος μετάβασης της πολιτικής εξουσίας. Στις 12 Σεπτεμβρίου, μετά από μαραθώνιες συνομιλίες μεταξύ των Υπουργών Εξωτερικών των ΗΠΑ και της Ρωσίας, η πολυπόθητη εκεχειρία τέθηκε σε ισχύ, και εφόσον τηρηθεί, τότε θα ξεκινήσουν οι από κοινού στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον του ΙΣΙΣ και άλλων τζιχαντιστών.

Το πραξικόπημα στην Τουρκία, οι Κούρδοι και ο πόλεμος στη Συρία Υπό κ. Χρήστου Μηνάγια, Ταξχου ε.α., Γεωστρατηγικού Αναλυτή- Συγγραφέα

Μ

ετά την απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία, στις 15 Ιουλίου 2016, γεννάται το ερώτημα εάν ο πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν θα αξιολογήσει τα βαθύτερα αίτια που οδήγησαν τη χώρα του σε αυτήν την κρίση ή θα επικεντρώσει τη στρατηγική του σε ένα κυνήγι μαγισσών, συνεχίζοντας παράλληλα τις ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

διαδικασίες της πολιτικής δικτατορίας που οραματίζεται με καταλυτική ημερομηνία την αλλαγή του πολιτεύματος σε μια μορφή προεδρικής ή ημιπροεδρικής δημοκρατίας. Ο σχεδιασμός του πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου 2016 προέβλεπε κατά χρονολογική σειρά την ανάληψη του ελέγχου των ενόπλων δυνάμεων, κατόπιν της κυβέρνησης, στη συνέ-

χεια του κρατικού μηχανισμού και τέλος όλης της χώρας. Εν προκειμένω θα λέγαμε ότι, οι πραξικοπηματίες είχαν θέσει ως πολιτικό στόχο την απόκτηση του ελέγχου του κράτους, ενώ για την υλοποίηση αυτού είχαν θέσει ως στρατηγικό στόχο τον έλεγχο των ενόπλων δυνάμεων, ο οποίος θα υλοποιείτο μέσω ενός πολυδιάστατου σχεδιασμού σε επιχειρησιακό και τακτικό

54 επίπεδο. Συνεπώς, ο δρόμος για τον έλεγχο του κράτους περνούσε πρώτα από την απόκτηση του ελέγχου των ενόπλων δυνάμεων. Για να γίνει κατανοητό το σχέδιο της εν λόγω επιχείρησης με κωδική ονομασία Yıldırım (Κεραυνός), θα πρέπει να αποκωδικοποιηθούν οι αντικειμενικοί σκοποί σε πολιτικό και στρατηγικό επίπεδο, καθώς επίσης οι επιχειρησιακές δραστηριότητες τόσο σε επιχειρησιακό όσο σε τακτικό επίπεδο. Το σχέδιο Yıldırım δεν αποσκοπούσε στην «κατάκτηση» όλης της τουρκικής επικράτειας, αλλά είχε εστιασθεί στην κατάληψη - εξουδετέρωση συγκεκριμένων στόχων και στην «παράλυση» συγκεκριμένων περιοχών. Άλλωστε, εάν δεν έχεις τη δυνατότητα να καταλάβεις όλη τη χώρα και να ελέγξεις κάθε δρόμο με στρατιωτικά τμήματα, τότε επικεντρώνεσαι στα πιο σημαντικά κέντρα αυτής. Και προφανώς για την Τουρκία, τα πιο σημαντικά κέντρα είναι η Άγκυρα και η Κωνσταντινούπολη. Η Άγκυρα διότι αποτελεί το διοικητικό κέντρο και το κέντρο λήψης των πολιτικών αποφάσεων της χώρας. Και η Κωνσταντινούπολη διότι αποτελεί τα κέντρο των οικονομικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, καθώς επίσης από εκεί διέρχονται οι «αρτηρίες» που συνδέουν την Ασία με την Ευρώπη. Ειδικότερα, η Άγκυρα επιλέχθηκε ως το κέντρο βάρους και το κεντρικό σημείο του επιχειρησιακού σχεδιασμού που θα καθόριζε το τελικό αποτέλεσμα, ενώ η 4η Κύρια Αεροπορική Βάση του Aκιντζί που απείχε περίπου 50 χλμ. από την τουρκική πρωτεύουσα είχε καθοριστεί ως το κέντρο επιχειρήσεων των πραξικοπηματιών. Μάλιστα, η επιδίωξη κατάληψης στρατιωτικών στόχων όπως, το Γενικό Επιτελείο Ενόπλων Δυνάμεων, η Γενική Διοίκηση Στρατοχωροφυλακής, η Διοίκηση Ειδικών Δυνάμεων Bordo Bereli, το στρατηγείο της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών ΜΙΤ και η βάση των Μονάδων Ειδικών Επιχειρήσεων της Αστυνομίας, συνηγορεί υπέρ αυτής της άποψης. Σε

ό,τι έχει να κάνει με την Κωνσταντινούπολη, αυτή προσφερόταν για τη δημιουργία μιας έκρυθμης και χαώδους κατάστασης και για το λόγο αυτό ως κύριοι στόχοι είχαν καθορισθεί κατά προτεραιότητα οι γέφυρες του Βοσπόρου, το αεροδρόμιο Yeşilköy, η κρατική τηλεόραση TRT, ο ιδιωτικός τηλεοπτικός σταθμός CNN Türk, η τουρκική τηλεφωνία Telekom, το δημαρχείο της πόλεως, καθώς επίσης η αστυνομική διεύθυνση στη λεωφόρο Vatan, που βρίσκεται στην ευρωπαϊκή πλευρά της πόλεως. Περαιτέρω θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι, οι βασικοί αντικειμενικοί σκοποί της πρώτης φάσης της επιχείρησης Yıldırım, ήταν να συλληφθούν οι διοικητές των γενικών επιτελείων και ο διοικητής των Βordo Bereli, καθώς επίσης να συλληφθούν ή να δολοφονηθούν ο πρόεδρος της Δημοκρατίας και ο διοικητής της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών ΜΙΤ. Επίσης, σύμφωνα με πληροφορία που χρήζει περαιτέρω διερεύνησης, είχε σχεδιασθεί η απαγωγή ή δολοφονία του Κούρδου ηγέτη Αμπντουλάχ Οτζαλάν, στη φυλακή στη νήσο Ιμραλί. Προφανώς οι εν λόγω ενέργειες είχαν ως στόχο, η τουρκική κοινωνία το πρωί της 16ης Ιουλίου να βρεθεί ενώπιον μιας πραγματικότητας όπου, από τη μια πλευρά, οι Κούρδοι θα ξεσηκωνόταν στο μεγαλύτερο μέρος της τουρκικής επικράτειας με δυναμικές κινητοποιήσεις και από την άλλη, δεν θα υπήρχε καμία πολιτειακή, πολιτική και στρατιωτική ηγεσία να διαχειρισθεί την κατάσταση που θα δημιουργείτο. Υπό τις συνθήκες αυτές, οι πραξικοπηματίες προσδοκούσαν στην προσωρινή ανοχή της τουρκικής κοινωνίας, η οποία θα βρισκόταν σε μια κατάσταση φόβου, τρόμου, ψυχολογικής βίας και αβεβαιότητας για τον τρόπο που αυτή θα αντιδρούσε εναντίον τους, προκειμένου στη συνέχεια αυτοί να επιβάλλουν την ηγεμονία τους στον κρατικό μηχανισμό της χώρας. Ωστόσο, το γεγονός ότι, η πρώτη επιχείρηση δεν πραγματοποιήθηκε εναντίον του Ερντογάν, είχε ως συνέ-

πεια ο σχεδιασμός σε επιχειρησιακό και τακτικό επίπεδο να λάβει τη μορφή ενός ιστορικού λάθους, το οποίο προκάλεσε το σημαντικότερο ρήγμα στο σύστημα ελέγχου και διοίκησης του πραξικοπηματικού μηχανισμού. Συνακόλουθα δε, η αποφασιστικότητα του προέδρου της Δημοκρατίας, της κυβέρνησης, όλων των κομμάτων του κοινοβουλίου, των ΜΜΕ, της αστυνομίας, της τοπικής αυτοδιοίκησης, καθώς επίσης του τουρκικού λαού μετέτρεψαν σε πλεονεκτήματα υπέρ της νόμιμα εκλεγμένης πολιτειακής και πολιτικής εξουσίας τα τρωτά σημεία του μηχανισμού που σχεδίασε και πραγματοποίησε το πραξικόπημα. Ειδικότερα, η ενεργοποίηση των πολιτικών, θρησκευτικών, εθνικιστικών, κοινωνιολογικών και ψυχολογικών αντανακλαστικών του τουρκικού λαού από τον πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν συνετέλεσε στην ανατροπή των ισορροπιών ισχύος που είχαν διαμορφωθεί τις πρώτες ώρες του πραξικοπήματος, με αποτέλεσμα, στη συνέχεια, οι θύλακες των στασιαστών να αρχίζουν να εξουδετερώνονται σταδιακά ο ένας μετά τον άλλον. Ας σημειωθεί ακόμη ότι, η ανώτατη στρατιωτική ηγεσία της χώρας επέδειξε αδυναμία διοίκησης δεδομένου ότι, δεν αντιλήφθηκε έγκαιρα την έκτακτη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί με αποτέλεσμα να τεθεί υπό ομηρία ακόμη και από τους ίδιους τους υπασπιστές της. Συνεπώς, η αλυσίδα διοίκησης, η πειθαρχία και οι επιχειρησιακές δυνατότητες των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων υπέστησαν ένα σοβαρότατο πλήγμα, το οποίο δεν θα μπορέσει να αποκατασταθεί μόνο με αποσπασματικές παρεμβάσεις που επιχειρεί η τουρκική κυβέρνηση, αλλά με μια νέα δομή και φιλοσοφία που απαιτεί μεγάλο χρονικό διάστημα (τουλάχιστον 3 χρόνια). Ωστόσο κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί ότι, τούτο δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως αδυναμία της Άγκυρας να συνεχίσει την αμφισβήτηση των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων στη Θράκη, το Αιγαίο και την Κύπρο, καθώς επίσης την προβολή αυτών διεθνώς. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

55 Ενώ έχουν συλληφθεί δεκάδες χιλιάδες άτομα με την κατηγορία συμμετοχής ή στήριξης του πραξικοπήματος, ακόμη δεν υπάρχουν απτά στοιχεία προκειμένου να απαντηθούν τα εξής ερωτήματα: Ποιος είναι ο ηγετικός μηχανισμός των πραξικοπηματιών; Ποία θα ήταν η νέα πολιτική ηγεσία της χώρας (πρόεδρος Δημοκρατίας, πρωθυπουργός και υπουργικό συμβούλιο); Ποίοι εξασφάλισαν τον συντονισμό του Γκιουλέν με τους πραξικοπηματίες στην Τουρκία; Από ποιους συγκροτήθηκε η ιεραρχική δομή και ποιο είναι το οργανόγραμμα του πραξικοπήματος; Ποιοι είναι οι υπεύθυνοι ιμάμηδες του κινήματος Γκιουλέν για τη Δικαιοσύνη, την Αστυνομία, τα πανεπιστήμια και τον κλάδο της υγείας; Επειδή για όλα αυτά υπάρχουν μόνο εικασίες και δεν υπάρχει κανένα συγκεκριμένο στοιχείο, γίνεται κατανοητό ότι το κίνημα Γκιουλέν προστατεύει τον ηγετικό του πυρήνα και συνεπώς η απειλή εξακολουθεί να υφίσταται, εφόσον φυσικά αποδειχθεί ότι το πραξικόπημα το οργάνωσε ο Γκιουλέν. Παρά το γεγονός ότι, το κίνημα του Φετουλάχ Γκιουλέν (σ.σ. κατά την τουρκική κυβέρνηση FETO: Τρομοκρατική Οργάνωση Φετουλαχιστών) αποτελεί το πιο επίκαιρο πρόβλημα της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της Άγκυρας μετά το πρόσφατο πραξικόπημα, το σημαντικότερο στρατηγικό πρόβλημα της χώρας που αναμένει επίλυση είναι ο καθορισμός του πολιτικού μέλλοντος των Κούρδων. Μάλιστα το θέμα αυτό έχει πάψει προ πολλού να αποτελεί ένα τουρκικό εσωτερικό πρόβλημα και έχει μετατραπεί σε περιφερειακό. Τούτο έχει να κάνει και με το γεγονός ότι, οι Κούρδοι ευρίσκονται στο κέντρο του πολέμου της Μέσης Ανατολής και το πολιτικό μέλλον τους εξαρτάται άμεσα από τις διαδικασίες επίλυσης της υφιστάμενης κρίσης στο Ιράκ και τη Συρία. Πέραν τούτου, εάν το κουρδικό πρόΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

βλημα δεν επιλυθεί στη βάση δημοκρατικών διαδικασιών, συνυπολογίζοντας ταυτόχρονα τον συνεχώς αυξανόμενο ρόλο των Κούρδων σε περιφερειακό επίπεδο, τότε ο κύριος χαμένος θα είναι η κεντρική εξουσία της χώρας. Και φυσικά όταν αναφερόμαστε στην κεντρική εξουσία της Τουρκίας δεν εννοούμε τον Ταγίπ Ερντογάν, ο οποίος ήδη θεωρείται ως ένας σημαντικά αποδυναμωμένος σε πολιτικό επίπεδο ηγέτης, αλλά στα τουρκικά κέντρα αποφάσεων που διαμορφώνουν τη στρατηγική και ασκούν την εξουσία στη χώρα. Άλλωστε, το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου κατέδειξε με τον πιο εμφανή τρόπο τις παθογένειες της Τουρκίας και αποκάλυψε ένα μέρος των πολυδιάστατων «βαθέων» μηχανισμών της. Σε ό,τι έχει να κάνει με τη διεξαγωγή της στρατιωτικής επιχείρησης «Ασπίδα του Ευφράτη» εντός του συριακού εδάφους στις 24-08-2016, αυτή είχε σχεδιασθεί ένα χρόνο πριν, τον Ιούλιο του 2015, οπότε και άρχισαν οι σχετικές προπαρασκευαστικές ενέργειες για τη δημιουργία μιας Ασφαλούς Περιοχής (Güvenli Bölgesi) εντός του συριακού εδάφους, μήκους περίπου 100 χλμ., βάθους 5-40 χλμ. και οριζόμενη μεταξύ της δυτικής όχθης του ποταμού Ευφράτη και το ανατολικό όριο του καντονιού Afrin. Επίσης ο πολιτικός στόχος της εν λόγω επιχείρησης εστιάζεται στα εξής: Πρώτον, στην αποτροπή συνένωσης των κουρδικών καντονιών Afrin και Κobani της βόρειας Συρίας δεδομένου ότι, σύμφωνα με την Άγκυρα η νέα διαφοροποίηση των χαρτών στη Συρία και το Ιράκ θα έχει ως συνέπεια την απώλεια τουρκικού εδάφους και την αλλαγή συνόρων στην περιοχή. Δεύτερον, στην αποκατάσταση του κύρους των τουρ-

κικών ενόπλων δυνάμεων και εν γένει του κρατικού μηχανισμού, τόσο στο εσωτερικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο, μετά το πλήγμα που υπέστησαν από το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου. Τρίτον, στην επιδίωξη της Τουρκίας να της ανατεθεί ρόλος στη διαμόρφωση της Νέας Συρίας μετά το πέρας των εχθροπραξιών. Επειδή όμως, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ρωσία έχουν αντιληφθεί την τυχοδιωκτική πολιτική της Άγκυρας εκτιμάται ότι, οι παραχωρήσεις και η ανοχή που θα δοθούν σε αυτήν δεν θα συνάδουν πλήρως με τους σχεδιασμούς της. Τούτο θα πρέπει να τύχει ιδιαίτερης προσοχής από την ελληνική πλευρά και δεν θα πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο «να υπάρξουν παραχωρήσεις προς δυσμάς (Ανατολική Μεσόγειος-Κύπρος)». Τέταρτον, στην επίλυση του προβλήματος του ΡΚΚ στο εσωτερικό της Τουρκίας με παρέμβαση των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ρωσίας, ως επιβράβευση για την εμπλοκή των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων στις επιχειρήσεις εντός του συριακού εδάφους εναντίον των τζιχαντιστών. Ωστόσο, εάν η Άγκυρα δεν τροποποιήσει την υφιστάμενη πολιτική της για τους Κούρδους και δεν προβεί σε μια νέα διαδικασία επίλυσης του κουρδικού σύμφωνα με την επιθυμία των Μεγάλων Δυνάμεων, τότε δεν θα πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο περαιτέρω κλιμάκωσης των ασύμμετρων απειλών σε όλη την τουρκική επικράτεια. Συνεπώς, για το θέμα αυτό, πιθανόν, να υπάρξουν σημαντικές εξελίξεις και εκπλήξεις τους επόμενους μήνες. Και πέμπτον, η αποχώρηση των τζιχαντιστών από το συριακό έδαφος κατά μήκος των τουρκο-συριακών συνόρων (σ.σ. έχει επιτευχθεί). Συμπερασματικά καθίσταται σαφές ότι: α. Ο Ταγίπ Ερντογάν θα πρέπει να αντιλήφθηκε πλέον την ανάγκη αποκατάστασης της ειρήνης στη εσωτερική πολιτική της χώρας με δημοκρατικές διαδικασίες συμπεριλαμβανομένου

56 και του κουρδικού προβλήματος, αφού οποιαδήποτε στιγμή η εσωτερική ασφάλεια της χώρας μπορεί να οδηγηθεί σε αδιέξοδο δεδομένου ότι, το κύρος της χώρας έχει φθάσει στο ναδίρ και η διαπραγματευτική της ισχύς σε διεθνές επίπεδο θα είναι ιδιαίτερα προβληματική. β. Εάν η τουρκική πολιτική ηγεσία δεν αναλύσει σωστά τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά αίτια που δημιούργησαν τις προϋποθέσεις διεξαγωγής του πραξικοπήματος δεν θα πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο, η Τουρκία στο μέλλον να βρεθεί ενώπιον μιας παρόμοιας κρίσης με διαφορετικά χαρακτηριστικά, αλλά με πιο οδυνηρές συνέπειες. Φυσικά, η εκτίμηση αυτή απορρέει από τρεις παράγοντες. Πρώτον, από την τακτική του «μηδενικού αθροίσματος» που επιλέγει πάντα ο Τούρκος πρόεδρος, δηλαδή ο κερδισμένος τα παίρνει όλα και δεν αφήνει

κανένα περιθώριο κέρδους για τους αντιπάλους του. Δεύτερον, από την επιδίωξη του Ταγίπ Ερντογάν να επιβάλλει de facto τον εαυτό του ως πρόεδρο μιας προεδρικής Δημοκρατίας χωρίς να έχει την προβλεπόμενη από το Σύνταγμα νομιμοποίηση. Και τρίτον, από τις μέχρι τώρα ενέργειες της τουρκικής πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας αναφορικά με την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της χώρας, οι οποίες καταδεικνύουν ότι αυτές στηρίζονται στο θυμικό και είναι άγνωστο πότε θα λειτουργήσει η σωφροσύνη και η λογική. γ. Η εμπλοκή των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων στον πόλεμο στη Συρία έτυχε της έγκρισης των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ρωσίας, προκειμένου η Άγκυρα να οργανώσει και να ελέγξει τις αντικαθεστωτικές ισλαμικές οργανώσεις που αντιμάχονται το «Ισλαμικό Κράτος» από τη μία πλευρά και να συντονίσει - υποστηρίξει τις επιχειρή-

σεις τους εναντίον των τζιχαντιστών, από την άλλη. Ωστόσο, η Τουρκία πιθανόν να επιδιώξει τυχοδιωκτικά την έτι περαιτέρω διεύρυνση προς νότο και προς ανατολάς την ασφαλή περιοχή που δημιούργησε εντός του συριακού εδάφους (Βλ. Χάρτη 1). Η εκτίμηση αυτή εστιάζεται στα εξής: πρώτον, συνεχώς προβάλλεται από τους Τούρκους η πρόθεση τους και οι δυνατότητες τους για την εξάλειψη της απειλής του «Ισλαμικού Κράτους από την περιοχή. Δεύτερον, η Άγκυρα κατηγορεί τους Κούρδους της Συρίας για εφαρμογή μιας πολιτικής εκτοπισμού των Αράβων και των Τουρκμένων από τα καντόνια που δημιούργησαν, αλλοιώνοντας τη δημογραφική δομή των περιοχών αυτών. Και τρίτον, η Τουρκία κατηγορεί το κουρδικό κίνημα PYD της Συρίας για παροχή υποστήριξης στο ΡΚΚ, το οποίο πραγματοποιεί επιχειρήσεις εντός της τουρκικής επικράτειας.

Ουκρανία: Οι αντίπαλοι ανυποχώρητοι, ο λαός υποφέρει Υπό Αντγου ε.α. Πόκα Χαραλάμπους, Μέλους ΔΣ ΣΕΕΘΑ

Π

ρόσφατα η Ουκρανία γιόρτασε τα εικοστά πέμπτα γενέθλιά της, έχοντας ως γενέθλια ημερομηνία την 24η Αυγούστου 1991, όταν η Βουλή του Κιέβου ανακήρυξε την ανεξαρτησία της χώρας, ακριβώς μετά από ένα αποτυχημένο πραξικόπημα στη Μόσχα εναντίον του Γκορμπατσόφ. Τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους το 90% και πλέον των Ουκρανών υπερψήφισαν την απόσχιση και ως πρόεδρος της χώρας εξελέγη ο Λεονίντ Κράουτσουκ (Leonid Krawtchuk). Η ίδια χώρα όμως δεν κατάφερε να ξεφύγει από την επιρροή της Ρωσίας, κάτι που έγινε ξεκάθαρο όταν ο υποψήφιος για την προεδρία Βίκτορ Γιουστσένκο (Wiktor Juschtschenko) προσπάθησε να εναντιωθεί στο συντηρητικό καθεστώς και να φέρει την Ουκρανία πιο κοντά στην Δύση. Η Μόσχα υποστήριξε ανοικτά τον υποψήφιο της κυβέρνησης, τον Βίκτορ Γιανούκοβιτς (Wiktor Janukowitsch) που κέρδισε τελικά τις αμφιλεγόμενες εκλογές. Ακο-

λούθησαν διαδηλώσεις για εβδομάδες και η «Πορτοκαλί Επανάσταση» οδήγησε στην επανάληψη των εκλογών με την επικράτηση του Γιουστσένκο, ο οποίος όμως δεν κατάφερε να εκπληρώσει τις αναμενόμενες προσδοκίες. Η κυβέρνηση και η αντιπολίτευση αλληλοαναιρέθηκαν και η χώρα οδηγήθηκε σε πολιτικό αδιέξοδο. Η σχέσεις με τη Ρωσία συνέχισαν να είναι τεταμένες, κυρίως με τα προβλήματα στους αγωγούς και στην παροχή φυσικού αερίου. Το 2010 η κατάσταση ανατρέπεται εκ νέου. Ο Γιουστσένκο χάνει τις εκλογές από τον παλιό του αντίπαλο, τον Γιανούκοβιτς. Η βίαιη άρνηση του τελευταίου να εγκρίνει την αίτηση εισόδου της χώρας στην ΕΕ τον Νοέμβριο του 2013, οδήγησε το λαό ξανά στην πλατεία Μαϊντάν (Maidan). Οι διαδηλώσεις δεν ήταν και τόσο ειρηνικές, οι κυβερνώντες έχασαν τη ψυχραιμία τους, με αποτέλεσμα αιματηρές οδομαχίες με αρκετούς νεκρούς που οδήγησαν στον τερματισμό του καθεστώτος. Ο Γιανούκοβιτς απέδρασε αε-

ροπορικώς στην Ρωσία και στο Κίεβο ανέλαβε τις εργασίες της μια φιλοευρωπαϊκή κυβέρνηση. Η Μόσχα χαρακτήρισε την καινούργια κυβέρνηση ως χουντική και ως αποτέλεσμα πραξικοπηματικής ενέργειας, προσάρτησε αμέσως την Κριμαία και άρχισε να υποστηρίζει τους αυτονομιστές στο Ντονμπάς. Από τότε πέρασαν ήδη δυόμισι χρόνια, διάστημα στο οποίο, σύμφωνα με τον πρόεδρο της χώρας Ποροσένκο, η Ουκρανία εν τω μεταξύ έχει βρει οριστικά τον δρόμο της προς την Δημοκρατία, την Ελευθερία και την ενσωμάτωση της στην ΕΕ. Η δυσαρέσκεια όμως και η δυσθυμία του λαού υποφώσκει, ο εκδημοκρατισμός της χώρας και ο πόλεμος εναντίον της διαφθοράς προχωρούν με πολύ αργούς ρυθμούς ενώ η οικονομική κρίση συνεχίζει να επηρεάζει αρνητικά την όλη κατάσταση. Η χώρα εξαρτάται μόνον από τον εξωτερικό δανεισμό και η δημοτικότητα του Ποροσένκο έχει μειωθεί δραματικά. Παρά τις ενέργειες διαμεσολάβησης, η βία συνεΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

57 χίζεται αμείωτη στην Ανατολική Ουκρανία. Τα αντίπαλα μέρη είναι αμετακίνητα στις θέσεις τους, ο πληθυσμός όμως υποφέρει. Η παρούσα κατάσταση στο Ντονμπάς δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο περίπλοκη, διότι όχι μόνον συνεχίζονται οι μάχες ανάμεσα στα στρατεύματα του Κιέβου και των αποσχιστικών δυνάμεων που υποστηρίζονται από τη Μόσχα, αλλά αυξάνεται κατακόρυφα και η απογοήτευση των απλών ανθρώπων εξ αιτίας των της αναποτελεσματικότητας διπλωματικών διαμεσολαβήσεων. Ενώ κορυφαίοι πολιτικοί όπως ο υπουργός εξωτερικών της Γερμανίας Σταϊνμάγερ μιλούν για μία επταήμερη κατάπαυση του πυρός που έγινε αποδεκτή από την Ουκρανία και την Ρωσία και βλέπουν μια «αναλαμπή ελπίδας», στο Κίεβο επικρατεί μεγάλη δυσφορία. Η ουκρανική πλευρά εκτιμά ότι δεν συμφωνήθηκε κάτι καινούργιο και ότι δεν υπάρχει καμία πλέον εμπιστοσύνη στις υποτιθέμενες διαβεβαιώσεις της Μόσχας. Ο πρόεδρος της Ουκρανίας Ποροσένκο, δήλωσε πρόσφατα ότι: «Δεν αναλαμβάνουμε να κάνουμε ούτε ένα βήμα για όσον καιρό η ρωσική πλευρά δεν υλοποιεί τις ενέργειες που τις αναλογούν γα την δημιουργία συνθηκών ασφαλείας». Ο κ. Σταϊνμάγερ, ο οποίος είναι και υπηρεσιακός πρόεδρος του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), πραγματοποίησε εσπευσμένα μαζί με τους Γάλλο ομόλογο του Ζαν Μαρκ Ερό (Ayrault) περί τα μέσα Σεπτεμβρίου μια επίσκεψη στην Ουκρανία, αρχικά στην πρωτεύουσα και μετά στην Ανατολική περιοχή της χώρας. Η Ουκρανία θα έπρεπε σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα υλοποίησης της Συνθήκης του Μινσκ να αναλάβει πάλι τον έλεγχο των συνόρων, μεταξύ των αυτονομηθέντων «Λαϊκών Δημοκρατιών» στην Ανατολική Ουκρανία και τη Ρωσία. Ουκρανοί πολιτικοί από όλο το πολιτικό φάσμα, άσκησαν σκληρή κριτική σχετικά με τις καθυστερήσεις εφαρμογής των συμφωνηθέντων και μιλούν για τεράστιους συμβιβασμούς, για μια ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

