Εθνικές Επάλξεις. Τεύχος 107 (Ιανουάριος-Μάρτιος 2014) by Apostolos

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ • AP. TEYX. 107 • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

ΑΙΓΑΙΟ

ΔΙΕΥΘ. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ: KTIPION ΣXOΛHΣ EΘNIKHΣ AMYNHΣ ΠEΔION APEΩΣ • 113 62 AΘHNAI

Πυθαγόρας

Ιπποκράτης

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

ΒΡΑΒΕΙΟ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

ΤΡΙMHNIAIA ENHMEPΩTIKH EKΔOΣH ΣYNΔEΣMOY EΠITEΛΩN EΘNIKHΣ AMYNHΣ • ETOΣ 21 ο • AP. TEYX. 107 • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

>> KΥΡΙΟ ΑΡΘΡΟ

Εθνική Άμυνα και Παιδεία

“Μητρός τε και πατρὸς και των άλλων προγόνων απάντων τιμιώτερόν εστίν η Πατρὶς και σεμνότερον και αγιώτερον και εν μείζονι μοίρα και παρα θεοίς και παρ᾿ ανθρώποις τοις νουν έχουσι.” Σωκράτης

έννοια τής «Εθνικής Άμυνας» είναι μια σύνθετη έννοια που περιλαμβάνει κάθε μορφή υπεράσπισης ενός έθνους, έναντι επιβουλών και διεκδικήσεων που – άμεσα ή έμμεσα– απειλούν την ύπαρξη, την επιβίωση και την ακεραιότητά του. Κάθε αντίσταση και αγώνας, ένοπλος ή ηθικός, εναντίον έμπρακτης ή επαπειλούμενης αμφισβήτησης των κυριαρχικών δικαιωμάτων, τής ελευθερίας και τής αξιοπρέπειας ενός έθνους, συνιστά ότι ονομάζουμε Εθνική Άμυνα. Δεν είναι τυχαίο ότι η έννοια τής άμυνας έχει συνδεθεί µε την έννοια τού έθνους, αφού αναλαμβάνεται και ασκείται κυρίως από τις Ένοπλες Δυνάμεις μιας χώρας, για να διαφυλαχθούν τα ιερά και τα όσια τα οποία συνιστούν ένα έθνος: η πατρίδα, η θρησκεία, η οικογένεια, οι θεσμοί, η ελευθερία, η δημοκρατία, η παιδεία, ο πολιτισμός. Επιπλέον, η Εθνική Άμυνα αποτελεί πρωτεύοντα συντελεστή της εθνικής ισχύος, ο οποίος εγγυάται τα εθνικά συμφέροντα και προσδιορίζει το γεωπολιτικό δυναμικό και το διεθνές κύρος της χώρας. Για τους λόγους αυτούς η διαφύλαξη της ακεραιότητας και των συμφερόντων του έθνους αποτελεί εθνική υπόθεση και ορθά έλαβε τον τίτλο Εθνική Άμυνα. Βασικός παράγοντας της δομής της Εθνικής Άμυνας και πολλαπλασιαστής της στρατιωτικής ισχύος, είναι η ποιότητα και το ηθικό του ανθρώπινου δυναμικού των ΕΔ. Προς τούτο το εμπλεκόμενο προσωπικό απαιτείται να έχει υψηλού επιπέδου ψυχικά, πνευματικά και σωματικά προσόντα, προκειμένου να δύναται να ανταποκριθεί στις αντίξοες συνθήκες και τις κρίσιμες καταστάσεις, οι οποίες θέτουν σε κίνδυνο όχι μόνο την σωματική ακεραιότητα, αλλά και αυτή ακόμη την ανθρώπινη ζωή. Με αυτά τα δεδομένα είναι προφανές, ότι η Εθνική Άμυνα δεν επιτυγχάνεται με μια απλή λογιστική διαδικασία και πρακτική, αλλά μέσω μιας, πολυσύνθετης κινητοποίησης και συνεργασίας των φορέων και των πολιτών του κράτους. Στηρίζεται σε ιδανικά και αξίες, οι οποίες πηγάζουν από την ιστορία, τον πολιτισμό και τις παρακαταθήκες του έθνους. Αυτό ακριβώς αποτελεί την ικανή και αναγκαία συνθήκη για την επίτευξη μιας αξιόπιστης εθνικής άμυνας. Το στρατιωτικό προσωπικό μαχόμενο (όταν απαιτηθεί), για ιδανικά και αξίες αισθάνεται εθνική υπερηφάνεια και ταυτόχρονα διακατέχεται από υψηλό φρόνημα και θέληση για την εκτέλεση του καθήκοντος προς την πατρίδα. Είναι προφανές, ότι η εθνική άμυνα είναι ευθέως ανάλογη με την ποιότητα της παιδείας και της εκπαίδευσης. Η παιδεία είναι μια σοβαρή εθνική υπόθεση με την οποία γαλουχούνται οι νέοι στα νάματα των ακατάλυτων και διαχρονικών αξιών του έθνους, γεγονός που τους καθιστά υπευθύνους και ικανούς πολίτες για να επιτελέσουν το εθνικό τους χρέος όταν απαιτηθεί.

Το κορυφαίο έργο της παιδείας είναι να διαπλάθει τη νέα γενιά, ώστε να αποκτά ελληνική συνείδηση μέσα από τη γνώση της εθνικής ιστορίας, του πολιτισμού και των αναλλοίωτων αξιών του ελληνισμού. Με αυτόν τον τρόπο η παιδεία σφυρηλατεί την ψυχή των νέων και τους καθιστά κοινωνούς του ένδοξου παρελθόντος και ικανούς να συμβάλλουν αποτελεσματικά στην Εθνική Άμυνα, όταν απαιτηθεί και η πατρίδα σημάνει προσκλητήριο. Παράλληλα αποκτούν πρότυπα, τα οποία σηματοδοτούν την προσωπική τους πορεία και τους καθιστούν φορείς του μεγαλείου της Ελλάδας και συνειδητούς υπερασπιστές των ιερών και των οσίων του έθνους. Η ιστορία και ο πολιτισμός διαμορφώνουν την ταυτότητα του έθνους και των πολιτών, ενώ παράλληλα προσδιορίζουν και προδιαγράφουν το μέλλον τους. Είναι σαφές ότι σταθερές και αδιαπραγμάτευτες αξίες είναι η φιλοπατρία, η πίστη στο θεό, η αγωνιστικότητα, η φιλοτιμία, η εθνική ενότητα και το εθνικό φρόνημα. Οι νεφελώδεις ιδεολογικές αντιλήψεις και οι μηδενιστικές ανατροπές, δεν συνεισφέρουν θετικά στην υπόθεση της Εθνικής Άμυνας, αλλά αρνητικά. Από τα ανωτέρω προκύπτει, ότι ο ρόλος της παιδείας είναι σημαντικός και καθοριστικός για την επιβίωση και την πρόοδο του έθνους. Εθνική Άμυνα και παιδεία, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες και συνυπάρχουν σε όλη τη μακραίωνα ιστορική πορεία του έθνους μας. Ο ιστορικός βίος τής χώρας δίδει ένα εναργές παράδειγμα τής θέσης αυτής, όταν κατά τη διάρκεια των 400 χρόνων της Τουρκοκρατίας, τα κρυφά σχολειά διαπαιδαγώγησαν το υπόδουλο έθνος μας και διατήρησαν ζωντανό το όραμα της ελληνικής επανάστασης, ενώ παράλληλα δημιούργησαν φλογερούς πατριώτες και αδάμαστους πολεμιστές. Η εξασθένηση και η αποστέωση της ελληνικής παιδείας από το ένδοξο ιστορικό παρελθόν και τις εθνικές παρακαταθήκες, δεν προετοιμάζει επαρκώς σε ηθικό και πνευματικό επίπεδο τις επερχόμενες γενεές, προκειμένου να αντιληφθούν την έννοια του καθήκοντος προς την πατρίδα. Το έθνος μας αντιστάθηκε και επιβίωσε σε απειλές, διωγμούς, γενοκτονίες και εκπατρισμούς, διότι διατήρησε την ελληνική συνείδηση, την ενότητα και το αίσθημα ευθύνης. Η υπάρχουσα γεωπολιτική αστάθεια στην ΝΑ Ευρώπη και τη Μεσόγειο, σε συνδυασμό με τις υφιστάμενες προκλήσεις και απειλές εναντίον της πατρίδας μας, επιβάλλουν την ανάγκη διατήρησης ή βελτίωσης όπου απαιτείται της εθνικής μας ισχύος και διαμόρφωσης μιας αξιόπιστης εθνικής άμυνας, η οποία θα εγγυάται τα εθνικά μας συμφέροντα αλλά και τα κυριαρχικά μας δικαιώματα. Το Διοικητικό Συμβούλιο

Στη διεύθυνση www.seetha.gr υπάρχει ανανεωμένος ιστότοπος του Συνδέσμου στον οποίο έχουν αναρτηθεί παλαιότερα τεύχη των Εθνικών Επάλξεων σε μορφή PDF ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

4 ΓPAΦEIA: KTIPION ΣXOΛHΣ EΘNIKHΣ AMYNHΣ ΠEΔION APEΩΣ 113 62 AΘHNAI THΛ./FAX: 210-88.11.853 E-mail: seethaee@gmail.com http://www.seetha.gr IΔIOKTHTHΣ: Σ.E.EΘ.A. Εκδότης: Λάμπρος Καζάκος, Αντιστράτηγος ε.α. Πρόεδρος Δ.Σ. του Συνδέσμου Διευθυντής και Πρόεδρος της Συντακτικής Eπιτροπής: Εμμανουήλ Καναβάκης, Αντιστράτηγος ε.α. Mέλη της Συντακτικής Eπιτροπής: Δημήτριος Φράγκου Αντιστράτηγος ε.α. Ιωάννης Καρμίρης Υποστράτηγος ε.α. Σπύρος Μπελεγράτης Υποστράτηγος ε.α. Kωνσταντίνος Zαχαράκης, Yποστράτηγος Xωρ. ε.α. Συνδρομές: Προαιρετικές προς τον Σ.E.EΘ.A. για τις «ΕΘΝΙΚΕΣ EΠAΛΞEIΣ» Eπιμέλεια: «Ηλιαία» Yψηλάντου 25 - 106 75 Aθήνα Τηλ./Fax.: 210-72.18.223 E-mail: iliea@otenet.gr Εκτύπωση: Τυπογραφείο Ελληνικού Στρατού Tο δημοσιευόμενα κείμενα εκφράζουν απόψεις των συγγραφέων. H χρησιμοποιούμενη γλώσσα είναι της επιλογής των συγγραφέων, ενώ η εν γένει εικονογράφηση γίνεται με μέριμνα του περιοδικού. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση άρθρων των «Εθνικών Επάλξεων» με την προϋπόθεση αναγραφής της πηγής

Στο εξώφυλλο: Η αθηναϊκή τριήρης «Ολυμπιάς» του Ελληνικού Π.Ν. στο Αιγαίο. Επίσης ο φιλόσοφος, Πυθαγόρας ο Σάμιος και ο πατέρας της ιατρικής Ιπποκράτης ο Κώος.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΥΡΙΟ ΑΡΘΡΟ:

Εθνική Άμυνα και Παιδεία.....

«..Είναι προφανές, ότι η εθνική άμυνα είναι ευθέως ανάλογη με την ποιότητα της παιδείας και της εκπαίδευσης. Η παιδεία είναι μια σοβαρή εθνική υπόθεση με την οποία γαλουχούνται οι νέοι στα νάματα των ακατάλυτων και διαχρονικών αξιών του έθνους...». ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

Γεωστρατηγικές Εξελίξεις κατά την Κλασσική Περίοδο και η Σύγχρονη Πραγματικότητα....

Υπό Δρ κ. Εμμανουήλ Μικρογιαννάκη, Καθηγητού Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών «...Το «επ’ Ανταλκίδου» κατήντησε να σημαίνει κάθε επονείδιστη ειρήνη, η οποία, αν και είναι ολέθρια, επικροτείται με ενθουσιασμό. Θα προσέθετα υπό μορφήν σημειώσεως ότι το «επ’ Ανταλκίδου» ως όρος δεν έχει σημασία χρονική. Ο Ανταλκίδας δεν υπήρξε επώνυμος άρχων ούτε στην Σπάρτη ούτε αλλού. Είναι λάθος να τον δούμε ως χρονικό σημείο. Είναι απλώς επώνυμος μιας γενικής αρχής, ενός δόγματος...».

Αιγαίο: Βασικός Πυλώνας της Σύγχρονης Ελλάδος και Διαχρονικό Πεδίο Γεωπολιτικών Τριβών...

Υπό των Δρ κ. Σιούσιουρα Πέτρου και Δρ κ. Δαλακλή Δημητρίου «...Η ιστορία του ελληνισμού είναι στενά συνυφασμένη με τη θάλασσα· πρωτίστως δε του Αιγαίου Πελάγους, η επίδραση του οποίου υπήρξε καθοριστική για τη διαμόρφωση της ευρύτερης ιστορικής πορείας των Ελλήνων...».

Όταν ο …Νεάντερταλ «έκοβε βόλτες» στο Αιγαίο….................

Το Αιγαίο και η Ελληνική Π.Α. ................

Υπό κ. Ευαγγέλου Γεωργούση, Αντιπτέραρχου (Ι) ε.α «...Την ‘’Ασπίδα’’ και το αγχέμαχο ξίφος, όλα αυτά τα χρόνια κρατούσε και κρατά στιβαρά ο Στρατός στα νησιά μας. Το ‘’Δόρυ’’, με ναυτική παράδοση, ικανότητα και τόλμη χειρίζεται το Π.Ν. Όμως την πρώτη γεύση εθνικής θέλησης και ικανότητας, οι προκαλούντες στο Αιγαίο, την έχουν πάρει και θα συνεχίσουν να την αισθάνονται, από το ‘’Τόξο’’ της Ελληνικής Π.Α...» διπλωματικο περισκοπιο

Η αμερικανική στρατηγική αναπροσαρμογή... Υπό κ. Γεωργίου Ε. Σέκερη, πρέσβεως ε.τ.

«...Η αντίληψη συνεπώς ότι οι ΗΠΑ επιστρέφουν στον προ του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου απομονωτισμό τους είναι ανακριβής. Τουλάχιστον δε υπερβολική είναι η εκτίμηση ότι το αυξημένο ενδιαφέρον τους για τις ασιατικές εξελίξεις σημαίνει ότι γυρίζουν την πλάτη στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή...». ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΗΣ

Παράδοση – Παραλαβή Διοικήσεως........ Ημερησία Διαταγή Απερχομένου Διοικητού ΣΕΘΑ Αντγου Γεωργίου Μπαρκούκη......... Ημερησία Διαταγή Παραλαμβάνοντος Διοικητού ΣΕΘΑ Αντγου Ανδρέα Ηλιόπουλου......

31 33

«...Η Σχολή αποτελεί το τελευταίο και υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης, σε θέματα Άμυνας, Διεθνούς Ασφάλειας και Εθνικής Στρατηγικής και δημιουργεί ηγέτες που έχουν την δυνατότητα να λειτουργούν και να σκέπτονται δημιουργικά σε ένα απρόβλεπτο και ιδιαίτερα περίπλοκο περιβάλλον...».

Υπό κ. Γιώργου Λεκάκη, Ιστορικού, Συγγραφέα «...Θυμίζω πως στην Πολιόχνη Λήμνου έχει ευρεθεί και η αρχαιότερη Βουλή στον κόσμο, που ανάγεται στην νεολιθική εποχή! Επίσης, παλαιολιθικός οικισμός με σωρεία ευρημάτων και ανθρώπινων σκελετών ευρέθη και στο Αγαθονήσι...»

Αιγαίο. Η πηγή της ελληνικής θαλασσίας ισχύος.................................

Υπό υ κ. Ιωάννη Παλούμπη, Αντιναυάρχου «...Το ελληνικό Ναυτικό δεν θα λείψει και δεν θα μπορούσε άλλωστε να λείψει, από τις θάλασσες της Μεσογείου, τις ίδιες θάλασσες που διέσχιζε πριν από 3.500 χρόνια με κουπιά και πανιά. Η παρουσία σήμερα σ’ αυτές τις περιοχές απειλούμενων τμημάτων του ελληνισμού, αυξάνει την υποχρέωση του Ναυτικού και καθιστά βαρύτερη την εθνική ευθύνη για όλους μας...»

ΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ 17ης ΜΑΡΤΙΟΥ 2014

Το Μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι εξελίξεις-προκλήσεις σε Αν. Ευρώπη και Μεσόγειο..................

34 Ομιλία Προέδρου ΣΕΕΘΑ........................ 35 Υπό κ. Λάμπρου Καζάκου, Αντιστρατήγου ε.α. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

5 Εισήγηση συντονιστού ................................................

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Υπό κ. Σπυρίδωνος Μπελεγράτη, Υπτγου ε.α., Μέλους του ΔΣ ΣΕΕΘΑ

Περί Εθνικής «Ευδαιμονίας»: Μια φιλοσοφική προσέγγιση.

Ευρωπαϊκή Ένωση σημερινές αρμοδιότητες, μελλοντικές προοπτικές........................................................

Υπό κ. Παναγιώτη Κ. Δαμάσκου, Δρ. Φιλοσοφίας, Καθηγητού ΣΑΕΑ

Υπό κ. Παναγιώτη Ε. Αλεβαντή, στελέχους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «...Η ΕΕ συμβάλλει επίσης στην οικοδόμηση ενός ασφαλούς κόσμου. Σύμφωνα με την Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ) που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ΚΕΠΠΑ, η ΕΕ διεξάγει πολιτικές και στρατιωτικές αποστολές παγκοσμίως...».

«...Ο ηθικός σύνδεσμος ο οποίος υπάρχει μεταξύ του ηγήτορος και του μαχητή της ελευθερίας επιτρέπει την ανάπτυξη τόσο της εμπιστοσύνης μεταξύ των όσο και στη δημιουργία θέλησης που θα οδηγήσει στο αποκορύφωμα της προσπάθειας, με ακραίο αποτέλεσμα την απάρνηση του ίδιου του εαυτού και την προσφορά του, αν χρειαστεί, προς την θελημένη θυσία...».

50 χρόνια Εθνική Φρουρά. 1964 - 2014........

Το ιστορικό μιας προαναγγελθείσας κρίσης: Οι χώρες του ευρωπαϊκού νότου σε μια ατελή οικονομική ένωση..............................

Ο Aγροτικός Τομέας της Ελλάδος στο Πλαίσιο του Ευρωπαϊκού και Διεθνούς Περιβάλλοντος.........................

Υπό κ. Νικολάου Κ. Μπαλτά, Καθηγητού Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών «...Συνεπώς, η ελληνική γεωργία πρέπει να προσαρμοσθεί στις αλλαγές της ΚΑΠ επωφελούμενη από τις θετικές πλευρές των εξελίξεων, δηλ. από τη στροφή προς την κατεύθυνση της στήριξης των εισοδημάτων εκείνων των αγροτών που πα ράγουν ποιοτικά προϊόντα με φιλικές προς το περιβάλλον πρακτικές ...»

Προοπτικές, όρια και προκλήσεις για την ΕΕ σε Ανατολική Ευρώπη και Μεσόγειο.......................................

Υπό Δρ κ. Κωνσταντίνου Φίλη, Διευθυντού του Τμήματος Μελετών - Ερευνών του ΙΔΙΣ «..Θεωρώ ότι υπάρχουν προοπτικές για τη χώρα μας, για να επιτελέσει έναν ρόλο σε αυτό που λέμε ασφάλεια τροφοδοσίας της Ευρώπης, τόσο ως δυνητικός προμηθευτής, όσο κυριότερα, αυτή τη στιγμή και σε πρώτη φάση, ως διαμετακομιστής...». ΠΟΛΙΤΙΚΟ & ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ

Ψυχογράφημα της ιδεολογίας του συντηρητισμού στην Τουρκία...............................................................

Υπό κ. Χρήστου Μηνάγια, Ταξίαρχου ε.α., γεωστρατηγικού αναλυτή και συγγραφέα «...Η ταχεία εξάπλωση του ισλαμικού ρεύματος αντιμετωπίζεται ως ένας παράγοντας ενδυνάμωσης της πολιτιστικής και κοινωνικής ισχύος της χώρας. Περαιτέρω θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι, ο κεμαλισμός και το πολιτικό Ισλάμ αποτελούν τις δύο όψεις ενός νομίσματος...» ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

ΤΕΧΝΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Βιώσιμη Ανάπτυξη μικρών νησιών Αιγαίου Πελάγους......

Υπό Δρ κ. Νικήτα Νικητάκου, Πλοιάρχου ΠΝ ε.α., Καθηγητού Πα/μίου Αιγαίου «...Η χρήση των ΑΠΕ θα μειώσει και την εξάρτηση της Ε.Ε. (κατ’ επέκταση των κρατών–μελών της) από τους εξωτερικούς παραγωγούς ενέργειας (πετρελαίου, φυσικού αερίου, κλπ.). Σε επίπεδο απασχόλησης, με την ανάπτυξη των μονάδων παραγωγής ΑΠΕ, θα αυξηθεί η απασχόληση και η οικονομία, καθώς θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας, ενώ παράλληλα θα αναπτυχθούν και υποβαθμισμένες περιοχές...». με ευθυμη ματια

Και γιατί όχι;… ........................................................... Υπό κ. Χρήστου Μπολώση, Υπτγου ε.α. – ΓΓ/ΣΕΕΘΑ

«Φιλοδώρημα προς τις Νέες Γενιές»................................

77 78

Υπό κ. Ευάγγελου Γεωργούση, Ανπτρχου ε.α. Μέλους ΔΣ ΣΕΕΘΑ Το Βιβλίο

Αντωνίου Σίμου: Όταν οι Έλληνες γράφουν ιστορία....................................... Παρουσίαση υπό κ. Μπολώση Χρ, Υπτγου ε.α, ΓΓ/ΣΕΕΘΑ

Υπό κ. Ζωνιά Ανδρέα Ανχου (ΠΖ), Ακολούθου Άμυνας της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ελλάδα

Υπό κ. Ναπολέοντος Μαραβέγια, Καθηγητού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών «...Η παρούσα κρίση αποτελεί μια ευκαιρία, αρκεί η εστίαση να είναι περισσότερο στην μακροπρόθεσμη αναμόρφωση της ελληνικής οικονομίας και λιγότερο στην επίτευξη άμεσων δημοσιονομικών στόχων. Αυτό βέβαια εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό και από τους ευρωπαίους εταίρους της χώρας, καθώς στο πλαίσιο των δανείων προς την Ελλάδα...»

Ζήση Αν. Μπέλλου: «Δυτικομακεδονικό Ημερολόγιο».................................. Επιμέλεια Κειμένου: Συντακτική Επιτροπή του Περιοδικού Ιωάννη Σιάτρα: «Οι ζημιές μας τα κέρδη τους»............................................... Παρουσίαση υπό κ. Σπυρίδωνος Μπελεγράτη, Υποστρατήγου ε.α.

79 79 80

81 Σημείωμα εκδότη........................................................ 82 ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ.....................................................

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

ΑΙΓΑΙΟ

Γεωστρατηγικές Εξελίξεις στο Αιγαίο κατά την Κλασσική Περίοδο και η Σύγχρονη Πραγματικότητα Υπό Δρ κ. Εμμανουήλ Μικρογιαννάκη, Καθηγητού Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

θάλασσα του Αιγαίου με το νησιωτικό του πλέγμα, εκτείνεται από την Θράκη έως την Κρήτη και από την παράκτια περιοχή της Δυτικής Μ. Ασίας, ως τις ακτές της Ανατολικής Ελλάδος. Η πολιτισμική σημασία του χώρου αυτού είναι μοναδική στη παγκόσμια ιστορία. Κατά την διακοσιετηρίδα του μεγάλου ελληνικού αποικισμού, 750-550 π.Χ., πολλές αποικίες απεστάλησαν από πόλεις του Αιγαίου, ιδίως από την Χαλκίδα και την Μίλητο, εντός του Αρχιπελάγους και εκτός αυτού (στην Σικελία και τον Εύξεινο Πόντο). Εδώ θα ασχοληθούμε με την Ιστορία του Αιγαίου ιδίως κατά την Κλασσική περίοδο, όχι μόνον για την μεγάλη πολιτική και πολιτισμική σημασία της, αλλά και διότι, όπως θα φανεί, τα πολιτικά και στρατιωτικής φύσεως προβλήματα στον τομέα του Διακρατικού δικαίου, παρουσιάζουν μεγάλη αναλογία μεταξύ της Αρχαιότητος και του παρόντος. Είναι ως να επαναλαμβάνεται ο Ελληνοπερσικός διάλογος ως Ελληνοτουρκικός τώρα. Το 499 π.Χ., την αυγή του πέμπτου αι., που είναι ο πιο πολυεδρικός και πολυδύναμος αιών της όλης Ιστορίας, οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικρασιατικής ακτής επανεστάτησαν κατά της Περσικής αρχής (499 π.Χ.). Πρωτοστάτησε στην εξέγερση η Μίλητος. Άρχισε τότε η μεγάλη Ιωνική επανάσταση, που γνώρισε πολλές φάσεις. Οι εξεγερθείσες πόλεις θα ήθελαν να έχουν τον πολιτειακό τύπο ζωής της Μητροπολιτικής Ελλάδος, ιδιαίτερα των Αθηνών, της πόλεως που είχε εισέλθει σε νέα τροχιά και πρωτοφανέρωτη πολιτειακή ζωή, με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένους. Το δημοκρατικό πολίτευμα που δειλά προβάλλει σαγηνεύει. Οι επαναστάτες εζήτησαν βοήθεια από τις πόλεις της Μητροπολιτικής Ελλάδος, αλλά βρήκαν ανταπόκριση μόνο από την Αθήνα και την Ερέτρια. Η Ιωνική επανάσταση κράτησε 5 χρόνια και έληξε άδοξα για τις Ελληνικές πόλεις με την ναυμαχία της Λάδης. Η περσική αρχή κατάλαβε ότι οι Ελληνικές πόλεις της Ιωνίας, η Δωδεκάπολις1, αλλά και οι Αιολικές και Δωρικές πόλεις, που τις εδόνη1 http://el.wikipedia.org/wiki/: Το Κοινό των Ιώνων (ή Ιωνική Δωδεκάπολη) ήταν μία ομοσπονδία των πόλεων της Ιωνίας. Σχηματίστηκε ως θρησκευτική ένωση αντίστοιχη με τις αμφικτυονίες της ηπειρωτι-

σε όλες ο επαναστατικός άνεμος, δεν θα έμεναν ήσυχες, όσο υπήρχε και τις εδελέαζε η πόλη των Αθηνών, η Μητρόπολη της Ιωνίας, όπως λεγότανε. Ο Πέρσης βασιλεύς, ο Δαρείος Α΄ πρώτα και μετά ο Ξέρξης, εξεστράτευσαν εναντίον του Ελληνικού χώρου φαινομενικά μεν για να τιμωρήσουν τους Αθηναίους και Ερετριείς, στην πραγματικότητα όμως απέβλεπαν στην υποταγή ολοκλήρου της Ελλάδος, που εκπροσωπούσε τότε την Ευρώπη. Η περσική αρχή απέβλεπε απώτερα στην δημιουργία πελωρίου κράτους που να μη έχει όρια. Ανεκτό γι αυτούς θα ήταν να συνορεύουν μόνο με τον αιθέρα του Διός. Επεδίωκαν οικουμενικό, παγκόσμιο κράτος (sine fine). Ήλθαν οι Πέρσες. Οι Έλληνες δέχθηκαν την πλημμυρίδα της Ασίας και έστησαν τρόπαια: του Μαραθώνος, της Σαλαμίνος, των Πλαταιών και της Μυκάλης. Απωθήθηκαν οι βάρβαροι και ελευθερώθηκαν οι Ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας. Με την επίθεση των Περσών και την απόκρουσή τους, διεφάνη η αναγκαιότητα να οργανωθούν οι Έλληνες μεθοδικότερα και να αποκτήσουν αξιομαχώτερη δύναμη, ώστε να μπορέσουν να αποκρούσουν νέα περσική επίθεση και ενδεχομένως να επιτεθούν οι ίδιοι εναντίον των Περσών. Οι Αθηναίοι, οι οποίοι έπαιξαν πρώτιστο ρόλο στην απόκρουση των Περσών και έδειξαν εξαίσια αυταπάρνηση, οργάνωσαν όλες τις νησιωτικές πόλεις και εκείνες των ακτών του Αιγαίου σε μία μεγάλη ναυτική συμμαχία, με έδρα την ιερά νήσο Δήλο. Οι Σπαρτιάτες εφάνησαν απρόθυμοι γι αυτό το εγχείρημα. Είναι «ενδημότατοι», κολλημένοι στη Λακωνία και απορροφημένοι στην φρούρηση των ειλώτων. Έτσι θα τους χαρακτηρίσουν κατά πρόσωπο οι Κορίνθιοι, προ της ενάρξεως του Πελοποννησιακού πολέμου. Οι Αθηναίοι αντιθέτως είναι «αποδημηταί».

κής Ελλάδας και κέντρο της είχε το Πανιώνιο, ιερό χώρο στην Μυκάλη αφιερωμένο στον Ελικώνιο Ποσειδώνα. Στο κοινό συμμετείχαν οι δώδεκα ισχυρότερες πόλεις των Ιώνων, η Μίλητος, η Μυούς, η Πριήνη, η Έφεσος, η Κολοφώνα, ή Λέβεδος, ηΤέως, οι Κλαζομενές, οι Ερυθρές η Φώκαια και οι νησιωτικές πόλεις Χίος και Σάμος. Για τον λόγο αυτόν ονομαζόταν και Ιωνική Δωδεκάπολη. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

συνοριακή τους γραμμή. Είναι ένα κρίσιμο σημείο της διακρατικής ζωής. Η διαχωριστική γραμμή που τις χωρίζει περνά από το βόρειο άκρο της Μ. Ασίας, από τις Κυανέες (νησιά ή πέτρες στη είσοδο του Ευξείνου Πόντου) και φθάνει στον Νότο (στην Φασηλίδα)2. Οι ακτές της Ιωνίας σε μεγάλο βάθος στην ενδοχώρα ανήκουν στην Αθηναϊκή συμμαχία, που προβάλλει ως κράτος των Αθηνών με τον ηγέτη της για αρκετό χρόνο, τον Περικλή. Είναι τόση η δύναμή της που σε μια κρίσιμη στιγμή της Αθηναϊκής ζωής θα διακηρύξει δια του Περικλέους (στον Επιτάφιο) ότι «πάσα γη εσβατόν», που σημαίνει «πατάμε ανεμπόδιστα σε οποιοδήποτε μέρος της οικουμένης».

Ελληνίδες Πόλεις στο κεντρικό τμήμα της Δυτικής Μικράς Ασίας κατά την κλασσική περίοδο (Δωδεκάπολις)

Δηλιακή συμμαχία που σχηματίσθηκε είναι γνωστή ως Δηλιακή ή Πρώτη Αθηναϊκή και παρουσιάζει τον χώρο του Αιγαίου ως ενιαία πολιτική ενότητα, ως κλειστό πολιτειακό σύστημα. Η συμμαχία αυτή άρχισε αμέσως μετά τα Μηδικά, το 478 π.Χ., και πέρασε πολλές φάσεις. Συμφωνήθηκε αρχικά όλες οι πόλεις να συνεισφέρουν πλοία ή χρήματα. Ο κατάλογος των μελών της συμμαχίας, που με επίμονες προσπάθειες κορυφαίων μελετητών γίνεται προσπάθεια να απαρτισθεί, περιλαμβάνει με ακρίβεια και το ποσόν που καθορίσθηκε να καταβάλλει κάθε πόλη (σε τάλαντα και δραχμές). Είναι πολύ εντυπωσιακό ότι τον φόρο αυτόν, που προϋποθέτει βαθειά γνώση της οικονομίας εκατοντάδων πόλεων-κρατών, ο Αριστείδης (επί άρχοντος Τιμοσθένους), τον καθόρισε κατά τέτοιο τρόπο, που έγινε δεκτός αδιαμαρτυρήτως. Υπήρξε πράγματι και σ’ αυτό το πεδίο δίκαιος και το επίθετο αυτό προσεκολλήθη στο όνομά του «διά την υπερβολήν της δικαιοσύνης» του κατά τον Διόδωρο (11,47,2). Η διακύμανση της οικονομικής ζωής κάθε πόλεως, ελαμβάνετο υπόψη στον καθορισμό του φόρου κάθε χρόνο, αλλά ως βάση ελαμβάνετο αυτό που είχε καθορίσει κατά το πρώτο έτος ο Αριστείδης. Η συμμαχία άρχισε ομαλά. Στις συνεδριάσεις που εγίνοντο (μέχρι το 454 π. Χ.) στην Δήλο, όλοι οι σύμμαχοι ήσαν «ισόψηφοι», είτε ήσαν μικροί είτε μεγάλοι. Βαθμηδόν οι Αθηναίοι έδειξαν υπεροψία. «Κόρος ύβριν τίκτει», όπως έλεγε και ο Σόλων και επιμαρτυρεί η Ιστορία. Η δυσαρέσκεια οδήγησε σε αποστασίες (Νάξου, Θάσου, Ευβοίας, Σάμου, Λέσβου, κ.ά.) και σε σκληρές αντιδράσεις των Αθηναίων, οι οποίοι συχνά χαρακτηρίζονται ως τύραννοι. Σε πολλές περιπτώσεις οι ίδιοι ομολογούν ότι αυτό που έχουν και ασκούν είναι «τυραννίς». Οι Αθηναίοι πράγματι μπορεί να ήσαν απαιτητικοί στην τήρηση των όρων της συμμαχίας και τις υποχρεώσεις των μελών της, αλλά ήσαν πιστοί και σταθερά προσανατολισμένοι στην εκπλήρωση των σκοπών της. Οι Αθηναίοι γίνονται θαλασσοκράτορες και μπορούν ακόμη και να υποδαυλίζουν και να ενισχύουν επανάσταση στην Αίγυπτο κατά των Περσών. Ήταν και αυτό μέρος της πολιτικής των να μειώνουν τους Πέρσες. Οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι καθορίζουν με τους Πέρσες τη ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

οροθετική γραμμή, που ορίσθηκε με επίσημη διακρατική πράξη (την Κιμώνειο ή Ειρήνη του Καλλίου) ή εκ των πραγμάτων χωρίς επίσημη επικύρωση, δίδει στην Ελληνική πλευρά αρκετή έκταση της ενδοχώρας (όση καλύπτει ένας οδοιπόρος από την ακτή επί τρεις ημέρες ή ένας έφιππος επί μία. (κάπου μέχρι τις Σάρδεις. Βλ. M.F. McGregor, The Athenians and their Empire σ.67). Οι Πέρσες σατράπες δεν είχαν δικαίωμα κατά τον Διόδωρο (12,4,5) «καταβαίνειν επί θάλατταν κατωτέρω τριών ημερών οδόν». Σ’ αυτή την περίπτωση το Αιγαίο είναι από κάθε άποψη Ελληνική λίμνη.. Στον μεγάλο εθνοκτόνο Πελοποννησιακό πόλεμο (431404 π.Χ.) ενίκησε με την βοήθεια των Περσών η Σπάρτη. Οι Σπαρτιάτες γίνονται ηγεμόνες της Ελλάδος, αλλά οι Πέρσες ζητούν ανταλλάγματα για τη παρασχεθείσα σ’ αυτούς βοήθεια. Ο Ξενοφών ως ιδιώτης και απλός στρατιώτης στην αρχή, συμμετέχει στην επαναστατική ενέργεια του Κύρου του νεωτέρου προς ανατροπήν του βασιλέως Αρταξέρξου Β΄. Η «Ανάβασις» και «Κατάβασις» των «μυρίων», έδειξε την εσωτερική αδυναμία του Περσικού κράτους. Ο Αρταξέρξης όμως είχε μάθει καλά το μάθημά του κυρίως από τον Αθηναίο Αλκιβιάδη, που διδάσκει ότι η ευφυέστερη πολιτική αποβλέπει στον κατακερματισμό του αντιπάλου. Σε δύο απαρέμφατα κλείεται η ακολουθητέα πολιτική, «τρίβειν» και «επανισούν».Τα δύο απαρέμφατα είναι η Ελληνική έκφραση που προηγήθη του Λατινικού Divide et impera (Διαίρει και Βασίλευε). Με το «τρίβειν» αλέθεις και κατακερματίζεις τον αντίπαλο. Το «επανισούν» που σημαίνει να επαναφέρεις την ισότητα, όταν διασαλευθεί, επιτυγχάνεις παράταση του αγώνος και άρα μεγαλύτερη φθορά μεταξύ των διαμαχομένων αντιπάλων. Ο Πέρσης βασιλεύς κατάλαβε ότι πρέπει να παίξει το χαρτί του διαμελισμού του Ελληνικού κόσμου, που παίρνει κυρίως την μορφή της υποστηρίξεως του ασθενεστέρου.

ην διδαχή του Αλκιβιάδη την αποδέχθηκε και την εφήρμοσε ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Ανταλκίδας. Ο Ανταλκίδας έδειξε ασυνήθιστη για Σπαρτιάτη δραστηριότητα σε επαφές επί σατραπικού πεδίου και ανωτέρου - στα Σούσα - και είχε ως αποτέλεσμα να αποσταλεί στην Ελλάδα ένα κεί2 http://el.wikipedia.org/wiki/: Η Φασηλίδα (αρχ. Φασηλίς), υπήρξε για πολλούς αιώνες ελληνική πόλη και σημαντικό λιμάνι στη νότιο Μικρά Ασία, απέναντι από την Κύπρο και δυτικά, κοντά στη σημερινή Αττάλεια

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

μενο (Ξενοφώντος Ελληνικά 5,1,31) που όριζε σε λίγες γραμ- κάθε άλλη στη Ιστορία. Δεν ήταν αρκετό αυτό. Μισό περίπου αιώνα μετά την ειμές (ολιγώτερες των 10), τί ο βασιλεύς των Περσών «νομίζει». Το «νομίζει» αυτό σημαίνει «θεωρεί δίκαιο και ως νομεύς, άρ- ρήνη του 386, επί της βασιλείας του Δαρείου του Γ΄ (κατά τα έτη 336-333 π.Χ.), διαβάζομε στον ιστορικό Αρριανό ότι συχων, το επιβάλλει». Το πρώτο θέμα που καθορίζεται, είναι ότι οι Ελληνικές νήφθηκαν συνθήκες «επ’ Ανταλκίδου» από Ελληνικής πλευράς πόλεις της Μ. Ασίας περιέρχονται σ’ αυτόν. Όλες οι άλλες Ελ- μεταξύ των Μυτιληναίων και Τενεδίων και από Περσικής προς ληνίδες πόλεις αφήνονται αυτόνομες. Στο γενικό κανονισμό τον Δαρείο, τον βασιλέα των Περσών (Αρριανού Ανάβασις. μπαίνει προσθήκη με δύο σκέλη. Ο Αρταξέρξης ορίζει ότι από Β΄,1,3-5 και 2,2-3). Μεγάλα προβλήματα δημιουργεί η πληροόλα τα νησιά, που αφήνονται αυτόνομα, εξαιρούνται οι Κλαζο- φορία αυτή του ιστορικού Αρριανού. Ο γενικώς θεωρούμενος μενές και η Κύπρος. Η προσθήκη αυτή χρειάζεται κάποιο σχο- ως αξιόπιστος ιστορικός παρουσιάζει την σύναψη της Ανταλλιασμό. Οι Κλαζομενές δεν είναι μεν νησί, αλλά ένα μέρος της κιδείου ειρήνης να γίνεται όχι προς τον βασιλέα Αρταξέρξην πόλεως είναι νησίδια. Έτσι δια να μη υπάρξει προφανώς αμφι- Β΄, αλλά προς τον Δαρείον Γ΄, που εβασίλευσε σημειωτέον σβήτηση περί του αν το νησιωτικό τμήμα των Κλαζομενών ως πολύ αργότερα και μάλιστα με παρεμβολή άλλων βασιλέων, χωριστό ενδεχομένως κράτος θα έπρεπε να είναι αυτόνομο, του Αρταξέρξου Γ΄ και του Αρσού. Την σχετική πληροφορία ορίζεται ρητώς ότι περιέρχεται στους Πέρσες (ακριβώς λόγω του Αρριανού την θεωρούν όλοι οι ερευνητές (φιλόλογοι και ιστορικοί) ως πολύ μεγάλο λάθος (error).Ο του κατά κύριο λόγο στεριανού του χαρακτήρος). Του γενικού κανόνος της αλάνθαστος ιστορικός, ο οποίος αναφέρει στα 7 βιβλία της Αναβάσεως και σε άλλα αυτονομίας εξαιρέθηκε και η Κύπρος, διότι, υποθέτομε, ως μη νήσος του Αιέργα του πληθώρα ονομάτων κατά τρόπο γαίου, του οποίου το status διευθετείται αναμφισβήτητο, παρουσιάζεται εδώ από τώρα, έχρηζε ιδιαιτέρας μνείας. Όλα τα τους ερευνητές του έργου του να κάνει λάνησιά του Αιγαίου πήραν την ίδια θέση θος και πού; στον αντίπαλο του Μ. Αλεξάντων πόλεων της Ηπειρωτικής Ελλάδος. δρου. Φαίνεται τελείως απίθανο. Ας δούμε Και εδώ όμως γίνεται μία εξαίρεση. Τα τι συμβαίνει. τρία νησιά του Αιγαίου, Λήμνος, Ίμβρος Κατά τα τρία πρώτα έτη της βασιλείας και Σκύρος, δεν θα έχουν αυτονομία. Θα του Μ. Αλεξάνδρου (τα ίδια, σημειωτέον, υπάγονται στους Αθηναίους. Για ποιο με τα έτη του Δαρείου Γ΄), οι Πέρσες κλείνουν Ειρήνη «επ’ Ανταλκίδου» με Μυτιληναίλόγο γίνεται αυτή η εύνοια προς τους ους και Τενεδίους. Αυτό δεν συμβιβάζεται Αθηναίους; Προδήλως για να αποδεχθούν οι Αθηναίοι την «ειρήνη» και να με το κείμενο της Ανταλκιδείου ειρήνης, μη αντιδράσουν, όπως ήταν ενδεχόμε- Κορινθιακό κράνος όπως την εγνωρίσαμε. Κάτι άλλο συμβαίνο, στο Περσικό τελεσίγραφο, το πρό- Αρχαϊκή περίοδος περ. 550 π.Χ. * νει. Έχω δημοσιεύσει δύο συναφείς μελέτες © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης σταγμα, όπως αυτή η Διακρατική πράξη («Επ’ Ανταλκίδου ειρήνη», Περ ΑΘΗΝΑ, τ.71, εχαρακτηρίσθη. Για αιτιολόγηση, ως νομικός όρος, προεβλή- 1970, σ.236-281 και The Dividing Line in the Aegean between θη η παλαιότης («ώσπερ το αρχαίον»). East and West, περ. Defensor Pacis, τ..22,2008,σ.7-37), όπου Αυτό ήταν το περιεχόμενο της «βασιλέως ειρήνης» (Ξεν. έχω δείξει ότι αυτό που θεωρούμε ως Ανταλκίδειο ειρήνη και Ελλ. Ε΄ 1,31).Απευθυνότανε σε όλες τις Ελληνικές πόλεις, αλλά μας παραδίδει ο Ξενοφών στα Ελληνικά του, δεν είναι τίποτε κυρίως στη Αθήνα και την Σπάρτη, ή τους εκάστοτε δύο αντι- άλλο παρά η πρώτη εφαρμογή στην πράξη αυτού που είναι μαχομένους, όπως μαρτυρείται από την απειλή «οπότεροι δε πράγματι μία γενική αρχή, ένα «δόγμα». Η γενική αρχή, όταν εφαρμοσθεί, κατ’ ανάγκην δέχεται ταύτην την ειρήνην μη δέχονται τούτοις εγώ πολεμήσω». Απειλούνται όλοι ότι, αν δεν πειθαρχήσουν και δεν αποδεχθούν κάποιες μικρές ή μεγάλες λεπτομέρειες. Η γενική αρχή όριτους όρους της «ειρήνης» (διευθετήσεως), θα έχουν πόλεμο. ζε η Ασία στους Πέρσες και η Ελλάδα σε αυτόνομες πόλεις Με την «ειρήνη του βασιλέως» ή την Ανταλκίδειο, όπως είναι χωρισμένη. Ανεξαρτησία και αυτονομία, εγγυημένη μάλιστα, ευρύτερα γνωστή, καθορίζεται άλλη κατάσταση στο Αιγαίο, ήθελαν οι πόλεις. Ο Πέρσης βασιλεύς είχε συμφέρον να μη γίδιαφορετική από εκείνη που εγνωρίσαμε με την ειρήνη του νονται ενώσεις πόλεων και συνέπεσε στην Ανταλκίδεια αρχή, Κίμωνος. Άλλο το 449 και άλλο το 386 π.Χ. Η διαχωριστική η (ολέθρια) βούληση των Ελληνικών πόλεων από το ένα μέγραμμή που χωρίζει Ελλάδα και Περσία έχει μετακινηθεί τώρα ρος και από το άλλο η ιμπεριαλιστική ροπή του βασιλέως των δυτικώτερα εις βάρος της Ελλάδος. Και όμως πολλοί Έλληνες Περσών. Ήταν τόση η επιθυμία της αυτονομίας δια τους Έλεζητωκραύγασαν για το δώρο των Περσών (την αυτονομία ληνες, ώστε παρέβλεψαν ολωσδιόλου την Περσική επεκταπου αποτρέπει ενώσεις πόλεων και οποιαδήποτε «άθροισιν τικότητα. Το μεγάλο πρόβλημα του Ανταλκιδείου δόγματος, δυνάμεως»). Μεγάλοι στοχαστές ωστόσο, όπως ο διορατικός φάνηκε στα μετέπειτα χρόνια (386-333 π.Χ.). Η αμφισβήτηΙσοκράτης, θα την χαρακτηρίσουν επονείδιστη, πιο πολύ από ση εντοπίσθηκε στα νησιά του Αιγαίου. Ανήκουν στην Ασία 8

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Μεγάλη πυξίδα με πώμα - πηλός Ύστερη Γεωμετρική

ΙΑ περίοδος ή την Ευρώπη; Το 386 π.Χ. εθεω760-750 π.Χ.* ρήθη αυτονόητο και αδιαπραγ© Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης μάτευτο ότι όλο το Αιγαίο είναι Ελληνικό (όμως χωρίς ενδοχώρα) και άρα οι πόλεις-κράτη του μένουν αυτόνομα. Εξαιρέθηκαν της αυτονομίας, όπως είδαμε, η Λήμνος, η Ίμβρος και η Σκύρος. Τα τρία νησιά αφέθηκαν στους Αθηναίους. Είδαμε αντιστοίχως τι προβλεπότανε για τις Κλαζομενές και την Κύπρο. Στα πρώτα τρία χρόνια της βασιλείας του Μ. Αλεξάνδρου (και του Δαρείου), βλέπομε να προβάλλουν άλλα ονόματα. Ακούμε για Μυτιληναίους και Τενεδίους που διεκδικούνται από τους Πέρσες και μάλιστα βάσει μιας αρχής (της «επ’ Ανταλκίδου»), που αλλιώς την γνωρίσαμε προ 50 και πλέον ετών. Τι είχε συμβεί, ως πιστεύω. Σε μία μακρά χρονική περίοδο, μια διακοσιετία Ελληνοπερσικών σχέσεων (από το τελευταίο τρίτο του 6ου αι. μέχρι του αντιστοίχου τρίτου του 4ου αι. π.Χ.), το Αιγαίο παρουσιάσθηκε στις εξής φάσεις: 1. Ολόκληρο Ελληνικό με τις Ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας υπό (ήπια) Περσική κυριαρχία. 2. Ολόκληρο Ελληνικό με σημαντική ενδοχώρα. 3. Ολόκληρο Ελληνικό, χωρίς ενδοχώρα (με διαχωριστική γραμμή αυτή την ακτή της Μικράς Ασίας). 4. Οι παρακείμενες στην Ασία νήσοι (με βλέψεις ενδεχομένως και παραπέρα, μέχρι την Εύβοια) περιέρχονται στους Πέρσες. Όλες οι ανωτέρω φάσεις και μεταβολές (πλην της πρώτης) έγιναν «επ’ Ανταλκίδου» (ακόμη και μετά τον θάνατό του, το 367). Η εφαρμογή αυτού του δόγματος ενίσχυε με τον χρόνο τον ρόλο των Περσών και εμείωνε την Ελλάδα. Αν συνεχιζότανε ακωλύτως η εφαρμογή του, ολόκληρος ο Ελληνικός νησιωτικός κόσμος θα περιήρχετο στην Περσία στο καθεστώς ενδεχομένως που ήσαν οι Ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας, περί το 500 π.Χ.(προ της Ιωνικής επαναστάσεως). Και όλα αυτά με την εφαρμογή ενός δόγματος που υπέσκαπτε την δυναμικότητα της Ελλάδος. Το άκρως τραγικό στην περίπτωση αυτή είναι ότι οι Έλληνες, κατά κανόνα, το δέχθηκαν και το προώθησαν με ενθουσιασμό και αντεστάθηκαν σ’ αυτόν που θα ήθελε να το ακυρώσει. Οι παραδοσιακές δυνάμεις της Ελλάδος και ενίοτε αυτές οι ηγεμονεύσασες στον Ελληνικό κόσμο αντεστάθηκαν με πάθος για την διατήρησή του. Σ’ αυτή την κρισιμώτατη για την Ελλάδα στιγμή προβάλλει στην ιστορική σκηνή η Μακεδονία. Ο Φίλιππος Β΄ και ο Αλέξανδρος Γ΄ έσχισαν το «επ’ Ανταλκίδου». Η Χαιρώνεια έτσι που πήγαιναν τα πράγματα ήταν αναπόφευκτη. Με την μάχη αυτή του 338 π.Χ. ο Φίλιππος Β΄ και ο Αλέξανδρος ο Μέγας, επέβαλαν την ένωση της Ελλάδος. Χωρίς αυτή την επώδυνη για την Ελλάδα επιβολή δεν θα ήταν δυνατή η εκστρατεία στην Περσία, η οποία οδήγησε στην κατάλυση του περσικού κράτους και έφερε την Ελλάδα μέχρι την Ινδία. Η ιστορία της Ελλάδος και όλου του κόσμου πήραν άλλη μορφή. Με τον ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Αλέξανδρο έγινε η σημαντικώτερη στροφή στην παγκόσμια ιστορία. Εικοσιτρείς αιώνες προ του Αλεξάνδρου η ιστορία «ορθρίζει» με τις πυραμίδες της Αιγύπτου, την οποία εγκολπώνεται ο Αλέξανδρος. Εικοσιτρείς αιώνες. μετά τον Αλέξανδρο ευρισκόμεθα στην σύγχρονη εποχή. Ο Αλέξανδρος τέμνει ακριβώς στο χρονικό μέσο τη παγκόσμια διαχρονία. Το Αιγαίο έπαιξε καίριο πρόσωπο σε αυτή την εξέλιξη. Μας μέλει το μέλλον και ξέρομε ότι ευοδώνεται στον χρόνο η πορεία μας, αν αναζητήσομε τις ρίζες μας. Η κλασσική περίοδος προβάλλει με την τραγικότητά της και μας καθοδηγεί. Το «επ’ Ανταλκίδου» κατήντησε να σημαίνει κάθε επονείδιστη ειρήνη, η οποία, αν και είναι ολέθρια, επικροτείται με ενθουσιασμό. Θα προσέθετα υπό μορφήν σημειώσεως ότι το «επ’ Ανταλκίδου» ως όρος δεν έχει σημασία χρονική. Ο Ανταλκίδας δεν υπήρξε επώνυμος άρχων ούτε στην Σπάρτη ούτε αλλού. Είναι λάθος να τον δούμε ως χρονικό σημείο. Είναι απλώς επώνυμος μιας γενικής αρχής, ενός δόγματος. Μια μικρή παρένθεση. Σε τρεις περιπτώσεις στην ευρύτερη ιστορία συναντούμε το «επί» με ένα πρόσωπο και σημαίνει όχι επί της εποχής του, αλλά με την σημασία του «ενώπιον» και «επί τη βάσει» κάποιας αρχής. Το «επ’ Αριστείδου» το συναντήσαμε ήδη. Έχει ανάλογη σημασία προς το «επ’ Ανταλκίδου» και σημαίνει όχι το έτος (που πράγματι έχει επώνυμο τον Τιμοσθένη), αλλά την φορολογική βάση που καθόρισε ο Αριστείδης και ίσχυσε πολλές δεκαετίες. Από άλλο πολιτικό και πολιτισμικό πλαίσιο προέρχεται το «επί Ποντίου Πιλάτου» που σημαίνει όχι το έτος ως χρονική στιγμή, αλλά την ενώπιον του Πιλάτου παρουσία του δικαζομένου Χριστού. Τα νησιά του Αιγαίου και ο περιβρεχόμενος περίγυρος κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους υπήρξαν στο νέο πολιτικό και πολιτισμικό πλαίσιο, διεκδικούμενα κρατίδια από τις δυνάμεις της εποχής, από το βασίλειο της Μακεδονίας, της Αιγύπτου των Πτολεμαίων, των Σελευκιδών, της Περγάμου και αυτής της Ρώμης. Σε κάποια φάση απετέλεσαν το «κοινόν των Νησιωτών» υπό την προστασία και ποδηγέτηση των Αντιγονιδών βασιλέων της Μακεδονίας ή των Πτολεμαίων. Επί Ρωμαιοκρατίας το Αιγαίο είχε τη τύχη των άλλων Ελληνικών πόλεων. Κάθε νήσος και όχι μόνον η Ρόδος, η Λέσβος, η Χίος, η Σάμος, οι Κυκλάδες, οι Σποράδες και η Θάσος καθ’ όλην την ιστορική διαδρομή έπαιξε μικρό ή μεγάλο πρόσωπο και διατήρησε μεν κάποια μορφή αυτονομίας αλλά μόνον στο εσωτερικό πεδίο. Ελευθερία είχαν για παράδειγμα επί Ρωμαίων τόση όσο επέτρεπε η μεγάλη δύναμις της εποχής (αυτή η Ρώμη), αλλά οι Έλληνες επαρηγορούντο με τη σκέψη (απαράδεκτη για την Κλασσική περίοδο), ότι «το πλέον (της ελευθερίας) ουκ άμεινον». Οι καιροί επέβαλαν σύζευξη ελευθερίας και σωφροσύνης. * Oι εικόνες παραχωρήθηκαν με την ευγενική χορηγία του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Αιγαίο Πέλαγος: Βασικός Πυλώνας της Σύγχρονης Ελλάδος και Διαχρονικό Πεδίο Γεωπολιτικών Τριβών Σιούσιουρα Πέτρου Αναπληρωτή Καθηγητή Πανεπιστημίου Αιγαίου και Δρ κ. Δαλακλή Δημητρίου, Διδακτικού προσωπικού ΣΝΔ

Υπό των Δρ κ.

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Εισαγωγή

γεωπολιτική ανάλυση έχει άμεση συνάφεια με την επιστήμη της γεωγραφίας, όπως σχεδόν αυτονόητα αποδεικνύεται από την ύπαρξη του συνθετικού «γεω» στην ονοματολογία και των δύο όρων. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι η γεωπολιτική αποτελεί μέθοδο πολιτικής ανάλυσης που δίδει έμφαση στον ρόλο των γεωγραφικών δεδομένων προκειμένου να προσδιορίσει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των κρατών, των βασικών πρωταγωνιστών των διεθνών σχέσεων. Έτσι, αναλύει και συσχετίζει σταθερούς και μεταβαλλόμενους παράγοντες (π.χ. μορφολογία του εδάφους και πληθυσμός αντίστοιχα) προκειμένου να καταλήξει σε συμπεράσματα σχετικά με την κατανομή της διεθνούς ισχύος, τόσο σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, όσο και μελλοντικά. Γενικά ισχύει ότι: Γεωπολιτική = Γεωοικονομία + Γεωστρατηγική. Ως σταθερές παράμετροι στη γεωπολιτική ανάλυση θεωρούνται αυτές που συμπεριλαμβάνουν τον

Σχήμα 1. Γεωφυσικός χάρτης της Ελλάδος. Πηγή: http://el.wikipedia. org/wiki (Ελλάδα), Φεβρουάριος 2013.

χώρο γενικότερα και ιδίως τη διάταξη των στοιχείων που τον συνθέτουν (βλ. οικονομία, τεχνολογία, πολιτισμός, θρησκείες κ.λπ.), την εδαφική επικράτεια (π.χ. η έκτασή της, η οργάνωσή της, η φυσική της δομή), τη θέση της στο χώρο και τη σημασία της σε σχέση με τα υπόλοιπα γεωγραφικά χαρακτηριστικά (π.χ. ύπαρξη πρόσβασης στη θάλασσα, είδος συνοριακών γραμμών, στενά, διώρυγες, ηπειρωτικά ή νησιώτικα χαρακτηριστικά κ.ά.). Ενώ, ως μεταβλητές παράμετροι λογίζονται πρωτίστως αυτές που περιλαμβάνουν τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού (βλ. μόρφωση, τύποι του υφιστάμενου 10

εργατικού δυναμικού κ.λπ.). Στην ίδια κατηγορία ανήκουν επίσης: η ποσότητα και ποιότητα των πλουτοπαραγωγικών πηγών, η εξάρτηση από τις εισαγωγές, οι καταναλωτικές συνήθειες, ο βαθμός εκβιομηχάνισης, η δυνατότητα διείσδυσης σε ξένες αγορές, η δυναμικότητα της αγροτικής οικονομίας και οι γενικότερες πολιτικές και κοινωνικές δομές1. Η γεωπολιτική ανάλυση, επομένως, είναι ένα ασφαλές και χρήσιμο εργαλείο για τη διάγνωση της δομής ισχύος, καθώς και των αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων του διεθνούς χώρου2. Ενώ, ο γεωγραφικός χάρτης και οι πολυποίκιλες πληροφορίες που μπορούν να απεικονιστούν με τη βοήθειά του αποτελούν τα πλέον σημαντικά κριτήρια, στη βάση των οποίων τα σύγχρονα κράτη λαμβάνουν εξαιρετικής σπουδαιότητας πολιτικές αποφάσεις και χαράσσουν στρατηγικές για την απόκτηση ισχύος3. Στο παραπάνω πλαίσιο, η παρούσα ανάλυση επιχειρεί συνοπτική γεωγραφική επισκόπηση του ελλαδικού χώρου, εστιάζοντας στην ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων που αναγκάζουν τους κάτοικους της χώρας να έχουν συνεχώς την προσοχή τους στραμμένη στο υγρό στοιχείο και πρωτίστως το Αιγαίο Πέλαγος. Στη συνέχεια συζητείται περιορισμένα το ζήτημα της επέκτασης των ελληνικών χωρικών υδάτων από τα έξι (6) στα δώδεκα (12) ναυτικά μίλια (ν.μ.), στη βάση των προβλέψεων της Σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας του Μοντέγκο Μπέυ, η οποία υπεγράφει το 1982 (εφεξής Σύμβαση ΔΘ). Και τούτο διότι το προαναφερθέν ζήτημα, ως γνωστόν, έχει επιφέρει την οξύτατη αντίδραση από μέρους της Τουρκίας, περιλαμβανομένου και την απειλή χρήσης βίας με κήρυξη 1 Βλ. P. Ifestos, Nuclear Strategy and European Security Dilemmas: Towards an Autonomous European Defence System?, Aldershot, Gower, 1988, σελ. 53. Βλ. επ. Κ. Αρβανιτόπουλου & Π. Ήφαιστου, Ευρωατλαντικές Σχέσεις, Ποιότητα, Αθήνα, 1999. 2 Η ισχύς αποτελεί βασικό κριτήριο για τη λήψη απόφασης σε θέματα βαρυσήμαντων πολιτικών δράσεων (βλ. υψηλή πολιτική) οποιουδήποτε κράτους. Βλ. αναλυτικά στο: P. Siousiouras & D. Dalaklis, «High Politics and Low Politics in EU-CHINA Relations: Do They Meet?», N. Nikitakos and G. Dourmas (editors), EU-East South Asia: Trade, Investment, Logistics and E-Business, I. Sideris, Athens, 2009, σελ. 303-17. 3 Τα φυσικά πολιτικά σύνορα και η πρόσβαση στη θάλασσα είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση ενός (έθνους ή/και) κράτους και κατά συνέπεια αποτελούν πεδίο έντονου ανταγωνισμού μεταξύ των βασικών παραγόντων του διεθνούς συστήματος. Παράλληλα, το γεγονός ότι ο συντριπτικός όγκος του παγκόσμιου εμπορίου διεκπεραιώνεται μέσω θαλάσσης, καθιστά τις δια του υγρού στοιχείου μεταφορές μια βασική γεωοικονομική παράμετρο. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

πολέμου στην περίπτωση που η Ελλάδα εξασκήσει αυτό το καθόλα συμβατό με το Διεθνές Δίκαιο δικαίωμά της.