προδοτική πράξη και μια επαπειλούμενη συνθηκολόγηση άνευ όρων. Η εύθραυστη αυτή ζώνη των συνόρων έχει ένα μήκος περίπου τετρακοσίων (400) χιλιομέτρων, με την Ρωσία να επιτρέπει την πρόσβαση και την παρουσία του ΟΑΣΕ μόνον σε δύο διαβάσεις. Δια μέσου των συνόρων διακινούνται όχι μόνον εμπορεύματα και είδη πρώτης ανάγκης από την Ρωσία προς το Ντόνετσκ και το Λούμπανσκ, αλλά επίσης οπλισμός και φυσικά, στρατεύματα. Το Κίεβο, όπως είναι απόλυτα κατανοητό, επιθυμεί πρώτα να αποκαταστήσει την εδαφική του ακεραιότητα και τον έλεγχο στα σύνορά του και κατόπιν να διενεργηθούν οι τοπικές εκλογές στο Ντόνμπάς και στη συνέχεια να προβεί στην αλλαγή του Συντάγματος για την αποκέντρωση των κρατικών εξουσιών. Με βάση τις προβλεπόμενες αλλαγές στο Σύνταγμα, οι υπόψη περιοχές θα έχουν μεγαλύτερη αυτονομία, ειδικά προνόμια και ιδιαίτερη νομοθεσία όπως επίσης και την δυνατότητα να διατηρούν μια κατάσταση ειδικής σχέσης με την Ρωσία. Η Συνθήκη του Μινσκ του Φεβρουαρίου του 2015 παρά τις καλές προθέσεις, δεν μπόρεσε να τον τερματίσει τον πόλεμο που κρατάει ήδη από τις αρχές του 2014. Κανένα από τα βασικά δεκατρία (13) σημεία του πακέτου της Συμφωνίας δεν έχει υλοποιηθεί, και τα αντίπαλα μέρη δεν έχουν μετακινηθεί καθόλου από τις θέσεις τους. Το Κίεβο πιέζει έτσι ώστε οι συνομιλίες να συνεχισθούν με τη σύνθεση της «Νορμανδίας» (Ουκρανία, Ρωσία, Γερμανία και Γαλλία) σε επίπεδο αρχηγών κρατών, όπως επίσης και με μεγαλύτερη συμμετοχή των ΗΠΑ. Μια σχεδιαζόμενη συνάντηση κατά την διάρκεια της Συνόδου Κορυφής των G-20 στην Κίνα, δεν κατέστη δυνατόν να υλοποιηθεί. Ακόμη και στα μέσα Σεπτεμβρίου οι μάχες συνεχίζονται αν και σε μικρότερη ένταση. Σύμφωνα με την τελευταία

ανακοίνωση1 των Ηνωμένων Εθνών, η διαμάχη στην Ανατολική Ουκρανία έχει κοστίσει ήδη 9.640 νεκρούς. Πάνω από 1,7 εκατομμύρια ανθρώπων έχουν το καθεστώς του εσωτερικού πρόσφυγα που έχει εκδιωχθεί από την εστία του, ενώ περισσότεροι από 3,1 εκατομμύρια ανθρώπων στην ευρύτερη περιοχή, έχουν απόλυτη ανάγκη ανθρωπιστικής βοήθειας. Όπως και πριν, η τροφοδοσία με πόσιμο νερό, είδη πρώτης ανάγκης, επισιτισμό και φάρμακα διεξάγεται δια μέσου ελαχίστων διόδων. Ο ΟΗΕ διαπιστώνει ότι ο φόρος αίματος των αμάχων έχει αυξηθεί κατά 66% σε σχέση με την περσινή αντίστοιχη περίοδο, ενώ καταγράφηκαν έντονες μάχες στο τρίγωνο μεταξύ του Ντόνετσκ και νοτίως, όπως επίσης στην Awdijiwka και Jasinowataja στον βορρά. Σύμφωνα με τον αντιπρόεδρο της ειδικής αποστολής παρατηρητών του ΟΑΣΕ, η κατάσταση είναι «ασταθής και απρόβλεπτη». Τα αντιμαχόμενα μέρη επί μήνες ξαναπλησιάζουν προς την μέτωπο επαφής αντιπαρατάσσοντας και αναπτύσσοντας οπλικά συστήματα βαρέως τύπου, έτσι ώστε να μπορούν να εκτελούν βολές σε όλο και μεγαλύτερο βάθος εναντίον των αντιπάλων. Παρόμοια οπλικά συστήματα θα έπρεπε σύμφωνα με τη Συνθήκη του Μινσκ να είχαν αποσυρθεί προ πολλού. Πρόκειται για «στατικές μάχες», όπου η γραμμή αντιπαράθεσης παραμένει αναλλοίωτη. Για την αποτροπή όμως μιας ενδεχόμενης κλιμάκωσης, δεν χρειάζεται να υλοποιηθούν μόνον τα προβλεπόμενα σημεία της Συνθήκης του Μινσκ, αλλά απαιτείται και η ολοκληρωτική διάλυση των αντιμαχόμενων δυνάμεων, που εδώ και δυόμιση χρόνια στέκουν αμετακίνητες στις θέσεις τους. Το Κίεβο σχολίασε σκωπτικά την επίσκεψη των ΥΠΕΞ στην εμπόλεμη ζώνη 1 http://www.ohchr.org/Documents/Countries/UA/ Ukraine15thReport.pdf

58 με δηλώσεις του τύπου «κάλλιο αργά, παρά ποτέ» και ότι παρακολουθούν «γεμάτοι με θαυμασμό» πως η κα Μέρκελ υλοποιεί τον ηγετικό της ρόλο για την αντιμετώπιση της ρωσικής επίθεσης του 2014. «Δεν είμαστε τόσο αφελείς να πιστεύουμε σε παρόμοιες συμφωνίες. Η Ρωσία έχει υπογράψει ήδη από το 2014 ένα σωρό καταπαύσεις πυρός και στη συνέχεια έχει κατακτήσει χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα» δηλώνουν απε-

ρίφραστα. Ήδη από την αρχή αυτής της σύρραξης η πολιτική για την αντιμετώπιση της Ρωσίας είναι το δόγμα της «ελεγχόμενης κλιμάκωσης» με την δυνατότητα όταν οι συνθήκες είναι πρόσφορες –όπως επί παραδείγματι τώρα με απόφαση του Ηνωμένων Εθνών- οι μάχες να διακόπτονται προσωρινά. Μελλοντικά όμως, οι αιματηρές μάχες είναι δυνατόν να επαναληφθούν ανά πάσα στιγμή.

Η έξαρση του Εθνικισμού στα Βαλκάνια και ο ρόλος της Τουρκίας Υπό κ. Ζαχαρία Ι. Βερίγου, Αντγου ε.α., Επιτίμου Δκτού Β΄ΣΣ, Μέλους ΣΕΕΘΑ

Τ

ο έτος 2012, ο Αμερικανός ειδικός για τα Βαλκάνια, Steven Mayer, δήλωνε ότι, «ο τελικός χάρτης με τα σύνορα στα Βαλκάνια δεν έχει ακόμη συνταχθεί». Πρόσθεσε δε ότι, «στην περίπτωση του Κοσσυφοπεδίου, η Δύση έπρεπε να αποδεχθεί λύση, ώστε να έρθει κοντά το Βελιγράδι και η Πρίστινα». Όταν, μάλιστα, ρωτήθηκε αν είναι δυνατή η επαναχάραξη των συνόρων στα Βαλκάνια, ο Μάγιερ είπε ότι, αυτό ενδιαφέρει την πΓΔΜ και ιδιαίτερα τη Βοσνία, η οποία παραβάλλεται ως «πείραμα», που από την αρχή δεν «έκατσε» καλά και επιβιώνει μόνο με τη συνεχή πίεση της Δύσης.(1) Σήμερα, οι εθνικιστικές εντάσεις, υποθαλπόμενες και υποβοηθούμενες από δημοκρατικά ελλείμματα, θεσμικές αδυναμίες, κενά στο κράτος δικαίου, εθνικιστικά μίση, θρησκευτική μισαλλοδοξία, διαφθορά, επεμβάσεις τρίτων (χωρών και συνασπισμών), οργανωμένο έγκλημα, παράνομη διακίνηση προσώπων, όπλων (έστω και με μανδύα νομιμότητας) και ναρκωτικών, τρομοκρατία, καθώς και από τη γενικότερη κατάσταση, τόσο στο εγγύς όσο και στο ευρύτερο γεωπολιτικό περιβάλλον, ενισχύονται και εξαπλώνονται σχεδόν σε όλα τα Βαλκάνια. Ειδικότερα, το τελευταίο διάστημα, οι εθνοτικές διαφορές δημιουργούν εντάσεις μεταξύ των διαφόρων εθνικών και θρησκευτικών ομάδων, τόσο στα ίδια τα κράτη, στα οποία αυτές εκδηλώνονται, όσο και στις σχέσεις με τα

γειτονικά κράτη όπου ζουν αντίστοιχες εθνικές ομάδες, σε βάρος των οποίων εγείρονται αξιώσεις. Έτσι, οι αποκαλούμενοι «τσάμηδες», μετά τη κατάθεση φακέλου στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, το Φεβρουάριο, με τον οποίο εγείρουν αξιώσεις σε βάρος της Ελλάδος για αποζημιώσεις πολλών δισεκατομμυρίων και διεκδικήσεις εδαφών της Ηπείρου,(2) συνεχίζουν να κρατούν το θέμα επίκαιρο, με εκδηλώσεις, συνεντεύξεις, διαδηλώσεις και παρουσίες σε διάφορα «φόρουμ», τόσο εντός της Αλβανίας, όσο και σε διεθνές επίπεδο. Επιπρόσθετα, η « ένωση τσάμηδων» υπέγραψε συμφωνία με το κόμμα της Δικαιοσύνης Ένταξης και Ενότητας (PDIU), για την προώθηση, από κοινού, του «ζητήματος των τσάμηδων». Παράλληλα, ο «ιθύνων νους» της «Φυσικής Αλβανίας», Κότσο Ντανάι και ο Κοσσοβάρος δημιουργός του Κινήματος για την Ενωμένη Αλβανία, Ταχίρ Βέλιου, υπέγραψαν μνημόνιο συνεργασίας. Κύριος στόχος είναι η ενοποίηση όλων των Αλβανών, σε ένα εθνικό κράτος. Στο πλαίσιο αυτό, τα δύο εθνικά κινήματα σχεδιάζουν κοινή στρατηγική.

(3) Να σημειωθεί ότι, ο Ταχίρ Βέλιου, μετά την Ελλάδα και τη Σερβία, οι οποίες του αρνήθηκαν την είσοδο, εξαιτίας των εθνικιστικών του απόψεων, πραγματοποίησε διαφημιστική εκδήλωση για το βιβλίο του, σχετικά με τη δημιουργία παν-αλβανικού κράτους, στο Μαυροβούνιο.(4) Το περίεργο ήταν ότι, από την πλευρά της κυβέρνησης του

Μαυροβουνίου, δεν υπήρξε αντίδραση, παρά το ότι η «Φυσική Αλβανία» ενσωματώνει και εδάφη του. (5) Να σημειωθεί ότι, στις 16 Οκτωβρίου, θα διεξαχθούν οι βουλευτικές εκλογές στο Μαυροβούνιο, γεγονός το οποίο επηρεάζει τη συμπεριφορά των κομμάτων, προκειμένου να προσελκύσουν Αλβανούς ψηφοφόρους. Αντίστοιχη εκδήλωση είχε πραγματοποιηθεί και στα Σκόπια. Διαμαρτυρίες κατά της συμφωνίας για την οριοθέτηση των συνόρων μεταξύ Κοσσυφοπεδίου-Μαυροβουνίου πραγματοποιήθηκαν στα Τίρανα και στο Κόσσοβο. Οι διαδηλωτές χαρακτήριζαν ως προδοσία τη συμφωνία Κοσσυφοπεδίου με το Μαυροβούνιο και ζητούσαν την καταψήφιση της, από το κοινοβούλιο του Κοσσόβου, γιατί με αυτήν το Μαυροβούνιο επωφελείται. Η συμμετοχή του Κοσσόβου, για πρώτη φορά, στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Βραζιλίας, με σημαιοφόρο τη Μαϊλίντα Κελμέντι, η οποία κέρδισε και χρυσό μετάλλιο, προκάλεσε διαφορετικές αντιδράσεις στα μέσα ενημέρωσης του Κοσσυφοπεδίου και της Σερβίας. Οι Σέρβοι της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (Β-Ε) πραγματοποίησαν δημοψήφισμα, στις 25 Σεπ, για το εάν θα συνεχίσουν να γιορτάζουν, ως «εθνική» τους εορτή, την επέτειο της 9ης Ιανουαρίου, καθότι την 9 Ιανουαρίου του 1992 είχαν κηρύξει την ανεξαρτησία της «Σερβικής Δημοκρατίας» (Republika Srpska), με τις εξελίξεις να προετοιμάζουν το έδαφος για τον καΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

59 ταστροφικό πόλεμο που ακολούθησε. Το Συνταγματικό Δικαστήριο το είχε απαγορεύσει, ως «παράνομο», με το σκεπτικό ότι αυτό διαμορφώνει πλαίσιο διακρίσεων κατά Βοσνίων και Κροατών. Η διεθνής κοινότητα (Καναδάς, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Τουρκία, Βρετανία, Ιαπωνία, ΗΠΑ, η ΕΕ και το ΝΑΤΟ) είχαν, επίσης, ζητήσει από τις αρχές της Σερβικής Δημοκρατίας να μην προχωρήσουν στο δημοψήφισμα. Σε πείσμα των πιέσεων, ο πρόεδρος της Ρεπούμπλικα Σέρπσκα, Μίλοραντ Ντόντικ, τους αψήφησε, έχοντας στο πλευρό του τη διακριτική στήριξη της Ρωσίας. Την ώρα που γράφεται το παρόν κείμενο, έγιναν γνωστά τα πρώτα αποτελέσματα, σύμφωνα με τα οποία το 99,79% των ψηφοφόρων είπε «ναι» στον εορτασμό της «εθνικής εορτής» στις 9 Ιανουαρίου, με μετρημένο το 71,09% των ψήφων, απορρίπτοντας έτσι την απαγόρευση από το ανώτατο δικαστήριο της χώρας. Βόσνιοι πολιτικοί ισχυρίζονται ότι, το δημοψήφισμα είναι κλασική παραβίαση της συνταγματικής τάξης της Β-Ε και της Ειρηνευτικής Συμφωνίας Ντέιτον, καθώς και ότι είναι μια πρόβα για το δημοψήφισμα για την απόσχιση της Σερβικής Δημοκρατίας, τα επόμενα χρόνια. Από την άλλη, υπάρχουν και εκείνοι που καθησυχάζουν, υποστηρίζοντας ότι όλα γίνονται για λόγους, κυρίως ψηφοθηρικούς, με δεδομένο ότι η Β-Ε έχει τοπικές εκλογές, στις 2 Οκτωβρίου. Ανεξάρτητα από τις όποιες προθέσεις, η ένταση είναι δεδομένη και συνοδεύεται από φόβους για περαιτέρω αποσταθεροποίηση των Δυτικών Βαλκανίων.(6) Στα Σκόπια, η πολιτική αβεβαιότητα, μετά τη νέα αναβολή των εκλογών της 5ης Ιουνίου, για 11 Δεκεμβρίου, επιδεινώνει την επικρατούσα αστάθεια.(7) Ο πρωθυπουργός Νικόλα Γκρουέφσκι έχει υποθάλψει τις σοβινιστικές δυνάμεις της χώρας, με την έναρξη αυτού που αποκαλεί «εθνικό rebranding» (ανανέωση ταυτότητας). Το εθνικιστικό αυτό σχέδιο ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Διαδηλώσεις στο Μαυροβούνιο.

έχει απωθήσει την αλβανική μειονότητα και έχει δημιουργήσει βαθύ ρήγμα μεταξύ των κατοίκων της πΓΔΜ. Οι αντίπαλοι του σχεδίου έχουν χαρακτηριστεί ως ξένοι μισθοφόροι και εθνικοί προδότες. Ταυτόχρονα, ο Γκρουέφσκι υποκινεί φόβους για πιθανό εξισλαμισμό της χώρας. Στον αντίποδα, ο πρώην πρωθυπουργός των Σκοπίων, Λιούμπτσο Γκεοργκιέφσκι, κατηγόρησε την κυβέρνηση, για αρχαιοποίηση της κοινωνίας, γεγονός το οποίο συνέβαλε στο να χάσει η χώρα την ευρωπαϊκή και τη δημοκρατική της πορεία. Επίσης, ο αρχηγός του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SDSM), Ζόραν Ζάεφ, δήλωσε ότι πρέπει να εγκαταλειφθεί η σημερινή πολιτική και να εισαχθεί νέα, με την χρήση και της αλβανικής γλώσσας, σε όλη την επικράτεια. Ο ίδιος φέρεται να υποστηρίζει την ομοσπονδοποίηση της χώρας.. Εν τω μεταξύ, έντονες αντιδράσεις προκάλεσε, στη Βουλγαρία, η ενέργεια σκοπιανού δημοσιογράφου, ο οποίος βανδάλησε βουλγαρικό μνημείο στο όρος Καιμακτσαλάν (Βόρρας). Το γεγονός προκάλεσε την αποστολή ανοικτής επιστολής στο πρόεδρο των Σκοπίων, από το πρόεδρο του VMRO και αναπληρωτή πρόεδρο της 43ης βουλγαρικής Βουλής, Κρασιμίρ Καρακατσάνοφ, με την οποία τονίζει ότι: «εάν δεν αναλάβετε δράση για αυτήν την εγκληματική πράξη, όχι μόνο το κόμμα ‘VMROβουλγαρικό εθνικό κίνημα, αλλά κανείς από το βουλγαρικό κοινοβούλιο δεν θα

υποστηρίζει το κράτος σας να ενταχθεί στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ».(8) Στη Βουλγαρία, η διαμάχη σε σχέση με την εξωτερική πολιτική του Κόμματος Δικαιωμάτων και Ελευθεριών (εκπροσωπεί τους Τουρκογενείς και Τουρκόφωνους της Βουλγαρίας), άνοιξε τον δρόμο δημιουργίας ενός νέου πολιτικού σχηματισμού. Το νέο κόμμα ονομάζεται «Δημοκράτες για Υπευθυνότητα, Ελευθερία και Ανοχή», (DOST) και πρόεδρος του είναι Λουτφί Μεστάν, γνωστός για τις φιλοτουρκικές του θέσεις. Το Κόμμα Δικαιωμάτων και Ελευθεριών, θεωρείται κλειδί στην βουλγαρική πολιτική. Το δυναμικό ψήφων του κόμματος στις βουλευτικές και προεδρικές εκλογές, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Καταλαμβάνει 36 έδρες στο κοινοβούλιο της Βουλγαρίας που αριθμεί 240 βουλευτές. Τον περασμένο Ιούλιο, η ομάδα “Wikileaks” διέρρευσε στη δημοσιότητα περίπου τριακόσιες χιλιάδες έγγραφα της τουρκικής κυβέρνησης, μεταξύ των οποίων αρκετές χιλιάδες αναφέρονται στην Αλβανία και στις λοιπές Βαλκανικές χώρες. Ο όγκος της αλληλογραφίας και οι σχετικές διευθύνσεις αποστολέων και παραληπτών αποκαλύπτουν ότι, η τουρκική κυβέρνηση, στα πλαίσια της προσπάθειας αναβίωσης της νεοθωμανικής αυτοκρατορίας, έχει διεισδύσει στo πολιτικό και δημόσιο βίο των Βαλκανικών κρατών. Ωστόσο, παράλληλα με την τουρκική κυβέρνηση, διείσδυσε στα Βαλκάνια και ο Ιμάμης Φετουλάχ Γκιουλέν, ο οποίος, με μελετημένα βήματα και στοχευμένες στρατολογήσεις, έχει καταφέρει να στήσει το δικό του παράλληλο σύστημα. Όμως, μετά τη ρήξη των σχέσεων των Ερντογάν - Γκιουλέν και, κυρίως, μετά το πραξικόπημα στην Τουρκία, η πρώτη φέρεται να έστειλε, στην Αλβανία, λίστα με ονόματα δημοσίων προσώπων που πληρώνονται από τον Γκιουλέν. Υπάρχουν υπόνοιες, ότι, μεταξύ αυτών που ενισχυόταν οι-

60 κονομικά από τον Γκιουλέν, υπάρχουν δημοσιογράφοι και διάφοροι εν ενεργεία πολιτικοί.(9) Παράλληλα, η Τουρκία, μετά το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου, ασκεί έντονες πιέσεις στις βαλκανικές χώρες που έχουν σχολεία, τα οποία ανήκουν στον Γκιουλέν , [Αλβανία, Κοσσυφοπέδιο, Βοσνία -Ερζεγοβίνη και Σερβία (στην επαρχία Σάντζακ)], να τα κλείσουν άμεσα.(10) Άλλωστε, στην τελευταία επίσκεψη στα Τίρανα, ο Τούρκος Πρόεδρος είχε ζητήσει, δημόσια, από τον Αλβανό Πρωθυπουργό την εκδίωξη του Γκιουλέν απ’ τα σχολεία της Αλβανίας, τα οποία υποσχέθηκε να υιοθετήσει άμεσα η Τουρκική κυβέρνηση. Υπόψη ότι, ο Ερντογάν χρηματοδοτεί την κατασκευή του τζαμιού στα Τίρανα, για το οποίο έχει δηλώσει ότι θα δαπανηθούν πλέον των 30 εκ. δολαρίων. Βέβαια, μέρος του ποσού αφορά και στην ενίσχυση της μουσουλμανικής κοινότητας. Επιπλέον, τέτοια χρήματα είχαν διοχετευτεί σε παράλληλες δράσεις και μέσα, από το πρόγραμμα για την ανακαίνιση μνημείων της Οθωμανικής περιόδου, σε διάφορες βαλκανικές περιοχές. (11) Στην ουσία και πέρα από τη διαμάχη και τον δημόσιο πόλεμο μεταξύ Γκιουλέν και Ερντογάν, είναι βέβαιο ότι, στο πεδίο των Βαλκανίων, ερίζουν για το ποιός έχει μεγαλύτερη επιρροή. Ο Γκιουλέν φέρεται να έχει διεισδύσει πολύ πιο πετυχημένα, λόγω και της πείρας που διαθέτει η οργάνωσή του στον τομέα της εκπαίδευσης, δημιουργώντας έτσι μια καλή βάση δεδομένων για μαθητές, φοιτητές και εκπαιδευτικούς, αλλά και στρατολογώντας την επόμενη γενιά διανοουμένων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ιστοσελίδα www.trt.net.tr/greek, (στα Ελληνικά) η οποία έχει προμετωπίδα τον Τούρκο Πρόεδρο και εκφράζει τις θέσεις της τουρκικής κυβέρνησης. Παρακολουθώντας τα δημοσιευόμενα άρθρα, διαπιστώνονται η εμπλοκή και οι προθέσεις της Άγκυρας στη Βαλκανική. Ενδεικτικά, παρατίθενται ορισμένοι τίτλοι άρθρων του τελευταίου τριμήνου: 11.07.2016: Στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη μετέβη ο ΥΠΕΞ Τσα-

βούσογλου (Συμμετοχή στην τελετή μνήμης των θυμάτων της γενοκτονίας στην Σρεμπρένιτσα.

13.08.2016: Προειδοποίηση για τις δραστηριότητες της FETÖ στη « Μακεδονία». 18.08.2016: Διεθνής επιστράτευση κατά της FETÖ στην παιδεία: Το Ίδρυμα SEDEF, στο Σαράγιεβο, θα δεχθεί στο πανεπιστήμιο του αυτούς των οποίων το όνομα δεν έχει αναμιχθεί στην οργάνωση. (Να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με το άρθρο, το ίδρυμα: «θα παράσχει δωρεάν εκπαίδευση στα παιδιά των μαρτύρων, κατά την απόπειρα πραξικοπήματος της Φετουλαχιστικής Τρομοκρατικής Οργάνωσης/Δομή Παράλληλου Κράτους (FETÖ/PDY) και υποτροφία στα παιδιά βετεράνων»).

1,3 και 5 Σεπ 2016: Η «τουρκική» Μειονότητα της Δυτικής Θράκης (τρία συνεχόμενα άρθρα με τίτλους: «Η Σύμβαση Πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων και η «τουρκική» Μειονότητα», «Το πλαφόν 3% και ο νέος εκλογικός νόμος», «Η Πορεία Διεκδίκησης Δικαιωμάτων της «τουρκικής» Μειονότητας και η Συνθήκη της Λωζάνης»).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ε

κτιμάται ότι, οι προαναφερθείσες εθνικιστικές τάσεις, σε συνδυασμό και με τις λοιπές πολύμορφες και πολύπλοκες απειλές που ελλοχεύουν στο χώρο των Βαλκανίων και τη κατάσταση που επικρατεί στην ευρύτερη περιοχή (αποφάσεις του ΝΑΤΟ στη σύνοδο κορυφής στη Βαρσοβία, κατάσταση στη Κριμαία, προσφυγικό-μεταναστευτικό, πραξικόπημα στη Τουρκία, κατάσταση στη Μ. Ανατολή και ιδιαίτερα στη Συρία, «BREXIT», τρομοκρατικές επιθέσεις σε πόλεις της Ευρώπης, ενεργειακοί αγωγοί, κ.λπ., συνθέτουν ένα ιδιαίτερα απαιτητικό περιβάλλον ασφάλειας.(12) Είναι φυσικό, η Ελλάδα, ως χώρα των Βαλκανίων, να επηρεάζεται από τις εξελίξεις στις όμορες χώρες. Είναι, επίσης, πιθανό να πιεσθεί, από διεθνείς Οργανισμούς ή οικονομικά ισχυρές χώρες, να υποχωρήσει σε εθνικά θέματα (π.χ. αναγνώριση ΠΓΔΜ με το συνταγματι-

κό της όνομα, αναγνώριση Κοσσόβου κ.λπ) προκειμένου να επιτευχθεί κυβερνητική σταθερότητα και οικονομική ανάπτυξη στις χώρες αυτές. Η Ελλάδα, παρά την οικονομική και ανθρωπιστική κρίση που βιώνει, είναι χώρα σταθερότητας ανάμεσα σε περιοχές πλήρους αστάθειας, όπως είναι οι προαναφερθείσες, καθότι ανήκει στο ΝΑΤΟ και στην Ε.Ε. και, παρά τα οικονομικά της προβλήματα, διαθέτει ισχυρές Ένοπλες Δυνάμεις, τηρουμένων των αναλογιών έκτασης και πληθυσμού και έχει δημοκρατικό πολίτευμα με κυβερνητική σταθερότητα. Όμως, απαιτείται διαρκής ανησυχία και παρακολούθηση των εξελίξεων, για αποφυγή αιφνιδιασμού. Ο σωστός σχεδιασμός , η ορθή παρατήρηση και ανάλυση των γεγονότων, η συνεργασία των φορέων άμυνας, εσωτερικής ασφάλειας και εξωτερικής πολιτικής, η διαρκής, σταθερή και σθεναρή υποστήριξη των εθνικών θέσεων στις διακρατικές σχέσεις και στους διεθνείς Οργανισμούς, προς όφελος του εθνικού συμφέροντος, θα εμπεδώσει το αίσθημα ασφάλειας στους Έλληνες, θα συμβάλλει στην οικονομική σταθερότητα και ανάπτυξη, ενώ θα αναδείξει τη γαιοστρατηγική αξία της χώρας.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. www.echedoros-a.gr, Βελιγράδι- Tanjug) Ιανουάριος 21, 2012 2. Άρθρο του Ι. Α. Μπαλττζώη, στην ιστοσελιδα www. liberal.gr,11 Ιουν 16) 3. www.echedoros-a.gr/2016/06/blog-pos, 21 Ιουν 2016.