Γεωπολιτική Εμβέλεια του Ελλαδικού Χώρου και το Δίκαιο της Θάλασσας

Βαλκανική Χερσόνησος είναι η ανατολικότερη από τις τρεις που εντοπίζονται στο νοτιότερο τμήμα της Ευρώπης, με τις άλλες δύο να αποτελούν φυσικά η Ιταλική και η Ιβηρική. Βρέχεται στα ανατολικά της από τη Μαύρη Θάλασσα (Εύξεινο Σχήμα 2. Ελλάδα, ένα σημαντικό χερσαίο και θαλάσσιο σταυροδρόμι. Πηγή: Γ. Πρεβελάκη, Γεωπολιτική της Ελλάδας, Libro, Αθήνα, 1998, σελ. 15. ι Πόντο) και τη Θάλασσα του Μαρμαρά (Προποντίδα), νοτιοανατολικά από το Αιγαίο Πέλαγος, νοτιοδυτικά από το αποτελεί ένα σημαντικό κόμβο θαλασσίων και ηπειρωτικών Ιόνιο Πέλαγος και δυτικά από την Αδριατική Θάλασσα. Στη δρόμων (βλ. σχήμα 2). Είναι μάλιστα πρόδηλος ο κρίσιμος συγκεκριμένη γεωγραφική περιφέρεια εδράζονται οι εξής ρόλος του Αιγαίου Πελάγους, ως ενδιάμεσος κρίκος σε μία χώρες: Αλβανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Βουλγαρία, Ελλάδα, θαλάσσια μεταφορική αλυσίδα που οριοθετείται στην αναΚροατία, Μαυροβούνιο, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρα- τολική λεκάνη της Μεσογείου και συνδέει μεταξύ τους έναν τία της Μακεδονίας (Π.Γ.Δ.Μ.), Ρουμανία, Σερβία, Σλοβενία αρκετά υψηλό αριθμό χωρών. και Τουρκία (μόνο το ευρωπαϊκό της τμήμα, επίσης γνωστό και ως Ανατολική Θράκη). Η Ελληνική Δημοκρατία ειδικότείναι ενδεικτικά τα όσα επισημαίνει ο καθηγητής Γ. Πρεβελάκης4: «Για πολλές σημαντικές θαλάσσιες οδούς, αρρα, καταλαμβάνει το νοτιότερο άκρο της Βαλκανικής. Συνορεύει στα βόρεια με τη Βουλγαρία και την Π.Γ.Δ.Μ., στα βοχίζοντας από την οδό που συνδέει τη Μαύρη Θάλασσα ρειοδυτικά με την Αλβανία και στα βορειοανατολικά με την με τη Μεσόγειο, ο ελληνικός χώρος βρίσκεται στο κέντρο. ΕίΤουρκία. Ενώ, οι θαλάσσιες μάζες που την περιβάλλουν της ναι αλήθεια ότι, ελέγχοντας τα Στενά [Βοσπόρου και Δαρδαπαρέχουν πολύ εύκολη πρόσβαση στην ευρύτερη λεκάνη της νελίων], η Τουρκία κατέχει το κλειδί της εξόδου από τη Μαύανατολικής Μεσογείου. Καθώς, η Ελλάδα βρέχεται ανατολι- ρη Θάλασσα. Το Αρχιπέλαγος του Αιγαίου, όμως, επιτρέπει κά-νοτιοανατολικά της από το Αιγαίο Πέλαγος και στα νοτι- ένα εξίσου αποτελεσματικό έλεγχο της [θαλάσσιας] κυκλοοδυτικά-δυτικά της από το Ιόνιο (βλ. σχήμα 1). φορίας ανάμεσα στις δύο αυτές περιοχές…Στον νότο, η Κρήτη προσφέρει στην Ελλάδα μία ασύγκριτη στρατηγική θέση ελλαδικός γεωγραφικός χώρος αποτελείται από ένα με- στις οδούς που ακολουθούν τον κύριο άξονα της Μεσογείγάλο ηπειρωτικό τμήμα, το νότιο άκρο των Βαλκανίων, ου και οδηγούν από το Γιβραλτάρ και τη Μάλτα προς τη Συτο οποίο ενώνεται με την (πρώην ηπειρωτική) Πελο- ρία, το Λίβανο, το Ισραήλ, την Αίγυπτο και τη Διώρυγα του πόννησο με τον Ισθμό της Κορίνθου, αφού η Πελοπόννησος Σουέζ. Στα δυτικά, η Κέρκυρα ελέγχει τον πορθμό του Οτράμετά την κατασκευή της διώρυγας της Κορίνθου είναι στην ντο, από όπου γίνεται η κυκλοφορία ανάμεσα στην Αδριατιπραγματικότητα νησί. Η χώρα περικλείεται από το Ιόνιο, το κή Θάλασσα και το Ιόνιο Πέλαγος… Εξάλλου, όλοι οι δρόμοι Αιγαίο και το Λιβυκό Πέλαγος. Το Αιγαίο Αρχιπέλαγος φιλο- που επιτρέπουν στη Βουλγαρία να ανοιχτεί στη ανατολική ξενεί ένα τεράστιο αριθμό νησιών. Ξεχωρίζουν: Εύβοια, Λέ- Μεσόγειο, χωρίς να περάσει από τον τουρκικό Βόσπορο δισβος, Χίος, Σάμος, Κως, Ρόδος και τα νησιωτικά συμπλέγμα- ασχίζουν την ελληνική επικράτεια…». Είναι σαφές ότι η Μετα των Κυκλάδων-Δωδεκανήσων. Ενώ, στο Νότο βρίσκεται η σόγειος έχει εξαιρετικά υψηλή γεωπολιτική σπουδαιότητα. Κρήτη, το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και το πέμπτο μεγα- Ανήκοντας, σύμφωνα με το Δίκαιο της Θάλασσας, στην καλύτερο της Μεσογείου. Νότια της Κρήτης είναι η Γαύδος (και τηγορία των ημίκλειστων θαλασσών5, οριοθετείται ανάμεσα το Λιβυκό Πέλαγος), το νοτιότερο νησί της Ελλάδας και ταυ- στην Ευρώπη, την Αφρική και την Ασία και διατηρεί επικοιτοχρόνως όλης της ευρωπαϊκής ηπείρου. Τα κυριότερα νησιά νωνία με άλλες θαλάσσιες μάζες υδρογείου (βλ. Εύξεινο Πότου Ιονίου είναι: Κέρκυρα, Κεφαλονιά, Λευκάδα και Ζάκυνθος. ντο, αλλά και τους αρκετά ευμεγέθεις ωκεανούς Ατλαντικό Νοτιοανατολικά, μεταξύ Ρόδου και Καστελόριζου, εκτείνε- και Ινδικό) μέσα από εξής μικρά θαλάσσια περάσματα/στενά: ται το Λύκιο Πέλαγος. Η Ελλάδα έχει ένα ιδιαίτερα εκτεταμέ- Δαρδανέλια, Γιβραλτάρ και Σουέζ (αντίστοιχα). Προφανώς, ο νο μήκος ακτών, 13.676 χλμ., το οποίο συντίθεται λόγω του έλεγχος των ελληνικών θαλασσίων μαζών προσφέρει σημαπλουσίου οριζοντίου εδαφικού διαμελισμού και του έντονα ντικότατα στρατηγικά ωφελήματα· οι Έλληνες, ως κάτοικοι ανάγλυφου της περιοχής. Επιπρόσθετα και όπως ήδη ανα- μίας κατεξοχήν παράκτιας και νησιωτικής χώρας, οφείλουν φέρθηκε σ’ αυτό συμβάλλουν και τα νησιά, που ξεπερνούν τα 2500. Αντίστοιχα, το μήκος συνόρων κυμαίνεται στα 1.228 4 Βλ. Γ. Πρεβελάκη, Γεωπολιτική της Ελλάδας, Libro, Αθήνα, 1998, σελ. χλμ. Με μία απλή ματιά στο χάρτη, γίνεται εύκολα αντιληπτό 12-20. ότι ο γεωγραφικός χώρος που καταλαμβάνει η σύγχρονη Ελ- 5 Για τις κλειστές και ημίκλειστες θάλασσες, βλ. άρθρα 122, 123 της λάδα, καθώς οριοθετείται μεταξύ της Ευρώπης και της Ασίας, Σύμβασης ΔΘ.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

να έχουν στο επίκεντρο της προσοχής τους τη θάλασσα και ιδίως στο Αιγαίο Πέλαγος, το οποίο αποτελεί κοινό τόπο και συνδετικό κρίκο των κυριολεκτικά αναρίθμητων νησιών του με τον ηπειρωτικό κορμό της χώρας, παρέχοντας παράλληλα και ανεμπόδιστη πρόσβαση στις ζωτικές εμπορικές διαδρομές που εξυπηρετεί η Μεσόγειος Θάλασσα. Η ταύτιση του υγρού στοιχείου με την εξέλιξη των Ελλήνων από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα είναι δεδομένη. Είναι ενδεικτικό ότι διανύεται η πέμπτη χιλιετία συνεχούς και αδιάλειπτης ελληνικής παρουσίας στη θάλασσα, με χρυσές σελίδες ναυτικής παράδοσης να έχουν καταγραφεί στην παγκόσμια ιστορία. Σελίδες που είναι καταγεγραμμένες μέσα στο Αιγαίο Αρχιπέλαγος και τη Μεσόγειο. Λαμβάνοντας υπόψη τις σχετικά ευνοϊκές συνθήκες πλεύσης που παρέχει ακόμη και σε πλοία μικρού μεγέθους, η Μεσόγειος υπήρξε στην αρχαιότητα -αλλά και είναι μέχρι και σήμερα- η σημαντικότερη στην παγκόσμια ιστορία θάλασσα που χώριζε, αλλά και ταυτόχρονα ένωνε λαούς και πολιτισμούς. Μάλιστα, όλα τα μεγάλα γεγονότα της προαναφερθείσας περιόδου έλαβαν χώρα γύρω από αυτήν. Ο αρχαίος κόσμος περιορίζονταν στις ηπείρους που περιβάλλουν τη Μεσόγειο και συναντώνται στο ανατολικό της τμήμα. Έτσι, όλοι οι σημαντικοί πολιτισμοί αυτής της περιόδου -αλλά και οι δύο μεγάλες σύγχρονες θρησκείες: χριστιανική και ισλαμική- αναπτύχθηκαν εκεί και διά της θαλάσσης διαχύθηκαν στις ακτές της υπόλοιπης Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου6. Είναι ενδεικτικό ότι τόσο η αρχαία ελληνική μυθολογία, όσο και ο κατά πολλούς πατέρας της Ιστορίας Ηρόδοτος ή ο μεγάλος λυρικός ποιητής Όμηρος μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πηγές αναφορικά με το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν οι θαλάσσιες διαδρομές οι οποίες διασχίζουν το Αιγαίο και την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου επηρεάζοντας με την ύπαρξή τους την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Φαίνεται καθαρά ότι οι Έλληνες έχουν διαλεκτική σχέση με το υγρό στοιχείο από αρχαιοτάτων χρόνων. Είναι χαρακτηριστική η περιφρόνηση προς τους κινδύνους και η άνεση με την οποία οι πρόγονοί μας χρησιμοποιούσαν τη θάλασσα για να εποικίσουν νέες περιοχές ή να καταγράψουν διάφορα εγχειρήματα εξερευνήσεων ανάλογα με αυτά του Ιάσονα και της μυθικής Αργούς ή του Οδυσσέα. Είναι ακόμη ενδεικτικό ένα παράδειγμα από την αρχαιότητα το οποίο και καταδεικνύει την ιδιαίτερη σημασία του γεωγραφικού παράγοντα -αλλά και των διαφόρων θαλασσίων διαδρομών που εξυπηρετούν το εμπόριο- για τη διαμόρφωση της ιστορίας: η περίπτωση του Τρωικού πολέμου. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη δεκαετή πολεμική σύγκρουση, των Αχαιών με τους Τρώες, και ιδίως στην προσπάθεια των πρώτων να κατακτήσουν την πόλη των δεύτερων προς εκδίκηση για την προσβολή που τους έκανε η βασιλική οικογένεια της 6 Βλ. Δ. Δαλακλή & Π. Σιούσιουρα, «Γεωπολιτικές Επιδιώξεις και Στρατηγικές Ασφαλείας στη Μεσόγειο: ο Ιδιαίτερος Ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Ναυσίβιος Χώρα, Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, Πειραιάς, 2006, σελ. 259.

Τροίας. Έχει επικρατήσει ότι η κύρια αφορμή του πολέμου ήταν η αρπαγή της Ελένης, της συζύγου του βασιλιά της Σπάρτης, Μενέλαου, από τον πρίγκιπα της Τροίας Πάρη. Αντίθετα με την απλοϊκή εξήγηση ότι η τόσο επίπονη και μακρόχρονη προσπάθεια καταβλήθηκε για τα μάτια της Ωραίας Ελένης και μόνο, η εκστρατεία των Αχαιών κατά της Τροίας έχει ένα ιδιαίτερο γεωπολιτικό ενδιαφέρον και θα πρέπει να κατηγοριοποιηθεί ως η πρώτη συνδυασμένη επιχείρηση στρατιωτικών και ναυτικών δυνάμεων, προκειμένου, πέραν του Αιγαίου, να αποκτηθεί ο έλεγχος των στενών των Δαρδανελίων και του Ελλήσποντου, τα οποία με βάση τη γεωγραφική της θέση «επόπτευε» η πόλη της Τροίας. Ειδικότερα, ο στρατηγικός στόχος των αρχαίων Αχαιών, οι οποίοι αποτελούσαν την ηγεσία και τον ιθύνοντα νου του συγκεκριμένου πολεμικού εγχειρήματος, ήταν να αποκτήσουν ένα τελείως διαφορετικό και πολυπόθητο τρόπαιο, την ανεμπόδιστη πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα (Εύξεινο Πόντο) και τον απόλυτο έλεγχο των εμπορικών συναλλαγών με τους πληθυσμούς που κατοικούσαν στα παράλια αυτής. Αλλά, ακόμη και κατά την τρέχουσα χρονική περίοδο, η περιοχή που φιλοξενεί τα ερείπια της Τροίας διατηρεί τη σπουδαιότητά της για τις διεθνείς σχέσεις και τη γεωπολιτική. Άλλωστε, τα προαναφερθέντα Στενά επηρεάζουν καθοριστικά τον τρόπο με τον οποίο εξυπηρετείται το εμπόριο των χωρών που εδράζονται πέριξ του Εύξεινου Πόντου και ιδιαίτερα της Ρωσίας. Μέσω της Μεσογείου (και σε δεδομένη αναλογία από το Αιγαίο Πέλαγος) διακινείται ένα πολύ μεγάλο μέρος των ενεργειακών πόρων στον κόσμο, κυρίως σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Από τη θαλάσσια αυτή λεκάνη (είτε αποκλειστικά με πετρελαιοφόρα πλοία, είτε σε συνδυασμό αγωγών και τάνκερ μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους) διέρχεται η μεγάλη πλειονότητα των ενεργειακών πόρων των χωρών της Κασπίας Θάλασσας και της Ρωσίας, του μεγαλύτερου ενεργειακού εταίρου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), μια τάση που παρουσιάζει αυξητικό ρυθμό. Επιπρόσθετα, ειδικά η χερσαία μάζα της Βαλκανικής Χερσονήσου, που εννοιολογικά πλέον ως γεωγραφικός όρος αποδίδεται συνηθέστερα ως Νοτιοανατολική (ΝΑ) Ευρώπη, παρουσιάζει υψηλή γεωπολιτική σπουδαιότητα. Αδιάψευστο μάρτυρα της κρίσιμης γεωστρατηγικής σημασίας της περιφέρειας αυτής αποτελεί η πολυτάραχη βαλκανική ιστορία, που έχει καταγράψει πολλάκις ότι ο συγκεκριμένος γεωγραφικός χώρος αποτελεί ένα πολυπόθητο τρόπαιο και στόχο διαφόρων προσπαθειών κατάκτησης. Ενώ, από τη σκοπιά της γεωοικονομίας, είναι γεγονός εξαιρετικής σημασίας ότι τα εδάφη των διαφόρων χωρών που απαρτίζουν την ΝΑ Ευρώπη έχουν έναν κατ’ ελάχιστον κρίσιμο ρόλο στις διάφορες προσπάθειες για την δια μέσω ξηράς (βλ. αγωγοί) μεταφορά πετρελαίου και φυσικού αερίου από τις πλούσιες ενεργειακά χώρες (βλ. Ρωσία και λοιποί μεγάλοι παραγωγοί ενεργειακών πόρων, όπως π.χ. το Αζερμπαϊτζάν) προς αυτές που απαρτίζουν την ΕΕ και ιδιαίτερα τις βαριά βιομηχανοποιημένες εξ’ αυτών (π.χ. Γερμανία ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

και Ιταλία), οι οποίες και χαρακτηρίζονται ως εκ των μεγαλυτέρων καταναλωτών ενέργειας στον κόσμο. Παρακάτω αναλύεται η διαλεκτική σχέση ελληνοτουρκικών διαφωνιών και της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας (Σύμβαση ΔΘ, επίσης γνωστή και ως Σύμβαση του Μοντέγκο Μπέυ του 1982). Καθώς, αυτή αποτελεί σήμερα το βασικό εργαλείο για την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών, δηλαδή την επέκταση της κρατικής κυριαρχίας στη θάλασσα7. Αιγιαλίτιδα ζώνη ή χωρικά ύδατα ή χωρική θάλασσα (βλ. σχήμα 3), είναι η θαλάσσια ζώνη που αποτελεί, σε νομικό επίπεδο, την προέκταση Σχήμα 3. Σύνοψη των βασικών ορισμών για τις θαλάσσιες ζώνες. Πηγή: Π. Σιούσιουρα, Σημειώσεις της ξηράς στη θάλασσα. Σημειώνεται, επίσης, Δικαίου της Θάλασσας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου - Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών, Ρόδος, 2002. ότι κάθε σημείο της αιγιαλίτιδας ζώνης απέχει από το πλησιέστερο σημείο της γραμμής βάσης απόσταση κού νόμου αναφέρει ότι επιφυλάσσεται όποτε κρίνει να επείση με το πλάτος (ή εύρος) αυτής. Σύμφωνα με τη Σύμβαση κτείνει με νόμο την ΧΘ της έως 12 ν.μ. Αν η Ελλάδα αυξήσει την ΔΘ: «[Κ]άθε κράτος έχει το δικαίωμα να καθορίσει το εύρος αιγιαλίτιδά της ζώνη στα 12 ν.μ., αρκετά μεγάλα τμήματα του της χωρικής του θάλασσας, [το οποίο] δεν [μπορεί να] υπερ- Αιγαίου θα τεθούν εντός της ελληνικής κυριαρχίας. Σε αντίβαίνει τα 12 ναυτικά μίλια, μετρούμενα από τις γραμμές βά- θεση με την υφιστάμενη κατάσταση, όπου υπάρχουν αρκετοί σεως…»8. Η αιγιαλίτιδα ζώνη αποτελεί αναπόσπαστη συνέ- διάδρομοι ανάμεσα στα ελληνικά νησιά που κατηγοριοποιούχεια του χερσαίου (ηπειρωτικού) εδάφους και των νησιών και νται επί του παρόντος ως διεθνή ύδατα. Αμφότερες οι καταβράχων που ανήκουν σε ένα κράτος, ενώ κανένα κράτος δεν στάσεις περιγράφονται στα σχήματα 4α - 4β, που ακολουθούν. μπορεί να την αρνηθεί ή να αποποιηθεί τα συγκεκριμένα διΩστόσο, η Τουρκία με αφορμή τη θέση σε ισχύ της Σύμκαιώματα και υποχρεώσεις, που το διεθνές δίκαιο (συμβατι- βασης ΔΘ από τη χώρα μας ανακοίνωσε ότι θεωρεί ως αιτία κό ή εθιμικό) του έχει αναθέσει γι’ αυτή. Θα πρέπει να δοθεί πολέμου (casus belli) την ενδεχόμενη επέκταση των ελληνιβαρύτητα στο γεγονός ότι το παράκτιο κράτος ασκεί πλήρη κών χωρικών υδάτων. Μάλιστα, ελάχιστες ημέρες μετά την και απόλυτη «κυριαρχία» στην υπό συζήτηση θαλάσσια ζώνη. κύρωση της Σύμβασης από την Ελλάδα (31η Μαΐου 1995), Επίσης, η κυριαρχία του παράκτιου κράτους στην αιγιαλίτιδα η Τουρκική Εθνοσυνέλευση εξέδωσε ψήφισμα (8η Ιουνίου ζώνη εκτείνεται, περαιτέρω, και στον εναέριο χώρο που ευ- 1995), με το οποίο εκχωρεί στην τουρκική κυβέρνηση όλες ρίσκεται άνωθεν αυτής, καθώς επίσης στο βυθό και το υπέ- τις αρμοδιότητες συμπεριλαμβανομένων και των στρατιωτιδαφος της. Αφού, εκτός από την επιφάνεια της αιγιαλίτιδας κών, για τη διατήρηση και υπεράσπιση των ζωτικών συμφεζώνης, η κυριαρχία αυτή επεκτείνεται και στον υπερκείμενο ρόντων της Τουρκίας. Το εν λόγω ψήφισμα βρίσκεται ακόμη αυτής εναέριο χώρο (μέχρι τα 50 χλμ σε ύψος), στην θαλάσ- και σήμερα εν ισχύ, καθώς η Τουρκία δεν έχει ουδέποτε επίσια μάζα, στον βυθό (επιφάνεια) και το υπέδαφος (ανεξαρ- σημα ανακαλέσει την πολιτική της αυτή. Σε κάθε περίπτωση, είναι γεγονός ότι η απειλή χρήσης βίας παραβιάζει το άρτήτως βάθους). θρο 2 παρ. 4 του καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, δώ λοιπόν, είναι χρήσιμο να διευκρινιστούν συγκεκριμέ- που απαγορεύει στα κράτη μέλη την απειλή ή τη χρήση βίας νες πτυχές μίας πολύ σημαντικής ελληνοτουρκικής δια- στις διεθνείς σχέσεις. Επισημαίνεται ότι η Τουρκία με τον Ν. φωνίας αναφορικά με το Αιγαίο: Η Ελλάδα έχει καθορί- 2674/20-5-1982 έχει ορίσει εύρος αιγιαλίτιδας ζώνης στην σει εύρος αιγιαλίτιδας ζώνης 6 ν.μ. με τον Α.Ν. 230/ 17 Σεπτ.-13 περιοχή του Αιγαίου 6 ν.μ. και με την υπ. αριθμόν 8/4672 απόΟκτ. 1936 (ΦΕΚ Α’ 450/1936), ενώ ως εναέριο χώρο έχει καθορί- φαση του Υπουργικού της Συμβουλίου καθόρισε το 1982, 12 σει εύρος 10 ν.μ. με το Ν. 5017/ 3-13 Ιουν. 1931 (ΦΕΚ Α’ 158/1931). ν.μ. στη Μαύρη Θάλασσα και στην ανατολική Μεσόγειο (απέΠαράλληλα, με ένα νεότερο νόμο, τον Ν.Δ. 187/20 Σεπτ. 1973 ναντι από την Κύπρο). Ορθά επισημαίνεται σε διάφορες ανα(ΦΕΚ Α’ 261/1973), επιβεβαιώθηκε το εύρος της αιγιαλίτιδας λύσεις και νομικά κείμενα ότι η Τουρκία δεν έχει υπογράψει των 6 ν.μ. και υπήρξε πρόβλεψη ότι με προεδρικό διάταγμα ούτε κυρώσει τη Σύμβαση ΔΘ, που συνάφθηκε κατά το έτος μπορεί το εύρος αυτό να ορισθεί και αλλιώς. Επισημαίνεται ότι 1982 στο Μοντέγκο Μπέυ. Το γεγονός τούτο, όμως, επ’ ουδεόταν η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση ΔΘ με τον Ν. 2321/1995 νί δεν της δίνει το δικαίωμα να ακολουθεί μία επαμφοτερί(ΦΕΚ 136 Α’, από 23-6-1995), στο άρθρο 2 του υπόψη κυρωτι- ζουσα συμπεριφορά απέναντι στους κανόνες του διεθνούς δικαίου. Πιο συγκεκριμένα, όταν οι γενικότερες προβλέψεις της Σύμβασης ΔΘ εναρμονίζονται με τα εθνικά της συμφέ7 Ως γραμμή βάσης ορίζεται η αφετηρία μέτρησης των θαλασσίων ζωροντα, πρόθυμα αυτή τις υιοθετεί. Ενώ, όταν προβαίνει στην νών. Αυτή έχει πολύ σημαντικό ρόλο στη Σύμβαση ΔΘ, αφού αποτεεκτίμηση ότι δεν συμβαδίζουν με τις εθνικές της επιδιώξεις λεί το διαχωριστικό όριο μεταξύ χωρικών και εσωτερικών υδάτων. προκλητικά τις αγνοεί. 8 Βλ. άρθρο 3 της Σύμβασης ΔΘ.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Συμπερασματικές Παρατηρήσεις

διαίτερης επισήμανσης χρήζει το ότι ως η πρώτη καταγραφή γεωπολιτικού λόγου θα μπορούσε να θεωρηθεί το έργο του Ηροδότου για τους Περσικούς πολέμους, όπου ο χαρτογράφος Εκαταίος ο Μιλήσιος δίνει συμβουλές στρατηγικού περιεχομένου στους αρχηγούς της Ιωνικής επανάστασης κατά του Περσικού ζυγού. Παράλληλα, μνείας χρή-

Σχήμα 4α: ΧΘ Ελλάδος και Τουρκίας με εύρος 6ν.μ.

Σχήμα 4β: ΧΘ Ελλάδος και Τουρκίας με εύρος 12ν.μ.