4.www.balkaninsight.com/en/article/albaniannationalist- calls-for-news-borders-inbalkans-08-16-2016 5. www.echedoros-a.gr, vesti.online.

6. Άρθρο του Γιώργου Σκαφίδα στο « ΕΘΝΟΣ», 249-2016, www.balkaninsight.com/en/balkantransitional-justice/news , www.sarajevotimes. com/?p=107354.25-9-16 7. «Ιεραρχώντας την διεύρυνση της ΕΕ μετά το Brexit» των Edward P. Joseph, Sasha Toperich και Ognen Vangelov/ 9-7-16).

8, 10 www.echedoros-a.gr, 24 Sep 2016).

9, 11 tachydromos.org΄23/7/2016.

12. Warsaw Summit Communiqué .Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Warsaw 8-9 July 2016./09 Jul. 2016 ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

61

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η ΤΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ Υπό κ. Κωνσταντίνου Λαγού, Διδάκτορος Ιστορίας - καθηγητού της Σχολής Ικάρων

Πλάκα της νότιας ζωφόρου του ναού της Αθηνάς Νίκης με πηγή έμπνευσης τη Μάχη του Μαραθώνα, όπου απεικονίζεται μάχη Περσών ιππέων με Αθηναίους στρατιώτες μέσα στο έλος (Μουσείο Ακρόπολης, Αθήνα).

Η

μάχη του Μαραθώνα σηματοδοτεί μια από τις πλέον σημαντικές στιγμές της ελληνικής αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας, αφού υπήρξε καταλυτικός παράγοντας στη δημιουργία του Δυτικού Πολιτισμού. Παρόλα αυτά, μέχρι και σήμερα, οι πλέον βασικές της παράμετροι παρέμεναν άγνωστες. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε συνοπτικά τη θεωρία μας για την τακτική της μάχης του Μαραθώνα, με έμφαση στα νέα στοιχεία που για πρώτη φορά αποκαλύφθηκαν με το βιβλίο μας Μάχη του Μαραθώνα - η Ανατροπή που κυκλοφόρησε πρόσφατα.1

α. Πριν από τη μάχη

Τ

ο 490 π.Χ. ο «Μέγας Βασιλέας» Δαρείος Α΄, απόλυτος μονάρχης της περσικής αυτοκρατορίας, έστειλε εναντίον της Ελλάδας μια ισχυρή δύναμη που αποτελείτο από περίπου 30.000 1 Κ. Λαγός και Φ. Καρυανός, Μάχη του Μαραθώνα-η Ανατροπή, Εκδόσεις «Μένανδρος», Αθήνα, 2015. Η τακτική της μάχης παρουσιάζεται αναλυτικά στις σελ. 343413.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

μάχιμους άνδρες, μεγάλο αριθμό βοηθητικών, και τουλάχιστον 2.000 ιππείς. Αυτοί μεταφέρθηκαν από την Ασία στην Ελλάδα με εκατοντάδες πολεμικά και μεταφορικά πλοία. Επικεφαλής της εκστρατείας ήταν οι στρατηγοί Δάτης και Αρταφέρνης. Πρόφαση του Δαρείου για την εκστρατεία αυτή ήταν η τιμωρία της Αθήνας και της Ερέτριας, τις δύο πόλεις δηλαδή που μια δεκαετία νωρίτερα είχαν συνδράμει την επανάσταση των Ιώνων εναντίον της εξουσίας του. Στην πραγματικότητα, η εκστρατεία του 490 π.Χ. εντασσόταν στην πολιτική του Δαρείου να επεκτείνει την αυτοκρατορία του στην Ευρώπη. Το περσικό εκστρατευτικό σώμα έθεσε γρήγορα υπό τον έλεγχό του τις Κυκλάδες. Μόνο οι Νάξιοι αρνήθηκαν να παραδοθούν, αλλά η πόλη τους κατελήφθη και πυρπολήθηκε. Στη συνέχεια, οι Πέρσες αποβιβάστηκαν στην Εύβοια, όπου κατέλαβαν την Κάρυστο και πολιόρκησαν την Ερέτρια. Οι Ερετριείς αντιστάθηκαν για επτά ημέρες, ώσπου τελικά οι εισβολείς μπήκαν στην πόλη τους κατόπιν προδοσίας. Η τιμωρία της Ερέτριας από τους Πέρσες υπήρξε αμεί-

λικτη: οι ναοί της πυρπολήθηκαν και οι κάτοικοί της εξανδραποδίστηκαν. Κατόπιν το περσικό στράτευμα κατευθύνθηκε προς τον επόμενο διακηρυγμένο στόχο του, την Αθήνα. Τα φυσικά χαρακτηριστικά του Μαραθώνα και ιδίως της ακτής του, οδήγησαν τους Πέρσες να αποβιβαστούν στην Αττική σε αυτη την περιοχή. Η επιχείρηση πραγματοποιήθηκε απρόσκοπτα, και έτσι απέκτησαν τον έλεγχο του μεγαλύτερου μέρους της πεδιάδας του Μαραθώνα. Οι Πέρσες δεν σκόπευαν βέβαια να παραμείνουν εκεί, αλλά να προελάσουν άμεσα στην Αθήνα. Όμως, όπως θα δούμε, οι Αθηναίοι απέτρεψαν την κίνηση αυτή του εισβολέα, γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καταλυτικό στη διεξαγωγή της μάχης του Μαραθώνα λίγες ημέρες αργότερα. Η καταστροφή της Ερέτριας από τους Πέρσες τρομοκράτησε όλους τους Έλληνες.2 Οι Αθηναίοι, όμως, που ήταν ο υπ’ αριθμόν ένας στόχος της στρατιάς του Δαρείου, είχαν προετοιμαστεί 2 Πλάτων, Μενέξενος, 240c και Νόμοι, 3.698d.

62 έγκαιρα και είχαν λάβει όσα μέτρα ήταν δυνατόν για να αν τιμετω πίσουν τον επερχόμενο θανάσιμο κίνδυνο. Η μεγάλη πλειοψηφία του ανδρικού πληθυσμού της Αττικής κινητοποιήθηκε στο πλαίσιο μιας γενικής επιστράτευσης που οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς καταγράφουν ως «πανδημία» ή «πανστρατεία». Έτσι, λίγο πριν από την περσική αποβίβαση στον Μαραθώνα, το αθηναϊκό στράτευμα είχε ήδη συγκροτηθεί με την εθελοντική κυρίως κατάταξη των πολιτών.3 Οι άνδρες αυτοί διέθεταν υψηλό φρόνημα και αίσθημα καθήκοντος. Την κρίσιμη ώρα έσπευσαν αμέσως να υπερασπιστούν την πόλη τους. Το 490 π.Χ. οι Αθηναίοι δεν διέθεταν επαγγελματικό στρατό. Οι πολίτες των ανωτέρων τάξεων στρατεύονταν ως οπλίτες, και στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. αριθμούσαν περίπου 9.000 άνδρες. Στον Μαραθώνα όμως εκστράτευσαν και ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες, ίσως και περισσότεροι από τους οπλίτες, μεταξύ 10.000 και 15.000 άνδρες.4 Αυτοί ήταν θήτες, ανήκαν δηλαδή στην κατώτερη και πολυπληθέστερη αθηναϊκή κοινωνική τάξη. Την κρισιμότητα εκείνων των στιγμών δείχνει και το πρωτοφανές γεγονός της απελευθέρωσης και στράτευσης δούλων των Αθηναίων, οι οποίοι στη συνέχεια πολέμησαν στον 3 Τον 5ο αι. π.Χ. η κατάταξη των Αθηναίων οπλιτών και ιππέων γινόταν μέσω της «ληξιαρχικής γραμματείας», ενώ οι πολυπληθέστεροι ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες συνήθως στρατεύονταν εθελοντικά, βλ. Λαγός και Καρυανός, ό.π., σελ. 90-93.

4 Για τη σύνθεση και μέγεθος του αθηναϊκού στρατεύματος στον Μαραθώνα, βλ. Λαγός και Καρυανός, ό.π., σελ.87-89.

Μαραθώνα.5 Η μοναδική στρατιωτική συνδρομή από άλλη ελληνική πόλη που κατέφθασε έγκαιρα στο πλευρό των Αθηναίων πριν από τη σύγκρουση ήταν λιγότερο από 1.000 άνδρες από τις Πλαταιές. Διοικητής του αθηναϊκού στρατού το 490 π.Χ. ήταν ο Πολέμαρχος Καλλίμαχος, συνεπικουρούμενος από Δέκα Στρατηγούς, έναν από κάθε αθηναϊκή φυλή. Οι Δέκα Στρατηγοί ήταν θεσμικά ισότιμοι. Ανάμεσά τους όμως είχε ξεχωρίσει, λόγω των καίριων πρωτοβουλιών του στο πλαίσιο της πολεμικής προετοιμασίας των Αθηναίων, ο Μιλτιάδης, στρατηγός της Οινηίδος φυλής. Επρόκειτο για έναν από τους ελάχιστους Αθηναίους που διέθετε εμπειρία από τις πολεμικές τακτικές των Περσών, έχοντας πολεμήσει στο παρελθόν ως σύμμαχός τους στη Σκυθία, αλλά και πιθανότατα εναντίον τους στη διάρκεια της Ιωνικής Επανάστασης.

β. Οι αντίπαλοι στρατοί στον Μαραθώνα

Μ

όλις οι Αθηναίοι πληροφορήθηκαν ότι οι Πέρσες αποβιβάζονταν στον Μαραθώνα, έστειλαν αμέσως εκεί το στράτευμά τους. Στη γρήγορη εκτέλεση της ενέργειας αυτής συνέβαλε ιδιαίτερα η πίεση του Μιλτιάδη.6 Η βιασύνη του δεν αποσκοπού5 Παυσανίας, 1.32.3, 7.15.7, 10.20.2.

6 Αριστοτέλης, Ρητορική, 3.10.7. Νέπως,

σε στην παρεμπόδιση της αποβίβασης των Περσών, αλλά στον έγκαιρο αποκλεισμό της μοναδικής διόδου που το περσικό στράτευμα θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει για να φτάσει στην Αθήνα από τον Μαραθώνα. Επρόκειτο για την οδό που συνέδεε την περιοχή με την Αθήνα και περνούσε μέσα από τα Μεσόγεια της Αττικής.7 Είναι η ίδια διαδρομή -από την αντίθετη κατεύθυνση- που οι Αθηναίοι ακολούθησαν το 490 π.Χ. για να φθάσουν στον Μαραθώνα. Η οδός αυτή εισέρχεται στην πεδιάδα του Μαραθώνα μέσω του στενού περάσματος της Μπρεξίζας, που βρίσκεται μεταξύ του Αγριελικίου και της ακτής της Ανατολικής Αττικής.8 Οι Αθηναίοι έθεσαν υπό το έλεγχό τους την είσοδο του περάσματος αυτού, στρατοπεδεύοντας ακριβώς από πάνω του, στο Αγριελίκι, σε θέση που τους παρείχε προστασία από το περσικό ιππικό. Έτσι Βίος Μιλτιάδου, 4.5. Ιουστίνος, 2.9. Πολέμων ο Πρεσβύτερος, 2.5.

7 Βλ. Λαγός και Καρυανός, ό.π., σελ. 125-143, όπου αναλύονται οι λόγοι για τους οποίους το 490 π.Χ. οι Αθηναίοι χρησιμοποίησαν τη διαδρομή «των Μεσογείων» για να φθάσουν στον Μαραθώνα και όχι μέσω Πεντέλης. Σήμερα τη διαδρομή αυτή διατρέχει η Λεωφόρος Μαραθώνος.

8 Παλαιότερα η διαδρομή μέσα στο πέρασμα της Μπρεξίζας ήταν πιο στενή απ’ ό,τι σήμερα, αφού το Μικρό Έλος κατείχε μία μεγάλη έκτασή του. Το μεγαλύτερο μέρος του έλους αποξηράνθηκε το 1933, αλλά όπως θα δούμε στη συνέχεια, αυτό υπήρχε στην αρχαιότητα. Σε επιγραφή που χρονολογείται λίγα χρόνια μετά τη μάχη, και θεωρείται ότι καταγράφει επίγραμμα για τους πεσόντες Μαραθωνομάχους, γίνεται αναφορά στις «Πύλες» του Μαραθώνα. Η σύγχρονη ιστορική έρευνα τις ταυτίζει με το πέρασμα της Μπρεξίζας, βλ. Σ. Κουμανούδης, «Μαραθώνι», Ανάλεκτα 11, 1978, σελ. 237-242 και Α. Μatthaiou, “Αθηναίοισι τεταγμένοισι εν τεμένεϊ Ηρακλέος (Hdt. 6. 108.1)”, Herodotus and his World, Essays from a Conference in Memory of George Forrest, Oxford University Press, Οξφόρδη, 2000, σελ. 194. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

63 ανετράπη ο στρατηγικός σχεδιασμός των Περσών, αφού ανεκόπη η πορεία τους προς τα Μεσόγεια και από εκεί στην Αθήνα. Οι εισβολείς εγκλωβίστηκαν μέσα στην πεδιάδα του Μαραθώνα, όπου και υποχρεώθηκαν να στρατοπεδεύσουν. Ο πρώτος στόχος των Αθηναίων είχε επιτευχθεί. Οι δύο αντιπάλοι οδηγήθηκαν σε κατάσταση παθητικής αναμονής για μερικές ημέρες μέχρι να διεξαχθεί η μάχη. Υπαίτιοι γι’ αυτή την καθυστέρηση ήταν οι Αθηναίοι διοικητές, που είχαν πλέον τη δυνατότητα να αποφασίσουν εάν και πότε θα εμπλέκονταν σε μάχη. Όμως, η αδράνεια απέβαινε υπέρ του εισβολέα, καθώς επέφερε πτώση στο ηθικό των Αθηναίων στρατιωτών. Και μόνον η θέα του πανίσχυρου περσικού στρατεύματος θα καταρράκωνε τη θέλησή τους να πολεμήσουν. Επιπλέον, οι Αθηναίοι πληροφορήθηκαν από τον Φειδιππίδη ότι θα καθυστερούσε η αποστολή της στρατιωτικής συνδρομής που τούς είχαν υποσχεθεί οι Σπαρτιάτες.9 Οι Πέρσες, επεδίωκαν τη σύγκρουση και προκαλούσαν συνεχώς τους Αθηναίους. Τελικά τούς απέστειλαν τελεσίγραφο παράδοσης.10 Οι εξελίξεις αυτές φαίνεται πως οδήγησαν στη σύσκεψη των δέκα Αθηναίων στρατηγών που, όμως, κατέληξε σε αδιέξοδο, καθώς οι ψήφοι τους μοιράστηκαν υπέρ και κατά της εμπλοκής σε μάχη. Οι στρατηγοί που δεν επιθυμούσαν την άμεση δράση, φοβούνταν την αριθμητική υπεροχή των εισβολέων, και επεδίωκαν να παραμείνουν οι Αθηναίοι οχυρωμένοι πίσω από τα τείχη του στρατοπέδου τους στο Αγριελίκι, περιμένοντας την άφιξη των σπαρτιατικών ενισχύσεων.11 Ο Μιλτιάδης αντελήφθη το αρνητικό κλίμα που έτεινε να επικρατήσει στο στράτευμα. Υποστήριξε 9 Ηρόδοτος, 6.106-107.

10 Διόδωρος, 10.27.

11 Λαγός και Καρυανός, ό.π., σελ.207-208. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

στον Καλλίμαχο με παρρησία τη θέση του υπέρ της άμεσης εμπλοκής σε μάχη, πείθοντας τελικά τον Πολέμαρχο να συνταχθεί με την άποψή του. Το περσικό τελεσίγραφο παράδοσης απερρίφθη, και όταν έφτασε και θεσμικά η ημέρα που ο Μιλτιάδης κατείχε την επιχειρησιακή ευθύνη για ολόκληρο το αθηναϊκό στράτευμα, ως «πρυτανηίη τής ημέρης», έδωσε το σύνθημα να κατέβουν οι Έλληνες από το στρατόπεδό τους στο Αγριελίκι, να βγουν στην πεδιάδα του Μαραθώνα και να παραταχθούν απέναντι από τους Πέρσες για να πολεμήσουν.12

γ. Η θέση του αθηναϊκού στρατοπέδου

Έ

να από τα μεγαλύτερα μυστήρια της μάχης του Μαραθώνα μέχρι και σήμερα είναι οι θέσεις στις οποίες είχαν στρατοπεδεύσει οι δύο αντίπαλοι τις παραμονές της. Η έρευνά μας δείχνει ότι οι Πέρσες, που ήταν ισχυρότεροι και ήλεγχαν το μεγαλύτερο μέρος της πεδιάδας, στρατοπέδευσαν στο πλέον κατάλληλο και ομαλό της σημείο στην περιοχή Πλάσι. Εκεί παρέμειναν οι μάχιμοι άνδρες τους, τόσο του πεζικού όσο και του ιππικού. Οι βοηθητικοί άνδρες και οι κωπηλάτες του περσικού στόλου παρέμειναν στην ακτή του Σχοινιά και πάνω στα πλοία τους.

12 Ηρόδοτος, 6.111

Φιλολογικές πηγές της αρχαιότητας καταγράφουν ότι σ το ορεινό σημείο όπου στρατοπέδευσαν οι Έλληνες είχαν την κάλυψη υψηλών λόφων και από εκεί κατόπτευαν τους Πέρσες από ψηλά με ασφάλεια.13 Ο Ηρόδοτος μάς πληροφορεί ότι πριν από τη μάχη του Μαραθώνα οι Αθηναίοι «παρατάχθηκαν στο ιερό του Ηρακλή».14 Στο σημείο αυτό, όμως, ο αρχαίος ιστορικός αφήνει να εννοηθεί ότι οι Αθηναίοι παρατάχθηκαν εκεί για να δώσουν μάχη με τους Πέρσες και όχι ότι είχαν στρατοπεδεύσει στον χώρο εκείνο κατά τις προηγούμενες ημέρες, όπως πιστεύουν οι περισσότεροι μελετητές. Η στρατοπέδευση των Ελλήνων, λοιπόν, βρισκόταν σε μια στρατηγική θέση η οποία εξασφάλιζε τον απόλυτο έλεγχο του περάσματος της Μπρεξίζας, παρείχε ικανοποιητική αμυντική προστασία σε πολλές χιλιάδες άνδρες, ενώ παράλληλα επέτρεπε τη συνεχή κατόπτευση των Περσών με την εποπτεία ολόκληρης της πεδιάδας του Μαραθώνα από τους Έλληνες. Η έρευνά μας αποκαλύπτει ότι το αθηναϊκό στρατόπεδο βρισκόταν στο ύψωμα 206 μ, ένα αντέρεισμα του βορειοανατολικού Αγριελικίου.15 Πράγματι, στον χώρο αυτό υπάρχουν τα κατάλοιπα ενός μεγάλου αρχαίου οχυρωματικού έργου, προσωρινού χαρακτήρα, καθώς και συνδεδεμένων με αυτό εγκαταστάσεων.16 Αυτά κατα13 Νέπως, Βίος Μιλτιάδου, 5. Αίλιος Αριστείδης, Παναθηναϊκός, 106.

14 Ηρόδοτος, 6. 108, «τεταγμένοισι εν τεμένεϊ Ηρακλέος».

15 Για το αθηναϊκό στρατόπεδο στο Αγριελίκι, βλ. Λαγός και Καρυανός, ό.π., σελ. 159176.

16 Στις αρχές του 20ου αι., τα συγκεκριμένα

64 σκευάστηκαν υπό μεγάλη χρονική πίεση για να προστατεύσουν μια σημαντική στρατιωτική δύναμη που κατέλαβε αμυντικές θέσεις πάνω ακριβώς από το πέρασμα της Μπρεξίζας. Μόλις η κρίση εκείνη έληξε, το οχυρό και οι υπόλοιπες εγκαταστάσεις εγκαταλείφθηκαν, όπως δείχνει η απουσία μόνιμων κατασκευών και κεραμικής. Στον χώρο αυτό παρέμειναν οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς στρατιώτες, τις ημέρες που προηγήθηκαν της μάχης του Μαραθώνα. Στην τειχισμένη οχυρή εγκατάσταση του υψώματος 206 μ. βρισκόταν η διοίκησή τους, ενώ στη διπλανή ευρύχωρη λαγκαδιά στρατοπέδευσαν οι χιλιάδες άνδρες του ελληνικού στρατεύματος. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο χώρος αυτός είναι άγνωστος στο ευρύ κοινό και παραμένει σήμερα σχεδόν ανέγγιχτος από την ανθρώπινη παρέμβαση. Έτσι ο επισκέπτης μπορεί να τον αντικρίσει όπως τον άφησαν οι Μαραθωνομάχοι πριν από 2.500 χρόνια.

δ. Η Σύγκρουση στον Μαραθώνα Ο ελληνικός στρατηγικός σχεδιασμός στον Μαραθώνα είχε ως αρχικό στόχο να παρεμποδίσει τους Πέρσες να χρησιμοποιήσουν το πέρασμα της Μπρεξίζας για να προελάσουν στην Αθήνα. Αυτό το πέτυχαν οι Έλληνες με τη στρατοπέδευσή τους στο Αγριελίκι. Το βασικό, όμως, πρόβλημα που απασχολούσε τους Αθηναίους διοικητές πριν από τη μάχη, ήταν ο τρόπος με τον οποίο θα γινόταν κατορθωτή η ακινητοποίηση και εξόντωση του περσικού ιππικού –του ισχυρότερου όπλου που διέθεταν οι Πέρσες στον Μαραθώναδίχως να έρθει σε επαφή με τους οπλίτες τους.17 Το 490 π.Χ., οι οπλίτες δεν διέέργα θεωρήθηκαν από αρχαιολόγους λανθασμένα ως τα κατάλοιπα της «Μυκηναϊκής Ακρόπολης και του Δήμου Μαραθώνος»., βλ. Γ. Σωτηριάδης, «Η Τετράπολις του Μαραθώνος και το Ηράκλειον του Ηροδότου», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, Έτος Α΄ (1927), σελ. 125126.

17 Το θέμα εάν πολέμησε ή όχι το περσικό

θεταν εμπειρία στην αντιμετώπιση ενός ισχυρού σώματος ιππικού στο πεδίο της μάχης. Αντίθετα, το περσικό πεζικό δεν θα δυσκόλευε ιδιαίτερα τους Έλληνες οπλίτες, εφόσον το ιππικό του θα είχε τεθεί εκτός δράσης. Οι οπλίτες είχαν υπέρτερο εξοπλισμό, ενώ και η τακτική της φάλαγγας υπερείχε σε σύγκρουση εκ του σύνεγγυς με τους Πέρσες πεζούς.18 Εάν εξέλιπε ο κίνδυνος του αντίπαλου ιππικού, η επικράτηση των Ελλήνων στον Μαραθώνα θα ήταν απτή. Η πολύτιμη εμπειρία του Μιλτιάδη, ο οποίος γνώριζε καλά πως χρησιμοποιούσαν οι Πέρσες το ιππικό τους ως μονάδα κρούσης στο ξεκίνημα κάθε μάχης, οδήγησε στον σχεδιασμό της ελληνικής τακτικής στον Μαραθώνα. Οι Πέρσες ιππείς επιτίθονταν μαζικά εναντίον της αντίπαλης παράταξης προκειμένου να προκαλέσουν ρήγματα και να διεμβολίσουν τη γραμμή των αντιπάλων εισερχόμενοι σε αυτή.19 Το κέντρο της εχθρικής παράταξης ήταν ο υπ’ αριθμόν ένας στόχος του περσικού στρατού στην αρχή μιας μάχης. Για το λόγο αυτό οι Πέρσες τοποθετούσαν τη διοίκηση και τα πιο αξιόμαχα στρατεύματα –συμπεριλαμβανομένου του ιππικού- στο κέντρο της παράταξής τους.20 Προκειμένου οι επίλεκτες αυτές δυνάμεις να διεμβολίσουν το κέντρο του αντιπάλου και να μην περικυκλωθούν από τους άνδρες του, ταυτοχρόνως τα λιγότερο αξιόμαχα περσικά στρατεύματα –που αποτελούνταν από υπόδουλους λαούς- απασχολούσαν τους αντιπάλους στρατιώτες στα άκρα της παράταξής τους.21 ιππικό στον Μαραθώνα έχει προβληματίσει τους περισσότερους μελετητές της μάχης. Στους Λαγό και Καρυανό, ό.π., σελ.

267-283, καταγράφονται αναλυτικά στοιχεία που καταδεικνύουν ότι το ιππικό των Περσών πολέμησε στον Μαραθώνα.

18 Για την υπεροχή του Έλληνα οπλίτη σε βάρος του Πέρση πεζού, βλ. Ηρόδοτος, 5.97.

19 Όπως ακριβώς συνέβη στην αρχή της μάχης των Πλαταιών το 479 π.Χ., όπου ολόκληρο το περσικό ιππικό εφόρμησε εναντίον των Ελλήνων, ακολουθούμενο από το πεζικό τους, βλ. Ηρόδοτος, 9.47.3.

20 Ξενοφών, Ανάβασις, 1.7.11, 1.7.2, 1.8.6.

21 Ξενοφών, Κύρου παιδεία, 7.1.21.

Το ελληνικό σχέδιο μάχης στον Μαραθώνα εκπονήθηκε λαμβάνοντας υπόψην ακριβώς αυτή την τακτική του περσικού ιππικού. Έτσι, η παράταξη των Αθηναίων και Πλαταιέων είχε ιδαίτερα ισχυρά άκρα, αλλά αδύνατο κέντρο, εκεί δηλαδή όπου οι Πέρσες θα επικέντρωναν την επίθεσή τους. Μόλις ξεκίνησε η μάχη, οι Έλληνες που βρίσκονταν στο κέντρο υποχώρησαν δίχως καλά-καλά να πολεμήσουν. Τους καταδίωξαν οι Πέρσες και Σάκκες ιππείς που είχαν παραταχθεί απέναντί τους, καθώς «έσπασαν» το ελληνικό κέντρο.22 Η εξέλιξη αυτή λογικά θα οδηγούσε στην ήττα των Ελλήνων και τον θρίαμβο των Περσών στον Μαραθώνα.23 Συνέβη, όμως, ακριβώς το αντίθετο. Οι Έλληνες παρατάχθηκαν μπροστά στο πέρασμα της Μπρεξίζας,24 ενώ μερικές δεκάδες μέτρα πίσω τους βρισκόταν το Μικρό Έλος του Μαραθώνα.

22 Ηρόδοτος, 6.113. Τα στοιχεία που δείχνουν ότι οι «Πέρσες και Σάκκες» που αναφέρει ο Ηρόδοτος ήταν ιππείς, και όχι πεζοί, παρουσιάζονται αναλυτικά στους Λαγό και Καρυανό, ό.π. Πράγματι, σύμφωνα με τον Νέπωτα, Βίος Μιλτιάδου, 5, στην έναρξη της μάχης του Μαραθώνα, ολόκληρο το περσικό ιππικό επιτέθηκε μαζικά εναντίον της ελληνικής παράταξης.

23 Στη διάρκεια μιας μάχης στην αρχαιότητας, εάν ηττάτο το κέντρο ενός στρατεύματος αυτό συνήθως έχανε τη μάχη. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι εκτός από τη μάχη του Μαραθώνα, γνωρίζουμε μόνον μια άλλη μάχη στην αρχαία Ελλάδα όπου ένας στρατός που έχασε το κέντρο του στο τέλος νίκησε: Πρόκειται για τη μάχη στον ποταμό Νεμέα το 394 π.Χ., όπου οι Σπαρτιάτες υπό τον Αγησίλαο κατάφεραν να νικήσουν τους Αθηναίους και τους συμμάχους τους, αν και προηγουμένως οι Αθηναίοι είχαν διαρρήξει το κέντρο τους.

24 Πρόκειται για θεωρία που δημοσίευσε πρώτος ο ιστορικός George Finlay, γνωστός στην Ελλάδα για τη δράση του στη διάρκεια της Επανάστασης και τις πρώτες δεκαετίες του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, βλ. G. Finlay, “On the Battle of Marathon”, Transaction of the Royal Society of Literature of the United Kingdom 3 (1839), σελ. 363-395. Η θεωρία του διαμορφώθηκε, έναν και πλέον αιώνα αργότερα, από τους E. Vanderpool, “A monument of the battle of Marathon”, Hesperia 35 (1966), σελ. 103-105 και Κουμανούδη, ό.π., σελ. 237-243. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

65 Πρόσφατες γεωλογικές έρευνες κός τους στόχος, με βάση δείχνουν ότι είχε δημιουργηθεί το ελληνικό σχέδιο μάχης, 25 πολλούς αιώνες πριν το 490 π.Χ. δεν ήταν οι πεζοί που απάρΟι Έλληνες στον Μαραθώνα είχαν τιζαν τις δύο πτέρυγες της διαχωρίσει καθαρά τους ρόλους περσικής παράταξης, που των οπλιτών και των ελαφρά μόλις είχαν νικήσει, αλλά οι Αεροφωτογραφία της πεδιάδας του Μαραθώνα με τον Τύμβο των Αθηναίων σε πρώτο πλάνο και το πέρασμα της Μπρεξίζας οπλισμένων στρατιωτών στην επίλεκτες δυνάμεις που είμε το Μικρό Έλος στο βάθος. επικείμενη μάχη. Οι δύο ελληνιχαν προωθηθεί στο κέντρο κές πτέρυγες αποτελούνταν αποκλει- χία.29 Οι Έλληνες οπλίτες απέκρουσαν των ελληνικών μετόπισθεν. Η γρήγορη στικά από οπλίτες, ενώ στο κέντρο της αποφασιστικά τις δύο πτέρυγες της εφόρμηση των δύο πτερύγων της οπλιπαρατάξης είχαν τοποθετηθεί ελαφρά περσικής παράταξης προκαλώντας βα- τικής φάλαγγας έγινε και για έναν επιοπλισμένοι στρατιώτες (τοξότες, ακο- ριές απώλειες στους εισβολείς. πλέον λόγο: προκειμένου να κερδηθεί ο ντιστές, λιθοβόλοι κ.ά.). Επίσης στα ελΟι Πέρσες που δεν είχαν ακόμη απαραίτητος χώρος, ώστε να μπορέσει ληνικά μετόπισθεν, μέσα στο πέρασμα εμπλακεί στη μάχη, αντιλήφθηκαν πως να πραγματοποιηθεί ο ελιγμός της μετατης Μπρεξίζας και γύρω από το έλος, η εμπροσθοφυλακή τους δεχόταν σφο- βολής και της συνένωσης των οπλιτών είχαν τοποθετηθεί ελαφρά οπλισμένοι δρή επίθεση από τους Έλληνες και οι σ’ ένα ενιαίο μέτωπο, το οποίο στη συστρατιώτες. στρατιώτες της φονεύονταν μαζικά. Το νέχεια θα χτυπούσε από πίσω τους ειΗ μάχη ξεκίνησε όταν οι Πέρσες ιππικό τους που θα έπρεπε κανονικά να σβολείς που είχαν εισέλθει στο κέντρο ιππείς εφόρμησαν στο κέντρο της ελ- τούς προστατεύσει είχε «εξαφανιστεί». της ελληνικής παράταξης. Έτσι οι οπλίληνικής παράταξης, κατά πάνω στους Οι πεζοί των δύο περσικών πτερύγων τες, αντί να καταδιώξουν τους Πέρσες ελαφρά οπλισμένους Έλληνες που υπο- άρχισαν να υποχωρούν άτακτα, προσπα- που είχαν μόλις τρέψει σε φυγή, πραγχωρούσαν προς το έλος. Η καταδίωξη θώντας να γλιτώσουν τη ζωή τους. Έτσι ματοποίησαν συντεταγμένη μεταβολή αυτή συνεχίστηκε «ες την μεσογαίαν»,26 επιτεύχθηκε ο στόχος των Ελλήνων που και ξεκίνησαν να προελαύνουν γρήγομέχρις ότου οι ιππείς ανακάλυψαν ότι τα ήταν το σπάσιμο της περσικής γραμμής ρα με κατεύθυνση προς το Μικρό Έλος, χαρακτηριστικά του ελώδες εδάφους («παράρρηξις»). Ήταν τέτοιος ο πανικός λιγότερο από ένα χλμ νοτιότερα από δυσχέραιναν τους ελιγμούς των αλόγων των Περσών στη σκέψη και μόνον ότι οι το σημείο όπου είχαν συγκρουστεί και τους.27 Όμως, ήταν αργά. Οι Έλληνες με Έλληνες θα τούς καταδίωκαν, που δεν απωθήσει τις δύο πτέρυγες της περσιτην προσχεδιασμένη υποχώρησή τους κατέφυγαν στο στρατόπεδό τους, ώστε κής παράταξης.31 είχαν ήδη παρασύρει το περσικό ιππικό να αναδιοργανωθούν και να αμυνθούν Μετά από ένα προσυμφωνημένο σε μια μεγάλη φυσική παγίδα όπου και εκεί, αλλά κατευθύνθηκαν προς τα πλοία σήμα λοιπόν -ίσως ένα σάλπισμα-, οι εγκλωβίστηκε. Πίσω από τους Πέρσες τους στην ακτή του Σχοινιά. Έλληνες οπλίτες έκαναν μεταβολή και Ωστόσο, οι Έλληνες οπλίτες άφησαν άρχισαν να προελαύνουν πίσω, προς ιππείς έτρεχαν οι πεζοί τους, ώστε να πιάσουν θέσεις κοντά στην ελληνική πα- τους αντιπάλους τους να φύγουν δίχως το πέρασμα της Μπρεξίζας. Παράλληλα ράταξη και να τη χτυπήσουν με τα τόξα να τους καταδιώξουν.30 Ο πραγματι- υπήρξε μια βαθμιαία σύγκλιση των δύο πτερύγων που οδήγησε στην επαφή και τους. Εναντίον αυτών των δυνάμεων οι Έλληνες οπλίτες εξαπέλυσαν τη «δρο- 29 Ο πλήρης αιφνιδιασμός του περσικού πε- τη συνένωσή τους σε μια ενιαία παράζικού δεν επιτεύχθηκε μόνον εξαιτίας της ταξη. Τη στιγμή που οι Έλληνες οπλίτες μαία έφοδο» που τόσο παραστατικά πεγρήγορης και απρόβλεπτης επέλασης των 28 ριγράφει ο Ηρόδοτος. Η ενέργεια της πραγματοποιούσαν αυτό τον ελιγμό, Ελλήνων οπλιτών, αλλά βοηθήθηκε ιδιαίοπλιτικής φάλαγγας στόχευε στον αιφτερα και από την πολύ χαμηλή ορατότητα στα ελληνικά μετώπισθεν κατέφθαναν νιδιασμό των προελαυνόντων Περσών που είχε δημιουργήσει η σκόνη που σήκω- και Πέρσες πεζοί που βρίσκονταν αρχισε με το θρυμμάτισμα του εδάφους ο ορ- κά στο κέντρο της παράταξής τους. Οι πεζών και στέφθηκε με απόλυτη επιτυμητικός καλπασμός των εκατοντάδων αλόπεζοί αυτοί πέρασαν τρέχοντας μέσα γων, η οποία κάλυψε σαν πυκνό πέπλο το 25 Βλ. Λαγός και Καρυανός, ό.π., σελ. 326. πεδίο της μάχης, τη στιγμή ακριβώς που οι από το άδειο ελληνικό κέντρο, ακολου26 Ηρόδοτος, 6.112-113. Ο αρχαίος ιστορικός οπλίτες στις δύο πτέρυγες της ελληνικής θώντας τους ιππείς τους και έφθασαν καταγράφει ότι η καταδίωξη έγινε με καπαράταξης προέλαυναν στην πεδιάδα. Το μέχρι και τα όρια του Μικρού Έλους. τεύθυνση «πρός τα Μεσόγεια» («ες την μεσογαίαν»), όχι ότι αυτή έλαβε χώρα εκεί.

27 Ο Νέπως, Βίος Μιλτιάδου, 5, επισημαίνει ότι οι Πέρσες ιππείς εφόρμησαν εναντίον των Ελλήνων στον Μαραθώνα, «μολονότι ο Δάτης έβλεπε ότι ο τόπος ήταν ακατάλληλος για τους άνδρες του» (“Datis etsi non aequum locum videbat suis”).

28 Ηρόδοτος, 6.112.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

στοιχείο αυτό εμπόδισε τους Πέρσες τοξότες να διακρίνουν έγκαιρα την ταχεία επίθεση των Ελλήνων οπλιτών, ιδιαίτερα στα τελευταία κρίσιμα 200 μέτρα όταν και εκτελούσαν τη «δρομαία έφοδο».

30 Αυτό είναι ξεκάθαρο από την αναφορά του Ηροδότου, 6.113, «Όσο επίσης νικούσαν αυτοί, άφηναν τους βαρβάρους, όσοι είχαν τραπεί σε φυγή, να διαρρέουν..». Από-

δοση στη νεοελληική: Γ. Συντομόρος, Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια, Ηροδότου, Βιβλίο Στ΄-Ερατώ, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2006.

31 Η τακτική των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα περιγράφεται από τον Ηρόδοτο, 6.112.

66 Η παρουσία τους εκεί προσέθεσε ένα ακόμη ανυπέρβλητο εμπόδιο στην προσπάθεια των Περσών ιππέων να συμπτυχθούν στην πεδιάδα του Μαραθώνα. Οι Έλληνες οπλίτες έφθασαν στην είσοδο του περάσματος -πίσω ακριβώς από το σημείο της αρχικής τους παράταξης- σχηματίζοντας μια γραμμή που έμοιαζε με μεταλλικό τείχος. Με τα σώματα και τα όπλα τους έκλεισαν το ρήγμα μέσα από το οποίο είχε εισχωρήσει πίσω από την ελληνική γραμμή το σύνολο του περσικού ιππικού στο ξεκίνημα της μάχης, μαζί με πολλούς πεζούς που το είχαν ακολουθήσει. Ο ελιγμός αυτός των οπλιτών επέτυχε την κύκλωση των επίλεκτων περσικών δυνάμεων και ταυτόχρονα απέκοψε κάθε δίοδο διαφυγής τους προς την πεδιάδα του Μαραθώνα. Οι Πέρσες ιππείς και πεζοί που είχαν εγκλωβιστεί μέσα στον χώρο του Μικρού Έλους, βρίσκονταν πια κυριολεκτικά στο έλεος των Ελλήνων. Όμως, στην εξουδετέρωσή τους οι οπλίτες θα έπαιζαν δευτερεύοντα ρόλο. Στόχος τους ήταν οι Πέρσες -κυρίως πεζοί- που βρίσκονταν στα όρια του Μικρού Έλους με την πεδιάδα του Μαραθώνα, καθώς και όσοι θα προσπαθούσαν να διαφύγουν από εκεί. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο στη σφαγή που ακολούθησε μέσα στο ίδιο το έλος, ανέλαβαν χιλιάδες ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες. Αυτοί επιτέθηκαν εναντίον των παγιδευμένων Περσών με εκηβόλα όπλα και στη συνέχεια πολέμησαν σώμα με σώμα όσους ακόμη αντιστέκονταν, με αποτέλεσμα να τους εξολοθρεύσουν σχεδόν ολοκληρωτικά. Έτσι δικαιολογείται και ο μεγάλος αριθμός των 6.400 νεκρών Περσών της μάχης έναντι μόλις 192 των Αθηναίων.32 Στην πολύ περιληπτική καταγραφή του Ηροδότου για τη μάχη δεν γίνεται αναφορά στο έλος και τη δράση των ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών. Εκτιμούμε ότι ο βασικός λόγος ήταν γιατί ο αρχαίος ιστορικός δεν ήθελε να δώσει έμφαση στη μάχη του Μαραθώ32 Ηρόδοτος, 6.117.

να, αφού το βασικό θέμα του έργου του ήταν η πανελλήνια προσπάθεια εναντίον του Ξέρξη, ενώ ο Μαραθώνας αποτελούσε κατεξοχήν αθηναϊκή επιτυχία.33 Στο πλαίσιο αυτό, ο αρχαίος ιστορικός καταγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια τις μάχες/ναυμαχίες του 480/479 π.Χ. (Θερμοπύλες, Σαλαμίνα, Πλαταίες και Μυκάλη), αλλά όχι τη μάχη του Μαραθώνα μια δεκαετία νωρίτερα.34 Επιπλέον, στο έργο του Ηροδότου εξαίρεται η δράση των οπλιτών στα πεδία των ελληνοπερσικών μαχών, όμως αναφέρεται ελάχιστα στους ελαφρά οπλισμένους Έλληνες που επίσης πολέμησαν τους Πέρσες. Αυτό ισχύει γενικά για τους συγγραφείς της κλασικής εποχής, που όλοι απέφευγαν να ηρωοποιήσουν τους ελαφρά οπλισμένους, οι οποίοι ανήκαν στην κατώτερη κοινωνική τάξη. Έτσι, οι μεταγενέστεροι συγγραφείς ακολούθησαν την εκδοχή του Ηροδότου για τη μάχη, παραλείποντας κάθε αναφορά στο έλος και τη συμβολή των ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών στον Μαραθώνα. Όμως, η παγίδευση των Περσών μέσα σ’ ένα έλος στη διάρκεια της μάχης του Μαραθώνα και η εξόντωσή τους εκεί από τους Έλληνες, αποτελεί κεντρικό θέμα της εικονογραφίας δύο πολύ σημαντικών δημοσίων έργων τέχνης στην Αθήνα του 5ου αι. π.Χ.: της νότιας ζωφόρου του ναού της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη,35 και της τοι33 K.A. Raaflaub, “Herodotus, Marathon, and the Historian’s choice”, Μαραθών, Η Μάχη και ο Αρχαίος Δήμος, επιμ. Κ. Μπουραζέλης/Κ. Μεϊδάνη, 221-235, Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2010, σελ.

223 και 231-234.

34 Έτσι για παράδειγμα, ο Ηρόδοτος αφιερώνει το μεγαλύτερο τμήμα του τελευταίου βιβλίου του (το ένατο) στη μάχη των Πλαταιών, ενώ η μάχη του Μαραθώνα παρουσιάζεται σε μερικές παραγράφους του έκτου βιβλίου του. Είναι χαρακτηριστικό ότι πιο πολλές είναι οι σελίδες στο έργο του Ηροδότου για την ιστορία των Αλκμεωνιδών, με αφορμή το ασήμαντο –και ίσως κατασκευασμένο- συμβάν της ύψωσης της ασπίδας στο τέλος της μάχης του Μαραθώνα, παρά για την ίδια τη μάχη!

35 Η συντριπτική πλειοψηφία των ειδικών

χογραφίας της μάχης του Μαραθώνα που βρισκόταν στην Ποικίλη Στοά στην Αγορά της Αθήνας.36 Στο πρώτο έργο απεικονίζονται Πέρσες ιππείς να πολεμούν με Έλληνες οπλίτες και ελαφρά οπλισμένους στρατιώτες. Τα άλογα ρίχνουν τους αναβάτες τους εξαιτίας κάποιου φυσικού εμποδίου, που θεωρείται από τους ειδικούς ότι είναι η παρουσία τους μέσα σ’ ένα έλος.37 Επίσης απεικονίζονται Έλληνες στρατιώτες να τραβούν τους ιππείς από τα ακινητοποιημένα στο έλος άλογά τους. Σε τμήμα της τοιχογραφίας της μάχης στην Ποικίλη Στοά, οι Πέρσες έχουν πέσει μέσα σ’ ένα έλος όπου και σφαγιάζονται από τους Έλληνες.38 Θα πρέπει να επισημανθεί ότι τα έργα αυτά φιλοτεχνήθηκαν λίγες δεκαετίες μετά τη μάχη, όταν ακόμη ζούσαν πολλοί Μαραθωνομάχοι, οι οποίοι και ήταν σε θέση να εντοπίσουν τυχόν ιστορικές ανακρίβειες στη θεματογραφία τους, καθώς τα έργα αυτά ήταν σε δημόσια θέα. Μερικοί Πέρσες, ιππείς και πεζοί, πολεμώντας σκληρά, κατόρθωσαν να απεγκλωβιστούν μέσα από την κόλαση του Μικρού Έλους, να φτάσουν στην ακτή του Μαραθώνα και να κινηθούν προς τα κοντινότερα περσικά πλοία και τη σωτηρία. Εκεί επιβιβάστηκαν άτακτα στα πλοία μαζί με τη μεγάλη μάζα του περσικού πεζικού που είχε υποχωρήσει νωρίτερα από τις δύο πτέρυγες. Η κίνησή τους δεν πέρασε απαρατήρητη από τους Αθηναίους οπλίτες που πολεμούσαν κοντά στην ακτή, στη δεξιά πτέρυγα της ελληνικής παράταξης που είχε υπό την άμεση εποπτεία του αποδέχεται ότι η παράσταση αυτή έχει ως πηγή έμπνευσής της τη μάχη του Μαραθώνα, βλ. E.B. Harrison, “The South Frieze of the Nike Temple and the Marathon Painting in the Painted Stoa”, AJA 76 (1972), 353-378. Επίσης, στο Βρετανικό Μουσείο και το Μουσείο της Ακρόπολης, όπου εκτίθενται πλάκες της νοτίου ζωφόρου του ναού της Αθηνάς Νίκης, το γεγονός που απαθανατίζουν καταγράφεται ως «μάχη του Μαραθώνα».

36 Με βάση την περιγραφή του Παυσανία, 1.15.3.

37 Harrison, ό.π., σελ. 354.

38 Παυσανίας, ό.π. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

67 ο Πολέμαρχος Καλλίμαχος. όμως, που είναι ακόμη πιο Αυτοί ξεκίνησαν μια αυθόρσημαντικό, είναι το γεγονός μητη όσο και παράτολμη καότι ο Κατσιμήτρος παγίδευσε ταδίωξη των Περσών που δικαι εξουδετέρωσε τα ιταλικά έφευγαν μέσα από το Μικρό άρματα μάχης τον Νοέμβριο Έλος, φθάνοντας μέχρι και τα του 1940 στα έλη του ΚαλαΛήψη καταλοίπων αρχαίας οχύρωσης στο Όρος Αγριελίκι που σύμφωνα με τους συγγραφείς αποτελούσε τμήμα της ελληνικής στραπρώτα περσικά πλοία, όπου μά, ακολουθώντας συνειδητά τοπέδευσης στον Μαραθώνα το 490 π.Χ., λίγο πριν από τη μάχη. και συγκρούστηκαν σκληρά με το σχέδιο με το οποίο ο ίδιος τους εισβολείς. σύγχρονη έρευνα.40 Παρά ταύτα, η συεκτιμούσε -άγνωστο πώς- ότι ο Στη διάρκεια της καταδίωξης, έπε- γκεκριμένη αναπαράσταση της τακτι- Μιλτιάδης είχε επιτύχει την παγίδευση σαν ηρωικά μαχόμενοι ο Καλλίμαχος, κής απουσίαζε απ’ όλη τη διεθνή βιβλιο- και την καταστροφή του περσικού ιπο στρατηγός Στησίλεως, ο Κυνέγειρος γραφία για τη μάχη του Μαραθώνα. Θα πικού μέσα στο έλος το 490 π.Χ. στον και αρκετοί ακόμη Αθηναίοι οπλίτες. Οι πρέπει, ωστόσο, να επισημάνουμε ότι Μαραθώνα. σημαντικές αυτές απώλειες, σε συνδυ- ο υποστράτηγος Χαράλαμπος ΚατσιΒιβλιογραφία ασμό με το γεγονός ότι από τις εκατο- μήτρος κάνει στα απομνημονεύματά ντάδες τριήρεις των Περσών, οι Έλλη- του ξεκάθαρη αναφορά στην τακτική Χ. Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα. Η Δράσις της VIII Μεραρχίας κατά τον Πόλεμον 1940-41, Εκδόσεις «Ηπεινες κατέλαβαν μόλις επτά, δείχνουν πως της μάχης του Μαραθώνα, ταυτόσημη ρωτική Εταιρεία Αθηνών», Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιη συγκεκριμένη επιχείρηση, παρά τον με την αναπαράστασή μας. Ο Κατσιρείας 61, Αθήνα 2007 απαράμιλλο ηρωισμό των ανδρών που μήτρος περιγράφει την παγίδευση του Σ. Κουμανούδης, «Μαραθώνι», Ανάλεκτα 11, 1978, σελ.

232-244. την εκτέλεσαν, υπήρξε ιδιαίτερα αιμα- περσικού ιππικού μέσα σ’ ένα έλος, μετά Κ. Λαγός και Φ. Καρυανός, Μάχη του Μαραθώνα-η Ανατροτηρή για τους ίδιους. Φαίνεται, δηλαδή, από την επίθεσή του πάνω στην ελληνιπή, Εκδόσεις «Μένανδρος», Αθήνα, 2015. ότι η καταδίωξη των Περσών που υπο- κή γραμμή. Αυτό συνέβη, σύμφωνα με Γ. Συντομόρος, Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια, Ηροδότου, χωρούσαν στα πλοία και η σύγκρουση τον Έλληνα στρατηγό, ως αποτέλεσμα Βιβλίο Στ΄-Ερατώ, Εκδόσεις «Ζήτρος», Αρχαίοι Συγγραφείς 79, Θεσσαλονίκη, 2006. που έλαβε χώρα δίπλα σε αυτά, ήταν του σχεδιασμού του Μιλτιάδη: «Εις το Γ. Σωτηριάδης, «Η Τετράπολις του Μαραθώνος και το Ηράαποτέλεσμα του υπερβάλλοντος ζή- έλος δε τούτο ενέπεσεν εκ κακής ανακλειον του Ηροδότου», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλου των Αθηναίων που την πραγματο- γνωρίσεως του εδάφους το ιππικόν λοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, ποίησαν και προκλήθηκε από την εξέ- του Δάτιδος του ετέρου των 2 Περσών Έτος Α΄ (1927), σελ. 118-150. λιξη της μάχης. Ήταν μάλλον απίθανο Στρατηγών, το οποίον βυθισθέν εις την G. Finlay, “On the Battle of Marathon”, Transaction of the Royal Society of Literature of the United Kingdom 3 να την είχε προβλέψει το σχέδιο μά- ιλύν, κατεκόπη σχεδόν εξ’ ολοκλήρου (1839), σελ. 363-395.

41 χης του Μιλτιάδη, που είχε επικεντρω- υπό των αντεπιτιθέντων Ελλήνων».

E.B. Harrison, “The South Frieze of the Nike Temple and θεί στην εξουδετέρωση των Περσών Φαίνεται ότι ο Κατσιμήτρος ήταν the Marathon Painting in the Painted Stoa”, American και Σακών ιππέων και των επίλεκτων ο πρώτος που είχε τη σπουδαία αυτή Journal of Archaeology 76 (1972), σελ. 353-378. πεζών του περσικού κέντρου, που θα έμπνευση, αν και δεν γνωρίζουμε κά- Α. Μatthaiou, “Αθηναίοισι τεταγμένοισι εν τεμένεϊ Ηρακλέος (Hdt. 6. 108.1)”, Herodotus and his World, Essays εγκλωβίζονταν στα ελληνικά μετόπι- ποιο δημοσίευμά του για τις στρατιωfrom a Conference in Memory of George Forrest, επιμ. σθεν. Άλλωστε, οι ελληνικές δυνάμεις τικές τακτικές στην αρχαία Ελλάδα. Το P. Derow/R. Parker, Oxford University Press, Οξφόρδη, δεν επαρκούσαν για να εκτελέσουν με ερώτημα βέβαια παραμένει: Πώς ο Έλ2000, σελ. 190-202. επιτυχία και την επιχείρηση της μαζικής ληνας στρατηγός έφτασε στο σημείο να K.A. Raaflaub, “Herodotus, Marathon, and the Historian’s choice”, Μαραθών, Η Μάχη και ο Αρχαίος Δήμος, επικαταδίωξης των εισβολέων, τη στιγμή συμπεριλάβει τη συγκεκριμένη θεωρία μέλεια Κ. Μπουραζέλης/Κ. Μεϊδάνη, 221-235, Εκδόσεις μάλιστα που οι Αθηναίοι δεν διέθεταν στα απομνημονεύματά του;42 Αυτό, «Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα», Αθήνα, 2010. ιππικό στον Μαραθώνα.39 E. Vanderpool, 1966b, “A monument of the battle of Marathon”, Hesperia 35 (1966), σελ. 93-106. Η θεωρία μας για την τακτική της 40 Για παράδειγμα, η δράση των Ελλήνων ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών και των μάχης του Μαραθώνα αν και εμφανίΠερσών ιππέων στον Μαραθώνα, η ύπαρθα πρέπει, όμως, να μειωθεί στο ελάχιστο ζεται ως ριζοσπαστική, βασίζεται σε ξη του Μικρού Έλους στην αρχαιότητα, η αναφορά αυτή του Έλληνα στρατηγού. στοιχεία που έχουν προκύψει από τη κ.ά. Είναι πράγματι εντυπωσιακό πώς ο Κατσι39 Πρέπει, ωστόσο, να επισημανθεί πως η ενέργεια αυτή, παρά το γεγονός ότι ήταν εξαιρετικά ριψοκίνδυνη για τους οπλίτες που την εκτέλεσαν, δεν έθεσε σε κίνδυνο την ελληνική νίκη: στη διάρκεια της καταδίωξης ενός αντιπάλου, οι οπλίτες πολεμούσαν ατομικά και όχι μέσα στη φάλαγγα. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

41 Χ. Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα. Η Δράσις της VIII Μεραρχίας κατά τον Πόλεμον 1940-41, Ηπειρωτική Εταιρεία Αθηνών, Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρείας 61, Αθήνα 2007, σελ. 43.

42 Η καταγραφή του υποστρατήγου Κατσιμήτρου περιήλθε σε γνώση μας, αφότου είχαμε ολοκληρώσει τη σύνθεση της θεωρίας μας. Άλλωστε, την παραθέτει τηλεγραφικά στα απομνημονεύματά του. Δεν

μήτρος συνέλαβε αυτή την πρωτότυπη θεωρία, η οποία ήταν εντελώς άγνωστη σε όλους τους μελετητές της μάχης. Παρά την έρευνά μας, δεν κατέστη δυνατό να εντοπίσουμε την πηγή έμπνευσης της θεωρίας του. Εκτιμούμε, μάλλον, ότι ο Κατσιμήτρος είχε επισκεφθεί τον Μαραθώνα και είχε προσπαθήσει να αναπαραστήσει την τακτική της μάχης αποκλειστικά με τη δική του κρίση.