ζει στην εξιστόρηση του Πελοποννησιακού πολέμου από τον Θουκυδίδη, αφού τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται συναντώνται ακόμη και στις πολύ σύγχρονες γεωπολιτικές αναλύσεις. Στο πλαίσιο αυτό, θα μπορούσε να προβληθεί ο ισχυρισμός ότι η σύλληψη της γεωπολιτικής σκέψης εμφανίζεται με επιστημονική υπόσταση στον Θουκυδίδη, που πρώτος ερμήνευσε τις πολιτικές αποφάσεις των πρωταγωνιστών των εξελίξεων της συγκεκριμένης πολεμικής σύρραξης -και στο δεδομένο χρονικό πλαίσιο- με όρους ισχύος9. Σε κάθε 9 Βλ. Α. Πλατιά, Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στον Θουκυδίδη, Εστία, Αθήνα, 1999, σελ. 25. Ο Θουκυδίδης είναι αδιαμφισβήτητα ο θεμελιωτής της «ρεαλιστικής» σχολής πολιτικής σκέψης. Κλασικά σημεία αναφοράς για τον συγκεκριμένο τρόπο προσέγγισης στις διεθνείς σχέσεις είναι τα έργα των E. H. Carr, The Twenty –Years’ Crisis, 1919-1939: An Introduction to the Study of International Relations, Macmillan, London, 1939, H. J. Morgenthau, Politics Among Nations:

περίπτωση, η επίσημη ανάδειξη της γεωπολιτικής ως επιστημονικού κλάδου οριοθετείται κατά το 19ο αιώνα, σε μια ασταθή πολιτικά εποχή κατά την οποία η εξερεύνηση του πλανήτη είχε τελείως ολοκληρωθεί και οι μεγάλες (αποικιοκρατικές επί το πλείστον) δυνάμεις της εποχής στρέφονταν στην αναζήτηση νέων μεθόδων για την αύξηση της ισχύος τους και εγκαθίδρυση της κυριαρχίας τους. Καθώς, με την κορύφωση της βιομηχανικής επανάστασης και τις ραγδαίες πολιτικο-κοινωνικές ανακατατάξεις που αυτή προκάλεσε, έγινε ταυτόχρονα απαραίτητη και η ανάπτυξη συγκεκριμένων εργαλείων (όπως η ανθρωπογεωγραφία και η γεωπολιτική) για την κατανόηση και φυσικά επαύξηση της ισχύος. Επισημαίνεται στο σημείο αυτό ότι η γεωπολιτική και η γεωοικονομία διερευνούν αντιστοίχως τις σύνθετες σχέσεις της πολιτικής και της οικονομίας με τον γεωγραφικό χώρο. Οι δύο αυτές έννοιες, δεν είναι απλά συσχετιζόμενες, έχοντας ως κοινό υπόβαθρο τους τη γεωγραφία, αλλά συνεξελίσσονται και αναδιαμορφώνονται στις διεθνείς σχέσεις10. Βασικό συμπέρασμα της ανάλυσης που προηγήθηκε είναι ότι τα γεωγραφικά δεδομένα προσδίδουν στο Αιγαίο Πέλαγος εξαιρετικά υψηλή γεωπολιτική αξία και το καθιστούν βασικό πυλώνα στήριξης του ελληνισμού. Όσον αφορά τη γεωστρατηγική, πέρα από τη δημιουργία στρατηγικού βάθους για τη χώρας -κάτι απολύτως αναγκαίο σε τυχόν περίπτωση μακροχρόνιας πολεμικής σύρραξης με οποιονδήποτε αντίπαλο- το Αιγαίο μπορεί παράλληλα να χρησιμεύσει και για την απαγόρευση της χρήσης των Δαρδανελίων από κάθε πιθανό επιβολέα. Επιπρόσθετα, ως συνδετικός μεταφορικός κρίκος έχει κρίσιμο ρόλο για τις θαλάσσιες μεταφορές αλλά και για τη δυνατότητα επικοινωνίας των ελληνικών νησιών με τον ηπειρωτικό κορμό της χώρας. Παράλληλα, η ύπαρξη ενεργειακών πόρων στο βυθό του μπορεί να αποτελέσει ένα πολύ θελκτικό κίνητρο για την πολυπόθητη εκτέλεση επενδύσεων στη χειμαζόμενη οικονομικά Ελλάδα που θα συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξή της. Ένας από τους λόγους που η Τουρκία καταψήφισε τη Σύμβαση ΔΘ κατά την κατάρτισή της ήταν ακριβώς το γεγονός ότι η σύμβαση δεν υιοθέτησε τις τουρκικές προτάσεις σχετικά με τις οριοθετήσεις επικαλυπτόμενων υφαλοκρηπίδων (ή Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης-ΑΟΖ) στις ημίκλειστες θάλασσες, προτάσεις οι οποίες αποσκοπούσαν τελικά στη διχοτόμηση του Αιγαίου Πελάγους. Πρέπει όμως εδώ να σημειωθεί το εξής: η Σύμβαση ΔΘ δεν είναι οποιοδήποτε συμβατικό κείμενο, είναι ένα κείμενο το οποίο έγινε αποδεκτό The Struggle for Power and Peace, Knopf, New York, 1973 και G. F. Kennan, Realities of American Foreign Policy, Princeton University Press, New Jersey, 1954. 10 Βλ. Π. Σιούσιουρα & Κ. Χαζάκη, «Η Επιρροή της Γεωοικονομίας στη Διαμόρφωση Θεμελιωδών Πτυχών του Νέου Δικαίου της Θάλασσας: Η ΑΟΖ ως Περιπτωσιολογική Μελέτη», στο Γ. Ι. Τσάλτα (επιμ.-παρουσίαση), Περιβάλλον και Θαλάσσιες Μεταφορές. Σε Αναζήτηση μιας Βιώσιμης Προσέγγισης, Ι. Σίδερη, Αθήνα, 2008, σελ. 93. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Πυθαγόρας ο Σάμιος

Ιπποκράτης ο Κώος

Ηρόδοτος ο Αλικαρνασσεύς.

από το σύνολο της διεθνούς κοινότητας με ελάχιστες πλέον εξαιρέσεις, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου του έχει ήδη καταστεί μέρος του εθιμικού δικαίου. Επομένως, η άρνηση της Τουρκίας να αποδεχθεί τις ρυθμίσεις του ισοδυναμεί ουσιαστικά με άρνησή της να αποδεχθεί ισχύον διεθνές δίκαιο. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η στάση της Τουρκίας δεν είναι παράνομη με όρους διεθνούς δικαίου. Από την άλλη, όμως, πλευρά είναι απόλυτα βέβαιο ότι τέτοιες πολιτικές οι οποίες συνίστανται σε ευκαιριακή ερμηνεία και εφαρμογή διατάξεων μίας σύμβασης παγκοσμίου χαρακτήρα, όπως είναι η Σύμβαση ΔΘ, κάθε άλλο παρά μπορούν να συμβάλλουν στην οικοδόμηση ενός ειρηνικού περιβάλλοντος και περιβάλλοντος συνεργασίας-ασφάλειας στην περιοχή. Πολύ περισσότερο που οι περισσότερες ρυθμίσεις της Σύμβασης ΔΘ έχουν θεσπισθεί σε μορφή package deal, δηλαδή σε βάση «δούναι και λαβείν», που σημαίνει ότι ή αποδέχεσαι όλες τις ρυθμίσεις της σύμβασης ως «πακέτο» ή συνολικά τις απορρίπτεις11. Όσο για την Ελλάδα, θα πρέπει να πιστέψει στον εαυτό της για να διεκδικήσει αυτά που δικαιούται να έχει, τα οποία εάν δεν διεκδικήσει στο τέλος θα χάσει εφόσον κανείς άλλος δεν θα της τα παραχωρήσει με δική του πρωτοβουλία. Ο χρόνος δεν είναι ο καλύτερος σύμμαχος σε αυτές τις περιπτώσεις. Ολοκληρώνοντας, θα μπορούσε να λεχθεί ότι η ιστορία του ελληνισμού είναι στενά συνυφασμένη με τη θάλασσα· πρωτίστως δε του Αιγαίου Πελάγους, η επίδραση του οποίου υπήρξε καθοριστική για τη διαμόρφωση της ευρύτερης ιστορικής πορείας των Ελλήνων. Ορισμένες περιοχές του πλανήτη, έχουν το μοιραίο προνόμιο να βρίσκονται σχεδόν πάντοτε στο προσκήνιο ιστορικών αλλαγών και γεγονότων, των οποίων η σπουδαιότητα επεκτείνεται σε ολόκληρη την υδρόγειο. Η ευρύτερη περιοχή της λεκάνης της ανατολικής Μεσογείου -και το Αιγαίο ως αναπόσπαστο μέρος αυτής- είναι μία από τις περιοχές αυτές, που συνεχώς βρίσκονται στο επίκεντρο των ιστορικών εξελίξεων. Ιδιαίτερα κατά το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα, μια σειρά γεγονότων -όπως π.χ. οι Αραβοϊσραηλινοί πόλεμοι και η επακόλουθη ενεργειακή κρίση, καθώς και σε μικρότερο βέβαια βαθμό η ελληνοτουρ11 Ας υποτεθεί ότι ένας αριθμός κρατών που δεν είχε προσχωρήσει στη Σύμβαση ΔΘ έκανε επιλεκτική χρήση των ευνοϊκών διατάξεων της, δηλαδή των σημαντικότερων καρπών αυτής, αγνοώντας τις υποχρεώσεις που ακολουθούν αυτούς τους καρπούς. Θα επικρατούσε αυτόματα μια χαοτική κατάσταση, όχι σε διμερές, αλλά σε παγκόσμιο, πλέον, επίπεδο· κάτι άκρως επικίνδυνο για τη διεθνή ασφάλεια που μαζί με την εθνική αξιοπρέπεια είναι και τα ζητούμενα. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Βίας ο Πριηνεύς

Θαλής ο Μιλήσιος

Πιττακός ο Μυτιληναίος

κική κρίση των νησίδων Ίμια (με αμφότερες τις χώρες να αποτελούν μέλη της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας (ΝΑΤΟ), ένα γεγονός που ολοφάνερα κλόνισε τη συνοχή της) στη δεκαετία του 1990- επαληθεύουν την καταλυτική και παγκόσμιας φύσης σημασία των εξελίξεων που λαμβάνουν χώρα σε αυτήν. Περαιτέρω, είναι σαφές ότι υφίσταται σημαντικότατη εξάρτηση του σύγχρονου πολιτισμού και τρόπου ζωής από εκμεταλλεύσιμα ενεργειακά αποθέματα. Τούτο, σε συνδυασμό με τις πρόσφατες ανακαλύψεις ικανών αποθεμάτων φυσικού αερίου-πετρελαίου στο βυθό πέριξ της Κύπρου, αλλά και το γεγονός ότι σε διάφορες ελληνικές θαλάσσιες περιοχές τα επιστημονικά δεδομένα οδηγούν προς την κατεύθυνση ύπαρξης ικανών ενεργειακών πόρων αποδίδουν στις θάλασσες που περιβάλουν την Ελλάδα και πρωτίστως στο Αρχιπέλαγος του Αιγαίου πολύ κρίσιμο ρόλο στα γεωστρατηγικά και γεωοικονομικά συμφέροντα διαφόρων χωρών, οι οποίες διατηρούν πρωταγωνιστικό ή/και έστω υποδεέστερο ρόλο στο σύγχρονο διεθνές σύστημα. Μάλιστα, το Αιγαίο και η επέκταση της ελληνικής χωρικής θάλασσας στη βάση των προβλέψεων της Σύμβασης ΔΘ μεταβάλλεται (εκ νέου) σε πιθανολογούμενο σημείο τριβών με την Τουρκία. Ενώ, η όλη εξίσωση της επέκτασης των ελληνικών χωρικών υδάτων και οριοθέτησης ΑΟΖ ξεφεύγει του διμερούς επιπέδου Ελλάδος-Τουρκίας και σαφώς περιπλέκεται με την αύξηση του αριθμού των ενδιαφερομένων μερών, όπως για παράδειγμα τις ΗΠΑ και την ΕΕ.

Βιβλιογραφία 1. Πλατιά Α., Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στον Θουκυδίδη, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα, 1999. 2. Πρεβελάκη Γ., Γεωπολιτική της Ελλάδας, Libro, Αθήνα, 1998. 3. Αρβανιτόπουλου Κ. & Ήφαιστου Π., Ευρωατλαντικές Σχέσεις, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, 1999. 4. Δαλακλή Δ. & Σιούσιουρα Π., «Γεωπολιτικές Επιδιώξεις και Στρατηγικές Ασφαλείας στη Μεσόγειο: Ο Ιδιαίτερος Ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Ναυσίβιος Χώρα, Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, Πειραιάς, 2006. 5. Π. Σιούσιουρα & Κ. Χαζάκη, «Η Επιρροή της Γεωοικονομίας στη Διαμόρφωση Θεμελιωδών Πτυχών του Νέου Δικαίου της Θάλασσας: Η ΑΟΖ ως Περιπτωσιολογική Μελέτη», στο Γ. Ι. Τσάλτα (επιμ.-παρουσίαση), Περιβάλλον και Θαλάσσιες Μεταφορές. Σε Αναζήτηση μιας Βιώσιμης Προσέγγισης, Εκδόσεις Ι. Σίδερη, Αθήνα, 2008. 6. Carr E. H., The Twenty –Years’ Crisis, 1919-1939: An Introduction to the Study of International Relations, Macmillan, London, 1939. 7. Ifestos P., Nuclear Strategy and European Security Dilemmas: Towards an Autonomous European Defence System?, Aldershot, Gower, 1988. 8. Kennan G. F., Realities of American Foreign Policy, Princeton University Press, New Jersey, 1954. 9. Morgenthau H. J., Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace, Knopf, New York, 1973. 10. Siousiouras P. & Dalaklis D., «High Politics and Low Politics in EU-CHINA Relations: Do They Meet?», N. Nikitakos and G. Dourmas (editors), EU-East South Asia: Trade, Investment, Logistics and E-Business, I. Sideris, Athens, 2009.

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Όταν ο… Νεάντερταλ «έκοβε βόλτες» στο Αιγαίο… Υπό κ. Γιώργου Λεκάκη, Ιστορικού, Συγγραφέα, Δημοσιογράφου (www.lekakis.com)

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

«άνθρωπος του Νεάντερταλ» ντρικής και ΝΔ. Ασίας7και της Αφρικής8… (Homo neanderthalensis), ένας Οι παλαιολιθικής προελεύσεως Έλληνες ανθρωπίδης, εμφανίσθηκε επισήμως πριν 130.000 χρόνια1 άσει της μελέτης της «Γενετικής και κατάφερε και έζησε έως και πριν 35Σύστασης των Κατοίκων τής Ελλά24.000 χρόνια2. Παρ’ όλ’ αυτά, υπάρχουν δος» του καθηγητού Γενετικής και «επιστημονικά άρθρα» (βλ. σχ. άρθρο Γενετικής Ανθρώπου στο Αριστοτέλειο «Mittochondrial Eve»), τα οποία, όπως λεν, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Κωνσταμε έρευνα DNA εξακολουθούν να υποντίνου Τριανταφυλλίδη «το 75-80% του στηρίζουν την θεωρία ότι ο άνθρωπος σημερινού μιτοχονδριακού γονιδιακού εμφανίσθηκε στον πλανήτη περί το (DNA) αποθέματος των κατοίκων της Ελ6-5.000 π.Χ. Πρόκειται για την σαφώς ξελάδος έχει παλαιολιθική προέλευση»… 9 Το ίδιο ισχυρίζεται και ο αρχαιολόγος περασμένη πια θεωρία. Η ονομασία του προέρχεται από την καθηγητής Θεοχάρης: «Ο βασικός πληκοιλάδα του ποταμού Düssel3, γνωστή ως θυσμός δεν φαίνεται να άλλαξε στην Ελκοιλάδα Neander4-thal5, της Β. Ρηνανίαςλάδα ουσιαστικά από την τελική ΠαλαιΕγχειρίδιο* (χαλκός), Πρωτοκυκλαδική ΙΙ Βεστφαλίας Γερμανίας, κοντά στο Ντύσολιθική και πέρα, από τότε δηλαδή που περίοδος - φάση Σύρου 2800-2300 π.Χ. © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης σελντορφ, όπου το 1856 ανεκαλύφθησαν είναι οπωσδήποτε δυνατή σήμερα η αραπό εργάτες ανθρακωρυχείων απολιθωμένα οστά, τα οποία χαιολογική τεκμηρίωση κάποιας συνέχειας στην πολιτισμικαι ονομάτισαν το συγκεκριμένο είδος. Αρχικώς, η Γερμανία κή πορεία»10. υπερηφανεύθηκε πως μόνο στην περιοχή της έζησε αυτό το Όσον αφορά την έκταση που καταλαμβάνει (τανύν) η είδος. Η υπεροψία των Γερμανών τσακίστηκε (για άλλη μια χώρα μας, η παρουσία ανθρώπων εκείνης της εποχής ήταν φορά) όταν παρόμοιοι σκελετοί ευρέθησαν και σε διάφορες μεγάλη και εκτενής… Η σημερινή έκταση της Ελλάδος ήταν άλλες περιοχές της Ευρώπης (νότια και κεντρική)6, της κε- πυκνοκατοικημένη κατά την περίοδο που η Ευρώπη αραιοκατοικείτο από τους Νεάντερνταλ. Ο πολιτισμός και η τέχνη1 Κατ’ άλλους, πριν 200.000 χρόνια, ενώ κατ’ άλλους πριν από 100.000 11που άφησαν οι… «Έλληνες Νεάντερνταλ» είναι σπουδαίος,

χρόνια. Στις 7.6.2006 απομονώθηκε το αρχαιότερο ανθρώπινο DNA έως σήμερα. Ανήκει σε έναν νεαρό «άνθρωπο του Νεάντερταλ», ο οποίος έζησε στην έκταση που νυν καταλαμβάνει το Βέλγιο, πριν από 100.000 χρόνια. Το DNA απομονώθηκε από το απολιθωμένο δόντι ενός παιδιού που ευρέθη στο σπήλαιο Σκλάντινα Βελγίου. Στις 13.2.2009 ανακοινώθηκε από Γερμανούς επιστήμονες η ανασύνθεση πάνω από το 60% του συνολικού γονιδιώματος του ανθρώπου του Νεάντερταλ. Με εξαίρεση το γονίδιο FOXP2 – κατέληξαν σχετικό με τον λόγο και την γλώσσα, ελάχιστα άλλα είναι κοινά με τους ανθρώπους. 2 βλ. σχ. Κλ. Φινλάισον, Πανεπ. Τορόντο, και Κρ. Στρίνγκερ Μουσείο Φυσ. Ιστορίας Λονδίνου, 2012 – D. Rosson, εφημ «Το Βήμα» 19.8.12. 3 Παραπόταμος του Ρήνου. 4 Η κοιλάδα ονομάσθηκε έτσι προς τιμήν του θεολόγου Joachim Neander (17ος αι.). 5 Η κατάληξη thal (= κοιλάδα στα παλαιογερμανικά), μετεβλήθη σε tal το 1901. Προέρχεται από την αρχαιοτάτη ελληνική ρίζα δα- για το υγρό τοπίο - εξ ης και Δαμάτηρ (η θεά της γεωργίας Δήμητρα), οι Δαναοί (οι κύριοι των νερών), ο Δάνουβις (> Δούναβις), δανήλοφα (τα τοπία με τους εκτεταμένους λόφους), κλπ. Αλλά και η Δανία έχει την ετυμολογική της ρίζα στους Δαναούς και τα γεμάτα ύδατα εδάφη της. 6 Στην Β. Ιταλία, λ.χ. έχουν ευρεθεί ευρήματα του ανθρώπου του Νεάντερταλ σε σπήλαια της περιοχής του Λοάνο Λιγυρίας.

7 Ιδίως στην περιοχή του νυν Ουζμπεκιστάν. Στην Γεωργία ανακαλύφθηκαν δύο απολιθωμένα κρανία, ηλικίας 1,77 εκατ. ετών! Και μια μεγάλη ποικιλία από εργαλεία. βλ. σχ. καθ. Ριντ Φέρινγκ Πανεπ. Β. Τέξας. Πηγή: περ. Science, 12.5.2000. Και επιθεώρηση «Nature». Και έρευνα της παλαιοανθρωπολόγου δρ. Σ. Άντον Πανεπ. Ν. Υόρκης και δ/ντριας της «Επιθεώρησης της Ανθρώπινης Εξέλιξης», Απρ. 2005. Σε λατομείο ασβεστολίθου, στην Καματάκα Ινδίας ευρέθησαν πέτρινα εργαλεία, (κυρίως τσεκούρια, «αχελαίου τύπου»), ηλικίας 1,7 εκατ. ετών! - βλ. σχ. ανακοίνωση του επί κεφαλής των ανασκαφών, καθ. Πανεπ. Καίμπριτζ, Μ. Πετρόγλιο, 17.9.2002. 8 Το 1921 ανεκαλύφθησαν στα ορυχεία του Μπρόκεν Χιλ στο Κάμπουε της Ζάμπια λείψανα ανθρωπίδη, που ονομάσθηκε «Άνθρωπος της Ροδεσίας» (Homo Rhodesiensis), και ήταν «συγγενής» του Νεάντερταλ. 9 βλ. σχ. διάλεξη Κ. Τριανταφυλλίδη στην αίθουσα της Δημ. Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης, 28.11.2007. 10 βλ. σχ. «Νεολιθικός Πολιτισμός», εκδ. ΜΙΕΤ. 11 Ο άνθρωπος της παλαιολιθικής εποχής έχει καλλιτεχνικές αναζητήσεις: Διακοσμεί, ζωγραφίζει, κάνει χαρακτική, γλυπτική… Λ.χ. λίγο πριν «εξαφανισθεί» ο Νεάντερταλ (πριν 35-40.000 έτη) φιλοτέχνησε σε χαυλιόδοντα μαμούθ την λεγόμενη «Αφροδίτη Hohle Fels» (ή «Αφροδίτη του Schelklingen»), που ευρέθη στο σπήλαιο Χόλε ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

και ακόμη (ούτε στην Ευρώπη, πολύ δε περισσότερο ούτε στην Ελλάδα) δεν έχει μελετηθεί εκτενώς και αναλυτικώς ο πολιτισμός της παλαιολιθικής εποχής…

τός ο «άνθρωπος» ονομάσθηκε homo erectus trilliensis14… Στο Βάβδο, ευρέθησαν κνημιαίο οστό, δύο ωλένες και μια κερκίδα, τεσσάρων διαφορετικών ατόμων, λίθινα και οστέινα εργαλεία 11–10 εκατ. ετών15… Στην περιΟι… προ-παλαιολιθικοί οχή Κρυοπηγής ατόφιο κρανίο άνθρωποι στο Αιγαίο «μεσοπιθήκου», ηλικίας από 5-7 εκατομμύρια χρόνια πριν… εκατ. ετών! Αυτό θεωρείται «το την έκταση της (νυν) Ελλάπλησιέστερο στην εξέλιξη του δος ευρίσκουμε παρουσία ανθρώπου» (Τμ. Γεωλογίας του και κατοίκηση «ανθρώπου» ΑΠΘ).16 Στα Πετράλωνα, πριν 1 πολύ-πολύ παλαιότερα από τον εκατ. χρόνια ο κάτοικος του σπηνεαντερντάλιο άνθρωπο… Για λαίου άναψε και φωτιά!17 Μάλιστα με αυτήν δεν ζεσταινόταν την ακρίβεια όχι χιλιάδες, αλλά Τηγανόσχημo σκεύoς* (πηλός), Πρωτοκυκλαδική Ι-ΙΙ περίοδος απλώς, αλλά έψηνε και το φαΐ εκατομμύρια χρόνια πριν… Και φάση Κάμπου 2800-2300 π.Χ. δεν είναι «πρωτόγονος»… Δημιτου, σε καύκαλο χελώνας (ηλικίας © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ουργεί πολιτισμό, αφήνει τα ίχνη 800.000 ετών), που θα πρέπει να του σε πάρα πολλά σημεία και το κυριώτερο, βγαίνει από θεωρηθεί το πρώτο… τηγάνι του κόσμου!18 Εάν από τότε ο τα σπήλαια… Δεν είναι «άνθρωπος των σπηλαίων» με ό,τι άνθρωπος έτρωγε ψημμένο κρέας, τότε εξημερώθηκε πολύ αυτό συνεπάγεται… γρηγορότερα απ’ ό,τι αρχικώς ενόμιζαν οι αρχαιολόγοι και Ας τα δούμε αυτές τις παρουσίες από την αρχαιότερη οι βιολόγοι, αφού οι αρχαιότεροι φούρνοι στον κόσμο ευπρος την νεώτερη, πάντα με στην σκέψη πως η σκαπάνη ρέθησαν στην Αρκαδία, και χρονολογούνται στο 40.000 π.Χ. των αρχαιολόγων και παλαιοανθρωπολόγων είναι πάντα Τέλος, στο ίδιο σπήλαιο ευρέθη ο λεγόμενος «αρχάνθρωσε εγρήγορση, και δεν ξέρουμε αύριο τι θα μας φέρει στο πος», που χρονολογείται στο 750-700.000 χρόνια πριν από φως… Μέχρι τότε, κάθε παλαιοντολόγος που ευρίσκει κάτι σήμερα19=… Στο Ξηροχώρι Θεσσαλονίκης ευρέθη κρανίο ανθρωποεκατομμυρίων χρόνων σπεύδει να το χαραχτήρισει ως «πιθανότατα τον σημαντικότερο κρίκο στην εξελικτική ιστορία ειδούς (της ομάδας των ραμαπιθήκων), ηλικίας 11-9 εκατ. του ανθρώπου»…: ετών! Το ονόμασαν «ουρανοπίθηκο Μακεδονικό»20… Τμή- Στα Μικράλωνα Χαλκιδικής έχουμε ευρήματα εργα- ματα κρανίων του «μακεδονικού ουρανοπιθήκου», που θελείων ανθρώπου 12-11 εκατομμυρίων ετών12… Στην Τρίλ- ωρείται είδος πρωίμου ανθρωποειδούς. 9-9,5 εκατ. χρόνων, λια, επίσης της Χαλκιδικής, άλλα εργαλεία, αλλά και οστούν ευρέθησαν και στην κοιλάδα του Αξιού ποταμού και στην «ανθρώπου», ηλικίας 11-10 εκατ. ετών!13 Γι’ αυτό και αυ- Νιγρίτα Σερρών. Εκμαγεία τους εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Φέλς στις Ν. Σουηβικές Άλπεις Γερμανίας. Τα πολλά ευρεθέντα (κυΜ’ όλα τα παραπάνω, η έκταση της Μακεδονία βάζει σορίως γλυπτά) έργα της εποχής αυτής έχουν κάνει τους σύγχρονους βαρή υποψηφιότητα να ανακηρυχθεί ως κοιτίδα του ανθρώανθρωπολόγους να ομιλούν για τον «Ωρινάκιο πολιτισμό» – βλ. σχ. N. J. Conard: A female figurine from the basal Aurignacian of Hohle πινου γένους… Fels Cave in southwestern Germany” στο «Nature», Λονδίνο, 2009, Και ο κατάλογος της παρουσίας του ανθρώπου στην αι-

τ. 459, σελ. 248-252. Υπενθυμίζω άλλα αγαλματίδια της εποχής αυτής: Την «Αφροδίτη του Μπέρεκατ Ραμ» (ευρέθη στην Μέση Ανατολή) και την «Αφροδίτη του Ταν-Ταν» (ευρέθη στην έκταση του νυν Μαρόκου). Φυσικά στην έκταση της νυν Ελλάδος έχουν ευρεθεί και περισσότερα και παλαιότερα γλυπτά έργα ανθρώπων. Εκτός από την γλυπτική τέχνη, ο Νεάντερταλ (πριν 50.000 έτη) ανέπτυξε και την μουσική, αφού κατασκεύαζε και προφανώς έπαιζε αυλό (κυρίως πλαγίαυλο, που σήμερα λέγεται φλάουτο), κλπ. – βλ. σχ. Γ. Λεκάκης «Μουσικής Μύηση» εκδ. Madmelody, 2011. 12 βλ. σχ. άρθρο του dr. Ά. Πουλιανού στο περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ.60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 17. 13 Περί τα 10 εκατ. έτη πριν από σήμερα έχουν ανακοινωθεί πίθηκοι-πρόγονοι του ανθρώπου, του γορίλα και του χιμπατζή, ευρεθέντες στην Αφρική: Από τον Nakalipithecus nakayamai, όπως ονομάσθηκε, ευρέθη στο Νακάλι Κένυας μια κάτω σιαγόνα, πάνω στην οποία παρέμενουν 11 δόντια! Ιδίας ηλικίας ήταν κ.ά. απολιθώματα άλλων πιθήκων προγόνων του γορίλα, Chorapithecus abyssinicus, που ευρέθησαν στην Αφρική - βλ. σχ. ανακοίνωση Κενυατών και Ιαπώνων ερευνητών στο «Proceedings of the National Academy od Sciences», 13.11.2007.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

14 βλ. σχ. βιβλίο «ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ» εκδ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ. Και http://www.aee.gr. 15 βλ. σχ. Αργ. Δαγκίλας, περ. «ΑΕΡΟΠΟΣ», τ.34, Νοέμ.-Δεκ. 2000, σελ. 14. 16 βλ. σχ. «Σκάϊ» και ΑΠΕ, 25-07-2006. 17 βλ. σχ. βιβλίο «ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ», εκδ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ. Και: Α. Ν. ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ «ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ - Η ΑΝΑΣΑ ΤΗΣ ΣΠΗΛΙΑΣ», έκδ. της Βιβλιοθήκης της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος. Και http://www.aee. gr. 18 βλ. σχ. Αργ. Δαγκίλας, περ. «ΑΕΡΟΠΟΣ», τ.34, Νοέμ.-Δεκ. 2000, σελ. 6. 19 βλ. σχ. δρ. Α. ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ «ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ», έκδ. της Βιβλιοθήκης της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος. 20 Ανεκαλύφθη από τους παλαιοντολόγους Γ. Κουφό του Πανεπ. Θεσσαλονίκης και Λ. ντε Μπονίς του Πανεπ. Πουατιέ Γαλλίας - βλ. σχ. περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ.193, Ιαν. 1998.

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

γαιακή χώρα, εκατομμύρια χρόνια πριν ο άνθρωπος εμφανισθεί στην… Αφρική, συνεχίζεται: - Πεντέλη (ο «μεσοπίθηκος του Πεντελικού», ηλικίας 10 εκατ. ετών)21 - Αλιβέρι Ευβοίας (ο «ελλαδοπίθηκος ο ημιόρθιος», 10-9 εκατ. ετών)22 - Ικαρία (ευρέθη βραχίονας 5 εκατ. ετών)23 - Στην Μακεδονία: Στην Κοζάνη (Περδίκας) κυνηγοί οργανώθηκαν για να σκοτώσουν ελέφαντα, 3 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα24… Στην Καρδιά: Ευρέθη το «πρωτόγλυπτο της Μακεδονίας» (η αρχαιότερη γλυπτική τέχνη, 800-500.000 χρόνια πριν), και πέλεκυς 300.000 ετών!25Στο Παλαιόκαστρο Σιάτιστας, παλαιοπρόγονος των Μακεδόνων «άφησε» έναν χειροπέλεκυ, έναν λίθινο πέλεκυ-εκδορέα – και μάλιστα διπρόσωπο – ηλικίας 100.000 χρόνων!26Ίσως το αρχαιότερο τεχνητό εργαλείο-κατασκεύασμα-εύρημα επί Γης! Στους Φιλίππους Καβάλλας (εργαλεία ανθρώπου, που έζησε εκεί πριν από 500-20.000 χρόνια)27, 21 βλ. σχ. περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ.193, Ιαν. 1998. 22 βλ. σχ. περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ.193, Ιαν. 1998. 23 βλ. σχ. συνέντευξη του δρ. Ά. Πουλιανού στο περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ. 230, Φεβρ. 2001, σελ. 14730. «Σύγχρονός» του ήταν ένας πιθηκόμορφος «συγγενής του ανθρώπου», ο οποίος έζησε πριν από 4,5 εκατ. χρόνια. Απολιθωμένα οστά του ανακάλυψαν Αμερικανοί παλαιοανθρωπολόγοι στην Αιθιοπία. Το εύρημά τους επιβεβαιώνει ότι η δίποδη βάδιση εμφανίσθηκε εκατομμύρια χρόνια πριν από τον homo sapiens - βλ. σχ. “Nature”, Ιανουάριος, 2005. Και ο αρδιπίθηκος (Ardipithecus ramidus), είναι επίσης επίδοξος υποψήφιος για πιθανός πρόγονος των Αφρικανών, που έζησε στην περιοχή του ποταμού Αουάς στην Αιθιοπία, πριν από 4,4 εκατ. χρόνια. Πριν απ’ αυτό το εύρημα, οι παλαιοανθρωπολόγοι εκτιμούσαν ότι ο τελευταίος κοινός πρόγονος ανθρώπου και χιμπατζή έζησε στην Αφρική πριν από 5-6 εκατ. χρόνια! - βλ. σχ. ανακοίνωση του ανθρωπολόγου Σ. Όουεν Λάβτζοϊ του Πολιτειακού Πανεπ. του Κεντ Οχάιο και Ντ. Πίλμπιμ, επιμελητού παλαιοανθρωπολογίας στο Μουσείο Αρχαιολογίας και Εθνολογίας του Χάρβαρντ - Associated Press, 1.10.2009. 24 βλ. σχ. Ά. Πουλιανός, στο περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 17. Την ίδια εποχή στην Αφρική έζησε η… «Λούσι», του είδους Australopithecus afarensis, που ανακαλύφθηκε το 1974. Και για την διαφήμισή της επιστρατεύθηκαν ακόμη κι οι… Beatles και την έκαναν τραγούδι! Στο Γιοχάνεσμπουργκ ανακαλύφθηκαν τμήματα σκελετού (κρανίο, γνάθος, οδόντες και τμήματα των άκρων), ηλικίας 3,5-3,6 εκατ. χρόνων. Ο «αυστραλοπίθηκος» αυτός, είχε ύψος 1,2 μ.. Τον είπαν «Μικροπόδαρο». Η εύρεσή του διατηρείτο… μυστική! - βλ. σχ. ανακοίνωση των παλαιοντολόγων του Πανεπ. Βιτβάτερσραντ του Γιοχάνεσμπουργκ, τον Νοτιοαφρικανό Φ. Τομπίας και τον Βρετανό καθηγητή Ρ. Κλαρκ. 25 βλ. σχ. Ν. Α. Πουλιανός στο XVI Συμπόσιο Προϊστορικής Τέχνης στην Valcamonica Ιταλίας, 24-29.9.1998, εκδ. Prof. E. Anati. Και Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος, http://www.aee.gr. 26 Ευρέθη από την ερευνητική ομάδα του Πανεπ. Καίμπριτζ, υπό την δ/νση του E. S. Higgs - βλ. σχ. και: «Ιστ. Ελλ. Έθνους», εκδ. Εκδοτικής Αθηνών, τ. α’, σελ. 35. Και: Κ. Τουλούμης περ. «CORPUS», τ. 23, Ιαν. 2001, σελ. 34. Φυλασσόταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βερροίας, απ’ όπου μεταφέρθηκε σε αυτό της Κοζάνης. 27 βλ. σχ. Surrendra Κ. Mishra και Κ. Αν. Ατακτίδη, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ» τ. 77, Οκτ.–Δεκ. 2000.

- Στην Κρήτη: Στον Πλακιά (ανθρώπινα εργαλεία ηλικίας 700.000 χρόνων πριν από σήμερα)28. Στο Φαράγγι Πρέβελης (σκελετός ανθρώπου 130.000 χρόνων…)29. Στην Γαύδο30: Εργαλεία (χειροπέλεκυς, κ.ά.) 200-120.000 πριν από σήμερα, «χωρίς να Ειδώλιο καθιστής μορφής αποκλείεται και μία πρωιμό«Ο εγείρων πρόποσιν»* τερη χρονολόγηση έως και τα Μάρμαρο, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος φάση Σύρου 2800-2300 π.Χ. 700.000 χρόνια πριν από σή© Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης μερα»! Στην Γαύδο έχει βρεθεί ένα πολύτιμο ορυκτό της εποχής, ο οψιδιανός, μεταφερμένος εκεί από την Μήλο Κυκλάδων, περί το 11.000 π.Χ.! Στην θέση Άγ. Παύλος Γαύδου λειτουργούσε ένα είδος πρώιμου «εργαστηρίου» παραγωγής εργαλείων… Στην Κρήτη ευρέθη και σκελετός ανθρώπου του 50.000 πριν από σήμερα, που όμως, έμοιάζε με τον Σάπιενς και όχι τον Νεάντερνταλ…31 - Στην Θεσσαλία: Στον Πηνειό, πρόγονος των Θεσσαλών μας άφησε εργαλεία 400-200.000 ετών32. Στο Αρχ. Μουσείο Βόλου μπορεί να ιδεί κανείς δύο προθήκες με παλαιολιθικό υλικό, που προέρχεται κυρίως απ’ τις όχθες του Πηνειού. Άλλα εργαλεία, που ευρέθησαν στην Ροδιά Λαρίσης, χρονολογούνται το ίδιο 400-200.000 χρόνια πριν. Άλλα ευρήματα, στην περιοχή της Λίμνης Πλαστήρα και στις όχθες του Πηνειού, χρονολογούνται 50-30.000 έτη πριν. Τεκμηριώνουν μεγάλη ανθρώπινη δραστηριότητα κατά την Μέση Παλαιολιθική εποχή στην Θεσσαλία. Ο άνθρωπος εδώ κατοίκησε σε υπαίθριο οικισμό περί τα 100-40.000 χρόνια πριν, αφήνοντας και σ’ αυτόν εργαλεία και ίχνη33… 28 Ανασκαφή της αρχαιολόγου Ελ. Παναγοπούλου - βλ. σχ. εφημ. «Καθημερινή», 17.2.2010. 29 βλ. σχ. ανακοίνωση του αρχαιολόγου καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στο Κολλέγιο Providence Ροντ Άιλαντ, Θωμά Στράσσερ, που διενήργησε ανασκαφές στα ΝΔ. παράλια της Κρήτης (2008-9) στην ετήσια συνάντηση των επιστημόνων του Αμερικανικού Ινστ. (7.1.2010). Άρθρο του Γ. Λεκάκη «Στην ωραιότερη παραλία της Κρήτης, της Πρέβελης, άραζε ο αρχαιότερος Κρητικός…», στο περιοδικό «Ελλ. Πανόραμα», τ. Μαΐου 2010. 30 βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Γαύδος, η ομηρική Ωγυγία;» έκδ. «Αέροπος», 2006. Και 10ο Κρητολογικό Συνέδριο, Χανιά, 2006: Ανακάλυψη του Τμ. Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπ. Κρήτης, σε συνεργασία με την ΚΕ’ Εφορεία Χανίων, με επί κεφαλής την καθηγήτρια Αρχαιολογίας του Τμήματος, Κ. Κόπακα. Και αναφορά της καθηγ. του Πανεπ. Κρήτης, Κ. Κόπακα, και του αρχαιολόγου Χρ. Ματζάνα, από την ανακοίνωσή τους με τίτλο: «Πρώιμα θαλάσσια ταξείδια στο Αιγαίο και την Κρήτη. Σκέψεις με αφορμή τις εργαλειοτεχνίες αποκρουσμένου λίθου από την νήσο Γαύδο». 31 βλ. σχ. ανακλοίνωση του Ιταλού καθ. Ανθρωπολογίας Τζ. Φακίνι στο 2ο Παγκόσμιο Συνέδριο Παλαιοανθρωπολογίας, Τορίνο, 1987. 32 βλ σχ. δρ. Ελ. Παναγοπούλου, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ» τ. 61, Οκτ.-Δεκ. 1996, σελ. 43. 33 βλ. σχ. γερμανική αρχαιολογική αποστολή, 1958. Και: «Ιστ. Ελλ. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Πράγματι, η περιοχή Άρα στον αιγαιακό χώρο ο άνθρωπος Λαρίσης πρωτοκατοικήθηκε 100.000 παύει να είναι πλέον «άνθρωπος των σπηχρόνια πριν από σήμερα! Και είναι ως εκ λαίων»39, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την τούτου μια από τις ψυχολογία του και αρχαιότερα συστηματικά κατοικημένες τον πολιτισμό του… περιοχές του πλανήΚαι ιδρύει οικισμούς του! Στο Αρχ. Μουσείο πλάι στο τρεχούμενο Λαρίσης εκτίθεται ή, τέλος πάντων, καθαρό νερό. Και θεοσυλλογή από παλαιολιθικά ευρήματα της ποιεί ποτάμια, λίμνες περιοχής. Και σε σπήκαι θάλασσες. Όλοι λαια του Πηλίου Μαοι παλαιολιθικοί οικιΤο Βουλευτήριο της Πολιόχνης στην Λήμνο. Στο Αιγαίο είχαμε Βουλή από το 6500 π.Χ.! γνησίας, έχουν ευρεσμοί ευρίσκονται δίθεί δείγματα έργων τέχνης, τα οποία χρονολογούνται στην πλα σε ύδατα. Άλλωστε (και) ο άνθρωπος προέρχεται από νεωτέρα παλαιολιθική εποχή (30-8.000 π.Χ.)34. Και η περιοχή το νερό. Και αυτό ακόμη τότε δεν μπορούσε να το ξεπετων Τρικκάλων πρωτοκατοικήθηκε την παλαιολιθική επο- ράσει… (Ακριβώς όπως ένα μωρό, θέλει συνέχεια να είναι χή! Από την 7η χιλιετία π.Χ. ο άνθρωπος άρχισε στην Θεσ- δίπλα στην ασφάλεια της μάνας του, την οποία λογίζει ως σαλία και γεωργικές δραστηριότητες… θεά).

Και οι… «Νεάντερνταλ» στην Ελλάδα

Έθνους», εκδ. Εκδοτικής Αθηνών, τ. α’, σελ. 35. Και Κ. Τουλούμης, περ. «CORPUS», τ. 23, Ιαν. 2001, σελ. 34. 34 Η Μαγνησία ήταν πυκνοκατοικημένη ήδη την νεολιθική εποχή! Έχουν εντοπισθεί περισσότεροι από 40 προϊστορικοί οικισμοί, με πιο άρτια οργανωμένους, αυτούς στο Διμήνι και το Σέσκλο. 35 βλ. σχ. Χ. Β. Χαρίση, P. Durand, Μ. Αξιώτη, Τ. Β. Χαρίση, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 76, Ιουλ.–Σεπτ. 2000, σελ. 83. 36 Την ίδια εποχή, βρίσκουμε κατοίκησή τους σε τεράστια σπήλαια του βράχου των Ηρακλείων Στηλών (Γιβαλτάρ). 37 βλ. σχ. αρχαιολογική έρευνα του ΑΠΘ στην Πίνδο, στο ΒΔ. τμήμα του ν. Γρεβενών, το 2007. Ανακοίνωση του καθηγ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Ν. Ευστρατίου και του καθηγ. του Πανεπ. της Ενετίας, Π. Μπιάτζι, στις 13.3.2008 στην Αρχαιολογική Συνάντηση για τις ανασκαφές του 2007 στην Μακεδονία και στην Θράκη, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. 38 Υπεύθυνη για τις ανασκαφές είναι η αρχαιολόγος Μαργ. Κουμουζέλη, της Εφ. Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος.

39 Ο αρχαιότερος οργανωμένος οικισμός στην Κρήτη που έχει ευρεθεί έως σήμερα, έχει χρονολογηθεί στο 9000 π.Χ. 40 βλ. σχ. Θ. Πίτσιος, περιοδικό «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Ιούλ.Σεπ. 1996, σελ. 70. Και: http://www.fhw.gr/chronos/01/gr/ 41 βλ. σχ. Κορμαζοπούλου-Καγκάλου Λ. - Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη Ε. - Πίτσιος Θ. «Παλαιολιθικές ταφές κρανίων στην θέση Απήδημα της Μέσα Μάνης», Acta Anthropologica 1, 1995. Και: Θ. Πίτσιος, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 70. Και http://www.fhw.gr/chronos/01/gr/ 42 Την διενεργούν από το 1993 η Εφορεία ΠαλαιοανθρωπολογίαςΣπηλαιολογίας, το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Γαλλίας. Εκεί βρέθηκε και σπάνιος οικισμός εποχής Νεάντερταλ (ανασκαφές από την Κατ. Χαρβάτη, Πανεπ. Τύμπινγκεν) - βλ. σχ. και Er. Delson, παλαιοανθρωπολόγος, στο Lehman College, City University of New York. 43 βλ. σχ. Α. Ντάρλας «Η παλαιολιθκή Μάνη – Η ανασκαφή στα Καλαμάκια», 1999. Και: Γ. Λεκάκης «Λακώνων Γη» (υπό έκδοσιν).

αι φθάνουμε στο καθ’ αυτό Αιγαίο: - στην περιοχή Ροδαφνίδια Λέσβου ο άνθρωπος κατοίκησε σε υπαίθριο οικισμό (!), περί τα 200.000 χρόνια πριν από σήμερα.35 Αυτό είναι το χρονικό ορόσημο κατά το οποίο ο άνθρωπος βάζει στην διατροφή του και τα προϊόντα της θαλάσσης. Προ 150.000 χρόνων ο άνθρωπος άρχισε να καταναλώνει οστρακόδερμα ρηχών νερών. - στον Μακρύγιαλο Πιερίας, στις όχθες του Θερμαϊκού δημιουργείται οικισμός 100.000 πριν από σήμερα36. Και η περιοχή των Γρεβενών37κατοικείται τουλάχιστον από την παλαιολιθική εποχή. - σε Σπήλαιο Προσύμνης Αργολίδος (ή «βραχοσκεπή της Κλεισούρας») πιστοποιείται ανθρώπινη κατοίκηση από το 100.000 έως το 9.000 π.Χ.38Παλαιολιθική κατοίκηση και σε σπήλαιο στο χωριό Κεφαλάρι: Πρωτοκατοικήθηκε τουλάχιστον πριν 35.000 έτη. Και η Αχαΐα κατοικείται τουλάχιστον από την παλαιολιθική εποχή.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

αι περνάμε στις… πιο σύγχρονες παρουσίες του «Αιγαιακού ανθρώπου» και του Νεάντερταλ: - Δεκάδες σπήλαια της Μάνης έχουν κατοικηθεί από την παλαιολιθική εποχή ακόμη! Στο Σπήλαιο Απήδημα, λ.χ., έζησε ο «Ταινάριος άνθρωπος», όπως ονοματίσθηκε, πριν από 300.000 και συνέχισε έως και 100.000 χρόνια πριν από σήμερα40[. Στο ίδιο σπήλαιο ευρέθησαν και ενταφιασμένα απολιθωμένα ανθρώπινα σκελετικά υπολείμματα (του τύπου homo sapiens-sapiens), σε στάση συνεσταλμένη, ηλικίας 30.000 ετών. Πρόκειται για την αρχαιότερη ταφή ανθρώπου στον κόσμο!41Ο άνθρωπος δεν είναι τόσο… ακοινώνητος όσο ενόμιζαν… Στο σπήλαιο Καλαμάκια, Οιτύλου, αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ανθρώπινη χρήση πριν από 100.000 έως και πριν από 40.000 χρόνια…42 Άλλο σπήλαιο της Μάνης με παλαιολιθική κατοίκηση είναι η Αλεπότρυπα, κ.ά.43 Εξ άλλου ηλικίας 50.000 χρόνων ήταν το δόντι που βρέθηκε στο Γύθειο Λακωνίας

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

– ανακάλυψη που ανέτρεψε τους «χάρτες εξαπλώσεως του Νεάντερταλ»44. Και η Μάνη μπορεί να θεωρηθεί ως μια εκ των κοιτίδων της ανθρωπότητος (και γιατί να μην υποθέσουμε την τολμηρή ετυμολογία, ότι εξ αυτής έλαβε το όνομά της ο άνθρωπος διεθνώς: man)… - Η Εύβοια κατοικήθηκε – τουλάχιστον – από την παλαιολιθική εποχή (110.000-9.000 χρόνια πριν από σήμερα). Ευρήματα αυτής της εποχής έχουν δώσει ο Άγ. Βασίλειος, τα Κοτσίκια (στην ΒΑ. Εύβοια, στο Αιγαίο), η Αρτάκη, η Χαλκίδα, το «νυμφικόν Ελύμνιον» (νυν… Λίμνη), κ.ά.45 - Στο Σπήλαιο Φράγχθης Αργολίδος ο άνθρωπος έζησε κατά την Μουστιαία περίοδο - 40.000 χρόνια πριν. Ο «άνθρωπος της Φράγχθης», την παλαιολιθική εποχή ασχολείτο και με την γεωργία46και με την αλιεία!). Αλλά ουδεμία σωματική σχέση είχε με τον «Νεάντερταλ», αφού ο άνθρωπος αυτού του σπηλαίου, ήταν γίγας, ύψους 2,8 μ.! Σε αυτό το σπήλαιο ο πρόγονός μας διέμεινε προσωρινώς (από το 40.000 π.Χ.). Ευρέθησαν και εργαλεία κατεργασίας λίθων της Μουστιαίας περιόδου. Οι πρώτοι κάτοικοι του σπηλαίου ήταν ομάδες κυνηγών, το πολύ 5-6 οικογένειες. Τα ζώα τα σκότωναν με όπλα, που κατασκεύαζαν με την, επαναστατική για την εποχή, τεχνική των απολεπισμάτων πυριτόλιθου ή από κόκκαλο. Οι ανασκαφές στο σπήλαιο, έφεραν στο φως μια ολόκληρη πολιτιστική φάση - σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα διερευνήσεως της ζωής του προ-προιστορικού Έλληνος.47 - Στην Θάσο ο άνθρωπος εξορύσσει ώχρα, περί το 20.000 π.Χ. στα πρώτα ορυχεία του κόσμου!48 - Στην θέση Ούριακος, στην παραλία Λουρί, Φισίνη 44 βλ. σχ. άρθρο του Γ. Λεκάκης στην εφημ. «Ελευθερία» Λονδίνου, 13.6.2010. 45 Και σε άλλα μέρη της Στερεάς έχει ευρεθεί παλαιολιθική κατοίκηση (50.000 χρόνων πριν από σήμερα στο Σπήλαιο Σαρακηνού στο Ακραίφνιο, αλλά και νεώετερες στις περιοχές Σεϊντί Αλιάρτου, Μπαρουτοσπηλιά Κάστρου, Πλαγιάς Παλαίρου, όχθες του Αχελώου… 46 Το αλέτρι έκαμε την εμφάνισή του στο τέλος της παλαιολιθικής εποχής. Ο νεολιθικός συνοικισμός της Νέας Νικομηδείας (Ημαθίας) είναι, ίσως, ο αρχαιότερος συνοικισμός εγκατεστημένων γεωργών τουλάχιστον επί Ευρώπης! Τα αρχαιότερα γεωργικά εργαλεία στον κόσμο ανακαλύφθηκαν στην Ελάτεια Φωκίδος. Τον 8ο αι. π.Χ. οι Έλληνες γεωργοί χρησιμοποιούσαν ήδη αλέτρι με υνί – βλ. σχ. Ησίοδος. 47 βλ. σχ. άρθρο Γ. Λεκάκη «Φράγχθη Αργολίδος: Το σπήλαιο που άλλαξε τα παγκόσμια ναυτιλιακά δεδομένα» (στην εφημ. «Ελευθερία» Λονδίνου, 8.6-5.10.2000). Του ιδίου: «Η σημαντικότητα του σπηλαίου της Φράγχθης» στο περιοδικό «Ματιές» της Αργολίδος (τ. Οκτ. 2001). Του ιδίου αναδημοσίευση στο «Αρχαία και σύγχρονα ιστορικά ναυάγια των ελληνικών θαλασσών - Η λαογραφία της θάλασσας», εκδ. “Action Press” (Ιούν. 2009). 48 Η ανακάλυψη έγινε από την ΙΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, σε συνεργασία με το Μουσείο Μεταλλευμάτων του Μπόχουμ Γερμανίας, τον Σεπτέμβριο του 1995, υπό την αρχαιολόγο Χάιδω Χρυσανθάκη-Κουκούλη - βλ. σχ. άρθρο της Χ. Κουκούλη, στο περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ &ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Σεπτέμβριος 1996, σελ. 82. Και Γ. Λεκάκη «Πώς πήρε το όνομά της η Θάσος», στην εφημ. «Χρόνος» Κομοτηνής, 25.10.2011.

Μούδρου Λήμνου, η αρχαιολογική ανασκαφή έφερε στο φως ευρήματα του 12.000 π.Χ. Μια εγκατάσταση κυνηγών, τροφοσυλλεκτών και ψαράδων!49Ανέτρεψε τα έως τότε στοιχεία για την αρχαιότερη ύπαρξη οικισμού ψαράδων, που είχε ευρεθεί στην Σπηλιά του Κύκλωπα στο νησίδιο Γιούρα ΑλονΕιδώλιο κυνηγού ή πολεμιστή, νήσου και στον Μαρουλά Κύθνου μετακανονικού τύπου* (και χρονολογείτο στο 8-8.5000 μάρμαρο, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου 2800-2300 π.Χ. π.Χ.). Επίσης, η πρώτη κατοίκηση της Μύρινας ανάγεται στην παλαιολιθική εποχή – βάσει αρχαιολογικών ευρημάτων. (Θυμίζω πως στην Πολιόχνη Λήμνου έχει ευρεθεί και η αρχαιότερη Βουλή στον κόσμο, που ανάγεται στην νεολιθική εποχή!). - Παλαιολιθικός οικισμός με σωρεία ευρημάτων και ανθρώπινων σκελετών ευρέθη και στο Αγαθονήσι. - Στην Ίκο (νυν Αλόννησο) των Β. Σποράδων ευρέθησαν επίσης παλαιολιθικά ευρήματα. Ίχνη κατοικήσεως στην Αλόννησο, που ανάγονται από την Μέση Παλαιολιθική έως και την Μεσολιθική εποχή, έχουν εντοπισθεί, σε πολλά σημεία της ΝΑ. κυρίως πλευράς της νήσου (στην χερσόννησο Κοκκινόκαστρο, την νησίδα Μικρό Κοκκινόκαστρο, τις θέσεις Λεπτός Γιαλός, Γλύφα, κ.ά. Μάλιστα στο νησίδιο Μικρό Κοκκινόκαστρο υπάρχουν και κατάλοιπα εγκαταστάσεων εκείνης της εποχής. Σύμφωνα με ευρήματα, επίσης, και η Σκύρος κατοικείται από την παλαιολιθική περίοδο (τουλάχιστον από το 8.000 π.Χ.). - Παλαιολιθικά μνημεία έχει και η Αστυπάλαια50 και η Κάλυμνος να επιδείξουν. Στην τελευταία, στο μέσον της πλαγιάς του κωνικού λόφου της Αγ. Βαρβάρας, κοντά στην Πόθια, δεσπόζει μια σπηλιά, όπου σε ανασκαφές ευρέθησαν παλαιολιθικά εργαλεία!.. - Παλαιολιθικά μνημεία έχει και η αδικημένη από την αρχαιολογική σκαπάνη Θράκη μας. - Το νησί της Ίμβρου, επίσης κατοικείται - τουλάχιστον – από τα προϊστορικά χρόνια. Παλαιολιθικά ευρήματα ευρέθησαν στην περιοχή Σχοινουδίου, στον χώρο όπου ήταν κτισμένη η εκκλησιά της Αγ. Μαρίνας, η οποία ερημώθηκε. Εκεί είναι νυν κτισμένο το χωριό των εποίκων Ugulru.51 Όσο για το Ιώνιο, η αρχαιοτέρα κατοίκησή του έχει ευρεθεί στην Λευκάδα και χρονολογείται 200.000 χρόνια πριν το σήμερα… * Oι εικόνες παραχωρήθηκαν με την ευγενική χορηγία του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

49 Επί κεφαλής ήταν ο καθ. της Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ Ν. Ευστρατίου. Οι ανασκαφές έγιναν σε συνεργασία με ερευνητές από Πανεπιστήμια της Αμερικής και της Ιταλίας. 50 βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Αστυπάλαια: Η τράπεζα των θεών» έκδ. «Αέροπος», 2007. 51 βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Ίμβρος παιπαλόεσσα», εκδ. «Ενδοχώρα», 2010. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Αιγαίο. Η πηγή της ελληνικής θαλασσίας ισχύος

Υπό Αντιναυάρχου κ. Ιωάννη Παλούμπη

χει πολλές φορές και από πολλές κατευθύνσεις γραφεί και ανταλλαγή προϊόντων, γνώσεων και εμπειριών. Από τότε οι ότι η Ελλάδα είναι περισσότερο θάλασσα και λιγότε- κάτοικοι του χώρου αυτού θαλασσοπλοούν και χτίζουν πολιρο στεριά. Όσο κι αν ανάλογες προτάσεις, με μύριες τισμούς. Κατακτούν πνευματικές κορυφές αξεπέραστες στην όσες διαφορετικές διατυπώσεις έχουν γίνει φράσεις παγκόσμια ιστορία μέχρι σήμερα, βασιζόμενοι τόσο για την κλισέ, εν τούτοις δεν παύουν να αντιπροσωπεύουν μιαν αλή- επέκτασή τους, όσο και για την άμυνά τους, στη γαλάζια θάθεια. Η πραγματικότητα πως οι κάτοικοι αυτής της γεωγρα- λασσα που τους περιβάλλει. φικής απόληξης στη νοτιο-ανατολική Οι κάτοικοι των Κυκλάδων κατά τη νεολιθική εποχή δημιουργούν τον εσχατιά της Ευρώπης, όσοι προϋπήρξαν και όσοι συναθροίστηκαν αργόκατ’ εξοχήν ναυτικό πολιτισμό, τον τερα μαζί τους, εγκαταστάθηκαν στα Κυκλαδικό, δείγματα του οποίου βρίνησιά και στις δύο όχθες της κλειστής σκονται σήμερα στα αρχαιολογικά θάλασσας που τελικά ονομάσθηκε ΑιΜουσεία όλου του κόσμου. Πρωτογαίο και για τους μετέπειτα πολλούς πορούν στη ναυπηγική τέχνη και στη αιώνες ζούσαν και κινούνταν μέσα σ’ ναυτιλία. Βραχογραφίες και χαράγμααυτήν. τα με απεικονίσεις πολύκωπων πλοιΤο νήμα όμως της θαλασσινής διααρίων σε σκεύη της 3ης χιλιετίας π. Χ. Ομοίωμα αθηναϊκής τριήρους του 5ου αι. π.Χ. Κλίμαδρομής των κατοίκων του τόπου πιά- κα: 1/10. Κατασκευή: Γ. Μαργαρώνης (Εργαστήριο αποδεικνύουν ότι η θάλασσα ήταν η νεται από πολύ πιο πίσω, πριν υπάρ- ναυπηγικής Ε.Μ.Π). Έρευνα και σχεδια: J. Morrison κύρια πηγή προσπορισμού ευμάρειας ξουν τεκμήρια να στοιχειοθετήσουν και J.F. Coates. Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. για τους Κυκλαδίτες. την ανθρώπινη ιστορία. Ο Μινωικός πολιτισμός διαδέχεται τον πρώιμο Κυκλαδικό. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές στο σπήλαιο Φράγχθι της Στη διάρκειά του η χρήση του χαλκού που χρησιμοποιείται Αργολίδας, σε στρώμα κατοίκησης του 8.000 π. Χ. περίπου, για την κατασκευή όπλων και εργαλείων αποδεικνύει ότι τα έφεραν στο φως φολίδες οψιδιανού που αναγνωρίσθηκαν ότι ταξίδια γίνονται μακρύτερα, έξω πλέον από το Αιγαίο, στην προέρχονται από τη Μήλο. Ο οψιδιανός είναι ηφαιστειογενές Κύπρο, στη Φοινίκη, στην Αίγυπτο. Αρχαιολογικά ευρήματα υαλώδες πέτρωμα κατάλληλο για την κατασκευή πρωτόγονων τεκμηριώνουν την ίδρυση αποικιών και εγκατάσταση ναυτιεργαλείων της εποχής εκείνης. Ο προσδιορισμός της ηλικίας κών σταθμών σε όλα τα μέρη που επισκέπτονται οι Μινωίτων φολίδων με τη μέθοδο του άνθρακα δεν άφησε αμφιβο- τες μέσα και έξω από το Αιγαίο. Η Κρήτη έτσι γίνεται η πρώτη λία. θαλασσοκράτειρα δύναμη της Ανατολικής Μεσογείου και τα «Το 8.000 π. Χ. υπήρχε θαλασσία σύνδεση της Μήλου με τεχνουργήματα του Μινωικού πολιτισμού βρίσκονται σε όλες την Αργολίδα και μεταφέρονταν εκεί είδη. (Προς ανταλλαγή;;;)» τις ανασκαφές των παραλίων της θαλασσινής αυτής λεκάνης. Θα αφήσουμε στους αρχαιολόγους και τους λοιπούς ειδιΑπό το 1450 π. Χ. περίπου οι Μυκηναίοι διαδέχονται τους κούς επιστήμονες να ασχοληθούν με τις υποθέσεις ως προς Μινωίτες στην κυριαρχία της θάλασσας, επεκτείνουν τα ταξίτα πλωτά μέσα που θα μπορούσαν να είχαν χρησιμοποιηθεί δια τους ακόμη μακρύτερα και δημιουργούν εμπορικά δίκτυα για τη μεταφορά του οψιδιανού (ενδεχομένως και άλλων υλι- και αποικίες σε όλες τις όχθες της Μεσογείου. κών;;;) από τη Μήλο στην Αργολίδα και δεν θα ασχοληθούμε Τα μυθικά κατορθώματα των Αργοναυτών, αλλά και η πρώούτε με τη ναυτιλιακή πλευρά του διάπλου των 75 ναυτικών τη αποβατική επιχείρηση της παγκόσμιας ιστορίας στην Τροία, μιλίων που μεσολαβούν. Έγιναν ένα ταξίδι ή περισσότερα με αντανακλούν τις διεισδύσεις των Μυκηναίων σε τόπους άγνωδιαδοχικά άλματα σε γειτονικά νησιά;; στους για την εξεύρεση πρώτων υλών και ευμάρειας, καθώς Μήλος – Σίφνος – Σέριφος – Κύθνος – Κέα - Λαυρεωτική και τις περιπέτειές τους με τους τοπικούς πληθυσμούς. ή Ύδρα κλπ. Τον 12ο αιώνα π. Χ. η κάθοδος στη χερσόνησο του Αίμου Θα παραμείνουμε μόνο στο γεγονός ότι πρόκειται για το νέων Ελληνικών Φύλων, σημαίνουν το τέλος της Μυκηναϊκής αρχαιότερο θαλασσινό ταξίδι στον κόσμο που είναι τεκμηρι- εποχής. Ακολουθεί μια περίοδος έντονων διεργασιών και αναωμένο και αδιαμφισβήτητο. κατατάξεων που κράτησε περίπου τέσσαρις αιώνες και έθεσε Έτσι το Αιγαίο του ήπιου κλίματος, των εξαιρετικών και- τις βάσεις για την ανάπτυξη και τη διαμόρφωση του νέου πορικών συνθηκών στο μεγαλύτερο διάστημα του χρόνου, το λιτισμού, που έμεινε στην ιστορία να ονομάζεται αρχαίος ελΑιγαίο του εκτυφλωτικού φωτός, της διαύγειας και της απέ- ληνικός κλασικός πολιτισμός. ραντης ορατότητας, αποδεικνύεται η θάλασσα που διαπλέεται Είναι κι αυτός δομημένος πάνω στα κύματα του Αιγαίου, για πρώτη φορά στον κόσμο από νησί προς νησί και προς τους καθώς ο κύριος εκφραστής του είναι το κράτος των Αθηνών, στεριανούς γεωγραφικούς όγκους εκατέρωθεν, με μεταφορά η νέα θαλασσοκράτειρα δύναμη που παίρνει τη σκυτάλη από ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