68

Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της Κοινωνίας των Εθνών (1920-1923)

*

Κ

Υπό κ. Ιωάννη Παπαφλωράτου, Νομικού – Διεθνολόγου, Διδάκτορος του Πανεπιστημίου Αθηνών

ματα λήψης αποφάσεων, το ατά τη διάρκεια του Συμβούλιο 1 και τη Γενική ΣυΑ΄ Παγκοσμίου Πολέμου και πιο συγκεκρινέλευση (Γ.Σ.) καθώς και μία μένα τον Ιανουάριο του Μόνιμη Γραμματεία. Το μεν 1918, ο πρόεδρος των Ηνωπρώτο απαρτίζετο από αντιμένων Πολιτειών Woodrow προσώπους των 5 μονίμων Wilson ανέφερε στο 14ο άρκρατών-μελών (δηλαδή των θρο της περίφημης διακήρυΜεγάλων Δυνάμεων) καθώς ξής του πως ένας γενικός σύνκαι από αντιπροσώπους 4 αρδεσμος των εθνών έπρεπε να χικώς και κατόπιν 6 μη μονίμων συσταθεί για να παρέχει αμοικρατών - μελών.2 Στη δε Γενική βαίες εγγυήσεις για την πολιτιΣυνέλευση, συμμετείχαν αντική ανεξαρτησία και την εδαφιπρόσωποι από όλα τα κράκή ακεραιότητα των κρατών. τη - μέλη, οι οποίοι είχαν από Τελικός σκοπός του θα ήταν η μία ψήφο, ανεξάρτητα από τον Φωτογραφία από τις εργασίες της Γενικής Συνελεύσεως αποτροπή του πολέμου μέσα πληθυσμό, την έκταση ή την της Κοινωνίας των Εθνών. από την εγκαθίδρυση μίας νέας πολιτική, οικονομική και στρατάξης πραγμάτων, θεμελιωμένης στη Ένα από τα σημαντικότερα άρθρα τιωτική ισχύ της χώρας τους. Η Γενική δικαιοσύνη. Στη Συνδιάσκεψη της Ει- της Συνθήκης της Κ.τ.Ε. ήταν το 10 σχε- Συνέλευση συνερχόταν σε τακτική σύρήνης, ο Wilson υπέβαλε ένα σχέδιο, τικά με την παροχή βοήθειας από τα νοδο μία φορά τον χρόνο. Σύμφωνα με το οποίο είχε συντάξει επί τούτου με μέλη της προς ένα άλλο κράτος – μέ- το άρθρο 5, απαιτείτο ομοφωνία και την βοήθεια του συμβούλου του, Συ- λος για την προάσπιση της ανεξαρτη- στα δύο σώματα για τη λήψη μίας απόνταγματάρχη House. Το κείμενο αυτό σίας του τελευταίου. Εξ ίσου σημαντι- φασης, ενώ προβλεπόταν και η ίδρυση ενσωματώθηκε ως εισαγωγικό μέρος κά ήταν και τα άρθρα 12, 13 και 15, τα ενός Διαρκούς Δικαστηρίου Διεθνούς στη Συνθήκη των Βερσαλλιών. Η σχετι- οποία υπεχρέωναν τα μέλη του οργα- Δικαιοσύνης (άρθρο 14). Τέλος, η Mόνική προεργασία είχε αναληφθεί από μία νισμού να μην κηρύττουν τον πόλεμο μη Γραμματεία ήταν ένα τεχνικό όργαδεκαπενταμελή επιτροπή, ενώ το κατα- σε άλλα κράτη και να ρυθμίζουν τις νο, επιφορτισμένο με το να υποβοηθεί στατικό συνέταξε μία πενταμελής ομά- σχέσεις τους υπό το «φως της ημέρας», το Συμβούλιο και τη Γενική Συνέλευση δα, στην οποία λέγεται με τη δημοσίευση και την καταχώρηση στο έργο τους και να διεκπεραιώνει τη ότι συμμετείχε και ο των συμφωνιών, τις οποίες υπέγραφαν. διοικητική εργασία.3 Η Κ.τ.Ε. απέκτησε Ελευθέριος Βενιζέλος. Σε περίπτωση διαφωνίας, τα μέλη όφει- επίσημη υπόσταση αμέσως μόλις τέθηΟ οργανισμός αυτός λαν να προσφεύγουν στη διαιτησία της κε σε ισχύ η Συνθήκη των Βερσαλλιών, ονομάστηκε «Κοινωνία Κ.τ.Ε. και να συμμορφώνονται προς τις δηλαδή την 10η Ιανουαρίου του 1920. των Εθνών» («League αποφάσεις της. Σε περίπτωση πολέμου Ο νεοσύστατος οργανισμός αποof Nations», «La Société ή απειλής πολέμου, η Κ.τ.Ε. θα καθόριζε τελούσε μία καινοτομία σε σχέση με des Nations»). Το όνο- τα μέτρα, τα οποία θα αποκαθιστούσαν όλες τις προηγούμενες προσπάθειες μα αυτό πρωτοχρησι- την ειρήνη, καταφεύγοντας ακόμη και μοποιήθηκε από τον στην επιβολή οικονομικών ή στρατιωτι- 1 Σχετικά με τις συνεδριάσεις του Συμβουλίου και το κλίμα το οποίο επικρατούσε σε Léon Victor Auguste κών κυρώσεων κατά του επιτιθέμενου, αυτές, βλέπε ενδεικτικά το αυτοβιογραBourgeois το 1908 και ο οποίος, όμως, δεν προσδιοριζόταν νοΟ Υπουργός φικό έργο του πρωθυπουργού της ΙταλίΕξωτερικών της είχε γίνει ευρέως γνω- μικώς. Εκτός από τα 32 ιδρυτικά μέλη – ας και επικεφαλής της αντιπροσωπείας Ελλάδος και αντιστό από το 1915. Ως μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονταν της στην Κ.τ.Ε. Antonio Salandra, Memorie πρόσωπος της χώρας στην Κ.τ.Ε.

Politiche, 1916 – 1925. Reggio Calabria: έδρα του νεοσύστατου τόσο η Ιταλία όσο και η Ελλάδα – κλήΝικόλαος Πολίτης Edizioni Parallelo, 1975, σ.σ. 100-106. οργανισμού επελέγη η θηκαν και άλλα 13, ουδέτερα κατά τον (1872-1942).

2 Ο αριθμός των οποίων έφθασε τα 11 μέλη, πόλη της Γενεύης. πόλεμο, κράτη για να μετάσχουν. Είναι το 1936, βλέπε Κρ. Ιωάννου – Σ. Περράαξιοσημείωτο ότι τα ηττημένα κράτη κης, Εισαγωγή στη διεθνή δικαιοσύνη. Αθή* Το συγκεκριμένο άρθρο αποτελεί απόσπαδεν προσκλήθηκαν να συμμετάσχουν να: Σάκκουλας, 1984, σ.σ. 153-155. σμα από το βραβευμένο από την Ακαδηστον νεοσύστατο οργανισμό.

3 Σχετικά με τη δομή της Κ.τ.Ε. βλέπε ενδειμία Αθηνών (το 2010) βιβλίο του συγγρακτικά Κρ. Ιωάννου, Η οργάνωση της ΔιεΗ Κ.τ.Ε. περιελάμβανε δύο σώφέως υπό τον τίτλο «Η ελληνοϊταλική κρίση του 1923 – Το επεισόδιο Tellini / Κερκύρας».

θνούς Κοινωνίας. Aθήνα: Σάκκουλας, 1978, σ.σ. 97-100.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

69 διεθνούς συνεργασίεπί της οποίας διας για τρεις λόγους: εκδικούσαν τόσο α) επειδή βασιζόη Γερμανία όσο ταν σε μία συνθήκη και η Πολωνία. ή ένα κείμενο αρχών Οι χώρες της Συκαι κανόνων, β) επεινεννόησης (Triple δή προέβλεπε ετήσιες Entente ή Entente Ομάδα αντιπροσώπων Κρατών – μελών στη Γενική Συνέλευση της Κοινωνίας των συναντήσεις σε συγκεCordiale) διχάΕθνών. Πιο συγκεκριμένα απεικονίζονται από αριστερά De Mello Franco (δεύτερος), κριμένο τόπο και χρόστηκαν και το όλο Hymans (τρίτος), Quinones de León (έκτος), Υποκόμης Ishii (έβδομος), Beneš (δέκατος). νο και γ) επειδή είχε θέμα παραπέμκής ασφάλειας. Αυτό ήταν έργο των Μεμία μόνιμη γραμματεία, φθηκε στο Συμαποτελούμενη από εξειδικευμένους γάλων Δυνάμεων, οι οποίες, όμως, δεν βούλιο της Κ.τ.Ε., το οποίο αποφάνθηυπαλλήλους.4 Το θέλγητρο του συστή- προτίθονταν να αναλάβουν μία τέτοια κε εκ νέου (όπως και στην υπόθεση για ματος συλλογικής ασφάλειας ήταν πως απεριόριστη δέσμευση και μάλιστα σε το Μαλμεντύ) εις βάρος της Γερμανίας. θεσμοθέτησε θεωρητικά μία σειρά παγκόσμια κλίμακα. Άλλωστε, οι Μεγά- Το γεγονός αυτό προκάλεσε έντονες παγκόσμιων νομικών υποχρεώσεων, λες Δυνάμεις δεν είχαν κανέναν λόγο αντιδράσεις στο Βερολίνο και κλόνισε με βασικότερη όλων αυτή της κοινής να επαινούν ένα σύστημα, το δράσης των μελών του νεοσύστατου οποίο είχε δημιουργηθεί με οργανισμού εναντίον κάθε επιτιθέμε- απώτερο σκοπό την προστανου κράτους. Μία τέτοια σαφής κατα- σία των λεγομένων μικρών δίκη θεωρείτο πως θα προάσπιζε την ει- κρατών από την αυθαιρεσία ρήνη καθώς το επιτιθέμενο κράτος δεν των μεγάλων. Η Κ.τ.Ε. επιλήφθηκε αρκεθα διανοείτο καν να εμπλακεί σε πόλετών υποθέσεων έως το 1923, μο με το σύνολο των κρατών - μελών όχι όμως και της ελληνοτουρτης Κ.τ.Ε.. Οι αποφάσεις, όμως, οι οποίκικής σύρραξης στη Μικρά ες θα αφορούσαν οικονομικές ή στραΑσία. Μάλιστα, η μη πρόληψη τιωτικές κυρώσεις δεν είχαν ισχύ παρά της τεράστιας ανθρωπιστικής μόνον ως συστάσεις, η εκτέλεση των οποίων επαφιόταν στην καλή διάθεση καταστροφής στη Σμύρνη έκατων μελών της Κ.τ.Ε. και ειδικότερα των νε πολλούς να πιστέψουν ότι ο Μεγάλων Δυνάμεων. Συνεπώς, το Συμ- νεοσύστατος οργανισμός δεν 5 βούλιο θα ήταν τόσο αποτελεσματικό θα μακροημέρευε. Κατά τη διΠανοραμική άποψη από μία συνεδρίαση της Γενικής άρκεια του πρώτου έτους λειόσο οι τελευταίες θα επέτρεπαν. Συνελεύσεως της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη. τουργίας του, ο οργανισμός Η Κ.τ.Ε. δεν ήταν ούτε ομοσπονδιακό κράτος ούτε μία συνομοσπονδία της Γενεύης ανέλαβε την επίλυση τρι- την εμπιστοσύνη των Γερμανών προς κρατών αλλά ένας διεθνής οργανισμός, ών υποθέσεων, με σημαντικότερη τη την Κ.τ.Ε..6 Κατά τη διάρκεια του 1921, τα μέλη του οποίου διατηρούσαν ακέ- διαφορά μεταξύ της Πολωνίας και της επανήλθε στο προσκήνιο το θέμα της ραιη την εθνική κυριαρχία τους. Ο ρό- Λιθουανίας, σχετικά με την πόλη Βίλνα. οριστικής διαχάραξης των συνόρων λος των λεγομένων μικρών κρατών δι- Η υπόθεση διευθετήθηκε τελικώς το της Αλβανίας, αλλά το Συμβούλιο παασφαλιζόταν από τη θεσμοθέτηση της 1927. Επίσης, το Συμβούλιο της Κ.τ.Ε. ρέπεμψε το όλο ζήτημα στην Πρεσβευρήτρας της ομοφωνίας και ως εκ τού- παρενέβη στην αντιπαράθεση της Σου- τική Συνδιάσκεψη. Η τελευταία σοβατου οι αντιπρόσωποί τους ήταν οι θερ- ηδίας με την Φινλανδία γύρω από την ρή υπόθεση, η οποία απασχόλησε την μότεροι υποστηρικτές του νέου οργα- κυριότητα των νήσων Άαλαντ, δίνο- Κ.τ.Ε. στην Ευρώπη πριν από την ελληνισμού. Εξέχουσα θέση μεταξύ αυτών ντας οριστική λύση το 1921, καθώς και νοϊταλική κρίση του 1923, αφορούσε τα κατείχαν οι αντιπρόσωποι των ευνοη- στη διένεξη ανάμεσα στο Βέλγιο και τη μεθοριακά επεισόδια μεταξύ της Βουλμένων από τις μεταπολεμικές ρυθμίσεις Γερμανία για το Μαλμεντύ (η υπόθεση γαρίας και των γειτόνων της, το 1922. Το κρατών, που εφοβούντο τις αναθεωρη- αυτή ήταν και η μόνη η οποία επιλύθηκε Συμβούλιο επέβαλε τη συνεννόηση μετικές δυνάμεις και γι’ αυτό θεωρούσαν εντός του ιδίου έτους). Η σπουδαιότε- ταξύ των ενδιαφερομένων πλευρών κατην Κ.τ.Ε. ως το καλύτερο (αν όχι το ρη υπόθεση ανέκυψε το 1921 και αφο- θώς και τη διαδικασία των ανακρίσεων. μόνο) μέσον για την προάσπιση των ρούσε την Άνω Σιλεσία, την κυριαρχία κεκτημένων τους. Οι χώρες αυτές γνώ- 5 Σχετικά με το κλίμα, το οποίο επικρατού- 6 Η γερμανική βουλή (Reichstag) περιβλήριζαν ότι οι ίδιες δεν θα καλούνταν να σε στην έδρα της Κ.τ.Ε. στη Γενεύη πριν θηκε με ένα μαύρο πανί σε ένδειξη πένδιασφαλίσουν το σύστημα της συλλογιαπό την ελληνοϊταλική κρίση, βλέπε, μεθους κατά την ημέρα της υπογραφής της 4 Sir Harold Nicolson, Diplomacy. London: Oxford University Press, 1950, σελ. 173. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

ταξύ άλλων, M. O. Hudson, «The League of Nations after Corfu», στο World Peace Foundation, 1923, v. III, σ.σ. 5-7.

τελικής ρύθμισης, τον Μάϊο του 1922, βλέπε J. M. Roberts, Europe 1880-1945.

London: Longman,1967, σελ. 334.

70

H Οργάνωση «Εικονική Δίκης» για το Πογρκόμ κατά του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης με την συνεργασία της Οικουμενικής Ομοσπονδίας Κωνσταντινουπολιτών και του Πανεπιστημίου Bilgi (28/11/2015)

Ε

Υπό Δρ Νικολάου Ουζούνογλου, Καθηγητού του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και Προέδρου της Οικουμενικής Ομοσπονδίας Κωνσταντινουπολιτών (Οι.Ομ.Κω.)

ξήντα χρόνια μετά τα τραγικά γενονότα των Σεπτεμβριανών του 1955 στην Πόλη, πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 28 Νοεμβρίου 2015, η προετοιμαζόμενη 9 μήνες, Ημερίδα με θέμα «Τα 60 χρόνια από τα Γεγονότα της 6-7 Σεπτεμβρίου 1995: Δίκαιο, Άνθρωπος, Κοινωνία» που είχε την μορφή «Εικονικής Δίκης», στην Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Bilgi της Κωνσταντινούπολης. Η Ημερίδα πραγματοποιήθηκε σε τρείς συνεδρίες: (α) Το ιστορικό και νομικό πλαίσιο, (β) Μαρτυρίες και (γ) «6-7 Σεπτεμβρίου 1955: Δίκαιο και Αποδοχή». Στην πρώτη συνεδρία αρχικά αναΣτη δεύτερη συνεδρία μίλησαν πτύχθηκε από τον Κοσμήτορα της Νο- 12 μάρτυρες που έζησαν τα γεγονότα μικής Σχολής Καθ. Turgut Tarhanlı το ως αυτόπτες μάρτυρες. Οι μαρτυρίες νομικό πλαίσιο των συνεπειών του Πο- κατατέθηκαν διαμέσου οπτικοακουγκρόμ του 1955 κατά του Ελληνισμού στικών καταγραφών, διαδικτυακών της Πόλης και του ιστορικού για το συνδέσεων αλλά και αυτοπρόσωπώς οργανώθηκε η Ημερίδα αυτή, σε πων καταθέσεων από δύο μάρτυρες, συνεργασία με την Οικουμενική Ομο- της κας Ελισάβετ Κατάνου και του κ. σπονδία Κωνσταντινουπολιτών (Οι. Ηλία Κουλουρίδη που μετέβησαν από Ομ.Κω). Aναφέρθηκε ότι το κυριότερο την Αθήνα στην Πόλη, αλλά και του σημείο που προκύπτει από την μελέτη κ. Αντώνη Παριζιάνου Πρόεδρου του του θέματος είναι η επίκληση του «επα- ΣΥΡΚΙ1. Οι ζωντανές αυτές καταθέσεις νορθωτικού δικαίου», αφού το κράτος χωρίς φόβο και πάθος, προκάλεσαν της Τουρκίας είτε ανέχθηκε είτε όργα- μεγάλο ενδιαφέρον στο ακροατήριο. Η να του εκτέλεσαν την μαζικής κλίμα- αναφορά στο χότζα, που προσπάθησε κας αυτή επίθεση, πρωτίστως προς να σώσει τον Αγ. Γεώργιο στο Γελντετην Ρωμαίικη Κοινότητα της Πόλης. γιρμέν και προπηλακίστηκε από τους Στη συνέχεια ο Πρόεδρος της Οι.Ομ. επιδρομείς, αλλά και αυτή για τον ΝοΚω. Καθ. Νίκος Ουζούνογλου, ανέλυσε μάρχη της Πόλης εκείνη την εποχή καθ. το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο των ιατρικής Φαχρετίν Κερίμ Γκιοκιαϊ, που διωγμών που υπέστη η Ελληνορθόδο- όταν του τηλεφώνησαν ρωμιοί γνωξη Κοινότητα της Κωνσταντινούπολης στοί του να κάνει κάτι, τους απάντητην περίοδο 1923-2003 και τις κρατι- σε ότι «σήμερα είμαι Τούρκος και όχι κές πολιτικές που καθοδήγησαν αυτήν νομάρχης», έδειξαν τις αλήθειες στους την πολιτική αφανισμού. Με έμφαση παριστάμενους. Όλες οι μαρτυρίες τονίστηκε η αλυσίδα των συστηματι- ήταν συγκλονιστικές. Οι βιντεοσκοπηκών διωγμών που υπέστη η Ρωμαίικη μένες μαρτυρίες των κ.κ. Θ. Λυγκούρη, Κοινότητα με κορύφωση το Πογκρόμ Ν. Κιουρκτσόγλου, Κ. Κοτζαμάνογλου, της 6-7/9/1955. Σημειώθηκε ιδιαίτερα Σ. Εμμανουλίδη και Μ. Ιωακειμόπουότι η τύχη της Ρωμαίικης Κοινότητας, λου, φώτισαν διαφορετικές πλευρές επηρεάστηκε ελάχιστα από την εξέλι- της φοβερής εκείνης νύκτας σε διάξη των Ελληνοτουρκικών διακρατικών φορες συνοικίες της Πόλης. Η μαρτυσχέσεων και μάλιστα οι πλέον σκληρές παραβιάσεις συνέβησαν όταν οι σχέ- 1 ΣΥΡΚΙ: Σύνδεσμος Υποστήριξης Ρωμαίϊσεις ήταν άριστες. κων Κοινοτικών Ιδρυμάτων

ρία της κας Σεφάρντ Αννέ, Εβραίας που έζησε τα γεγονότα στο Ορτάκιοϊ, ήταν κυριολεκτικά συγκλονιστική. Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η αναφορά της, ότι προσημειώθηκαν τα σπίτια των Ρωμιών από τον κοινοτάρχη (Μουχτάρη) της συνοικίας, ο οποίος μάλιστα ανήκε στο Λαϊκό κόμμα, που τότε ήταν αντιπολιτευόμενο στο κυβερνόν Δημοκρατικό Κόμμα. Ήταν εντυπωσιακή η περιγραφή της λεηλασίας των Ρωμαίικων σπιτιών στην συνοικία αυτή του Βοσπόρου, αλλά και η παρατήρηση της μάρτυρος ότι η θεία δίκη ‘τιμώρησε’ τον κοινοτάρχη που υπέστη εγκεφαλικό μετά από την 6-7/9/1955. Με διαδικτυακή σύνδεση κατέθεσαν επίσης δια ζώσης η κα Ε. Ιωσηφίδου που έχει γεννηθεί στην Χαλκηδόνα το 1925 και η οποία περιέγραψε την ιστορική πορεία της Πολίτικης Ρωμιοσύνης σαν τον «τροχό της τύχης», όπου κάθε χρονιά είχε ν’ αντιμετωπίσει και ένα καταπιεστικό μέτρο. Η μάρτυς έζησε από κοντά τις «20 ηλικίες», το Βαρλίκι, τα Σεπτεμβριανά και τις απελάσεις, ενώ κατέληξε λέγοντας ‘κουραστήκαμε και αναγκαστήκαμε να εγκαταλείψουμε με πίκρα την πατρίδα μας’. Περιέγραψε πώς έζησε τις λεηλασίες και δηλώσεις στα Ταταύλα και πώς ένας Τούρκος γείτονας τους, προστάτεψε όλη την γειτονιά που ζούσαν. Η μαρτυρία της κυρίας Ιωσηφίδου υπήρξε εξαιρετικά ανθρώπινη και επέδρασε πάρα πολύ κυρίως στους νέους φοιτητές στο ακροατήριο.

Δ

εν υπάρχει αμφιβολία ότι η πλέον συνταρακτική μαρτυρία ήταν των δύο Τούρκων μαρτύρων, που ζουν εκτός Τουρκίας τώρα. Ο πρώτος από την Αυστραλία, ήταν άτομο που συμμετείχε στις επιθέσεις καταστροΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

71 φής και περιέγραψε με πάσα λεπτομέρεια πώς διατάχθηκε ο ίδιος, από τους καθοδηγητές ενός τάγματος καταστροφής, να συμμετάσχει στις καταστροφές ή τις λεηλασίες και μετά από την σύλληψή του το πώς δραπέτευσε. Η κατάθεση ήταν ψυχρή, αλλά υπήρχε συνειδητοποίηση μετά από πολλά χρόνια ότι επρόκειτο για πράξη αίσχους. Ο δεύτερος μάρτυρας που ζει σήμερα στην Γαλλία και που ήταν έφεδρος αξιωματικός την περίοδο των Σεπτεμβριανών, έγινε μάρτυρας συζητήσεων μετά από τα γεγονότα στο Γενικό Επιτελείο περί της οργάνωσης των επιθέσεων κατά του Ελληνισμού και τον τρόπο προσημείωσης και στοχοποίησης των Ομογενειακών Ιδρυμάτων, Εκκλησιών - Κοιμητηρίων και Οικιών - Καταστημάτων. Συγκεκριμένα, είπε ο μάρτυρας τα εξής: «Διεκπεραιώνοντας μαζί με επιτελικούς αξιωματικούς τα καθήκοντα που μας ανέθετε ο Στρατηγός, βρίσκαμε την ευκαιρία να συζητάμε και για άλλα θέματα με τους μόνιμους επιτελικούς (kurmay) αξιωματικούς. Εκεί άκουσα να συζητούν πώς είχαν προσημειωθεί τα σπίτια και τα καταστήματα των Ρωμιών, εβδομάδες πριν από την 6η Σεπτεμβρίου και το πώς διανεμήθηκαν σιδερένιες βέργες για τις καταστροφές». Τελειώνοντας είπε, όταν έγινε αντιληπτό ότι ήταν αυτήκοος μάρτυρας των συζητήσεων αυτών, μη όντας μόνιμος αξιωματικός, προειδοποιήθηκε ότι θα έχει συνέπειες αν μιλήσει, με αποτέλεσμα να μιλήσει μετά από 60 χρόνια. Επίσης γραπτή μαρτυρία κατέθεσε ο κ. Χ. Γ. Δημόπουλος από την Florida των ΗΠΑ, για το πώς έζησε τα Σεπτεμβριανά στην Πρίγκηπο. Στην τρίτη συνεδρία που συντόνισε ο καθ. Turgut Tarhanlı συμμετείχαν οι καθηγητές: Baskın Oran, Cengiz Aktar, Ömer Turan, Ulaş Karan και Νικ. Ουζούνογλου. Οι ομιλητές ανέπτυξαν τις νομικές πλευρές του ζητήματος με άξονα το διεθνές δίκαιο δικαιωμάτων του ανθρώπου και τις δεσμεύσεις που έχει ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

αναλάβει η Τουρκία. Ειδικότερα οι επιμέρους ομιλίες παρουσίασαν τα εξής: Baskın Oran: Αναφέροντας την ιστορία της διάσπασης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε κράτη έθνη, ανέλυσε την διαφορά αυτών από τα εθνοκεντρικά κράτη. Στην περίπτωση των εθνοκεντρικών κρατών, που εμφανίζονται με την Γαλλική Επανάσταση, έχουμε ως συνδετικό στοιχείο του κράτους το έθνος, που αντικαθιστά την βασιλική εξουσία. Στη περίπτωση των κρατών έθνών, έχουμε την δημιουργία πολιτειών, μετά από το 1870, όπου η επικρατούσα εθνικοθρησκευτική οντότητα, μη επιτρέποντας την ύπαρξη μέσα στο κράτος άλλων εθνικοθρησκευτικών οντοτήτων, επιδιώκει είτε να αφομοιώσει αυτές ή αν αυτό δεν είναι δυνατό, να εκμηδενίσει αυτές. Στην περίπτωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του διαδόχου κράτους της Ρεπουμπλικανικής Τουρκίας μετά από το 1923, η εγκαθίδρυση του έθνους κράτους έχει ως υπόβαθρο το σύστημα Μιλλέτ, που εγκαθιδρύθηκε από τον Πορθητή Σουλτάνο Μεχμέτ Β’ το 1454, το οποίο ενώ τυπικά καταργήθηκε το 1839, συνεχίζει να υφίσταται ακόμα και σήμερα στην Τουρκία σε μια λανθάνουσα μορφή. Στο σύστημα των Μιλλέτ, οι μη - Μουσουλμανικοί λαοί κατά τεκμήριο υπήρξαν πολίτες β’ κατηγορίας, εξαναγκασμένοι να ζουν ως «επικυριαρχούμενα έθνη», ενώ οι Μου-

σουλμάνοι ήταν οι «κυρίαρχοι», ανεξάρτητα της εθνικής τους προέλευσης. Η άρνηση της αποδοχής από τους υψηλόβαθμους Μουσουλμάνους της ισότητας ενώπιον των νόμων με τους Χριστιανούς, μετά από το 1856, οδήγησε τελικά στην δημιουργία της αντίληψης ότι θα πρέπει αργά η γρήγορα να απαλλαγεί η χώρα από την παρουσία των Χριστιανικών εθνών. Ο ομιλητής έθεσε το ερώτημα τι ήταν αυτό που οδήγησε φιλήσυχους πολίτες να μετατραπούν σε ένα όχλο βιαιοπραγούντων στα Σεπτεμβριανά. Το ερώτημα αυτό εξηγείται, λαμβάνοντας υπόψη δύο παράγοντες: (α) την πιθανότητα να αποκτήσουν οι μειονότητες ίσα δικαιώματα με την πλειοψηφία και (β) την ευημερούσα οικονομική κατάσταση των μειονοτήτων. Ενώ ο πρώτος παράγοντας είναι κατανοητός και έχει ιστορική προέλευση, ο δεύτερος έχει σχέση με τον τρόπο που εξασφαλίστηκε η συσσώρευση του κεφαλαίου

στην Τουρκία. Στη Δύση η συσσώρευση αυτή έγινε μέσα από μια εξελικτική διαδικασία, σε μια διάρκεια 200 ετών, διαμέσου της εκμετάλλευσης της υπεραξίας που παραγόταν από την εργατική τάξη. Επειδή απουσίαζε οποιαδήποτε αστική Μουσουλμανική τάξη, δεν μπορούσε να συμβεί αυτό που συνέβη στη Δύση και βρέθηκε η μέθοδος

72 του σφετερισμού, της περιουσίας των μη – Μουσουλμανικών πληθυσμών σε ένα διάστημα 10-20 ετών. Η διαδικασία αυτή του σφετερισμού συνεπήγετο και τον βίαιο εκπατρισμό των μελών των Κοινοτήτων, που δεν δέχονταν να αφομοιωθούν. Ο ομιλητής παρατήρησε ότι οι αρνητικές διακρίσεις κατά των μηΜουσουλμανικών μειονοτήτων, έχουν βαθιές ρίζες. Όταν κατά την συζήτηση του Καταστατικού Χάρτη στη Βουλή της Τουρκίας για τον ορισμό του υπηκόου της χώρας τέθηκε ως αρχή ότι: «όλοι οι κάτοικοι της Τουρκίας, ανεξάρτητα φυλής, θρησκείας, γλώσσας, είναι Τούρκοι», υπήρξε σφοδρή αντίδραση από τον Σουπχί Τανρίοβερ με το επιχείρημα: “εδώ προσπαθούμε να απολυθούν οι μη-Μουσουλμάνοι από τις ξένες εταιρείες, θα έλθουν οι Φράγκοι και θα μας πουν, έχετε στο Καταστατικό άρθρο που ορίζει ότι όλοι οι κάτοικοι της χώρας είναι Τούρκοι, τι θα τους απαντήσουμε”. Κατόπιν τούτου το άρθρο διατυπώθηκε ως εξής: «όλοι οι κάτοικοι της Τουρκίας, ανεξάρτητα φυλής, θρησκείας, γλώσσας, με την έννοια της ιθαγένειας, είναι Τούρκοι». Με την αρχή αυτή οι μη-Μουσουλμάνοι περιθωριοποιήθηκαν.Κανένας μηΜουσουλμάνος δεν έχει διοριστεί από το 1923 σε δημόσια θέση. ÖMER TURAN: Η ομιλία του επικεντρώ-

θηκε στα ερωτήματα: (α) τι σημαίνει να αποδεχθεί μια κοινωνία τα μαζικής κλίμακας εγκλήματα του παρελθόντος, (β) την ιστορική μνήμη στην Τουρκία και (γ) το αυξανόμενο ενδιαφέρον των ερευνητών και διανοουμένων στην Τουρκία επί του θέματος. Ανέλυσε, τι σημαίνει αποδοχή των εγκλημάτων μαζικής κλίμακας, ποιοι νόμοι καθορίζουν την κατάταξη ενός εγκλήματος στην κατηγορία των διεθνών συμβάσεων που έχει υπογράψει η Τουρκία. Στην ενότητα (β) της ιστορικής μνήμης αναφέρθηκαν οι δίκες που έγιναν την περίοδο 1918-1919 κατά της ηγεσίας των Νεότουρκων για τους διωγμούς που άσκησαν κατά των μη-Μουσουλμάνων και η δίκη για τα Σεπτεμβριανά κατά

των μελών της Κυβέρνησης Αντνάν Μεντερές στην ν. Πλάτη το 1961. Κύριο ζήτημα είναι η πλευρά του θύτη να κατανοήσει τα δεινά που προκάλεσε προς μια πιο αδύνατη κοινότητα. Στη διαδικασία τίθενται τα ζητήματα: η εξοικείωση και αναγνώριση με τα συμβάντα μαζικής βίας και την ονομασία αυτών, να συμπεριληφθούν τα γεγονότα στα σχολικά βιβλία, την ανέγερση μνημείων, την ακρόαση των θυμάτων όπως γίνεται σήμερα και πάνω από όλα την καθιέρωση αρχών του επανορθωτικού δικαίου. Ο ομιλητής αναφέρθηκε λεπτομερώς στην δίκη για το Πογκρόμ της 6-7/9/1955 στην νήσο Πλάτη μετά από το πραξικόπημα της 27/5/1960, που όμως δεν κατέληξε σε κανένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα για απόδοση δικαιοσύνης, αφού οι βασικοί οργανωτές της προβοκάτσιας της Θεσσαλονίκης αθωώθηκαν. Επίσης αναφέρθηκαν οι δίκες της περιόδου 1919-20 για τους διωγμούς κατά των Αρμενίων και Ρωμιών που έγιναν στην Κωνσταντινούπολη, την τελευταία περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από τα Πρακτικά των δικών αυτών, προκύπτει ότι παρ’ όλες τις δυσκολίες της περιόδου τα δικαστήρια αυτά ασχολήθηκαν με επανορθωτικά μέτρα, όπως τις επιστροφές των κατασχεθέντων ακινήτων, επιστροφή των εξισλαμισθέντων ορφανών κ.τ.λ. Ο ομιλητής στην τελευταία ενότητα αναφέρθηκε στην μεταβολή που συνέβη στην Τουρκία τα τελευταία 20 χρόνια στον τομέα των Κοινωνικών Επιστημών, με την αναθεώρηση της επίσημης κρατικής ιστορίας, τονίζοντας την σημασία του υπομνήματος που έχει υποβάλει η Οι.Ομ. Κω. στην Βουλή της Τουρκίας τον Αύγουστο του 2015.

ULAŞ KARAN: Ανέπτυξε την καθαρά νομική πλευρά του ζητήματος, κατά πόσο θα μπορούσε να υπάρξει δίκη για τα Σεπτεμβριανά, με το δεδομένο ότι ουδέποτε έχει υπάρξει δίκη με πρότυπα ανεξάρτητης δικαιοσύνης. Αναλύοντας σειρά συμβάντων μαζικής βίας που συνέβησαν μετά από τα Σεπτεμβρια-

νά (Τσόρουμ 1979, Μάρας-Μαλάτια 1978, Σίβας 1993, Συνοικία Γκαζί 1995, Κιρσεχίρ 2015, …) διαπιστώνει κανείς, ότι υπάρχει η πραγματικότητα της ατιμωρησίας των θυτών. Πλέον ο αριθμός των μελών των μη-Μουσουλμανικών Κοινοτήτων, είναι τέτοιος που δεν επιτρέπει να επαναληφθεί κάποιο Πογκρόμ. Στη συνέχεια εξετάστηκε το ζήτημα της παραγραφής λόγω χρονικής απόστασης. Επίσης τονίστηκε ότι το Κράτος δεν εξασφάλισε την αποτελεσματική προστασία των πολιτών του και επίσης ότι δεν έχει δώσει αποδεικτικά στοιχεία για τους οργανωτές των Σεπτεμβριανών. Μέχρι σήμερα δεν έχει δοθεί κανένα αποδεικτικό στοιχείο από το Κράτος της Τουρκίας. Οι διαδικασίες προανακρίσεων και ανακρίσεων παρουσιάζουν πολλά προβλήματα στην περίπτωση των Σεπτεμβριανών. Ανατρέχοντας σε αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), διαπιστώνεται ότι σε ανάλογες περιπτώσεις αυτό ακολούθησε ένα άγραφο κανόνα. Δέχτηκε να δικάσει υποθέσεις ακόμη και αν αφορούσαν γεγονότα που είχαν συμβεί δέκα χρόνια πριν αποδεχτεί το κράτος που παραπέμπεται, στην δικαιοδοσία του ΕΔΔΑ. Στην περίπτωση της Τουρκίας η αποδοχή της δικαιοδοσίας έγινε το 1987 και επομένως υπάρχει ένα κενό 1977-1955=22 ετών, για την περίπτωση των Σεπτεμβριανών. Αν και σε ορισμένες εξαιρετικές περιπτώσεις εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας έχει καταρριφθεί αυτός ο χρονικός περιορισμός. Αναλύθηκε το παράδειγμα της δίκης της μαζικής σφαγής 22.000 Πολωνών στο δάσος Katyn από όργανα της Σοβιετικής Ένωσης το 1941, κάτω από στην σκιά της συμφωνίας Μολότωφ-Ρίμπεντροφ. Η διακρατική δίκη στο ΕΔΔΑ κατέληξε στην καταδίκη της Ρωσίας, επειδή δεν παρέδωσε τα απόρρητα έγγραφα από την τότε ΕΣΣΔ, χωρίς να εισέλθει στην ουσία του εγκλήματος λόγω του μεγάλου χρόνου που αναφέρθηκε παραπάνω. Υπάρχει βέβαια το δεδομένο ότι η Τουρκία έχει ενσωματώσει στο εσωτερικό της δίΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

73 καιο την Σύμβαση της Ρώμης του 1950, για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Τέλος τονίστηκε ότι μπορούν να προκύψουν και αρνητικά αποτελέσματα από διεθνείς δίκες, αν το ερώτημα που τίθεται είναι παραπλανητικό όπως υπήρξε η προσφυγή του Ντογού Περίντσεκ για την ποινικοποίηση της άρνησης της Αρμενικής Γενοκτονίας στην Ελβετία. Πάντως η ομιλία του Επ. Καθ. Ulaş Karan έχει μεγάλη σημασία, καθόσον αναλύει το σημαντικό ερώτημα της προσφυγής στη δικαιοσύνη για τα Σεπτεμβριανά. ΝΊΚΟΣ ΟΥΖΟΎΝΟΓΛΟΥ: Αναφέρθηκε λεπτομερώς στην ανάλυση των γεγονότων και στην ύπαρξη μη-κρατικών εγγράφων, τα οποία αποδεικνύουν την οργάνωση των Σεπτεμβριανών. Το σύνολο των εγγράφων προέρχονται από τον φάκελο που παρέδωσε δια της διαθήκης του στο κοινό, ο Φαχρί Τσοκέρ, στρατιωτικός δικαστής στα Σεπτεμβριανά, τα Πρακτικά της Δίκης της ν. Πλάτης και το Πόρισμα της Επιτροπής κατά των Πραξικοπημάτων της Εθνοσυνέλευσης της Τουρκίας, που δημοσιεύτηκε τον Νοέμβριο του 2012. Απ’ όλα τα έγγραφα αυτά, το τελευταίο δίνει τις πραγματικές διαστάσεις των Σεπτεμβριανών. Στο Πόρισμα αυτό διατυπώνεται με σαφή τρόπο ότι τα Σεπτεμβριανά αποτελούν το σημείο αφετηρίας των αντιδημοκρατικών εξελίξεων και εκτροπών τη μεταπολεμική περίοδο στη Τουρκία και ότι οργανωτής των Σεπτεμβριανών υπήρξε η διοίκηση της Διεύθυνσης Ανορθόδοξου Πολέμου που συγκροτήθηκε μέσα στις Νατοϊκές Δομές. Επίσης ο ομιλητής αναφέρθηκε στις εργασίες των μελετητών που εντρύφησαν στα Σεπτεμβριανά, όπως του Σπ. Βρυώνη, Χρ. Χριστίδη, Ντιλέκ Γκιουβέν και άλλων μελετητών. Ο ομιλητής αναφερόμενος όσα ειπώθηκαν για την εξαιρετικά ανοδική πορεία του Οκταϋ Ενγκίν2 στην Τουρκία, 2 Ο κ. Οκτάϋ Ενγκίν κατηγορήθηκε για την ρίψη βόμβας στο Τουρκικό Προξενείο Θεσαλλονίκης λίγο πρίν τα Σεπτεμβριανά. Σημειωτέον ότι ο Ενγκίν αφού αφέθηκε ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

μετά από την απελευθέρωση του από την φυλακή το 1956 στην Ελλάδα, για να διαφύγει στην Τουρκία τόνισε ότι ο Έλληνας Υπουργός Εξωτερικών Γ. Παπακωνσταντίνου πραγματοποίησε επίσκεψη αβροφροσύνης σε αυτόν το 1992, όταν ο Ενγκίν ήταν νομάρχης της Νεαπόλεως (Νεβσεχίρ) Καππαδοκίας. Κατά τον ομιλητή για την περίπτωση των Σεπτεμβριανών πρωτίστως τίθενται τα εξής ζητήματα: - Να διαπιστωθεί ότι τα Σεπτεμβριανά υπήρξαν η αφετηρία των πολλών αντιδημοκρατικών εξελίξεων και παραβιάσεων των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

- Ότι το γεγονός δεν έχει άμεση σχέση με το Κυπριακό και τις Ελληνοτουρκικές σχέσεις.

- Να εκτιμηθεί ποιός υπήρξε ο κύριος οργανωτής του Πογκρόμ.

- Να εκτιμηθεί η πραγματική διάσταση της βλάβης που υπέστη η Ελληνορθόδοξη κοινότητα της Πόλης. Επί πλέον με το δεδομένο της παρελθούσας περιόδου 60 ετών, η τιμωρία των πραγματικών υπαιτίων καθίσταται εξαιρετικά δύσκολη. Όμως εκείνο που έχει εξαιρετική σημασία είναι να δεσμευτεί το Κράτος της Τουρκίας, για την πιστή εφαρμογή ουσιαστικών μέτρων επανορθώσεων και αποκατάστασης της Ρωμαίικης Κοινότητας της Πόλης. Ο ομιλητής ανέλυσε λεπτομερώς τις προτάσεις που έχει υποβάλει η Οι. Ομ. Κω. προς τις κυβερνητικές αρχές της Τουρκίας και την ελεύθερος από τις ελληνικές αρχές, μόλις εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη προσελήφθη στην τουρκική Ασφάλεια. Εκεί πολύ γρήγορα ανέβηκε όλες τις βαθμίδες της ιεραρχίας και τοποθετήθηκε στην θέση του Διευθυντή. Το 1991 διορίστηκε νομάρχης του Νεβ Σεχήρ από όπου και συνταξιοδοτήθηκε και στη συνέχεια ζούσε πλουσιοπάροχα στην Άγκυρα.

περιορισμένη πρόοδο που έχει συμβεί επί αυτών. Τέλος τονίστηκε η σημασία του Ψηφίσματος 60/147 της Γ. Συνέλευσης του ΟΗΕ, επί του θέματος της θεραπείας των παραβιάσεων που έχει υποστεί η Ελληνορθόδοξη Κοινότητας της Πόλης και των νήσων Ίμβρου και Τενέδου3.

CENGIZ AKTAR: Επικεντρώθηκε στο ζήτημα της ανάδυσης της ιστορικής μνήμης για το τι συνέβη στις μηΜουσουλμανικές Κοινότητες στην τελευταία περίοδο της Οθωμανικής Περιόδου και της σύγχρονης Τουρκίας. Αναφέρθηκε στο συνέδριο που οργανώθηκε πρόσφατα από το Ίδρυμα Χράντ Ντιγκ για την απώλεια των πολιτισμικών πλούτων στην αναφερθείσα περίοδο. Τα στοιχεία είναι συνταρακτικά για την καταστροφή συνολικά των πολιτισμικών οντοτήτων. Με πολλά παραδείγματα ο ομιλητής παρουσίασε την δίψα των νέων γενεών να μάθουν την αλήθεια στα θέματα αυτά και αναφέρθηκε στην πρωτοπορία γενναίων εκδοτών και συγγραφέων όπως του Ραγκίπ Ζαράκολου, της αείμνηστης συζύγου του Αϊσενούρ Ζαράκολου που καταδικάστηκε για μετάφραση του βιβλίου της Διδούς Σωτηρίου και λόγω των ταλαιπωριών της απεβίωσε, του Ισμαήλ Μπεσικτσί και Τανέρ Ακτσάμ. Αναφέρθηκε στην καμπάνια «Ζητάω Συγνώμη» που έγινε το 2008 με πρωτοβουλία διανοουμένων μέσα από την Τουρκία. Ο ομιλητής τόνισε όσες ανατροπές και να γίνονται τελευταία δεν μπορεί να αποτραπεί η πληροφόρηση των νέων γενεών που ενημερώνονται συνέχεια από τις συνεχείς εκδόσεις βιβλίων, παραγωγή ταινιών και δημοσίευση άρθρων, για την τύχη των μηΜουσουλμανικών πληθυσμών στην γεωγραφία αυτή.

3 Η ομιλία του Ν. Ουζούνογλου στην Τουρκική γλώσσα είναι ανηρτημένη στην ιστοσελίδα www.conpolis.eu .

74 ΚΥΠΡΟΣ - ΒΕΝΕΤΙΑ: ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΈΣ ΔΙΑΔΡΟΜΈΣ

Αικατερίνη Κορνάρο (1473-1489) Η βασίλισσα που αγάπησε την Κύπρο και τόσο αγαπήθηκε από τους Κύπριους Υπο κ. Ηρακλή Ζαχαριάδη, Προέδρου Ελληνικού Πνευματικού Ομίλου Κυπρίων Ελλάδος, Εκδότη Κυπριακού Ελληνισμού

Η

Αικατερίνη γεννήθηκε στις 30 Απριλίου 1454. Ήταν κόρη του Μάρκου Κορνάρου Aντέλλα Κα Γκράντε, ο οποίος ήταν αρχηγός μιας πλούσιας οικογένειας που είχε δεσμούς με το βασίλειο των Λουζιανιανών κατά τον 15ο αιώνα. Από την πλευρά της γιαγιάς της, είχε συγγένεια με την ελληνική οικογένεια των Κομνηνών της Τραπεζούντας και ο παππούς της ήταν ο Δούκας της Νάξου. Εν ολίγοις, η Αικατερίνη Κορνάρο είχε ελληνικό αίμα στις φλέβες της, μιλούσε ελληνικά και αυτός ήταν ο λόγος που κατά τη διάρκεια της παραμονής της στην Κύπρο, απέκτησε μεγάλη δημοτικότητα ανάμεσα στους Έλληνες και Ελληνοκύπριους. Κάτι που συνέβη και σήμερα στην Κύπρο με μία Ελληνίδα με καταγωγή από τα Καλάβρυτα την Δρ Αικατερίνη Λάμπρου, Σύμβουλο Επικοινωνίας Α΄ στην Πρεσβεία της Ελλάδος στην Κύπρο. Αυτή ήταν μία μικρή παρένθεση και συνεχίζουμε την αφήγησή μας. Έμελλε, λοιπόν, τον Ιούλιο του 1468, σε ηλικία 14 ετών να παντρευτεί μετά από πίεση της ενετικής κυβέρνησης, διότι ήθελε να επεκτείνει την επιρροή της επί του βασιλείου της Κύπρου. Έτσι λοιπόν η Αικατερίνη παντρεύεται διά πληρεξουσίου τον Ιάκωβο τον Β΄ αλλά παρέμεινε στην Ελβετία έως τον Ιούλιο του 1472. Η δικαιολογία που έλεγαν στην Κατερίνα ήταν ότι υπήρχαν «κρατικά θέματα μεγάλης σπουδαιότητος» και εμπόδιζαν τον βασιλιά

να πάει να φέρει τη σύζυγό του στο νησί. Εν τω μεταξύ η ενετική κυβέρνηση πήρε την υπόσχεση ότι «αν πέθαινε πρώτος ο σύζυγός της (Ιάκωβος) θα τον κληρονομούσε και θα έπαιρνε το βασίλειο και η Αικατερίνη πήρε μια υπέρογκη περιουσία – προίκα, περίπου 100.000 δουκάτα. Συμπέρασμα: Όλα έγιναν όταν παρακινούμενος ο βασιλιάς Ιάκωβος ο Β΄ να συνάψει μια ισχυρή αμυντική συμφωνία με την δημοκρατία της Βενετίας, απεδέχθη και προχώρησε σε γάμο «σκοπιμότητος». Φυσικά και η άλλη πλευρά (η Ενετική Δημοκρατία) ανταποκρίθηκε θετικά γιατί προέβλεπαν ότι με το γάμο αυτό θα καταλάμβαναν ολόκληρη την Κύπρο και θεώρησαν χρυσή ευκαιρία για να εισέλθουν ειρηνικά στο βασίλειο των Λουζιανών και εν ευθέτω χρόνω να πετύχουν τον δικό τους στόχο. Και όλα αυτά γίνονται για να εδραιώσουν το εμπόριό τους με την Ανατολή και να σταθεροποιήσουν τη θέση

τους στην Ανατολική Μεσόγειο. Αφού έγιναν οι συμφωνίες επιβιβάζεται σε μία εκ των τριών γαλέρων που έστειλε ο Ιάκωβος Β΄ και συνοδευόμενη από ενετικό στόλο κατευθύνεται προς την Κύπρο. Ενθουσιώδη πλήθη την υποδέχονται στην Αμμόχωστο και πραγματοποιείται για δεύτερη φορά ο γάμος τους στον καθεδρικό ναό του Αγίου Νικολάου οπότε και επισημοποιείται, τον Δεκέμβριο του 1472. Δυστυχώς, άλλαι αι βουλαί των ανθρώπων και άλλαι του Θεού. Επτά μήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 1473 πεθαίνει ο Ιάκωβος ο Β΄ κάτω από ύποπτες συνθήκες στην Αμμόχωστο, αφήνοντάς την χήρα ενώ ήδη ήταν έγκυος και 50 ημέρες αργότερα γέννησε το γιο της, τον Ιάκωβο τον Γ΄. Όταν γεννήθηκε ο Ιάκωβος ο Γ΄ ανακηρύχθηκε Βασιλιάς, όπως όριζαν οι νόμοι και η ίδια ανέλαβε την αντιβασιλεία της Κύπρου. Όμως ένα χρόνο μετά έμελλε, κατά περίεργο τρόπο, να πεθάνει σε ηλικία ενός χρόνου το παιδί της και έτσι το 1474 στέφθηκε βασίλισσα. Και …έτσι ανενόχλητοι οι Ενετοί έμειναν να εφαρμόσουν τα σχέδιά τους. Μόλις έμαθαν το τι συνέβαινε στην Κύπρο έστειλαν αμέσως τον αδελφό και το θείο της Κατερίνας μαζί με στόλο και στρατό για να εδραιώσουν την εξουσία της Βενετίας πάνω στο νησί. Με έδρα πρώτα την Αμμόχωστο, μετά τη Λευκωσία, η Αικατερίνη δεν μπόρεσε να βασιλεύσει ως ανεξάρτητη βασίλισσα και παρά τη δημοτικότητά της αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το θρόνο το ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

75 1489, ενώ το Βασίλειό της το πήρε στα χέρια της η Βενετία. Αυτό το μαρτυρεί το μνημείο του Δόγη Pietro Morenigo στην εκκλησία των Αγίων Ιωάννη και Πέτρου στη Βενετία. Έτσι, στις 15 Φεβρουαρίου 1489 στην πλατεία μπροστά από τον καθεδρικό ναό της Αγίας Σοφίας στη Λευκωσία γίνεται η υποστολή του λαβάρου του οίκου των Λουζιανών και η έπαρση της σημαίας του Αγίου Μάρκου, σηματοδοτώντας την έναρξη της ενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο. Μετά την τελετή η Αικατερίνη (η οποία μιλούσε άπταιστα τα ελληνικά λόγω καταγωγής) φορώντας μαύρα και συνοδευόμενη από την ακολουθία της κινήθηκε προς την Αμμόχωστο όπου έγινε η επίσημη παραίτησή της παρουσία του κλήρου, των ξένων και ενετών αξιωματούχων. Το λάβαρο του Αγίου Μάρκου αφού ευλογήθηκε, παραδόθηκε από την ίδια στον ενετό αρχιναύαρχο Φραγκίσκο Πριούλ, ο οποίος αποδέχτηκε το νησί εκ μέρους της συγκλήτου. Και με αυτό τον τρόπο, ο επίλογος στην ιστορία της Αικατερίνης γράφτηκε στις 14 Μαρτίου 1489, όταν πλέον επιβιβάζεται σε μια γαλέρα συνοδευόμενη από τον αδελφό της και την ακολουθία της. Στην αποβάθρα χιλιάδες άνθρωποι συγκεντρώθηκαν και έκλαιγαν μαζί της.

Η

Αικατερίνη έφτασε στη Βενετία στις αρχές Ιουνίου 1489 και τη βασίλισσα της Κύπρου υποδέχτηκε πλήθος ευγενών και κυριών της τιμής που συνόδευαν τον Δόγη. Ήταν όντως μια υποδοχή ήρωα και η σύγκλητος μαζί με το λαό της Βενετίας υποκλίθηκε μπροστά στη γενναιοδωρία της προς τη Δημοκρατία. Για να εκφράσουν την εκτίμησή τους και για να την αποζημιώσουν για την απώλεια του θρόνου της, επιτράπηκε στην Αικατερίνη Κορνάρο να κρατήσει τον τίτλο της βασίλισσας και να της παραχωρηθεί ετήσιο εισόδημα 8.000 δουκάτων που θα της επέτρεπαν να ζήσει αξιοπρεπώς το υπόλοιπο της ζωής της στον Πύργο του Αζολο στην

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

περιοχή του Τρεβίζο. Με λίγα λόγια της πρόσφεραν μια χρυσή εξορία. Με τον τρόπο αυτό παρακολουθούσαν τις μετακινήσεις της από φόβο …μηχανορραφιών και απαγορεύοντάς της τις πολύ στενές σχέσεις με την Κύπρο… Φυσικά η Αικατερίνη διατηρούσε μια λαμπρή αυλή στο Αζολο όπου μαζεύονταν ποιητές, ανθρωπιστές, μουσικοί και καλλιτέχνες. Μία από τις κυρίες που την ακολούθησαν στο Αζολο ήταν και η κύπρια Μαρία Χαλεπά, η οποία μετά το θάνατο της βασίλισσας έζησε στη Βενετία. Υπήρξε μέλος της Ελληνικής Αδελφότητας της Βενετίας, όπως μαρτυρείται, το έτος 1572 και κληροδότησε στην Αδελφότητα μεγάλο ποσό από το οποίο όρισε να διατεθεί για την ανέγερση του ναού του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων. Θέλω επίσης να αναφέρω ότι τότε οικονόμος της Μονής ήταν ο πατέρας της Μαρίας ο Γεώργιος Χαλεπάς. Η ίδια η Αικατερίνη Κορνάρο το 1486 παραχώρησε ένα προνόμιο σχετιζόμενο με την Μονή Αχειροποίητου, το οποίο είχε υπογράψει ιδιοχείρως και το σχετικό έγγραφο έφερε την υπογραφή του Βενετού Συμβούλου Troilo Malipipro. Τί όριζε αυτό το προνόμιο; Ότι ενόσω ζούσε ο τότε οικονόμος της μονής ο παπα Μιχαήλ, ο Γεώργιος Χαλεπάς θα είχε τη διοίκηση της μονής και θα λάμβανε ένα ετήσιο εισόδημα από τα εισοδήματά της. Όπως η ίδια η βασίλισσα εξηγούσε, ο Χαλεπάς ήταν πτωχός και προχωρημένης ηλικίας. Από τα τελευταία ανακαλυφθέντα έγγραφα η παραχώρηση στον Χαλεπά ήταν στα δέκα δουκάτα ετησίως. Αυτά όλα, δηλ. η συμπάθεια του Ιακώβου Β΄ προς τη Μονή ίσως να δηλώνει και τη συμπάθειά του προς το θρήσκευμα της μητέρας του η οποία ήταν ορθόδοξη και προς το τέρμα της ζωής της εξόριστη πλέον στην Πάδοβα μάλλον ασπάστηκε το λατινικό δόγμα. Άλλο εισόδημα της Μονής ήταν οι δωρεές των πιστών, η δωρεά του Βενετού Marcello, επιτρόπου του Αγίου Μάρκου, ο οποίος εκμίσθωνε και τη Λάπηθο. Αντιλαμβάνεσθε τη σημασία αυτή,

ότι δηλαδή ένας μη ορθόδοξος όπως ο Marcello, ευεργετούσε την Ορθόδοξη αυτή μονή. Αναφέρω επίσης ότι η Μονή είχε 10 μοναχούς και ο ηγούμενος ζητούσε να του παραχωρούνται ετησίως στην Αχειροποίητη 50 μόδια σιτάρι και 30 φορτώματα κρασί. Υπάρχει στις σημειώσεις ημερομηνία 23 Ιουλίου 1553. Από όλα αυτά που ζητούσε ο Ηγούμενος το συμβούλιο των Δέκα στις 18-8-1553 ενέκρινε ένα μέρος από αυτά που ζητούσε ο Ηγούμενος Κοσμάς.