όλους τους άλλους που προηγήθηκαν. Είναι η εποχή που αρχί- ναυτιλίας στους έλληνες υπηκόους τους. Από τον 17ο αιώνα η ζει να διαχωρίζεται αισθητά το εμπορικό πλοίο, η Ολκάς, από ελληνική ναυτιλία είχε αρχίσει να αναπτύσσεται και να εξυπητο αμιγώς πολεμικό, το θαύμα της αρχαίας ναυπηγικής, την ρετεί τα εμπορικά δίκτυα που εγκαθίσταντο σε όλες τις εστίες Τριήρη. Είναι επίσης η εποχή που για πρώτη φορά αναπτύσσε- του Ευξείνου Πόντου, της Μεσογείου και των δυτικών ακτών ται καθαρώς ναυτική τακτική, διότι μέχρι τότε τα πλοία χρησι- της Ευρώπης. Στα μέσα του 18ου αιώνα, από ιστορικές μαρτυμοποιούνταν για να μεταφέρουν μαχητές και όχι να μάχονται ρίες γίνεται φανερό ότι, το εσωτερικό και το εξωτερικό εμπόστη θάλασσα. Η εφαρμογή της ναυτικής τακτικής στην πρά- ριο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε περιέλθει στα χέρια ξη, στην κορυφαία εκδήλωσή ελλήνων ναυτικών. της, στη Σαλαμίνα, ανακόπτει Οι διεθνείς συγκυρίες βοτο δρόμο των Ασιατών Μήήθησαν του έλληνες πλοιδων προς την Ευρώπη. Αποοκτήτες να επεκτείνουν τις τελεί αυταπόδεικτη αλήθεια εμπορικές τους δραστηριόότι χωρίς τη Σαλαμίνα η μορτητες στα λιμάνια της Ευρώφή της σημερινής Ευρώπης πης, της Ρωσίας, ακόμα και θα ήταν αρκετά διαφορετική. της Αμερικής. Τις συγκυρίες Ακολούθησε η εποχή των συνιστούσαν αφ’ ενός οι ΝαΜακεδόνων και του μεγάλου πολεόντειοι πόλεμοι λόγω κατακτητή και εκπολιτιστή των οποίων η παρουσία της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας Αλεξάνδρου. Παρά το ό,τι οι στη Μεσόγειο μειώθηκε μέχρι Μακεδόνες ήταν στεριανή πλήρους εξαλείψεως, αφ’ ετέδύναμη, η επαναφορά των στρατιών από τα βάθη της Ομοίωμα βυζαντινού δρόμωνα του 10ου αι. μ.Χ. Κατασκευή: Γ. Ράλλης. ρου ο πρώτος ρωσο-τουρκιΈρευνα: Κων. Αλεξανδρής. Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. κός πόλεμος (1768 – 1774) ο εξωτικής Ανατολής, από την Ινδία, βασίζεται στο στόλο του Νεάρχου που διαπλέει τον Ιν- οποίος κατέληξε στη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Σύμδικό Ωκεανό μέχρι τον Περσικό κόλπο. φωνα με αυτήν τα ελληνικά πλοία μπορούσαν να χρησιμοποιΣτους αιώνες που κύλισαν η δύναμη των ελληνικών κρα- ούν τη Ρωσική σημαία και να διαπλέουν ελεύθερα τα Στενά τών και των κρατών των επιγόνων του Αλεξάνδρου εξασθέ- των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου. νησε. Η Ρώμη, νέα σφριγηλή στρατιωτική δύναμη κυριαρχεί Η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή θα μπορούσε να χασε όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Οι έλληνες εξακολουθούν να ρακτηρισθεί ως το «πιστοποιητικό γεννήσεως» της σύγχρονης μονοπωλούν το θαλασσινό εσωτερικό και εξωτερικό εμπόριο ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας, αλλά παράλληλα και η «ιδρυτης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και μαζί με τα εμπορεύματα που τική πράξη» της ναυτικής συνιστώσας του απελευθερωτικού ανταλλάσσουν μεταδίδουν τα επιτεύγματα του πολιτισμού αγώνα του 1821. τους και συγχρόνως την ελληνική γλώσσα. Ο ελεύθερος διάπλους των Στενών είχε ως αποτέλεσμα Η νέα μονοθεϊστική θρησκεία που εμφανίζεται, ο Χριστια- οι μεταφορές των ρωσικών σιτηρών να περάσουν στα χέρια νισμός, γράφει τα ιερά της κείμενα, τα Ευαγγέλια, στα ελληνικά των ελλήνων πλοιοκτητών, οι οποίοι συγκέντρωσαν μεγάλες για να γίνουν κατανοητά από περισσότερους ανθρώπους, από περιουσίες από αυτές τις επιχειρήσεις. Τα κέρδη πολλαπλασιπερισσότερους λαούς. άζονταν, μαζί με τους κινδύνους φυσικά, όταν τα πλοία διαΗ προσεκτική ανασκόπηση της διαδρομής της Βυζαντι- σπούσαν τους βρετανικούς αποκλεισμούς των ευρωπαϊκών νής Αυτοκρατορίας αναδεικνύει τη μεγάλη αλήθεια. Όσο το λιμανιών κατά τη διάρκεια των Ναπολεοντείων πολέμων. κράτος φροντίζει το ναυτικό του, πολεμικό και εμπορικό, διΤο μεγαλύτερο μέρος των κερδών χρηματοδότησε την έρχεται περιόδους ακμής, ευρωστίας και ευμάρειας. Όταν οι Επανάσταση του 1821. εσωτερικές διαμάχες είχαν ως αποτέλεσμα την παραμέληση Με δεδομένο ότι τόσο το Αιγαίο, όσο και τη Μεσόγειο γετου ναυτικού, περίοδοι παρακμής και κατάπτωσης επικρατού- νικώτερα, λυμαίνονταν πειρατές προερχόμενοι κυρίως από τις σαν και μεγάλα γεωγραφικά διαμερίσματα της Αυτοκρατορίας βόρειες αφρικανικές ακτές, επιτρεπόταν στα ελληνικά πλοία χάνονταν, από θαλασσινές δυνάμεις που είχαν εμφανιστεί στη να φέρουν ένα περιορισμένο αριθμό 8 – 16 πυροβόλων, μιΧριστιανική Δύση. κρού σχετικά βεληνεκούς, για την αντιμετώπισή τους. Έτσι οι Το τέλος της Αυτοκρατορίας ήλθε αναπόδραστα από τη έλληνες ναυτικοί πολύ πριν την Επανάσταση είχαν γίνει, εκτός νεοεμφανισθείσα φυλή των Οθωμανών Τούρκων με συμβο- από επιδέξιοι θαλασσόλυκοι, και σκληροτράχηλοι ναυμάχοι. λική χρονολογία έναρξης της τουρκοκρατίας, τη χρονολογία Τις παραμονές της Επαναστάσεως οι έλληνες διέθεταν άλωσης της Κωνσταντινούπολης, το 1453. τον εντυπωσιακό αριθμό των 1.000 περίπου εμπορικών πλοίΟι Οθωμανοί κατακτητές καθώς δεν ήταν ποτέ καλοί ναυ- ων με μεγαλύτερους τους στόλους των τριών νησιών Ύδρας, τικοί άφησαν ουσιαστικά ελεύθερο το πεδίο στον τομέα της Σπετσών και Ψαρών. Τα περισσότερα καράβια ήταν δικάταρ22

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Τοιχογραφία με νηοπομπή από τη Δυτική Οικία στο Ακρωτήρι της Θήρας. π. 1550 π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. © Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων.

τα μπρίκια και γολέτες των 200 – 250 τόνων και μικρότερα. Η αντιπαράθεση με τις δίκροτες και τρίκροτες φρεγάτες των 60 - 80 μεγάλων πυροβόλων του οθωμανικού στόλου ήταν άνιση. Εκεί όμως που υπερείχαν οι έλληνες ήταν η απαράμιλλη ναυτοσύνη των καπεταναίων και των πληρωμάτων, που κατόρθωναν με τον επιδέξιο χειρισμό των μικρών και ευέλικτων πλοίων τους να επικρατούν των υστερούντων σε οργάνωση και αποτελεσματικότητα τουρκικών πολεμικών πλοίων. Η χρήση του καινοφανούς όπλου, των πυρπολικών, στο ναυτικό αγώνα του ’21 απετέλεσε την κορωνίδα της ελληνικής ευρηματικότητας, αλλά και της ναυτικής επιδεξιότητας. Παράλληλα ο τρόπος χρήσης των από τον Μιαούλη για την απεμπλοκή του ελληνικού στόλου, όταν βρισκόταν σε δύσκολη θέση, ήταν ο προπομπός της τακτικής χρήσης των αντιτορπιλικών από τους μεγάλους ναυάρχους του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά τη σύσταση του πρώτου πυρήνα ελληνικού κράτους το 1830, η εμπορική ναυτιλία βασισμένη κυρίως στα εμπορικά δίκτυα των ιονίων νήσων από τον 18ο αιώνα, άρχισε να αναπτύσσεται συνεχώς, ενώ παράλληλα τέθηκαν οι βάσεις για τη συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού πολεμικού ναυτικού. Ο 20ος αιώνας βρήκε την Ελλάδα να συνεχίζει τους αγώνες για την απελευθέρωση μεγάλων γεωγραφικών διαμερισμάτων που κατοικούνταν προαιώνια από ελληνικούς πληθυσμούς. Η «Μεγάλη Ιδέα» που διατυπώθηκε από τον Ιωάννη Κωλέτη και υιοθετήθηκε από την ελληνική κοινωνία αυτόν ακριβώς το στόχο εξυπηρετούσε και με αυτή ως βάση χαράζονταν οι κατευθύνσεις της εξωτερικής πολιτικής και των ενεργειών των διαδοχικών ελληνικών κυβερνήσεων. Η Εμπορική Ναυτιλία εξακολούθησε την ανοδική της πορεία έχοντας δύο σημαντικές οπισθοδρομήσεις κατά τη διάρκεια των δύο παγκοσμίων πολέμων. Το Πολεμικό Ναυτικό έλαβε μέρος στις στρατιωτικές περιπέτειες που υπαγορεύτηκαν από την εξωτερική πολιτική της χώρας. Πρωταγωνίστησε στους Βαλκανικούς Πολέμους επιτυγχάνοντας τη στρατηγική νίκη, εκείνη που απέκλεισε τη μεταφορά των Οθωμανικών ενισχύσεων στα πεδία των Μακεδονικών θεάτρων επιχειρήσεων. Από τους Βαλκανικούς η Ελλάδα προσάρτησε την Κρήτη, τα νησιά του Ανατολικού και Βορείου Αιγαίου, την Ήπειρο και τη Μακεδονία μέχρι προς Ανατολάς τον ποταμό Νέστο. Το Ναυτικό συμμετείχε στις εκστρατείες της Ουκρανίας και της Μικράς Ασίας, χωρίς να αποκτήσει πρωταγωνιστικό ρόλο, λόγω της φύσεως και της μορφής των επιχειρήσεων. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μετά την κατάληψη της ΕλλάΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

δας ήταν το μόνο τμήμα της ελληνικής διοικητικής μηχανής που υπεχώρησε συντεταγμένα και, όσο απέμεινε, κατέφυγε στη Μέση Ανατολή για να συνεχίσει τον πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων. Τα καταστρώματα των πολεμικών και εμπορικών πλοίων αποτελούσαν το μοναδικό ελεύθερο τμήμα της ελληνικής επικράτειας και έδιναν οντότητα και κύρος στην επίσης αυτοεξόριστη ελληνική κυβέρνηση. Το πέρας του πολέμου το 1944 επισημάνθηκε από μία κίνηση υψίστης συμβολικής σημασίας. Η ελληνική κυβέρνηση έφτασε στον Φαληρικό όρμο επιβαίνοντας του θρυλικού Θωρακισμένου Καταδρομικού Αβέρωφ, που είχε πρωταγωνιστήσει στου Βαλκανικούς. Η Ελλάδα βγήκε από τον Β΄ Π Π καθημαγμένη έχοντας κατεστραμμένες όλες σχεδόν τις κρατικές υποδομές της. Η Εμπορική Ναυτιλία είχε χάσει το 78% των πλοίων της και το 70% της χωρητικότητάς της. Είχε περισσότερα από 2.600 θύματα έλληνες ναυτικούς και πολύ περισσότερους ανίκανους και ψυχικά διαταραγμένους από τις κακουχίες που υπέστησαν στα ναυάγιά τους. Εις αναγνώριση των θυσιών και της συνεισφοράς στη συμμαχική νίκη υπεγράφη συμφωνία μεταξύ των κυβερνήσεων των ΗΠΑ και της Ελλάδος για την παραχώρηση 100 φορτηγών Η φρεγάτα ΣΠΕΤΣΑΙ (F-453)

πλοίων Liberty και 7 δεξαμενοπλοίων τύπου Τ2 με πολύ χαμηλότοκα δάνεια και συμφέροντες όρους. Ήταν το εφαλτήριο από το οποίο ξεκίνησε και πάλι η ανοδική πορεία της εμπορικής ναυτιλίας για να φτάσει σήμερα στην πρώτη θέση της παγκόσμιας κατάταξης, μοναδική πηγή αισιοδοξίας και υπερηφάνειας στους χαλεπούς καιρούς που ζούμε. Ο αείμνηστος ιστορικός της εμπορικής ναυτιλίας καπετάν Τάσος Τζαμτζής παραλληλίζει την 9η Απριλίου 1946 που η ελληνική κυβέρνηση υπέγραψε την εγγύηση του δανείου για τα Liberties, με την 21η Ιουλίου 1774 την υπογραφή της Συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, υποστηρίζοντας ότι και οι δύο 23

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

σημαντικοί χρονικοί σταθμοί είχαν εξ ίσου σοβαρή επίδραση στην ανάπτυξη του εμπορικού στόλου. Είναι ίσως μια υπερβολική τοποθέτηση επηρεασμένη από το συναισθηματισμό των παλαιών ναυτικών που είχαν υπηρετήσει στα «ευλογημένα» Liberties, αλλά δεν πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι από το 1947 είχε ήδη ξεκινήσει ένα τεράστιο πρόγραμμα ναυπηγήσεων από έλληνες πλοιοκτήτες το οποίο θα οδηγούσε αναπόφευκτα στην ανάπτυξη της Εμπορικής Ναυτιλίας. Το Πολεμικό Ναυτικό από τη δεκαετία του ’50 ευθυγραμμίσθηκε με τις Νατοϊκές τακτικές χρησιμοποίησης της ναυτικής δύναμης εν πλω, χωρίς ποτέ να εγκαταλείψει ό,τι του κληρονόμησαν οι 100 αιώνες της ναυτικής του παράδοσης. Τη ναυτοσύνη, την οικειότητα με τη θάλασσά του, το Αιγαίο, την απόλυτη γνώση της παραμικρής γεωγραφικής και μετεωρολογικής λεπτομέρειας, πρωταρχικού παράγοντα επικράτησης με οποιονδήποτε θαλασσινό αντίπαλο. Το Πολεμικό Ναυτικό στη σύγχρονη εποχή έχει ξεκαθαρισμένες θέσεις και πολιτικές που απορρέουν από τη γεωγραφία της πατρίδας μας. Οι καιροί έχουν αλλάξει, τα μέσα έχουν μεταβληθεί, οι γενικές όμως κατευθύνσεις της ναυτικής στρατηγικής παραμένουν ίδιες. Όπως πάντα έτσι και σήμερα, περισσότερο από το 95% του διεθνούς εμπορίου κινείται δια θαλάσσης. Μέσα σ’ αυτό το ποσοστό υπάρχει και το μεγαλύτερο μέρος των υδρογονανθράκων, σε διάφορες μορφές, που εξασφαλίζουν την ενέργεια στις χώρες του πλανήτη και φυσικά και στη χώρα μας. Η ασφάλεια των θαλασσίων επικοινωνιών αποτελεί τον πρώτιστο διεθνή στόχο και το Ναυτικό επιτελεί Βολή κατευθυνόμενου βλήματος επιφανείας-επιφανείας MM38-Exocet από την πυραυλάκατο ΒΟΤΣΗΣ (P72). ΓΕΝ/ΔΕΔΗΣ.

το έργο που του αναλογεί, ενσωματώνοντας μέσα στις διεθνείς του υποχρεώσεις και τις εθνικές συνιστώσες επίβλεψης των θαλασσών που περιβρέχουν τη χώρα. Παράλληλα η γεωπολιτική αξία του ελληνικού θαλασσίου χώρου, παρά την αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας εξακολουθεί να παραμένει στην κορυφή του παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Το αρχιπέλαγος του Αιγαίου με τα περισσότερα από 3.000 νησαία εδάφη του αποτελεί κατά περίπτωση τη συνέχεια των Στενών του Ελλησπόντου και του Βοσπόρου ή τη θύρα εισό24

δου προς αυτά. Μία άλλη περισσότερο δυσδιάκριτη ιδιότητα του Αιγαίου, μαζί με τον βόρειο χερσαίο ελληνικό χώρο, είναι η βραχυκύκλωση των Στενών, που παρέχει μια εναλλακτική γεωγραφική όδευση, η οποία υποβαθμίζει την αξία της κατοχής των. Δυτικά της χώρας, το Ιόνιο, ελέγχει απόλυτα την κλειστή Αδριατική θάλασσα. Δεν είναι τυχαίο γεγονός ότι η κατάληψη της Κέρκυρας το 1206 μ. Χ. από τους Ενετούς έδωσε τεράστια ώθηση στη ναυτική πορεία αυτού του κατ’ εξοχήν θαλασσινού κράτους. Ούτε, φυσικά, χαρακτηρίσθηκαν τυχαία οι ναυτικές βάσεις της Μεθώνης και της Κορώνης ως «οι δύο οφθαλμοί της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας» (Frederic C. Lane). Η αξία της κυριαρχίας επί της νήσου Κρήτης και των νήσων της Δωδεκανήσου δίνει σημαντικό πλεονέκτημα ελέγχου των θαλασσίων οδών επικοινωνιών που διέρχονται νοτίως της Κρήτης και κατευθύνονται από τη διώρυγα του Σουέζ προς τη Δυτική Μεσόγειο και αντίστροφα. Η αυξημένη πιθανότητα εντοπισμού εξορύξιμων υδρογονανθράκων στις ανωτέρω θαλάσσιες περιοχές που προσδιορίζονται από το Διεθνές Δίκαιο ως Ελληνική Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη αυξάνει τις ευθύνες και διευρύνει την περιοχή για την ασφάλεια της οποίας το Ναυτικό θεωρείται υπεύθυνο. Το εύρος της περιοχής και η τεχνολογική πρόοδος των ναυτικών οπλικών συστημάτων είναι οι παράγοντες που θα καθορίσουν τα μέσα με τα οποία θα πρέπει να προικοδοτηθεί για να φέρει εις πέρας την αποστολή του. Η παρουσία του Πολεμικού Ναυτικού πέρα από τα στενά, πλέον, γεωγραφικά όρια του Αιγαίου, με σκοπό την υποστήριξη των εθνικών στόχων στις περιοχές αυτές κρίνεται σήμερα απαραίτητη. Οι ασύμμετρες αόρατες απειλές που επικρέμανται στην ασφάλεια όλων των θαλασσών του κόσμου, προστίθενται στις γνωστές και πολύ ορατές εξ ανατολών προερχόμενες στη δική μας περιοχή και συναποτελούν ένα μίγμα που ανά πάσα στιγμή μπορεί να εκραγεί συμπαρασύροντας την ειρήνη στη φρενίτιδα ενός πολέμου. Τότε και μόνο τότε, θα καταλάβουν όλοι αντίπαλοι και φίλοι πόσο σημαντική είναι η κληρονομιά της ναυτικής παράδοσης στην άμυνα της θάλασσας που εξασφαλίζει το στρατηγικό βάθος της επικράτειάς μας. Θα αντιληφθούν όλοι ότι δεν αρκεί η συσσώρευση οπλικών συστημάτων αν δεν συνοδεύεται από τη ναυτική εμπιστοσύνη που μας δίνουν οι 100 αιώνες του ζυμώματος της φυλής μέσα στο γαλάζιο πόντο. Το Αιγαίο θα μεταβληθεί σε μια παγίδα, ακτών κόλπων, ακρωτηρίων, στεριανών πτυχώσεων και παραλίων ατέλειωτου μήκους, μέσα στην οποία θα πιαστεί και θα καταστραφεί ο όποιος επίδοξος και θρασύς εισβολέας. Το ελληνικό Ναυτικό δεν θα λείψει και δεν θα μπορούσε άλλωστε να λείψει, από τις θάλασσες της Μεσογείου, τις ίδιες θάλασσες που διέσχιζε πριν από 3.500 χρόνια με κουπιά και πανιά. Η παρουσία σήμερα σ’ αυτές τις περιοχές απειλούμενων τμημάτων του ελληνισμού, αυξάνει την υποχρέωση του Ναυτικού και καθιστά βαρύτερη την εθνική ευθύνη για όλους μας. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Το Αιγαίο και η Ελληνικη Πολεμική Αεροπορία Υπό κ. Ευαγγέλου Γεωργούση, Αντιπτέραρχου (Ι) ε.α, Μέλους ΔΣ ΣΕΕΘΑ

Εναέριος χώρος του Αιγαίου ήταν ανέκαθεν ο κυριότερος χώρος πτήσεων και γενικά επιχειρησιακής δράσης της Π.Α. Η ιδιαίτερη μορφολογία της επιφάνειας, όπου θάλασσα και νησιά εναλλάσσονται, δημιουργούν ένα εξαιρετικό υπόβαθρο άσκησης των πληρωμάτων αέρος, αφού η εναλλαγή αυτή απαιτεί ιδιαίτερα προσεκτική σχεδίαση και κυρίως, εκτέλεση κάθε αποστολής. Οι πολλές και σημαντικές αεροπορικές βάσεις μαχητικών αεροσκαφών, σε διάφορα νησιά, από βορρά μέχρι το νότο του Αιγαίου, καθιστούν το χώρο αυτό ζωτικό γιά την εφαρμογή του Αμυντικού Δόγματος της Χώρας, όσον αφορά την Π.Α και φυσικά το Π.Ν. Επίσης, δεν νομίζω ότι απαιτούνται πολυσέλιδες στρατιωτικές αναλύσεις για να καταδειχθεί ότι ο χώρος του Αιγαίου, ως συνολική επιχειρησιακή οντότητα, έχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που οδηγούν στην ανάγκη απόλυτης εφαρμογής ενός πολύ καλά σχεδιασμένου Διακλαδικού Δόγματος Επιχειρήσεων, για την άμυνά του, αλλά και τη συνολική άμυνα της χώρας. Ο Εναέριος χώρος του Αιγαίου είναι το τρίτο και κυρίαρχο συστατικό στοιχείο που έχει ανάγκη για να λειτουργήσει ‘’ο ανατολικός πνεύμονας’’ της Ελλάδος, που είναι η θάλασσα και τα νησιά της. Ο άλλος ‘’ο δυτικός πνεύμονας’’ είναι το Ιόνιο με τα νησιά του. Χωρίς απόλυτη ελευθερία στους εναέριους αυτούς χώρους οι ‘’πνεύμονες’’ της χώρας μας δεν μπορούν να επιβιώσουν. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ιστορικός Σαρ. Καργάκος στο έργο του: ’’Μέγας Αλέξανδρος: Ο άνθρωπος φαινόμενο», τόμος Α’,σελ.76: ‘’Διότι αυτό που ονομάζουμε Ελλάδα, δεν είναι κάτι που γεννήθηκε απλώς σε μία γλώσσα στεριάς ή σε νησιά σπαρμένα σαν χάντρες κομπολογιού στη θάλασσα. Η Ελλάς είναι θαλάσσιο δημιούργημα. Και έλληνας ιστορικά και ποιητικά σημαίνει αυτός που έχει ροπή προς τη θάλασσα.’’ Οι καιροί το έφεραν, με την τεράστια ανάπτυξη της αεροδιαστημικής επιστήμης, να μην νοούνται σήμερα ελεύθερες θάλασσες χωρίς ελεύθερο τον αντίστοιχο εναέριο χώρο. Η πραγματικότητα αυτή, την οποία με έμφαση κατέδειξαν όλες οι μετά τον Β’ ΠΠ συγκρούσεις, οδήγησε έμπειρους και ιστορικούς ηγέτες στο συμπέρασμα ότι ‘’Η Αεροπορική ισχύς συνιστά ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

σήμερα την υπέρτατη έκφραση της στρατιωτικής ισχύος, αφού πραγματική ασφάλεια σημαίνει κυριαρχία εναερίου χώρου’’ (Winston Churchill). Την ιδιαίτερη Στρατηγική αξία του Αιγαίου, όχι μόνο για την Ελλάδα και την Τουρκία, την έχουν τονίσει και αναλύσει αρκετοί. Έχει επισημανθεί ότι ο χώρος αυτός μαζί με την φυσική προέκταση του προς την Ανατολική Μεσόγειο, συνιστούν ένα ενιαίο σύνολο τεράστιας γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής σημασίας για περιοχικές, αλλά και παγκόσμιες Δυνάμεις. Είναι πολύ χαρακτηριστική η αναφορά που κάνει ο σημερινός τούρκος ΥΠΕΞ, Αχμέτ Νταβούτογλου, στη μελέτη του με τον γνωστό τίτλο:’’Το Στρατηγικό Βάθος’’: ‘’Τα ζητήματα, όπως του Αιγαίου και της Κύπρου, που περιλαμβάνονται στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, πέραν από τη σημασία που έχουν τα ίδια, ενέχουν και μία ιδιαίτερη σημασία που πηγάζει από την διαπεριφερειακή αλληλεπίδραση’’. Και συνεχίζει: ‘’Το Αιγαίο αποτελεί το σημαντικότερο θαλάσσιο κομβικό σημείο της Ευρασιατικής παγκόσμιας ηπείρου στην κατεύθυνση Βορρά-Νότου….το Αιγαίο που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση και από τις τρεις ηπείρους και παρέχει τη δυνατότητα του ανοίγματος και στις τρεις, χωρίς κάποιο χερσαίο εμπόδιο, έχει από την άποψη αυτή, μιας πρώτης τάξης στρατηγική σημασία, όχι μόνο για την Ελλάδα και την Τουρκία, που διαθέτουν ακτές σε αυτή τη θάλασσα, αλλά κατ’ αρχάς για τις παρευξείνιες χώρες και έπειτα για όλες τις παγκόσμιες και περιφερειακές δυνάμεις, που έχουν ανάγκη ενός μεταφορικού και εμπορικού κόμβου…αυτή η θάλασσα-πέρασμα κατέχει μία προσδιορισμένη θέση στη γεωπολιτική, γεωστρατηγική, γεωοικονομική και γεωπολιτισμική αλληλεπίδραση της Βαλκανικής Χερσονήσου…της Μικράς Ασίας και της Μέσης Ανατολής…’’ (σελ.266-267). Έτσι, θα ήταν εντελώς αφύσικο ο χώρος αυτός να μείνει έξω από τους μεταπολεμικούς στρατηγικούς στόχους και σχεδιασμούς της τουρκικής πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας και ιδιαίτερα του σημερινού ΥΠΕΞ. Αυτός στη μελέτη του, προσπαθεί να συγκεράσει στην έννοια του ‘’Στρατηγικού Βάθους’’, την οποία δανείζεται από τον γεωγραφικό πα25

ΑΙΓΑΙΟ:

ΑΡΧEΓΟΝΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

A Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ράγοντα, το σύνολο της πολιτικής και της στρατηγικής της Τουρκίας, σε όλους τους τομείς. Τοποθετεί τον αντικειμενικό του στόχο στην αύξηση όλων των βασικών συντελεστών ισχύος της χώρας του, όπως του γεωγραφικού, του οικονομικού, του πληθυσμιακού, των πρώτων υλών και φυσικά του στρατιωτικού, για επίτευξη των στρατηγικών τους συμφερόντων. Στα πλαίσια αυτών των επιδιώξεων, οι πολιτικές

ηγεσίες της Τουρκίας αμφισβητούν, για περισσότερα από πενήντα χρόνια τώρα, το διεθνές νομικό καθεστώς στο Αιγαίο, επιδιώκοντας την αλλαγή του προς το συμφέρον τους. ‘’Αναγνωρίζοντας την υψηλή γεωστρατηγική, γεωπολιτική και γεωοικονομική αξία του Αιγαίου Πελάγους και συναφώς τον ρόλο της Ελλάδος, ως γεωπολιτικού άξονα επιχειρεί να αφαιρέσει το συγκριτικό πλεονέκτημα της Αθήνας, επικαλούμενη παράγοντες και κριτήρια που δεν συνάδουν με τους κανόνες της διεθνούς τάξης και νομιμότητας.’’ (Δρ. Διον. Τσιριγώτης: ‘’Ηγεμονικές Αξιώσεις στην Ευρασία:Μία θεωρητική προσέγγιση του ‘’Στρατηγικού Βάθους’’.Αεροπ. Επιθεώρηση,Τευχ.98). Πρακτικά εργαλεία, πέρα των διπλωματικών ενεργειών στα διάφορα φόρα, όλα αυτά τα χρόνια, για την κατάδειξη και επίτευξη των στόχων τους, ήταν το Πολεμικό Ναυτικό τους, αλλά κυρίως και πρωτίστως η Πολεμική τους Αεροπορία. Ήταν ο βραχίονας της πολιτικής τους βούλησης, σε πρακτικό επίπεδο, για την δημιουργία νέου status quo στο Αιγαίο με την προβολή της στρατιωτικής τους ισχύος. Μετά τα Κυπριακά γεγονότα του 1974,έγινε κατανοητό, σε σοβαρό βαθμό, από τις ελληνικές πολιτικές και στρατιωτικές ηγεσίες, ότι η Αμυντική Ισχύς της χώρας πρέπει να αυξηθεί για να επιτευχθεί η αναγκαία αποτρεπτική ικανότης σε εθνικό επίπεδο, αφού διεθνείς σωτήρες δεν υπάρχουν. Όπως ήταν φυσικό η αεροπορική και η ναυτική συνιστώ26

σες, θα αποτελούσαν τον κορμό αυτής της αποτρεπτικής ικανότητας, διότι μόνο αυτές, λόγω των χαρακτηριστικών τους, θα αντιμετώπιζαν την αντίστοιχη τουρκική προκλητικότητα στο Αιγαίο. Η Ελληνική Πολεμική Αεροπορία ανέλαβε ένα δύσκολο, πολύ σοβαρό και υψηλών επαγγελματικών απαιτήσεων, έργο εθνικής ευθύνης. Έπρεπε να σχεδιάζει τις αποστολές αντιμετώπισης (ΑναγνώρισηΑναχαίτιση) της τουρκικής αεροπορικής προκλητικότητας στο Αιγαίο με τέτοιο τρόπο ώστε ταυτόχρονα, να τηρούνται οι διεθνείς κανονισμοί πτήσεων και οι Νατοϊκές συμβατικές υποχρεώσεις της χώρας, ενώ θα γίνεται έντονα εμφανής η μαχητική ικανότης των πληρωμάτων αέρος, χωρίς συναισθηματικές υπερβολές με κίνδυνο εμπλοκής της χώρας σε θερμά επεισόδια. Η αποστολή δεν ήταν καθόλου εύκολη. Η εκπαίδευση ήταν συνεχής και εντατική, με απόλυτο ρεαλισμό, αλλά κυρίως με απαιτήσεις υψηλού επαγγελματισμού. Όχι συναίσθημα, όσο και αν προκαλούνται, μόνο θάρρος, γνώσεις και ικανότητα στην εναέριο μάχη. Στον σχεδιασμό και την εκτέλεση, από τα πρώτα χρόνια φάνηκαν και άλλα δύο στοιχεία που έκαναν τα πράγματα ακόμα ποιο περίπλοκα για τις ηγεσίες της Π.Α που είχαν και την ευθύνη υλοποίησης αυτού του εθνικού στόχου. Το πρώτο ήταν ότι η τουρκική αεροπορία σχεδίαζε και επέλεγε τον χρόνο, τον τόπο, τον αριθμό αεροσκαφών και τα πληρώματα που θα εκτελέσουν κάθε πτήση της στο Αιγαίο. Η Πολεμική Αεροπορία θα έπρεπε να έχει οργανώσει έτσι το Σύστημα Αεράμυνας ώστε να αποκαλύπτει έγκαιρα τα άγνωστα ίχνη (Μη κατάθεση σχεδίου πτήσεως),να αντιδρά έγκαιρα και με αριθμητική ισορροπία, αλλά κυρίως να έχει όλα τα πληρώματα τόσο καλά εκπαιδευμένα, ώστε όποιος και αν βρίσκεται σε υπηρεσία ετοιμότητας, κάθε στιγμή του 24ώρου,να είναι σε θέση να εκτελέσει την αποστολή. Το δεύτερο στοιχείο ήταν και είναι, ότι τα ελληνικά αεροσκάφη εκτελούν τις αποστολές αυτές, πλήρως εξοπλισμένα, διότι αυτό απαιτούν εθνικοί αλλά και νατοϊκοί κανονισμοί περί αεροσκαφών σε επιφυλακή. Δεν είναι εύκολη υπόθεση να δίνεις εντολή σε νέους 25-26 ετών να εκτελέσουν αυτές τις αποστολές με εξοπλισμένα αεροσκάφη, ακολουθώντας όλους τους διεθνείς κανόνες, αλλά και να κάνουν εμφανή την εθνική βούληση υπεράσπισης των δικαιωμάτων της χώρας. Με την πάροδο των ετών, η τουρκική αεροπορία έδωσε εντολή στα πληρώματά της να αντιδρούν όταν αναχαιτίζοΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

νται από τα ελληνικά αεροσκάφη. Τότε η κατάσταση έγινε ακόμα δυσκολότερη. Χιλιάδες είναι οι πραγματικές αερομαχίες (εμπλοκές) στον εναέριο χώρο του Αιγαίου που έχουν λάβει χώρα μέχρι σήμερα. Οι έλληνες αεροπόροι έκαναν το καθήκον τους σε κάθε αποστολή, με υψηλό επαγγελματισμό, αλλά αμείωτη πίστη στην κατάθεση της εθνικής βούλησης και ικανότητας για απαγόρευση δημιουργίας τετελεσμένων. Στο καθήκον αυτό, της υπεράσπισης των συμφερόντων της χώρας στο Αιγαίο, έπεσαν νέοι άνθρωποι, χάθηκαν αεροπόροι (και από το Π.Ν) στα νερά του, διότι πέρασαν τη λεπτή γραμμή που λέγεται όριο του ανθρώπου, όριο του αεροσκάφους. Νομίζω ότι έχει αξία να αναφερθούν και μερικοί αριθμοί, για να φανεί το μέγεθος του πτητικού έργου που έχει εκτελέσει η Π.Α όλο αυτό το χρονικό διάστημα στην υπεράσπιση του Αιγαίου. Μόνο την τελευταία 5ετία, που η τουρκική πτητική δραστηριότητα στο χώρο του Αιγαίου δεν είναι από τις εντονότερες, αυτή ανέρχεται σε περισσότερες από 11.000 πτήσεις αεροσκαφών. Αν θα ανατρέξουμε σε προηγούμενες 5ετίες(90-95-2000) η δραστηριότητα αυτή πλησιάζει ή και ξεπερνά τις 20.000 αντίστοιχα. Μεγάλος αριθμός από αυτές έχουν καταλήξει σε σκληρές εμπλοκές, όπου οι Δύο VS Δύο, ήταν ο μικρότερος αριθμός των εμπλεκομένων αεροσκαφών. Είναι κατανοητό ότι για την αντιμετώπιση αυτής της μεγάλης αεροπορικής πρόκλησης, η Π.Α έχει διαθέσει ανάλογο πτητικό έργο. Η ανάγκη συνεχούς ελληνικής αεροπορικής παρουσίας, σε κάθε πτήση τουρκικού αεροσκάφους στο Αιγαίο που δεν ακολουθούσε τους διεθνείς κανόνες, ήταν και είναι καθημερινός στόχος και αποστολή της Π.Α, όλα αυτά τα χρόνια. Πέρα όμως της αναγκαίας ανάλογης ποσοτικής πτητικής παρουσίας, το κυρίαρχο μέλημα της Π.Α ήταν πάντα η ποιοτική παρουσία των πληρωμάτων και η κατανόηση από τους αντιπάλους των πραγματικών ικανοτήτων τους στην εναέριο μάχη. Για τους γνωρίζοντες, η αποτροπή επιτυγχάνεται όταν δείχνεις τι μπορείς να κάνεις, κρατώντας για τον εαυτό σου το πώς και το πότε θα το κάνεις. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Για να επιτευχθεί όλο αυτό το πτητικό έργο, όλα αυτά τα χρόνια, είναι προφανές ότι μία ανάλογη επαγγελματική προσπάθεια υποστήριξης, λάμβανε χώρα στο έδαφος, σε όλες τις βάσεις των μαχητικών αεροσκαφών αναχαίτισης της Π.Α. Για το προσωπικό αυτό δεν υπάρχει ωράριο εργασίας και αρκετές φορές δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ ημέρας και νύκτας. Υπάρχουν μόνο οι ανάγκες διαθεσιμότητας των αεροσκαφών και οι απαιτήσεις της αποστολής. Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα χρόνια, η Π.Α και όλο το προσωπικό της, έχουν αποκτήσει μία άλλη σχέση με το χώρο αυτό της Πατρίδος μας. Είναι μία σχέση ψυχικού δεσμού και αγάπης, μία σχέση καθήκοντος και χρέους, προς την ιστορία και τον πολιτισμό μας. Η σημερινή ηγεσία της Π.Α και όλο το προσωπικό της, μεγάλωσε και εκπαιδεύτηκε επαγγελματικά, αντιμετωπίζοντας την τουρκική αεροπορική απειλή και πρόκληση στο Αιγαίο. Μη φανταστεί κανείς ότι αυτό είναι πλέον μία επαγγελματική ρουτίνα. Και να θέλουν να δουν με άλλο μάτι την κατάσταση, η ιστορία και η διαχρονική προσφορά με θυσίες της Π.Α, στην υπεράσπιση του Αιγαίου, δεν τους αφήνει. Όπου και να πετούν στο Αιγαίο οι έλληνες αεροπόροι, αντανακλά στη θέση χειρισμού του αεροσκάφους τους το μνημείο του Υποσμηναγού Ν. Σιαλμά από το ακρωτήρι Ν. Σιαλμάς του Αη Στράτη, με την τεράστια ασημένια Ασπίδα και το διαχρονικό έμβλημα του έλληνα ‘’ΜΟΛΩΝ ΛΑΒΕ’’. Η πρώτη αποστολή των Ε.Δ που είναι η Αποτροπή, στην περίπτωση του Αιγαίου και της διαφύλαξης των συμφερόντων της χώρας, έχει πετύχει. Την ‘’ΑΣΠΙΔΑ’’ και το αγχέμαχο ξίφος, όλα αυτά τα χρόνια κρατούσε και κρατά στιβαρά ο Στρατός στα νησιά μας. Το ‘’ΔΟΡΥ’’, με ναυτική παράδοση, ικανότητα και τόλμη χειρίζεται το Π.Ν. Όμως την πρώτη γεύση εθνικής θέλησης και ικανότητας, οι προκαλούντες στο Αιγαίο, την έχουν πάρει και θα συνεχίσουν να την αισθάνονται, από το ‘’ΤΟΞΟ’’ της Ελληνικής Π.Α. 27

>> ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ

Η αμερικανική στρατηγική αναπροσαρμογή Υπό κ. Γεωργίου Ε. Σέκερη, πρέσβεως ε.τ.*

παρουσίαση από τον Αμερικανό πρόεδρο προς το Κογκρέσο της «Κατάστασης της Ένωσης» και η παρέμβαση τού επί των εξωτερικών υπουργού του στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός επανέφεραν στο προσκήνιο τον διαχρονικό δημόσιο διάλογο για τους μεταψυχροπολεμικούς προσανατολισμούς των ΗΠΑ. Με την επικέντρωση της ομιλίας του κ. Ομπάμα στην εσωτερική αμερικανική σκηνή να έχει αναζωπυρώσει την επιχειρηματολογία περί αμερικανικού νεοαπομονωτισμού.1 Και με τον κ. Κέρι να αγωνίζεται να ανασκευάσει μια τέτοια ακραία ανάγνωση της πολιτικής της χώρας του.2 Ανεξάρτητα πάντως από τις υπερβολές που κατά καιρούς διατυπώνονται σε σχέση με τις αμερικανικές επιλογές, οι Ηνωμένες Πολιτείες, από τη λήξη ήδη του Ψυχρού Πολέμου, κατ’ ανάγκην επανεξετάζουν τον ρόλο τους στα διεθνή δρώμενα· παραμένοντας, όμως, στην κορυφή της παγκόσμιας ιεραρχίας ισχύος - και διατηρώντας καθοριστική απόσταση από τις αμέσως επόμενες μεγάλες δυνάμεις· το διεθνές ωστόσο βάρος των οποίων συνεχώς αυξάνεται. ✩✩✩ ράγματι, σε όλες τις κατηγορίες ισχύος - τόσο της «σκληρής», όσο και της «ήπιας» - οι Αμερικανοί διαθέτουν σαφή και κατά περίπτωση συντριπτική υπεροχή. Επί παραδείγματι: Το εκ 16 τρισεκατομμύριων δολαρίων αμερικανικό ΑΕΠ είναι διπλάσιο του κινεζικού · το κατά κεφαλήν εισόδημα της Κίνας ανέρχεται μόλις στο 12% εκείνου των ΗΠΑ· το ρωσικό ΑΕΠ δεν υπερβαίνει το του Καναδά, το οποίο αντιστοιχεί μόλις στο 15% του αμερικανικού· τα δε 700

• Ο κ. Σέκερης είναι πρόεδρος της «Ένωσης για την Ελλάδα», ομίλου χάραξης εθνικής στρατηγικής

δισεκατομμύρια δολάρια που δαπανά κατ’ έτος η Ουάσιγκτον για τις ένοπλες δυνάμεις της είναι επταπλάσια των κινεζικών στρατιωτικών δαπανών και ανέρχονται στο 40% των παγκόσμιων.3 Εν ολίγοις, οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι αυτή τη στιγμή η μόνη πράγματι παγκόσμια δύναμη - προς την οποία φυσικώ τω λόγω στρέφονται τα βλέμματα φίλων τε και αντιπάλων οποτεδήποτε και οπουδήποτε εκδηλωθεί σοβαρή διεθνής κρίση. Παρά ταύτα όμως, ο ρόλος άλλων μεγάλων δυνάμεων - και ειδικότερα των ευρωασιατικών γιγάντων Ρωσίας, Κίνας και Ινδίας - στους διεθνείς συσχετισμούς ισχύος αναβαθμίζεται· και συγχρόνως αναδύονται και νέα κέντρα οικονομικής επιρροής, όπως η Βραζιλία, η Νιγηρία, ή η Νότιος Αφρική. Με τους ρυθμούς, πάντως, ανάπτυξης του συνόλου σχεδόν των κρατών αυτών να σημειώνουν τελευταίως σημαντική κάμψη – την ίδια μάλιστα στιγμή που η αμερικανική οικονομία παρουσιάζει σαφή σημεία ανάκαμψης. Ενώ οι κοινωνικοπολιτικές δομές τους κατατρύχονται από σοβαρότατες οργανικές δυσλειτουργίες. Υπό τις συνθήκες δε αυτές, κατά συντηρητικούς υπολογισμούς, οι ΗΠΑ,

«παρά τις όποιες αδυναμίες τους», θα διατηρήσουν την ηγετική τους θέση «τουλάχιστον κατά τις επόμενες μία ή δύο δεκαετίες». 4 Η ευρέως διαδεδομένη εκτίμηση ότι επίκειται η υποκατάστασή τους στην παγκόσμια πρωτοκαθεδρία από την ανερχόμενη Κίνα δεν στοιχειοθετείται πειστικά.5 Και από την άλλη, η θρυλούμενη συσπείρωση των ανά την υφήλιο αντιπάλων ή επικριτών της Ουάσιγκτον σε ενιαίο αντιαμερικανικό μέτωπο, ούτε έχει συντελεσθεί, ούτε φαίνεται πιθανόν να επισυμβεί, δοθέντος ότι οι μεταξύ τους διαφορές είναι σημαντικότερες από τα όσα χωρίζουν εκάστη από τους Αμερικανούς – με τους οποίους, επί πλέον, τις συνδέουν πλείστα όσα αμοιβαία οικονομικά και γεωπολιτικά συμφέροντα. Υπαρξιακή συνεπώς απειλή κατά του Δυτικού Κόσμου κατά το σοβιετικό και χιτλερικό προηγούμενο δεν υφίσταται στο παρόν διεθνές περιβάλλον. Χωρίς ωστόσο το τελευταίο αυτό να είναι απαλλαγμένο σημαντικών κινδύνων για τη Δύση. Εν πρώτοις, προφανή και εύλογη πηγή ανησυχίας - ιδίως μετά την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 κατά των Διδύμων Πύργων - για τους Αμερικανούς ιθύνοντες, όπως άλλωστε και για τους Δυτικούς γενικότερα, αποτελεί η διεθνής τρομοκρατία και πρωτίστως η ισλαμική παραλλαγή της. Ενώ την αμερικανική ηγεσία προβληματίζει εντόνως και το εν μέρει συνδεδεμένο με την τρομοκρατική απειλή, πλην όμως πολύ ευρύτερο, φαινόμενο της περιφερειακής αστάθειας: οι εντάσεις, κρίσεις και συγκρούσεις που σημειώνονται στον άλλοτε «δεύτερο» και «τρίτο» κόσμο - στην Ασία, στην Αφρική, ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

29 και στη Λατινική Αμερική· αλλά ακόμη και στις παρυφές της ίδιας της Δύσης, όπως προκύπτει, μεταξύ άλλων, από τις προ εξαετίας πολεμικές επιχειρήσεις στη Γεωργία και από την εν εξελίξει αυτή τη στιγμή ουκρανική κρίση. Καθώς η αστάθεια αυτή, όχι μόνο αποδεικνύεται εκκολαπτήριο τρομοκρατίας, αλλά και πλήττει πλείστα άλλα μείζονα δυτικά συμφέροντα: οικονομικά, στο μέτρο που διαταράσσονται η πρόσβαση στις πηγές ενεργείας και ιδίως υδρογονανθράκων, το διεθνές εμπόριο γενικότερα, και οι χρηματοπιστωτικές ροές· γεωπολιτικά και στρατηγικά, εφόσον επηρεάζονται δυσμενώς περιφερειακοί, ή και ευρύτεροι συσχετισμοί και ισορροπίες· και ιδεολογικά, διότι διαψεύδονται οι αρχικές ελπίδες για την οικοδόμηση, μετά τη λήξη του διπολισμού, μιας υπό δυτική αιγίδα ειρηνικής και δημοκρατικής νέας τάξης πραγμάτων. Τους κινδύνους δε αυτούς επαυξάνει η διασπορά των όπλων μαζικής καταστροφής και κυρίως των πυρηνικών - ιδίως όταν τα όπλα αυτά αποκτώνται από προβληματικά καθεστώτα ή ενδέχεται να περιέλθουν εις χείρας τρομοκρατικών οργανώσεων ή και απλώς του οργανωμένου εγκλήματος. ✩✩✩ τη διαχείριση του ρευστού και συχνά συγκρουσιακού διεθνούς αυτού τοπίου, οι Ηνωμένες Πολιτείες, ως η μοναδική δύναμη με όντως παγκόσμια εμβέλεια, καλούνται εκ των πραγμάτων να πρωταγωνιστήσουν. (Με αρκετή δόση αλαζονείας, αλλά όχι ανακριβώς, η πρώην υπουργός εξωτερικών κυρία Madeleine Albright τις έχει αποκαλέσει το «απαραίτητο έθνος».) Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο ρόλος τους ήταν τρόπον τινά δεδομένος, συνίστατο δε στην άσκηση της ηγεσίας και την εγγύηση της ασφάλειας του μη κομμουνιστικού κόσμου. Έκτοτε όμως, υπό την πίεση των ταχέως μεταβαλλόμενων διεθνών δεδομένων, η Ουάσιγκτον συνεχώς αναπροσαρμόζει την εθνική της στρατηγική.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Πλοία επιφανείας του Αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού.

Η αναγκαία αυτή στρατηγική αναθεώρηση δεν σημαίνει, ωστόσο, πλήρη ανατροπή παλαιότερων επιλογών. Η ηγετική παρουσία στην Ατλαντική Συμμαχία, η στενή συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Ένωση, και οι διμερείς δεσμοί με στρατηγικούς εταίρους όπως η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, ή το Ισραήλ, παραμένουν υψηλές αμερικανικές προτεραιότητες. Και συνακόλουθα η αμερικανική διπλωματία εξακολουθεί να μεριμνά για τον έλεγχο ή και την εξομάλυνση των διαφορών και εντάσεων μεταξύ προσκείμενων στις ΗΠΑ κρατών: επί παραδείγματι, μεταξύ Ισραήλ και Σαουδικής Αραβίας· Τουρκίας και Ισραήλ· Ιαπωνίας και Νότιας Κορέας· Τουρκίας και Ελλάδας. Από την άλλη, μείζονα πρόκληση για την μεταψυχροπολεμική Ουάσιγκτον αποτελεί ο χειρισμός των δύο μεγάλων περιφερειακών δυνάμεων με παγκόσμιας κλίμακας φιλοδοξίες που είναι η Ρωσία και – ιδίως - η Κίνα. Έναντι των οποίων οι διαδοχικές μεταψυχροπολεμικές αμερικανικές κυβερνήσεις έχουν συνδυάσει τη συνεργασία, όπου και όταν τα εκατέρωθεν συμφέροντα την επιτρέπουν, με την ανάσχεση των εικαζόμενων ρωσικών και κινεζικών ηγεμονικών βλέψεων. Και σε ό,τι μεν αφορά ειδικότερα στις ρωσοαμερικανκές σχέσεις, η αμερικανική πλευρά, ενώ συμπράττει με τη ρωσική για τον έλεγχο των πυρηνικών εξοπλισμών ή για την αντιμε-

τώπιση του Αφγανικού, του Ιρανικού, και του Συριακού, αντιτίθεται ενεργώς, αν και προσεκτικά, τόσο στην ανασύσταση ζώνης ρωσικής επιρροής στην Υπερκαυκασία ή στην Ανατολική Ευρώπη, όσο και στην υπερεξάρτηση των Ευρωπαίων από τους ρωσικούς ενεργειακούς πόρους. 6 Ανάλογη δε εικόνα παρουσιάζουν οι ακόμη κρισιμότερες σχέσεις των ΗΠΑ με την ανερχόμενη Κίνα – ήτοι με τον εν προοπτική κύριο, όπως ήδη επισημάνθηκε, στρατηγικό τους αντίπαλο. Με την αμερικανική πλευρά να διατηρεί στενούς εμπορικούς και χρηματοπιστωτικούς δεσμούς με την κινεζική και να επιζητεί τη συνεργασία της για την επίλυση μεγάλης σημασίας διεθνών προβλημάτων και όλως ειδικότερα του Βορειοκορεατικού, και, συγχρόνως, να επιχειρεί να θέσει φραγμό στις διαφαινόμενες ηγεμονικές βλέψεις του Πεκίνου - μεταξύ άλλων στηρίζοντας τα υφιστάμενα τις κινεζικές πολιτικοστρατιωτικές πιέσεις κράτη της Ανατολικής Ασίας και του Ειρηνικού· σε σημείο μάλιστα του να γίνεται λόγος για «αμερικανική στροφή προς Ασία». Όμως, οι ζωηρότεροι προβληματισμοί της Ουάσιγκτον και συνακόλουθα οι μεγαλύτερες διαφοροποιήσεις της αμερικανικής πολιτικής έχουν σημειωθεί αναφορικώς προς τον έλεγχο της περιφερειακής αστάθειας και τη συναφή καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Και σε μία πρώτη μεν φάση, η αντιμε-

30 τώπιση της διττής αυτής πρόκλησης επιδιώχθηκε, αφενός με τη μαζική χρήση της αμερικανικής στρατιωτικής μηχανής και, αφετέρου, μέσω της λεγόμενης «εθνο-οικοδόμησης» (nationbuilding) – δηλαδή της αναμόρφωσης των προβληματικών χωρών επί τη βάσει των δυτικών πολιτικών και κοινωνικών αξιών. 7 Ήδη, όμως, από τη δεύτερη θητεία του νεότερου Μπους και ιδίως επί προεδρίας Ομπάμα, η εμφανής δυσαναλογία μεταξύ θυσιών σε αίμα και χρήμα και αποτελεσμάτων, τόσο στα Βαλκάνια, όσο και στον ευρύτερο μεσανατολικό χώρο, αλλά και η «επεμβατική κόπωση» της αμερικανικής κοινής γνώμης, οδήγησαν την αμερικανική ηγεσία στην υιοθέτηση ρεαλιστικότερων στοχεύσεων και σε μια πιο περιορισμένη και συνάμα επιλεκτικότερη χρήση των στρατιωτικών τους μέσων. 8 Απτή δε έκφραση της στρατηγικής αυτής αναπροσαρμογής μέχρι στιγμής είναι, κατά κύριο λόγο: η βαθμιαία, γεωπολιτικά συντεταγμένη απόσυρση των αμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων από το Ιράκ και το Αφγανιστάν· ο συγκρατημένος χειρισμός, με κριτήριο τα ψυχραίμως σταθμισμένα αμερικανικά εθνικά συμφέροντα και εις πείσμα ακραίων ιδεολόγων δεξιάς ή αριστερής κοπής, των ποικίλλων εκφάνσεων της «Αραβικής Άνοιξης» και κυρίως των κρίσεων στη Λιβύη, στην Αίγυπτο, και στη Συρία, καθώς και του Ιρανικού· 9 και η ευρεία χρησιμοποίηση της πυραυλικής τεχνολογίας αιχμής και των ειδικών και αεροναυτικών δυνάμεων για στοχευμένες αποστολές σε προβληματικές χώρες, όπως το Πακιστάν, η Υεμένη, και η Σομαλία – με χαρακτηριστική περίπτωση τη θανάτωση το 2011, σε πακιστανικό έδαφος, του ηγέτη της αλ-Κάιντα Μπιν Λάντεν. Η αντίληψη συνεπώς ότι οι ΗΠΑ επιστρέφουν στον προ του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου απομονωτισμό τους είναι ανακριβής. Τουλάχιστον δε υπερβολική είναι η εκτίμηση ότι το αυξημένο ενδιαφέρον τους για τις ασιατικές εξελίξεις σημαίνει ότι γυρίζουν

την πλάτη στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Με τις σχετικές διαβεβαιώσεις, τόσο του προέδρου Ομπάμα, όσο και του υπουργού εξωτερικών Κέρι, να ηχούν πειστικά.10 ✩✩✩ ν κατακλείδι: Υπό την πίεση των πραγμάτων, οι κατευθυντήριες γραμμές της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής προσεγγίζουν όλο και περισσότερο τις απόψεις βετεράνων θιασωτών του γεωπολιτικού ρεαλισμού, οίοι οι πρώην υπουργοί εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ και Τζέιμς Μπέικερ και οι πρώην προεδρικοί σύμβουλοι Brent Scowcroft και Zbigniew Brzezinski. Διότι ακόμη και η υπερδύναμη διαθέτει περιορισμένα μόνο μέσα ενεργείας· τα οποία είναι ως εκ τούτου αναγκασμένη να χρησιμοποιεί, μακράν απατηλών ιδεολογικών εμμονών και κατά τον οικονομικότερο και αποτελεσματικότερο τρόπο, για την στήριξη πραγματικών εθνικών της συμφερόντων. 11

Υποσημειώσεις: 1. Βλ. Text of Obama’s State of the Union Address, New York Times, 28-1-2014 2. Βλ.Remarks at the World Economic Forum, State Department, 25-1-2014 3. Βλ. Jonathan Adelman, Why the US Remains the World’s Unchallenged Superpower, Forbes, 5-2-2014, και. Christopher Caldwell, Reigning Heavyweight, New York Times, 20-12-2013. 4. Βλ. προμνησθέν άρθρο του καθηγητού Jonathan Adelman 5. Βλ. ενδιαφέρον άρθρο του Fareed Zakaria, υπό τον τίτλο China is not α superpower yet, στην Washington Post της 6ης Ιουνίου 2013. 6. Η εν εξελίξει κατά την σύνταξη του παρόντος ουκρανική κρίση αναδεικνύει τα διλήμματα που θέτουν στους διαχειριζόμενους την αμερικανική εξωτερική πολιτική αποσταθεροποιητικοί κλυδωνισμοί σε στρατηγικής σημασίας περιοχές, με την Ουάσιγκτον να επιχειρεί να αποτρέψει ή, άλλως, περιορίσει την ανάμειξη της Μόσχας, χωρίς να διαταραχθούν υπερμέτρως οι ρωσο-αμερικανικές σχέσεις – χωρίς επιστροφή σε «ψυχροπολεμικό κλίμα». Για ποικίλλουσες και εν μέρει αντικρουόμενες αναγνώσεις των διαδραματιζομένων στην Ουκρανία, βλ. μεταξύ άλλων: Georgy Mirsky (Καθηγητής στο