Π

έθανε στις 10 Ιουλίου του 1510 σε ηλικία 54 ετών και θάφτηκε στο οικογενειακό παρεκκλήσι των Αγίων Αποστόλων στη Βενετία. Το λείψανό της μεταφέρθηκε αργότερα στην εκκλησία San Salvatore όπου τοποθετήθηκε πλάκα στη μνήμη της. Ήταν μια ενάρετη βασίλισσα στην πολυκύμαντη μεσαιωνική ιστορία της μεγαλονήσου. Όντως το παλάτι της ήταν κέντρο πνευματικό, των πιο διάσημων ποιητών, ζωγράφων, μουσικών, πνευματικών ανθρώπων της περιόδου αυτής. Ακόμη και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι λέγεται ότι την επισκέφθηκε στο ανάκτορό της, ο οποίος αγόρασε από τα φημισμένα Λεύκαρα,1 μια θαυμάσια δαντέλα που την χάρισε για σκέπασμα της αγίας τράπεζας στον καθεδρικό ναό του Μιλάνου. Η ομορφιά της Αικατερίνης ενέπνευσε τους μεγάλους ζωγράφους της εποχής Μπελίνι και Τιτσιάνο και την αποτύπωσαν στον καμβά.

Βιβλιογραφία: Εφημ. Πολίτης 11-9-2011, www.church of cyprous.org.cy, Νάσα Παταπίου Κύπρος - Αθηνά Ταρσούλη (ΤΑ σελ. 53-55, 111, 212, ΤΒ σελ.

21, 103, 161, 220) Ιστορία της Κύπρου, Τ.Δ, σελ. 210, Δ.Α. σελ. 57 Κ. Σπυριδάκης - Σύντομος Ιστορία της Κύπρου, Λευκωσία 1972, σελ. 104-110. Ιστορία της Κύπρου, Μεσαιωνική Νεότερη, σελ. 69-73, Παπασταύρου Ανδρέας.

1 Λεύκαρα: ένα μικρό χωριό που διεθνώς είναι φημισμένο για τα Λευκαρίτικια κεντήματα που φτιάχνουν με το χέρι οι γυναίκες

76

ΤΕΧΝΙΚΑ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η Φιλοσοφία της Φυσικής Το όμοιον στην ολότητα λειτουργίας του όντος Υπό κ. Άρη Διαμαντόπουλου, Υπτγου ε.α.- Ψυχολόγου Διδάκτορος Φιλοσοφίας

1. Γενικά

Κ

ατ΄ επανάληψη έχουν μελετηθεί οι αρχαίοι ΄Έλληνες Φυσικοί Φιλόσοφοι μεταξύ των οποίων ο Παρμενίδης και ο Εμπεδοκλής. Αρχικά θεώρησα παράξενες τις αντιλήψεις αυτών, καθόσον αφορούν τις θεωρίες τους περί ομοίων και περί συμμετρίας των ροών και των πόρων στη λειτουργία των αισθήσεων, ως επίσης και αυτής περί γέννησης των μελών του σώματος από τη «μάνα» γη και περί της τυχαίας αλλά επιλεγμένης συναρμολόγησης αυτών, προκειμένου να φτιάξουν το σώμα του όντος σ’ ένα ενιαίον όλον 1,2. Όσο όμως μελετούσα τα συγκεκριμένα κείμενα, αντιλαμβανόμουν τη μεγάλη αξία αυτών των φιλοσοφικών σκέψεων στη σύγχρονη επιστήμη, ως επίσης και την αξία την οποία μπορούν να έχουν στα ερωτήματα που αναδύονται από τις σημερινές έρευνες επί αναλόγων θεμάτων, για τα οποία στο παρόν άρθρο θα επιδιωχθεί να εκτεθούν όσο μου επιτρέπει η εμπειρία μου επ’ αυτών.

2. Τα ΄Ομοια στη Λειτουργία των Όντων

Π

ολλά είναι τα γνωστά για τη λειτουργία των Όντων με τα οποία έχει ασχοληθεί η φυσιολογία, πλην όμως εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικά ερωτηματικά τόσο για τη λειτουργία των αισθήσεων, όσο κυρίως για τον εγκέφαλο, αλλά και γι΄ αυτή τη λειτουργία εντός του κυττάρου και τη σχέση όλων αυτών μεταξύ τους.

α. Οι Αισθήσεις Είναι γνωστή η ανατομία των αισθητηρίων οργάνων και η λειτουργικότητα κάθε τιμήματος αυτών, πλην όμως δεν

έχει ακόμα απαντηθεί πως επιτυγχάνεται το μέγιστον εξωτερικό ερέθισμα να γίνεται μέσα από τις αισθήσεις ελάχιστον ηλεκτρικό νευρικό κύμα μέσα στους νευρώνες του εγκεφάλου. Η απάντηση βέβαια έχει δοθεί από τον αρχαίο Έλληνα Φιλόσοφο Εμπεδοκλή, με την θεωρία των ομοίων και της συμμετρίας των ροών με τους πόρους διέλευσης αυτών των ροών. Η οποία θεωρία μεταφερόμενη στα σύγχρονα δεδομένα μπορούμε να ισχυρισθούμε, ότι ο Εμπεδοκλής, από εκείνα τα χρόνια, μιλούσε για συντονισμό (συμμετρία) συχνοτήτων των κυμάτων (όμοιες ροές). Εφόσον κύματα (ηλεκτρομαγνητικά, ηχητικά, χημικά, αισθητικά κ.λ.π.) είναι οι εξωτερικοί ερεθισμοί και με κύματα λειτουργούν οι νευρώνες του εγκεφάλου. Αλλά για την επικοινωνία αυτών των δύο πλευρών πρέπει να υπάρξει μία συμμετρία, ένας συντονισμός στους «πόρους» των αισθητηρίων οργάνων και αυτοί οι «πόροι» είναι τα κύτταρα εκείνα των αισθητηρίων οργάνων (φωτοϋποδοχείς, κύτταρα αμφιβληστροειδούς για την όραση, ηχητικά, υποδοχείς κύτταρα ακοής, χημειοϋποδοχείς, κύτταρα για την γεύση και την όσφρηση, αισθητικά, υποδοχείς κύτταρα για την αφή), που επιτρέπουν την διέλευση των ερεθισμάτων στον εγκέφαλο. Και το πέρασμα αυτό επιτυγχάνεται επιλεκτικά και μετατρεπτικά στο ελάχιστο, όταν, κατά την γνώμη μας, συμπέσει η συχνότητα [f(σ)] των εξωτερικών κυμαντικών ερεθισμάτων με την ιδιοσυχνότητα [f (ι)] της χημικής ουσίας των αισθητηρίων αυτών κυττάρων [f (σ)=f (ι)], ενώ ταυτοχρόνως συμπάλλεται με το ηλεκτρικό δυναμικό (Ve) ενέργειας αυτών των αισθητηρίων κυττάρων.

Άξιον επίσης απορίας τυγχάνει και η ικανότητα μετατροπής της μέγιστης εικόνας του περιβάλλοντος στο ελάχιστον αυτής μέγεθος των ηλεκτρικών νευρικών κυμάτων του εγκεφάλου. Μία πρώτη απάντηση δύναται να δοθεί στην ικανότητα επίσης των αισθητηρίων κυττάρων να σμικραίνουν το μέγιστο μέγεθος μέσα από τη σύνθεση των κυμάτων, ως επίσης δυνάμεθα να επικαλεσθούμε ακόμα και τον νόμο της ομοιοτυπίας της Δυναμικής-Χαοτικής Φυσικής, που αναφέρεται στην ομοιότητα του ελαχίστου και του μεγίστου του αυτού σώματος. Ή κατά μία άλλη έκφραση της ολιστικής επικοινωνιακής αρχής, η οποία βρίσκει έκφραση με το μοναχικό κύμα, το «σολιτόνιο», του οποίου η παρουσία έχει διαπιστωθεί μέχρι των σωματιδίων, να εφαρμόζεται στην επιλεκτική μετάδοση μηνυμάτων του νευρικού συστήματος και της έλικας του DNA του κυττάρου3.

β. Εγκέφαλος

Ε

πιλεγμένα πλέον, όπως παραπάνω διατυπώθηκε, τα μηνύματα από τις αισθήσεις συνεχίζουν την πορεία τους στους νευρώνες του εγκεφάλου υπό μορφή ηλεκτρικών νευρικών κυμάτων. Και τα οποία νευρικά κύματα επίσης και εντός του εγκεφάλου κινούνται επιλεκτικά ιδιαίτερα στο πλήθος των συνάψεων των νευρικών κυττάρων, όπου η ροή των μηνυμάτων διακόπτεται και αποκαθίσταται επιλεκτικά κατ’ άγνωστο ακόμα από την Νευρολογία τρόπο. Παράλληλα όμως με τη ροή των ηλεκτρικών νευρικών κυμάτων συμπάλλεται εντός του άξονα των νευρώνων και η χημική ουσία των νευρο-πομπών ή των νευρομεταδοτών, όπως λέγεται ειδικά, η οποία εκχυόμενη επιλεκτικά στις συΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

77 νάψεις αποκαθιστά την επικοινωνία και τη μετάδοση του ομοίου μηνύματος από τον ένα στον άλλο νευρώνα. Αυτή ακριβώς η επιλεκτική έκλυση του νευροπομπού ή νευρομεταδότη εξακολουθεί να παραμένει άγνωστη ακόμα και η οποία σύμφωνα με πρότασή μας επιτυγχάνεται: Όταν συμπέσει η συχνότητα συντονισμού [f(σ)]του ηλεκτρικού νευρικού κύματος με την ιδιοσυχνότητα [f(ι)] της χημικής ουσίας του νευροπομπού ή του νευρομεταδότη [f(σ)=f (i)], όταν δηλαδή υπάρξει συμμετρία ροών και πόρων, σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή. Το γεγονός αυτό του συντονισμού αποτελεί φυσικό φαινόμενο και συμβαίνει συνήθως όταν ένα όχημα κινείται επάνω σε γέφυρα, οπότε το υλικό της γέφυρας συμπάλλεται με την κίνηση του οχήματος και αν συμβεί η περίπτωση του συντονισμού είναι δυνατόν να έχουμε διάρρηξη της γέφυρας και στην περίπτωσή μας της λειτουργίας των νευρώνων με την έκλυση των νευρομεταδοτών στις συνάψεις των νευρικών κυττάρων του εγκεφάλου. Ιδιοσυχνότητα είναι εκείνη η μοναδική συχνότητα που χαρακτηρίζει την χημική ουσία και η οποία αποκλείει από το πέρασμά της όλες τις άλλες συχνότητες που προσπίπτουν στη χημική αυτή ουσία, ενώ επιτρέπει να περάσει από μέσα της εκείνη η συχνότητα του περιβάλλοντος, η οποία ταυτίζεται με την ιδιοσυχνότητά της [f (ι)=f (σ)]. Αυτό το φυσικό γεγονός του συντονισμού μεταφέρεται και στην όλη λειτουργία των Όντων, όπως επιδιώκεται να φανεί και στο παρόν άρθρο4.

γ. Κύτταρο

Τ

ο ερέθισμα από το περιβάλλον δεν σταματά, αλλά επεξεργαζόμενο από τον εγκέφαλο μεταφέρεται στα κύτταρα των εκτελεστικών οργάνων του σώματος, είτε προς ρύθμιση του μεταβολισμού τους, είτε προς ρύθμιση και προσαρμογή των γονιδίων για διατήρηση ή μετάλλαξη του είδους. Τελευταία εντείνονται οι έρευνες για την κατανόηση των διεργασιών ρύθμισης των λειτουργιών των κυττάρων με βάση ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

αντίστοιχα με αυτές των νευροπομπών ή νευρομεταδοτών του εγκεφάλου. Μπορούμε λοιπόν να ισχυρισθούμε, ότι και στην επιλεκτική λειτουργία του κυττάρου συμβαίνει η εξίσωση: [f (σ)=f (ι)]

δ. Γενετική τις πληροφορίες των γονιδίων, εκλαμβάνοντας οι ερευνητές-επιστήμονες το κύτταρο ως ένα βιολογικό ηλεκτρονικό υπολογιστή με τα δικά του κυκλώματα, τόσο μάλιστα ώστε η νανοτεχνολογία να είναι σε θέση να επιτύχει τη λειτουργία κβαντοκομπιούτερ με σύστημα σωματιδίων. Όση πρόοδος όμως κι αν έχει σημειωθεί στην έρευνα λειτουργίας του κυττάρου, ακόμα δεν κατέστη δυνατή να ερμηνευθεί η επιλεκτική ενεργοποίηση και ο αποκλεισμός άλλων γονιδίων στην όλη δραστηριότητα του κυττάρου είτε πρόκειται για την διαίρεσή του, είτε για τον μεταβολισμό του είτε για αντιδράσεις σε συνθήκες του περιβάλλοντος και οι οποίες δραστηριότητες επιτυγχάνονται με κυκλώματα επιλεκτικών, επιδράσεων πρωτεϊνών επί γονιδίων ή και μεταξύ γονιδίων5. Ως προς αυτή την κατεύθυνση της επιλεκτικής λειτουργίας των γονιδίων μέσω ρυθμιστικών κωδίκων πρωτεϊνών, σημαντικά συμβάλλει η πρόσφατη ανακάλυψη της ερευνητικής ομάδας του καθηγητή Γενετικής και Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον, Ιωάννη Σταματογιαννόπουλου, η οποία προσδιόρισε ομάδα πρωτεϊνών οι οποίες με κώδικες ρυθμίζουν όλες τις διεργασίες του κυττάρου, από τις πλέον απλές μέχρι τις πλέον σύνθετες της ανάπτυξης και της εξειδίκευσης των κυττάρων6. Με τα δεδομένα ότι και το κύτταρο λειτουργεί με βιολογικά ηλεκτρονικά κυκλώματα, εκτιμάται ότι και στην επιλεκτική δραστηριότητα του κυττάρου, δύναται να συμβαίνει το φυσικό γεγονός της σύμπτωσης της συχνότητας συντονισμού [f(σ)] του μηνύματος με την ιδιοσυχνότητα [f (ι)] της πρωτεΐνης ή των γονιδίων δεδομένου, ότι από έρευνες που έχουν γίνει βρέθηκαν σε διάφορα όργανα του σώματος όμοιες χημικές ουσίες,

Ε

πίσης αυτή η διαλεκτική διαδικασία με το περιβάλλον υπάρχει ακόμα και στο έμβρυον από τη φάση του ζυγωτού κυττάρου μέσω της ποιότητας ζωής της μητέρας. Κι εδώ στις έρευνες του περιβάλλοντος, αλλά και στην ανάπτυξη του εμβρύου της μήτρας, έχουν σημειωθεί σημαντικοί πρόοδοι. Αλλά εξακολουθούν να υπάρχουν τα ερωτήματα: Ενώ η Φύση χρησιμοποιεί τις ίδιες διαδικασίες, πώς έχουμε διαφοροποίηση των ειδών; Ή πώς από το ίδιο κύτταρο της συνεχούς διαίρεσης, έχουμε την διαφοροποίηση και την μορφοποίηση των διαφόρων οργάνων του σώματος από τα βλαστοκύτταρα; Είναι γεγονός διαπιστωμένο και αναμφισβήτητο, ότι το κύτταρο αποτελεί μία αυτονομημένη ζωντανή οντότητα, η οποία λειτουργεί εντός του ενιαίου συνόλου του Όντος και επομένως η παραμικρά μεταβολή στην λειτουργία του κυττάρου έχει επιδράσεις στο είδος και στη μορφή του ολοκληρωμένου συνόλου του Όντος. Αυτή η διαλεκτική επίδραση, όπως έγινε αντιληπτή, είναι αμφίδρομη. Το όλον «Ον» επηρεάζει τη λειτουργία του κυττάρου, αλλά και το κύτταρο επηρεάζει το όλον «Ον». Επομένως οι μεταλλάξεις συμβαίνουν σ΄ αυτή, τη φάση του εμβρύου από την αρχή του ζυγωτού κυττάρου και είναι αποτέλεσμα επιδράσεων του περιβάλλοντος και οι οποίες εκφράζονται με τις μεταβολές των σχέσεων των γονιδίων. Οι επιδράσεις όμως του περιβάλλοντος εκφράζονται και με σημαντικά μηνύματα απ’ ευθείας και από τις χημικές ουσίες των τροφών και των φαρμάκων μέσω των ιδιοσυχνοτήτων. Ως αποτέλεσμα αυτών των επιδράσεων μπορούμε να ισχυρισθούμε, ότι έχουμε τις μεταλλάξεις της θεωρίας του Κάρολου Δαρβίνου είτε εκφράζονται ως διάφορα είδη Όντων είτε διαφοροποι-

78 ούνται ως διάφορα όργανα του σώματος (καρδιά, πνεύμονες, στόμαχος, σκελετός κ.λ.π.) από τα βλαστοκύτταρα. Κι εδώ επομένως στη γένεση των ειδών και των όντων ως ξεχωριστών υπάρξεων, είτε ως μεταλλάξεις σύμφωνα με τη θεωρία του Κάρολου Δαρβίνου περί φυσικής επιλογής για την εξέλιξη των ειδών είτε για τη μορφοποιημένη ολοκληρωμένη ανάπτυξη του Όντος από τα βλαστοκύτταρα, δυνάμεθα να επικαλεσθούμε την επιλεκτικότητα της αρχής του συντονισμού της συχνότητας των μηνυμάτων [f (σ)] του περιβάλλοντος με την ιδιοσυχνότητα [f (ι)] των γονιδίων του ζυγωτού κυττάρου ή του εμβρύου μετέπειτα. Δηλαδή, μεταβολές στο φυσικό (κλιματολογικές συνθήκες, τροφές κλπ) και στο κοινωνικό (ποιότητα ζωής) περιβάλλον διαφοροποιούν τα μεγέθη της εξίσωσης [f (σ)=f (ι)] και επομένως διαφοροποιούν και τις επιδράσεις πρωτεϊνών και γονιδίων με συνέπεια την μετάλλαξη προς την εξέλιξη των ειδών ή και προς την μορφοποίηση των βλαστοκυττάρων7. Επομένως με τις ανωτέρω σκέψεις δικαιώνεται και ο αρχαίος ΄Έλληνας Φιλόσοφος ο Εμπεδοκλής όταν ισχυρίζεται, ότι τα μέλη του σώματος γεννήθηκαν από τη «μάνα» γη και σύμφωνα με τη φυσική επιλογή συναρμολογήθηκαν αρμονικά σ’ ένα ενιαίο σώμα, όπως δηλαδή συμβαίνει με τα βλαστοκύτταρα του εμβρύου, τα οποία και αυτά είναι δυνατόν να διαμορφώνονται προοδευτικά σε μέλη του σώματος από τις τροφές και τις κλιματολογικές συνθήκες του γεννήτορος περιβάλλοντος.

3. Συμπεράσματα

Α

πό την παραπάνω ανάλυση φάνηκε καθαρά η αξία των ομοίων και της συμμετρίας των ροών του Παρμενίδη και του Εμπεδοκλή ως και των άλλων αρχαίων Ελλήνων Φιλοσόφων που αποδέχονται την αυτή θεωρία των ομοίων, όπως ο Πλάτων και η εφαρμογή αυτών επί της λειτουργίας των Όντων είτε προς διατήρησή τους, είτε για την εξέλιξή τους. Κατεδείχθη επίσης, ότι κάθε Ον, δηλαδή κάθε ζωντανή ύπαρξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το περιβάλλον, τ΄ οποίον δύναται να διαμορφώνει αυτή την ίδια την ύπαρξη, έτσι ώστε

να μπορεί να λεχθεί: Ότι το Περιβάλλον γεννά, το Όν γεννιέται, η Συμπεριφορά απορρέει8. Ακόμα συμπεραίνεται, ότι ο ζωντανός οργανισμός αποτελεί ένα ενιαίον Όλον, του οποίου η όλη λειτουργία της ύπαρξής του και της διαιώνισής του δύναται ν’ αποδοθεί στους συντονισμούς των συχνοτήτων των μηνυμάτων του περιβάλλοντος [f(σ)] με την βιωμένη ιδιο-συχνότητα [f (ι)] των χημικών ουσιών των κυττάρων του ζωντανού οργανισμού [f (σ)=[f (ι)]. Από την ορθή αυτή σχέση της εξίσωσης εξαρτάται η διατήρηση, η εξέλιξη και η φθορά των ζωντανών οργανισμών. Επιβεβαίωση όλων των ανωτέρω αποτελούν οι συντονισμοί συχνοτήτων των σωματιδίων του Henri Poincare σε ολοκληρώσιμα και μη ολοκληρώσιμα φυσικά συστήματα. Αυτούς ακριβώς τους συντονισμούς σε μη ολοκληρώσιμα συστήματα εμπνευσμένα και επιδεξίως χρησιμοποίησε ο Ilya Prigogine για ν’ αποδείξει τη θεωρία του για δυναμικά συστήματα, μακριά από την ισορροπία. Η πιθανοκρατική τυχαία μη αναστρεψιμότητα, επιτρέπει την αιτιολογία νέων δομών της ύλης, στηριζόμενη στη φιλοσοφική αρχή του αρχαίου Έλληνα Φιλοσόφου Επίκουρου, για τις «κατά παρέγκλιση» τροχιές των ατόμων. Επίσης όπως αποδεικνύεται και υποστηρίζεται από τον Ilya Prigogine η θεωρία του έχει εφαρμογή στην κλασική και κβαντική Φυσική, ως επίσης και στην Βιολογία9. Συμπερασματικά, διατυπώνεται η γνώμη, ότι οι συντονισμοί Henri Poincare και τα φυσικά δυναμικά συστήματα μακράν της ισορροπίας του Ilya Prigogine δύνανται να αιτιολογήσουν το σχηματισμό και τις μεταλλάξεις των γονιδίων και επομένως τις ασθένειες και την εξέλιξη των ειδών ή των οργάνων σ’ επίπεδο σωματιδίων των όντων. Δικαίως το κύτταρο θεωρείται ηλεκτρονικός κβαντο-υπολογιστής με σύστημα σωματιδίων. Τέλος σαν γενικό συμπέρασμα δύναται να διατυπωθεί η άποψη, ότι συμπορεύονται συμπαλλόμενες η Φιλοσοφία με την Επιστήμη, με συνέπεια την εξέλιξη της Επιστήμης με το πείραμα και τις εφαρμογές της. Απλή γεννήθηκε η αλήθεια, απλά υπάρχει και λειτουργεί…!

Σημειώσεις- Σχόλια 1,2 Παρμενίδης. Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια Φιλολογική Ομάδα Κάκτου. Εκδόσεις Κάκτος. Αθήνα 2000 α. Μαρτυρία 51, Κηνσωρινός 4,7.8 Σελίδα 69 Περί μελών του σώματος, β. Μαρτυρία 46. Θεόφραστος. Αισθήσεις–Αισθητά. 1κ.ε. Σελίδα 65. Μαρτυρία 47 Αέτιος IV 9,6 Σελίδα 67. Περί ομοίων και συμμετρίας πόρων στις αισθήσεις.

- Εμπεδοκλής. Μετάφραση- Σχόλια Φιλολογική Ομάδα Κάκτου. Εκδόσεις Κάκτος. Αθήνα 2000 α. Μαρτυρία 72. Αέτιος 19,5 Σελίδες 99-101 Απόσπασμα 21 Συμπλίκιος Φυσικά. 159,13 Σελίδες 155-157 Απόσπασμα 61. Αιλιανός. Περί Ζώων Ιδιότητες ΧVII 29 Σελίδα 181. Απόσπασμα 62 Σιμπλίκιος Φυσικά 381,29. Αριστοτέλης. Φυσικά Β8 199b7 Σελίδα 183 Απόσπασμα 57. Σιμπλίκιος. Ουρανός 586,29. Σελίδα 177 Απόσπασμα 60. Πλούταρχος. Προς Κωλώτη. 28 1123 Β. Σελίδα 179 Απόσπασμα 57.Αριστοτέλης. Περί Ουρανού Γ2 300b25.Σελίδα 179. Απόσπασμα 58. Σιμπλίκιος. Ουρανός. 587,18. Σελίδα 179. Απόσπασμα 97. Αριστοτέλης. Περί ζώων, Μορίων. Α1 640α 18. Σελίδα 205 Απόσπασμα 59. Σιμπλίκιος. Ουρανός 587,18. Σελίδα 179. Απόσπασμα 96. Σιμπλίκιος. Φυσικά. 300,19. Σελίδα 203. Απόσπασμα 96. Αριστοτέλης Περί ψυχής Α5. 410α 1. Σελίδες 203-205. Όλα τα ανωτέρω περί μελών του σώματος. β. Μαρτυρία 86. Θεόφραστος. Αισθήσεις 1κ.ε. (1). (24). Σελίδες 113-131. Μαρτυρία 87 Αριστοτέλης. Περί Γενέσεως και Φθοράς. Α8. 324b26. Σελίδες 131. Απόσπασμα 84. Αριστοτέλης. Περί Αισθήσεων 2.437b 23, Σελίδες 195-199. Όλα τ΄ ανωτέρω περί αισθήσεων.

3. Γεωργία Νικητοπούλου Μαράτου. Βασική Φυσιολογία. Επιστημονικές Εκδόσεις. Γρηγόριος Κ. Παρισιανός. Αθήνα 1984.

- John Briggs και F. David Peat. Ο Ταραγμένος Καθρέπτης. Το Μεγάλο Κύμα. Σελίδες 123-139. Για το «Σολιτόνιο». Μετάφραση Νίκος Κωνσταντόπουλος. Εκδόσεις Κάτοπτρο. Αθήνα 1991.

4. Άρης Διαμαντόπουλος. Εφαρμογές της Φυσικής στη Νευροεπιστήμη. Φυσιολογία Εγκεφάλου. Ιατρική Επιθεώρηση Ενόπλων Δυνάμεων. Τόμος 35. Τεύχη 5-6-. ΣεπτέμβριοςΔεκέμβριος 2001.

- Άρης Διαμαντόπουλος. Η Φυσική στην Βιολογία. Το Θαύμα και το Αγαθό της Ζωής. Ο Εγκέφαλος. Σελίδες 33-45. Αυτοέκδοση. Ναύπακτος 2008.

5. Nicholas Wade. The Νew York Time. Κύτταρο: Ένας Μικρός Υπολογιστής. Εφημερίδα Καθημερινή. Σελίδα 28. Κυριακή 3 Νοεμβρίου 2002.

– Ιωάννα Σουφλέρη. Ερευνητές Άκουσαν Συνομιλίες Κυττάρων. Εφημερίδα Βήμα. Σελίδα Α60. Κυριακή 24 Νοεμβρίου 2002.

6. Χρήστος Παπαδημητρίου. Το Κβάντο, το DNA και το Πηδάλιο. Εφημερίδα Βήμα – Science. Σελίδες 4-5. Κυριακή 5 Ιανουαρίου 2003.

- Ασπασία Δασκαλοπούλου. Κώδικας μέσα στον Κώδικα του DNA. Εφημερίδα Καθημερινή. Σελίδα 28. Κυριακή 23 Φεβρουαρίου 2014.

7. J. Madeleine Nash-Time. Παρατηρώντας τη Ζωή Μέσα στη Μήτρα. Το Προγεννητικό Περιβάλλον. Εφημερίδα Καθημερινή. Σελίδες 1-3 και 1-4. 24 Νοεμβρίου 2002.

8. Άρης Διαμαντόπουλος. Εγκυκλοπαίδεια Ψυχολογίας. 1ος Tόμος. Προσωπικότητα. Έκδοση 2001. 2ος Τόμος. Περιβάλλον 3ος Τόμος Συμπεριφορά. Ανέκδοτοι. Στους τόμους αυτούς, πέραν των ψυχολογικών θεμάτων, επιδιώκεται να δειχθεί, ότι το περιβάλλον έχει καταγραφεί στην φύση της προσωπικότητας, ως φυσικός και επίκτητος χαρακτήρας, η σύνθεση των οποίων αποτελεί τη συμπεριφορά του προσώπου.

9. Ilya Prigogine. Το Τέλος της Βεβαιότητας. Μετάφραση Στ. Μαρουλάτος. Επιστημονική επιμέλεια Ιωάννης Αντωνίου, Εκδόσεις Κάτοπτρο. Αθήνα 1997. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

79

>> ΜΕ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ

Εκτίμηση τακτικής Καταστάσεως… Υπό κ. Χρ. Μπολώση, Υπτγου ε.α, ΓΓ/ΣΕΕΘΑ -Ουφ, επί τέλους. Ψέλλισα αναστενάζοντας, αφού βυθίστηκα σε μία πολυθρόνα για να πάρω ανάσες. Μόλις είχα ανεβάσει τις τελευταίες 7 σακούλες του ΕΚΕΜΣ, από το πορτμπαγκάζ στο 2ο όροφο, που βρίσκεται το σπίτι μας. Είχαν ήδη προηγηθεί άλλα τρία δρομολόγια. Οι σακούλες δεν περιείχαν ψώνια από το ΕΚΕΜΣ (που ενισχύει και το ΕΚΟΕΜΣ…), αλλά διάφορα ετερόκλητα και εν πολλοίς περίεργα πράγματα, τα και «τσουμπλέκια» αποκαλούμενα, που συγκροτούσαν τον εξοπλισμό μας για τις καλοκαιρινές διακοπές, που μόλις είχαν τελειώσει. Τις διακοπές και εφέτος, τις περάσαμε στο εξοχικό μας (κληρονομιά από τον μακαρίτη τον πατέρα μου), που βρίσκεται κάπου στην Αν. Αττική (εκεί που η ΕΜΥ λέει ότι κάθε μέρα θα βρέξει και δεν βρέχει ποτέ). Επειδή σούρνονται και ΕΝΦΙΑ, τεκμήρια και άλλες εφευρέσεις, δηλώ και από του βήματος τούτου, ότι όταν λέμε «εξοχικό», εννοούμε κάτι καλύτερο από τις φαβέλλες του Ρίο που θαυμάσαμε στους Ολυμπιακούς. Τέλος πάντων τη δουλειά του την κάνει και πολύ καλά μάλιστα, αφού απέχει μόλις 100 μέτρα από την θάλασσα (100 μέτρα κανονικά όχι σαν αυτά του Χατζηχρήστου...). Ξάπλωσα λοιπόν στη πολυθρόνα και θέλοντας να κάνω απολογισμό, φώναξα το «δόξη και τιμή» στεφάνι μου. Άντε ρε γυναίκα, καλά περάσαμε κι’ εφέτος και του χρόνου νάμαστε καλά. Και τα παιδιά μας χαρήκαμε και με τις εγγονούλες μας παίξαμε, πήγαμε και στο ΚΑΑΥ και μάλιστα σε καλή σειρά. Δόξα τω Θεώ. Και του χρόνου με υγεία. Αν μάλιστα δεν μας τρύπαγε και το ρεζερβουάρ του αυτοκινήτου, για το οποίο τραβήχτηκα μια εβδομάδα, όλα θα ήταν τέλεια. Αλλά και πάλι, τέλος καλό όλα καλά, που είπε και ο Μολιέρος. Ο Σαίξπηρ, με διόρθωσε το στεφάνι μου και να δεις που είχε δίκιο. Ναι έχεις δίκιο, ομολογώ συντετριμμένος. Ο Σαίξπηρ το είπε. Πάντως και αφού εκ προοιμίου σου πω ότι συμφωνώ μαζί σου, ήθελα κάτι ακόμη. «Ωχ» σκέφτομαι, αλλά σταματώ εκεί, χωρίς να τολμώ να προχωρήσω σε άλλους συλλοΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

γισμούς και ερωτώ: Δηλαδή; Να, έχω επιθυμήσει να πηγαίναμε κάπου οι δυό μας, όχι για πολύ, για 4-5 μέρες, που να μη μαγειρεύω και να μην έχω τη λάτρα του σπιτιού (είπαμε φαβέλλα, αλλά το σκουπισματάκι του και το σφουγκαρισματάκι του το θέλει). Είναι γεγονός, ότι με τον κόσμο που πέρασε από το εξοχικό μας το στεφάνι μου ήταν συνέχεια στη τσίτα. Αποσύρω αμέσως από τον σκληρό δίσκο (πολύ μικρής χωρητικότητος) του κεφαλιού μου το «ωχ», αφού νέο βουνό με το δίκιο της συμβίας μου υψούται, η οποία προφανώς θυμήθηκε την παλιά καλή εποχή που πέρναμε το Ι.Χ. και όπου μας βγάλει η άκρη, αφού λεφτά υπήρχαν. Να σου πω. Υπάρχουν διάφορες λύσεις του προβλήματος, το οποίο οφείλω να ομολογήσω ότι έχει πολλές όψεις. Με κοιτάζει με μάτια γεμάτα απορία, αν και σε κάποια γωνίτσα τους, διακρίνω μια τόση δα ειρωνεία. Κάνω πως δεν βλέπω και συνεχίζω. Άκουσε να δεις (άκου σχήμα λόγου ‘’άκουσε να δεις’’), αρχίζω να της εξηγώ, υπάρχουν οι εξής λύσεις: 1η Λύση: Τα οικονομικά μας τα ξέρεις. Ποτέ δεν ήταν σε χειρότερη κατάσταση. Συνεπώς οι διακοπές 4-5 ημερών σε κάποιο ξενοδοχείο, προφανώς αποτελούν όνειρο θερινής νυκτός (νάτος πάλι ο Σαίξπηρ).

2α Λύση: Να πάμε σε κάποιον φίλο να μας φιλοξενήσει. Τότε μπορεί να μην είμαστε μόνοι μας, αλλά θα έχουμε επιτύχει την λύση του δευτέρου σκέλους του προβλήματος, δηλαδή δεν θα κάνεις δουλειές. Εκεί το κόστος θα περιορισθεί μεν, χωρίς όμως να μηδενισθεί, διότι όλο και κάποιο ρημαδοσουβλάκι θα τους κεράσουμε κι’ εμείς και δεν θα πάμε βέβαια και με άδεια χέρια. Τώρα μένει να δούμε ποιοι είναι διαθέσιμοι. Ο ένας πληρώνει τα δίδακτρα της εγγονής του και έχει να πάει στο εξοχικό του από τότε που ο Μέγας Αλέξανδρος προβάριζε τις σάρισες. Ο άλλος τσοντάρει στο ενοίκιο του γιού του και άλλωστε δεν έχει εξοχικό. Ο τρίτος ο καλύτερος κοιτάει την Αλαμάνα, αφού έχει έδρα πολύ πιο νότια.

3η Λύση: Αυτή η λύση, είναι συνδυασμός των δύο προηγουμένων και… Τι μου τσαμπουνάς χριστιανέ μου. Μια κουβέντα έκανα. Τη κατάσταση τη ξέρω καλύτερα από σένα. Μα σου έκανα μία ανάλυση του προβλήματος και σου παρουσίασα τις 3 λύσεις για να επιλέξουμε την καλύτερη. Όπως τότε στη Σχολή Πολέμου, όταν κάναμε Εκτίμηση Τακτικής Καταστάσεως. Άσε με. Άσε με να χαρείς γιατί πνίγομαι στη δουλειά. Άκου Σχολή Πολέμου! Έτσι είναι αν έτσι νομίζετε (και πάλι ο Σαίξπηρ), της απαντώ. Ρε δε μας παρατάς. Άντε μπράβο. Οπότε δεν κρατήθηκα και φώναξα: Στεφάνι φύγε. Κρατάω ... «μαχαίρι» (Γιώργος Φούντας)...

Τακτική Γενική Συνέλευση των μελών του Συνδέσμου μας κατά το άρθρο 20 του Καταστατικού του ΣΕΕΘΑ.

την 23η Ιανουαρίου 2017

ημέρα Δευτέρα και ώρα 18.00 θα λάβει χώρα στο Αμφιθέατρο του Πoλεμικού Μουσείου Αθηνών (οδός Ριζάρη 2 και Βασ. Σοφίας).

Τακτική γενική Συνέλευση των μελών του Συνδέσμου μας. Υπενθυμίζεται ότι θα διεξαχθούν και αρχαιρεσίες για την ανάδειξη του νέου ΔΣ και της νέας εξελεγκτικής επιτροπής για την τριετία 2017-2020. Παρακαλούμε για την έγκαιρη οικονομική τακτοποίηση των μελών του ΣΕΕΘΑ και την παρουσία όλων στην Συνέλευση.

80

Το Βιβλίο ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ανπτχου (ΥΓ) ε.α.

Η ιστορία του Υγειονομικού της Πολεμικής Αεροπορίας Παρουσίαση υπό κ. Ζαφείρη Ταμπακίδη, Απτρχου (Ι) ε.α., Αντιπροέδρου ΣΕΕΘΑ

Π

ρ όκει ται για την 4η έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου, μέσα σε 4 χρόνια, ο τίτλος του οποίου εύγλωττα περιγράφει το αντικείμενο που πρα γμα τεύε ται. Αυτό δείχνει ταυτόχρονα αφενός την θερμή αποδοχή από το βιβλιόφιλο κοινό και αφετέρου την διαπίστωση της πτωχείας προηγούμενης βιβλιογραφίας, δεδομένου ότι ελάχιστα αντίστοιχα πονήματα είδαν το φως της δημοσιότητας. Ο συγγραφέας, παρότι ιατρός στην ειδικότητα, κατορθώνει και δίδει, περιληπτικά μεν αλλά με σαφήνεια και ουσία, μία συνοπτική ιστορία της Π.Α., αφηγούμενος παράλληλα και την δημιουργία της Υγειονομικής Υπηρεσίας (Υ.Υ.) της Π.Α. από τα σπάργανά της, περνώντας στην εφηβεία της, μετά στην ενηλικίωσή της και φθάνοντας πλέον στις ημέρες μας, όπου ο αναγνώστης δύναται πλήρως να αντιληφθεί το τιτάνιο έργο, που συνετελέσθει στα 100 έτη που μεσολάβησαν. Εάν μάλιστα δεν είναι και σχετικός με την ιστορία της Π.Α. τότε του δίδεται μία καλή ευκαιρία να την μάθει ευχά-

ριστα και ακόπως. Η αφήγηση ξεκινά με τις πρωτόλειες προσπάθειες των αρχικών ηγητόρων της Στρατιωτικής (Σ.Α.) και Ναυτικής Αεροπορίας (Ν.Α.), να στελεχώσουν τους Οργανισμούς που προΐσταντο, έστω και υποτυπωδώς, με κάποιο ιατρικό προσωπικό ενώ η αφήγηση συνεχίζεται με όσα μεσολάβησαν μέχρι την σύσταση της ενιαίας Π.Α. Είναι παρήγορο το γεγονός ότι όσες σκληρές προσπάθειες έγιναν για την συγχώνευση των Σ.Α. και Ν.Α., παρόμοιες έγιναν αφενός για την συγχώνευση των αντίστοιχων Υγειονομικών Υπηρεσιών και αφετέρου για την δομική βελτίωση της κοινής πλέον Υ.Υ. Συνεχίζεται με την εξιστόρηση της σύστασης του πρώτου νοσοκομείου της Π.Α. στην Αίγυπτο, το 1942, με την δημιουργία ενός αντίστοιχου στην Αθήνα το 1945, όταν η πατρίδα απελευθερώθηκε 6 μήνες νωρίτερα και τέλος περιγράφει εναργώς, ανά συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα, την παράλληλη πορεία προόδου της Π.Α. γενικότερα και του Γενικού Νοσοκομείου Αεροπορίας (ΓΝΑ), ειδικότερα, φθάνοντας πλέον μέχρι την σήμερον. Επειδή όμως η φύση του αεροπορικού Όπλου περιέχει εγγενή στοιχεία διαφορετικότητος από την κλασική ιατρική (τουλάχιστον για το ιπτάμενο προσωπικό), δε νοείται υγειονομική υποστήριξη αυτών, χωρίς την δημιουργία και εξέλιξη ενός σύγχρονου πάντα (με τα εκάστοτε δεδομένα της εποχής) Κέντρου Αεροπορικής Ιατρικής (Κ.Α.Ι.). Στις τελευταίες σελίδες λοιπόν του υπόψη βιβλίου, αναφέρεται και το χρονικό σύστασης αυτού το 1957, ενώ λίγο προ του τέλους περιγράφεται και το ιστορικό δημιουργίας - λειτουργίας της Ανωτάτης Υγειονομι-

κής Επιτροπής Αεροπορίας (ΑΥΕΑ) το 1931, η οποία όμως αργότερα μετωνομάσθει σε ΑΑΥΕ. Αυτό που χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο πόνημα είναι η διάσωση των ονομάτων πολύτιμων σκαπανέων του χώρου, οι οποίοι εισπράττουν, τουλάχιστον, την αναγνώριση των νεωτέρων για τις άδολες και πέραν του καλώς εννοούμενου καθήκοντος προσπάθειές τους, για την οργάνωση και λειτουργία της Υ.Υ. της Π.Α. Διαφορετικά, θα παρέμεναν στην ανωνυμία, χωρίς να τους αποδίδεται η πρέπουσα τιμή, έστω ονομαστικά. Θα ήταν έτσι οι ανώνυμες υπάρξεις τους μία ακόμη πρόσθεση στους Αγνώστους Στρατιώτες της Ελλάδος, οι θυσίες και αγώνες των οποίων, ουσιαστικά, δημιούργησαν ή διέσωσαν την ένδοξη αυτή χώρα. Αυτό όμως που χαρακτηρίζει τον συγγραφέα, ως άνθρωπο, δεν είναι μόνον η αναγνώριση της βοήθειας που εισέπραξε για την συγγραφή του εν λόγω βιβλίου από κάποιους¨ είναι και η αρετή της διαχρονικής εκτίμησης, σεβασμού και αναγνώρισης συναδέλφων του, όχι μόνο για την επιστημονική τους συμβολή και συμβουλή στην ιατρική του σταδιοδρομία αλλά και για την ανθρώπινη, φιλική, άδολη, καίρια, δίκαιη και συντροφική συμπεριφορά που ένοιωσε ότι έλαβε, από όσους αναφέρει ονομαστικώς, με μία συγκίνηση που «αιωρείται» στην τελευταία σελίδα και γίνεται αντιληπτή από τον «υποψιασμένο» αναγνώστη. Οι επιθυμούντες μπορούν να το προμηθευτούν από το βιβλιοπωλείο των Εκδόσεων, «Μουγιακάκος» (Αθήνα, Λεωφόρος Βουλιαγμένης 329 και Τριζονίων 11, Ηλιούπολη – ΤΚ 16346τηλ 210 9704300), αλλά και στα περισσότερα βιβλιοπωλεία της χώρας μας. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

81 ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΣ

Ο αγροφύλακας που έγινε θρύλος Παρουσίαση Βιβλίου υπό του κ. Χρήστου Μπολώση, Υπτγου ε.α. ΓΓ/ΣΕΕΘΑ

Α

υτόν τ ο ν τί τλο είχε το βιβλίο του κ. Βαγγέλη Παπαχρήσ του, που μου χάρισε ο φίλος μου Χρήστος Λιώλης, εγγονός του ήρωα του βιβλίου. Πρόκειται για μία «ιστορική νουβέλα», στην οποία σκιαγραφείται η ζωή του Θύμιου Λιώλη. Ενός ακτήμονα αγρότη από την Κρανιά της Βορείου Ηπείρου, που ξεκίνησε την δράση του ως ένας απλός αγροφύλακας, για να συνεχίσει ως ένας άξιος Οπλαρχηγός Πρώτης Τάξεως, μαχητής της ελευθερίας που πέθανε 82 ετών πια, ξεχασμένος και πάμπτωχος στο Κρατικό Νοσοκομείο Αθηνών, το 1961. Η δράση του ήρωα ξεκινάει, κάπου λίγο πριν το 1900, όταν ο τότε Μαχμούτ, ο Αγάς της Κρανιάς, για να τον πάρει με το μέρος του, τον διορίζει «μπεξή», δηλαδή Αγροφύλακα, πράγμα το οποίο φυσικά και δεν κράτησε πολύ, αφού ο Θύμιος εκτέλεσε τον Μαχμούτ, όταν αυτός ατίμασε την γυναίκα του καλύτερού του φίλου. Από τότε αρχίζει η επική δράση του «Αγροφύλακα Θύμιου», η οποία θα «ακουμπήσει» όλη την σύγχρονη ιστορία μας. Στον Μακεδονικό Αγώνα, στους Βαλκανικούς Πολέμους, στον Ελληνοϊταλικό και Ελληνογερμανικό πολέμους, καθώς και στην μετέπειτα περίοδο, ο «Αγροφύλακας Θύμιος», έδωσε το πρωταγωνιστικό παρόν. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

Ανακοίνωση ΣΕΕΘΑ Ο ΣΕΕΘΑ ευχαριστεί ιδιαίτερα τα μέλη και τους Φίλους μας, οι οποίοι μέχρι τώρα συνέβαλαν στην επικαιροποίηση των τηρημένων στοιχείων αποστολής του περιοδικού μας, μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (e-mail). Παράλληλα επιθυμούμε να παρακαλέσουμε όλους τους αποδέκτες του παρόντος τεύχους σε έντυπη μορφή, για την επικαιροποίηση ή επιβεβαίωση των στοιχείων που τηρούνται από εμάς και αφορούν το αρχείο ταχυδρομικής αποστολής των τευχών μας. Τούτο είναι τελείως απαραίτητο ώστε να αποφευχθεί η αποστολή τευχών του περιοδικού σε λάθος διεύθυνση, αλλά και για την ενημέρωση των τηρουμένων από εμάς στοιχείων. Προς τούτο παρακαλούμε για την αποστολή σημειώματος, με το Ονοματεπώνυμο του Μέλους ή του Φίλου μας, την Διεύθυνση αποστολής του περιοδικού (πχ Οδός …. Αριθμ…ΤΚ…. Περιοχή και Πόλη), του τηλεφώνου επικοινωνίας μας και της διεύθυνσης ηλεκτρονικού ταχυδρομείου εφόσον διατίθεται (Ε-mail).

Tηλέφωνα Επικοινωνίας ΣΕΕΘΑ: 210- 2796556 ή 210 – 8811853 (Εργάσιμες ημέρες και ώρες).

Διεύθυνση: Σύνδεσμος Επιτελών Εθνικής Άμυνας (ΣΕΕΘΑ)

Κτίριο ΣΕΘΑ Οδός Μουστοξύδη 6, ΤΚ 11362, Πεδίον Άρεως, Αθήνα.

E-mail: hndc5@otenet.gr και hndc55@yahoo.gr

Ο συγγραφέας κ. Παπαχρήστου σημειώνει στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του: «Η πίστη και η αγάπη του στο Θεό, η αγάπη μέχρι θυσίας για την Πατρίδα – Ελλάδα, η αφοσίωση στη ιδιαιτέρα του πατρίδα, φάροι ζωντανοί στη ζωή του. Τέτοιους άντρες έβγαλε η φυλή μας. Επιφανείς. Περήφανους και αλύγιστους. Που και με κομμένα πόδια δεν λύγισαν». Το σχετικά μικρό βιβλίο, που σήμερα παρουσιάζουμε, είναι ένα εγχειρίδιο

πατριωτισμού, που πρέπει να διαβάσουν όλοι για να μάθουν, όσοι βέβαια δεν το γνωρίζουν, ότι οι Έλληνες μπορούν να αντεπεξέλθουν σε δυσκολίες, που μπροστά τους οι σημερινές, φαντάζουν σχεδόν παιδικές χαρές. Οι επιθυμούντες μπορούν να προμηθευτούν το βιβλίο στα περισσότερα βιβλιοπωλεία της χώρας μας ή με επικοινωνία απ’ ευθείας με το συγγραφέα στο τηλέφωνο 6974045203.

82

ΤΑ ΝΕΑ ΤOΥ ΣΥΝΔΕΣΜOΥ ΜΑΣ

ταδρομέων και Ιερολοχιτών», «Σύνδεσμος η Αμάλθεια», «Φλόγα της Μακεδονίας», «Νέα του Σ.Α.Σ», «Πυροβολητής», «Ωλενος», «Προβληματισμοί», «Βορειοηπειρωτικόν Βήμα», «Ο Λόγιος ΠΑΝ», «Ιππικό Τεθωρακισμένα», «Στρατιωτική Επιθεώρηση», «Αεροπορική Επιθεώρηση».

Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2016 – Επιμελείται η Γενική Γραμματεία του ΣΕΕΘΑ

1. Δραστηριότητες

τικό Μουσείο της Ελλάδος για την προβολή του ιστορικού ντοκιμαντέρ με τίτλο «ΟΛΚΑΣ ΙΙ: Ταξιδεύοντας από και προς το Βυζάντιο. Μεσαιωνικά λιμάνια από τον Εύξεινο Πόντο στην Ανατολική Μεσόγειο», στο πλαίσιο του εορτασμών για τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Α. ΤΕΛΕΤΕΣ - ΕΝΗΜΕΡΩΣΕΙΣ

Κατόπιν προσκλήσεων ο Πρόεδρος και Μέλη του Δ.Σ. Σ.Ε.ΕΘ.Α. παρέστησαν στις ακόλουθες τελετές: Tην 26η Αυγούστου 2016, στην τελετή στην τελετή παραλαβής και παράδοσης της ΛΑΕΔ, παρουσία του ΑΝΥΕΘΑ κ. Βίτσα Δημητρίου.

Tην 28η Σεπτεμβρίου 2016, στην τελετή στην έναρξης των μαθημάτων της 7ης Σειράς ΔιΜα, που πραγματοποιήθηκε στη ΣΕΘΑ. Β. ΗΜΕΡΊΔΕΣ - ΟΜΙΛΊΕΣ-ΕΠΙΣΚΈΨΕΙΣ – ΛΟΙΠΈΣ ΕΚΔΗΛΏΣΕΙΣ

Κατόπιν προσκλήσεων ή προγραμματισμού δραστηριοτήτων ΣΕΕΘΑ, ο Πρόεδρος και Μέλη του Δ.Σ. Σ.Ε.ΕΘ.Α. παρέστησαν στις ακόλουθες εκδηλώσεις: Την 23η και 24η Σεπ 2016 στο Ναυ-

2. Εκδόσεις

3. Οικονομικές Ενισχύσεις

Τα κάτωθι Μέλη και Φίλοι του Συνδέσμου, πλέον της ετήσιας συνδρομής τους, προσέφεραν και τα αναγραφόμενα χρηματικά ποσά προς ενίσχυση της εκδόσεως των «Εθνικών Επάλξεων»:

Καραμεσίνης Μιχαήλ................... 10 €

Μπελεγράτης Κωνσταντίνος.... 15 €

Στίγκας Νικόλαος.......................... 30 €

Τασιόπουλος Δημήτριος............ 10 €

ΠΕΡΙΟΔΙΚΆ - ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ

Παρελήφθησαν από τον Σύνδεσμο τα παρακάτω, περιοδικά, εφημερίδες ή άλλες παρόμοιες εκδόσεις, για τις οποίες ο ΣΕΕΘΑ εκφράζει ιδιαίτερες ευχαριστίες: «Λιμενικά Χρονικά» τριμηνιαία έκδοση της Ένωσης Αποστράτων Αξκών Λιμενικού Σώματος, «Εθνική Ηχώ», «Καστέλλα», «Συμιακόν Βήμα», «Τα Νέα της Λέσχης κα-

Παρελήφθη το υπ’ αριθμ. 177, πόνημα του κ. Ευθυμίου Παπαπαναγιώτου, που αναφέρεται στα «Εθνικά Θέματα της Ελλάδος».

Οι συνδρομές και οι οικονομικές ενισχύσεις για τον Σύνδεσμο μπορούν να κατατίθενται στον τραπεζικό λογαριασμό

Eurobank 0026-0255-30-0101247138 ΙΒΑΝ: GR 4202602550000300101247138 ή στα Γραφεία του ΣΕΕΘΑ

Συνεργασία µε µοναδικά προνόµια για τα στελέχη των Ενόπλων ∆υνάµεων. Η Τράπεζα Πειραιώς και το Υπουργείο Εθνικής Άµυνας προσφέρουν αποκλειστικά σε εσάς, τα στελέχη των Ενόπλων ∆υνάµεων και τις οικογένειές σας, µια σειρά από προνόµια σε τραπεζικά προϊόντα και υπηρεσίες για να σχεδιάζετε το µέλλον σας µε αισιοδοξία. Επωφεληθείτε από προνοµιακή τιµολόγηση στη µισθοδοσία ή τη σύνταξή σας, σε προθεσµιακές καταθέσεις, δάνεια και στην πιστωτική σας κάρτα.

Tα προϊόντα και οι υπηρεσίες παρέχονται υπό τις ισχύουσες περιοριστικές διατάξεις στην κίνηση κεφαλαίων.

Μάθετε σήµερα περισσότερα στην Ειδική Γραµµή Τηλεφωνικής Εξυπηρέτησης Τ. 210 38 98 999 ή στο www.piraeusbank.gr/ypetha