Ινστιτούτο Παγκόσμιας Οικονομίας και Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας), Russia is right to be upset over events in Ukraine, New York Times, 25-2-2014· Dmitri Trenin (Διευθυντής του Carnegie Moscow Center), Why Russia Won’t Interfere, New York Times, 24-2-2014· Ukraine’s crisis. A tale of two countries, The Economist, 24-2-2014· Zbigniew Brzezinski, Russia needs a ‘Finland option’ for Ukraine, Financial Times, 23-2-2014. 7.Σχετικώς με την «εθνο-οικοδόμηση», βλ., επί παραδείγματι, Alan Greenblatt, U.S. Easing Out Of Nation-Building Business, NPR, 24-11-2011, http://www.npr. org/2011/11/23/142699506/u-s-easingout-of-nation-building-business 8. Την μετεξέλιξη αυτή της αμερικανικής στρατηγικής σκέψης και πρακτικής περιγράφει με ιδιαίτερη ενάργεια ο δημοσιογράφος των New York Times David E. Sanger στο βιβλίο του Confront and Conceal, Obama’s Secret Wars and Surprising Use of American Power, Crown Publishing Co. 2012. 9. Βλ. ενδιαφέρον σχετικό άρθρο του ερευνητού της London School of Economics Nicholas Kitchen υπό τον τίτλο The United States and the Arab Spring: The Contradictions of Hegemony στον τόμο After the Arab Spring: Power Shift in the Middle East? Μάιος 2012 http://www.lse.ac.uk/IDEAS/publications/ reports/pdf/SR011/FINAL_LSE_IDEAS__ UnitedStatesAndTheArabSpring_Kitchen. pdf 10. Βλ. χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τις ως άνω (υποσημειώσεις 1 και 2) ομιλίες των δύο Αμερικανών επισήμων: «Η συμμαχία μας με την Ευρώπη παραμένει η ισχυρότερη που γνώρισε ποτέ ο κόσμος.» (Πρόεδρος Ομπάμα). «Πρέπει να πω ότι με εκπλήσσουν οι ισχυρισμοί…ότι η Αμερική κάπως αποσυνδέεται από τον κόσμο, ο μύθος ότι παραδιδόμαστε ή ότι τα παρατάμε… Οι Ηνωμένες Πολιτείες θα συνεχίσουν να επενδύουν σημαντικές προσπάθειες στην Μέση Ανατολή διότι έχουμε διαρκή συμφέροντα στην περιοχή…εισερχόμεθα σε μια εποχή αμερικανικής διπλωματικής εμπλοκής τόσο πλατιά και βαθιά όσο καθ’ οιανδήποτε άλλη στιγμή της ιστορίας μας –τούτο σύμφωνα και με τις ευθύνες μιας παγκόσμιας δύναμης.» (Υπουργός Εξωτερικών Κέρι). 11. Ενδιαφέρον εν προκειμένω παρουσιάζει άρθρο του Isaiah Wilson, υπό τον τίτλο American Power in Transition: The True Tragedy of American Power, στο φύλλο του Δεκεμβρίου 2013 των Parameters, τριμηνιαίας έκδοσης του Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών της Σχολής Πολέμου του Αμερικανικού Στρατού http:// strategicstudiesinstitute.army.mil/pubs/ parameters/. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Φωτογραφίες Νικήτας Σπίνος

Σχολή Εθνικής Άμυνας

Παράδοση – Παραλαβή Διοικήσεως Την Παρασκευή 14η Μαρτίου 2014, στο Διοικητήριο της Σχολής Εθνικής Άμυνας (ΣΕΘΑ), πραγματοποιήθηκε η παράδοση και παραλαβή των καθηκόντων της Διοικήσεως της Σχολής, από τον Αντιστράτηγο Γεώργιο Μπαρκούκη στον Αντιστράτηγο Ανδρέα Ηλιόπουλο. Στην τελετή παρέστησαν ο κ. Αρχηγός ΓΕΕΘΑ Στρατηγός Μιχαήλ Κωσταράκος, ο κ. Α/ΓΕΣ Αντγος Χρίστος Μανωλάς συνοδευόμενος από την πλειοψηφία του ΑνΣΣ, ο κ. Α/ΓΕΝ Αντιναύαρχος (ΠΝ) Ευάγγελος Αποστολάκης, ο κ. Υπαρχηγός ΓΕΑ Υποπτέραρχος (Ι) Γεώργιος Δριτσάκος, εκπρόσωποι των Σωμάτων Ασφαλείας, οι καθηγητές και οι σπουδαστές της Σχολής, εκπρόσωποι ξένων Πρεσβειών και ΑΚΑΜ, πλήθος Αξκών όλων των κλάδων και βαθμών των ΕΔ, ο Πρόεδρος και μέλη του ΔΣ του Συνδέσμου και άλλοι προσκεκλημένοι. Οι «Εθνικές Επάλξεις» δημοσιεύουν την Ημερήσια διαταγή του παραδίδοντος και παραλαμβάνοντος Διοικητού της Σχολής.

Ημερησία Διαταγή Απερχομένου Διοικητού Σχολής Εθνικής Άμυνας Αντιστρατήγου Γεωργίου Μπαρκούκη

αραδίδω σήμερα τα καθήκοντα του Διοικητού της Σχολής Εθνικής Αμύνης στον Αντιστράτηγο Ανδρέα Ηλιόπουλο σε συνέχεια σχετικών Αποφάσεων του ΣΑΓΕ και του ΚΥΣΕΑ και συγχρόνως απέρχομαι από την ενεργό υπηρεσία στον

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

χώρο των Ενόπλων Δυνάμεων μετά από μια διαδρομή 38 ετών στο Στρατό Ξηράς. Κατά τη διάρκεια της θητείας μου ως Διοικητής της Σχολής είχα την Τιμή να υπηρετήσω σε ένα Ακαδημαϊκό Ίδρυμα, με υψηλή αποστολή, ιστορία και παράδοση, που αισίως διανύει το 64ο έτος λειτουργίας του προσφέροντας στην αυριανή Ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης στον τομέα των Στρατηγικών Σπουδών. Οι στόχοι τους οποίους είχαμε θέσει μαζί με τους συνεργάτες μου, ήταν να διαφυλάξουμε την κληρονομιά της Σχολής και να αναβαθμίσουμε τα υφιστάμενα προγράμματα επιμόρφωσης, ενισχύοντας τη συνεργασία με όλους

τους εθνικούς και συμμαχικούς φορείς, αξιοποιώντας παράλληλα το δυναμικό των καθηγητών από τον Ακαδημαϊκό χώρο σε συνδυασμό με τους Διακεκριμένους ομιλητές από τα Επιτελεία, τον ενεργό Δημόσιο Βίο καθώς επίσης και με τους διαπιστευμένους στην Ελλάδα πρεσβευτές διαφόρων χωρών. Παράλληλα με την κανονική φοίτηση, δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στην αναβάθμιση της διαδικτυακής εκπαιδεύσεως. Κατά το διάστημα της διοικήσεώς μου, η Σχολή συνέχισε τη συνεργασία της με πανεπιστήμια του εξωτερικού, στο πλαίσιο της χορήγησης Μεταπτυχιακού Τίτλου Σπουδών και συνέταξε Σχέδιο Προγραμματικής Συμφωνίας Συνεργασίας με ΑΕΙ της χώρας μας και συγκεκριμένα: Ενισχύθηκε το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών που παρέχει η Σχολή σε συνεργασία με το Βρετανικό Πανεπιστήμιο του Plymouth, στους σπουδαστές της κανονικής και της διαδικτυακής φοίτησης, καθώς και στους αποφοίτους της ΣΕΘΑ παρελθόντων ετών, στην «Εφαρμοσμένη Στρατηγική και Διεθνή Ασφάλεια», ενώ εξετάζεται η δυνατότητα απονομής και δεύτερου τίτλου σπουδών στη «Στρατηγική Ηγεσία και Διεθνή Ασφάλεια». - Η Σχολή απέστειλε επιστολές προς όλα τα ΑΕΙ της χώρας, με σκοπό

τη συνεργασία στον τομέα των Μεταπτυχιακών Σπουδών, στις οποίες ανταποκρίθηκαν το Ιόνιο Πανεπιστήμιο και το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η Σχολή συνέταξε Σχέδιο Προγραμματικής Συμφωνίας - Συνεργασίας (ένα για κάθε ίδρυμα), τα οποία έχουν υποβληθεί στην αρμόδια διεύθυνση του ΓΕΕΘΑ για νομική επεξεργασία... - Δρομολογήθηκε η διοργάνωση Ημερίδας υπό τη ΣΕΘΑ με συνδιοργανωτή το Ίδρυμα Διεθνών Νομικών Μελετών και με τη συμμετοχή προσωπικοτήτων από τον ακαδημαϊκό χώρο. - Απομένουν τυπικές διαδικασίες για την υπογραφή Μνημονίου Συνεργασίας της ΣΕΘΑ με το Κέντρο Στρατηγικών Σπουδών της Ιταλίας, για έρευνα επί θεμάτων κοινού ενδιαφέροντος. - Η Σχολή ήρθε σε επαφή με το πανεπιστήμιο Αθηνών για τη δημιουργία έδρας Στρατιωτικής Ιστορίας κατόπιν διαταγής του ΓΕΕΘΑ. - Τέλος η Σχολή συνέχισε την πολιτική συνεργασιών της, με αντίστοιχες Σχολές του εξωτερικού. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους συνεργάτες μου και Ιδιαίτερα τον άμεσο συνεργάτη μου και Υποδιοικητή της Σχολής Υποναύαρχο Γεώργιο Γιακουμάκη, τους κυρίους καθηγητές για την άριστη συνεργασία και για το κύρος που προσδίδει η παρουσία τους στη Σχο-

λή, καθιστώντας τους βασικούς αρωγούς στο επιτελούμενο εκπαιδευτικό της έργο. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους διατελέσαντες κατά καιρούς Διοικητές μου για τις γνώσεις και την εμπειρία που μου έδωσαν, καθώς επίσης και όλους τους συνεργάτες μου καθόλην τη στρατιωτική μου σταδιοδρομία. Ευχαριστώ το Θεό που μου έδωσε δύναμη και με αξίωσε να ανταποκριθώ επιτυχώς στα καθήκοντά μου και χωρίς απώλεια ανθρώπινης ζωής σε όλη μου τη σταδιοδρομία και σε όλα τα επίπεδα Διοικήσεως. Σήμερα και πέραν της παράδοσης των καθηκόντων μου ως Διοικητού της Σχολής Εθνικής Αμύνης απέρχομαι κι από τις τάξεις του Στρατού Ξηράς μετά από μια διαδρομή που ξεκίνησε σαν ένα θαυμάσιο και συνάμα επίπονο ταξίδι ανά την Ελλάδα το 1976 με αφετηρία τον παρόντα χώρο και σταθμό άφιξης μετά 38 χρόνια τον ίδιο χώρο. Αυτή την ιδιαίτερη στιγμή θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς την οικογένειά μου και ιδιαιτέρα στη σύζυγό μου, η οποία επέδειξε αμέριστη κατανόηση και συμπαράσταση στις υπηρεσιακές μου υποχρεώσεις και συνέβαλλε τα μέγιστα στο να είμαι απερίσπαστος στα καθήκοντα μου επιλύοντας όλα τα θέματα οικογενειακής μέριμνας. Κύριε Αρχηγέ,

περχόμενος σήμερα από την ενεργό υπηρεσία και ως ένδειξη τιμής και σεβασμού στο μεγαλείο των Ενόπλων Δυνάμεων και του Στρατού Ξηράς υποκλίνομαι ευλαβικά στους ηρωϊκώς πεσόντες και χαιρετώ με υπερηφάνεια και ευλάβεια τις ιερές μας σημαίες. Στο νέο Διοικητή της Σχολής άξιο και αγαπητό συνάδελφο, Αντιστράτηγο Ανδρέα Ηλιόπουλο, τον συγχαίρω για την επάξια προαγωγή του και του εύχομαι ολόψυχα καλή επιτυχία στα νέα του καθήκοντα. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Ημερήσια Διαταγή Παραλαμβάνοντος Διοικητού ΣΕΘΑ Αντγου Ανδρέα Ηλιόπουλου

ύμφωνα με απόφαση τοα ΚΥΣΕΑ, αναλαμβάνω σήμερα τα καθήκοντα του Διοικητού της Σχολής Εθνικής Άμυνας από τον Αντιστράτηγο Γεώργιο Μπαρκούκη. Ευχαριστώ την Πολιτική και Στρατιωτική Ηγεσία για την τιμή που μου έκανε να με προάγει στο βαθμό του Αντιστράτηγου. Η τοποθέτηση στην θέση του Διοικητού της Σχολής περιποιεί ιδιαίτερη τιμή για μένα, καθόσον, η Σχολή Εθνικής Άμυνας ως εκ της αποστολής της, προετοιμάζει Αξιωματικούς των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας, της Ελλάδος και άλλων χωρών, καθώς και ανώτερους υπαλήλους της ευρύτερης Δημόσιας Διοίκησης, ως μελοντικούς ηγέτες, ικανούς να αναλάΕξ αριστερών προς τα δεξιά: Ο κ. ΑΓΕΕΘΑ, ο παραλαμβάνων και παραδίδων Δκτής ΣΕΘΑ, ο κ. Α/ΓΕΣ και ο κ. Α/ΓΕΝ βουν θέσεις υψηλής ευθύνης στις Ένοπλες Δυνάμεις, στα Σώματα Ασφαλείας και στον ευρύτερο λής με οποιοδήποτε τρόπο άμεσο ή έμμεσο, θα συνεργαΔημόσιο Τομέα, σθώ πρόθυμα και θα είμαι πάντα αρωγός στην συνεισφορά Η Σχολή αποτελεί το τελευταίο και υψηλότερο επίπεδο και το δύσκολο έργο τους. εκπαίδευσης, σε θέματα Άμυνας, Διεθνούς Ασφάλειας και Εθνικής Στρατηγικής και δημιουργεί ηγέτες που έχουν την Κύριε Αρχηγέ, δυνατότητα να λειτουργούν και να σκέπτονται δημιουργιπιθυμώ να σας διαβεβαιωθώ ότι οι σπουδαστές της κά σε ένα απρόβλεπτο και ιδιαίτερα περίπλοκο περιβάλλον Σχολής θα καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια όπως αυτό του Ευρασιατικού χώρου και της Μέσης Ανατολής. ώστε να συμπληρώσουν την μόρφωσή τους και να είΥπόσχομαι να καταβάλλω κάθε δυνατή προσπάθεια ναι σε θέση να ανταποκριθούν στις προκλήσεις των ημεώστε να συνεχίσω το έργο των προκατόχων μου, πιστός ρών μας, παρακολουθώντας εκ του σύνεγγυς τις άρδην εξεστην ιστορία και τις παραδόσεις της Σχολής, και πιστεύω λισσόμενες καταστάσεις στο γαιοπολιτικό περιβάλλον της οτι με την αμέριστη συμπαράσταση της υπηρεσίας, την βο- περιοχής μας, σχεδιάζοντας και προβλέποντας τις απαιτήήθεια των συνεργατών μου και προπάντων με την βοήθεια σεις του αύριο και οικοδομώντας ένα ευοίωνο για την πατρίδα μας μέλλον. του Θεού θα φέρουμε σε πέρας την αποστολή μας. Η Σχολή Εθνικής Άμυνας παρέχει σε όλα τα στελέχη μια Στον απερχόμενο Διοικητή Αντιστράτηγο Γεώργιο μοναδική ευκαιρία να αναπτύξουν δημιουργική πρωτο- Μπαρκούκη, θα ήθελα να εκφράσω προσωπικό αλλά και βουλία, να διευρύνουν τον ορίζοντα της σκέψης και της εκ μέρους όλου του προσωπικού της Σχολής ένα μεγάλο γνώσης τους, και να αντιληφθούν περισσότερο ρεαλιστι- ευχαριστώ για τις υπηρεσίες που προσέφερε ως Διοικητής κά την θέση και τον ρόλο της χωτης Σχολής μεταφέροντας σε όλους ράς μας στην περιοχή μας άλλα και την πολύτιμη εμπειρία του και γνώστο διεθνές γίγνεσθαι. Μέσα απο τις σεις που απέκτησε υπηρετώντσς σε σπουδές τους, έχουν την ευκαιρία να καίριες θέσεις των Ενόπλων Δυνάμεεκπονήσουν διάφορες μελέτες επί ων. Επειδή η αποχώρηση του από την Σχολή συμπίπτει και με την έξοδο του θεμάτων πολιτικοστρατιωτικού ενδιαφέροντος και να μετέχουν σε μεαπό τις τάξεις των εν ενεργεία Αξιωταπτυχιακά προγράμματα τόσο σε ματικών του Στρατού Ξηράς, τον ευχαριστούμε θερμά για την συνολική Ελληνικά Πανεπιστήμια όσο και σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού. του προσφορά στις Ένοπλες Δυνάμεις, του ευχόμαστε υγεία, μακροηΜε τους σεβαστούς καθηγητές, μέρευση καθώς και κάθε ατομική και τους συνεργάτες και όλους όσους στηρίζουν της προσπάθεια της Σχο οικογενειακή ευτυχία.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Ημερίδα της 17ης Μαρτίου 2014

Το Μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι εξελίξεις-προκλήσεις σε Ανατολική Ευρώπη και Μεσόγειο

Εξ αριστερών προς τα δεξιά οι κ.κ.: Παναγιώτης Αλεβαντής (Στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής), Ναπολέων Μαραβέγιας (Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών), Υπτγος ε.α. Σπυρίδων Μπελεγράτης, Νικόλαος Μπαλτάς (Καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών) και Φίλης Κωνσταντίνος, Δντής του ΙΔΙΣ.

ην Δευτέρα 17 Μαρτίου 2014, ο Σύνδεσμός μας στο πλαίσιο των ενημερωτικών ομιλιών - συζητήσεων που έχει καθιερώσει, οργάνωσε Ημερίδα στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών, με θέμα: «Το Μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι εξελίξεις-προκλήσεις σε Ανατολική Ευρώπη και Μεσόγειο» και ομιλητές τον κ. Παναγιώτη Αλεβαντή, Στέλεχος της Αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Ελλάδα, τον κ. Ναπολέοντα Μαραβέγια, Καθηγητή του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών τον κ. Νικόλαο Μπαλτά

Καθηγητή του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και τον κ. Κωνσταντίνο Φίλη, Διευθυντή Μελετών του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ), του Παντείου Πανεπιστημίου. Για την ενημέρωση των μελών και φίλων του Συνδέσμου μας που για διαφόρους λόγους δεν μπόρεσαν να παραβρεθούν στην εκδήλωση, αλλά και για την ενημέρωση των λοιπών αποδεκτών των Εθνικών Επάλξεων, δημοσιεύονται στο ανά χείρας τεύχος, οι εισήγησεις των ομιλητών. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Εναρκτήρια Ομιλία Προέδρου ΣΕΕΘΑ κ. Λάμπρου Καζάκου, Αντιστρατήγου ε.α.

Κυρίες και Κύριοι,

κ μέρους του Διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου σας καλωσορίζω και σας ευχαριστώ που ανταποκριθήκατε σ την πρόσκλησή μας και τιμάτε με την παρουσία σας τη σημερινή μας ημερίδα, που είναι η πρώτη που διεξάγεται μετά τη γενική συνέλευση της 27 Ιανουαρίου τρέχοντος έτους και την εκλογή του νέου Διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου. Iδιαίτερα θα ήθελα να απευθύνω ένα θερμό χαιρετισμό στις μαθήτριες και στους μαθητές των παραγωγικών Σχολών, που κοσμούν με την παρουσία τους και τη σημερινή εκδήλωση του Συνδέσμου μας.

εν θα ήθελα να σας κουράσω άλλο με σκέψεις ενός μη ειδικού, όπως εγώ για Ευρωπαικά θέματα, αφού αυτά θα αναπτυχθούν από τους ειδικούς προς τούτο εισηγητές μας. Στο σημείο αυτό επιτρέψτε μου να ευχαριστήσω θερμά τους εκλεκτούς ομιλητές μας που κατά σειρά παρουσιάσεως των εισηγήσεων τους είναι: κ. Παναγιώτης Αλεβαντής, Φυσικός- Στέλεχος της Ευρωπαικής Επιτροπής. Δρ Ναπολέων Μαραβέγιας, Καθηγητής Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης-Αντιπρόεδρος Ευρωπαικού Κέντρου Αριστείας Jean Monet. Δρ Νικόλαος Μπαλτάς, Καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης– Κάτοχος της Ευρωπαικής έδρας Jean Monnet. Δρ Κωνσταντίνος Φίλης, Διευθυντής του Τμήματος Μελετών – Ερευνών του ΙΔΙΣ του Παντείου Πανεπιστημίου. Τους καλωσορίζω και τους ευχαριστώ θερμά που αποδέχθηκαν την πρόσκληση μας και συμμετέχουν στην σημερινή ημερίδα του Συνδέσμου μας.

Κυρίες και Κύριοι

ο θέμα της σημερινής ημερίδας είναι “Το μέλλον της ΕΕ και οι Εξελίξεις- Προκλήσεις στην Ανατολική Ευρώπη και Μεσόγειο”. Και το θέμα της σημερινής ημερίδας, όπως και το προηγούμενο του Δεκεμβρίου είναι κατά βάση οικονομικό και περιστρέφεται περισσότερο στις σχέσεις της Ε Ε με τη χώρα μας και τις χώρες γενικότερα του Νότου. Πιο αναλυτικά το συγκεκριμένο θέμα που θα αναπτύξει ο κάθε ομιλητής περιλαμβάνεται στην πρόσκληση που σας έχει αποσταλεί. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το θέμα είναι επίκαιρο και ενδιαφέρον. Σε όλους εκτιμώ, ότι πέρα από τα αποτελέσματα της οικονομικής και όχι μόνο κρίσης που μαστίζει τα τελευταία χρόνια τη χώρα μας σε όλους τους τομείς της Δημόσιας ζωής και της καΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

θημερινότητας και μας απασχολούν, υπάρχει και ένας βαθύς ευρωσκεπτικισμός. Αυτή είναι η Ευρώπη που οραματίσθηκαν οι πρωτεργάτες της ιδέας της Ευρωπαικής Ένωσης; Βέβαια τα γεγονότα στην Ανατολική Ευρώπη, περιοχή Κριμαίας, και οι εξελίξεις τους, δείχνουν ως ένα βαθμό και τις δυνατότητες της ΕΕ στην εξωτερική πολιτική της και επηρεάζουν δραστικά και τη χώρα μας. (Θεωρήθηκε σκόπιμο ένας εκ των ομιλητών μας να αναφερθεί σε αυτό το συγκεκριμένο θέμα.) Η διεξαγωγή των τελευταίων ημερίδων του Συνδέσμου με θέματα κατά βάση οικονομικού και στρατηγικού ενδιαφέροντος έγινε με σκοπό αφενός να καλυφθεί η επικαιρότητα και αφετέρου να δοθούν κάποιες απαντήσεις για τους μελλοντικούς στόχους της ΕΕ σε σχέση πάντα με τη χώρα μας. Ως ΣΕΕΘΑ δεν λησμονούμε ότι αυτήν την περίοδο για τα Εθνικά μας θέματα μπορεί να μην ακούγεται σχεδόν τίποτα, δυστυχώς όμως αυτά υπάρχουν και πρέπει να μας απασχολούν,εάν μάλιστα λάβουμε υπόψη και τις δηλώσεις διάφορων εγχώριων καλοθελητών.

Πριν δώσω το λόγο στον συντονιστή επιτρέψτε μου να ευχηθώ προσωπικά και εκ μέρους του νέου Δ.Σ. σε όλους εσάς που μας τιμάτε με την παρουσία σας το τρέχον έτος 2014 να είναι και το τελευταίο του οικονομικού γολγοθά της χώρας μας. Την συζήτηση θα συντονίσει ο κ. Σπυρίδων Μπελεγράτης, Υποστράτηγος ε.α. - Νεοεκλεγέν μέλος του ΔΣ / ΣΕΕΘΑ , τον οποίο και παρακαλώ να λάβει το λόγο. Σας Ευχαριστώ

Εισήγηση συντονιστού κ. Σπυρίδωνα Μπελεγράτη, Υπτγου ε.α., Μέλους του ΔΣ ΣΕΕΘΑ, (MSc in Corporate Finance) Κυρίες και Κύριοι!

υφιστάμενη παρατεταμένη οικονομική κρίση εντός του πλαισίου της ΕΕ, οι επονομαζόμενες σχέσεις βορά-νότου, αλλά και οι πρόσφατες εξελίξεις στην Ανατολική Ευρώπη ή την Μεσόγειο, είναι γεγονός ότι απασχολούν όχι μόνο την ελληνική αλλά και την διεθνή κοινή γνώμη. Ο λόγος βέβαια είναι κατανοητός, αφού είναι κοινό μυστικό ότι τα συγκεκριμένα γεγονότα, επηρεάζουν όχι μόνο την οικονομία της γηραιάς ηπείρου, αλλά και του διεθνούς περιβάλλοντος, σε μια περίοδο που οι περισσότερες χώρες του Ευρωπαϊκού νότου, διέρχονται περίοδο ύφεσης και ακολουθούν περιοριστική οικονομική πολιτική. Ταυτόχρονα, τα πρόσφατα γεγονότα στην Ουκρανία, φαίνε-

ται να αναδιαμορφώνουν το ευρύτερο γεωστρατηγικό περιβάλλον στις χώρες που αγγίζουν τον πυρήνα του Ρωσικού παράγοντα, ή αν θέλετε την ονομασθείσα από τον Halford J. Mackinder της «Heartland», δηλαδή της Κεντρικής γης από την γνωστή παγκόσμια νήσο. Παράλληλα, μεγάλο μέρος του Δυτικού κόσμου, ή όπως ονομάσθηκε από τον Mahan οι «ναυτικές δυνάμεις», φαίνεται ότι προσπαθούν να ελέγξουν απόλυτα τον δακτύλιο της καρδιάς της Ευρασίας, σύμφωνα με την θεωρία του Spykman. Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από την έναρξη του Α’ παγκοσμίου πολέμου, ή αν θέλετε περίπου τόσα από τότε που Μάκιντερ, εξετάζοντας τους λόγους που οδήγησαν στην αντίστοιχη παγκόσμια αναμέτρηση, διακήρυξε: Όποιος κυριαρχεί στην Ανατολική Ευρώπη, ελέγχει την καδιά της γης. Όποιος ελέγ-

χει την καρδιά της γης, ελέγχει την παγκόσμια νήσο. Όποιος ελέγχει την παγκόσμια νήσο ελέγχει τον κόσμο. Ο έλεγχος αυτός σήμερα, είναι επίσης παγκοίνως γνωστό, ότι δεν πραγματοποιείται μόνο με τον έλεγχο θαλάσσιων στενών, βιομηχανικά ανεπτυγμένων περιοχών ή οικονομικά εκμεταλλεύσιμων ποταμών. Επιχειρείται ίσως και με τον έλεγχο της παραγωγής και διακίνησης υδρογονανθράκων, αλλά και των διαδρομών που ακολουθούνται από τους αγωγούς του επονομαζόμενου μαύρου και γκρίζου χρυσού, προς την καρδιά του διψασμένου για ενέργεια Ευρωπαϊκού πυρήνα. Επίσης μέσω των δράσεων των ονομαζομένων αγορών και της οικονομικής ισχύος διεθνών παραγόντων, αλλά και άλλων σχετικά νέων ή διαφοροποιημένων μεθόδων παρεμβατισμού, στις υποθέσεις μικρών ή αδύναμων κρατών, από ισχυρά οικονομικά έθνη ή φορείς. Η χώρα μας, 33 χρόνια μετά την είσοδό της στην τότε ΕΟΚ, και 13 έτη από την είσοδό της στην ΟΝΕ, αντιμετώπισε επί μια περίπου 5ετία, πρωτοφανή ύφεση για χώρα μέλος της ΕΕ. Ο λαός μας υπέστη μια εξαιρετικά μεγάλη μείωση του ΑΕΠ, μέσα σε πολύ λίγο χρονικό διάστημα, που αγγίζει αν δεν ξεπερνά το 25%, ενώ όλοι σχεδόν οι κύριοι μακροοικονομικοί δείκτες άρχισαν να υποχωρούν από την αρχή της κρίσης μέχρι την σημερινή σταθεροποιητική τάση, προσαυξάνοντας ουσιαστικά μόνο την ανεργία, που έχει ανέλθει περίπου στο 27%. Σε επίπεδο κορυφής, αναζητείται ταυτόχρονα το κατάλληλο εργαλείο των εφαρμοσμένων οικονομικών, που θα εξασφαλίσει την ανάκαμψη ή θα επιφέρει την ονομαζόμενη ανάπτυξη επί της πραγματικής οικονομίας. Η Ελλάδα ασκώντας αυτό το εξάμηνο και την προεδρία της ΕΕ, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή του αγώνα για την σταθεροποίηση της οικονομίας, αναμένοντας την πολυπόθητη ανάκαμψη, η οποία φαίνεται ότι θα προκύψει, έστω και ισχνή μετά από χρόνια υφεσιακής τάσης. Παράλληλα, κα-

λείται να διαχειρισθεί και θέματα Ευρωπαϊκής Πολιτικής σύμφωνα με τις υφιστάμενες Συνθήκες, εν μέσω αντικρουόμενων απόψεων και τάσεων, όχι μόνο σε τοπικό αλλά και διεθνές πλαίσιο. Περιγράφοντας σε αδρές γραμμές το ήδη γνωστό παγκόσμιο και τοπικά διαμορφούμενο περιβάλλον, είναι σαφές ότι δημιουργείται το ερώτημα, ποιο θα είναι το μέλλον της ΕΕ, αλλά και πόσο οι εξελίξεις στην Ανατολική Ευρώπη και Μεσόγειο, το επηρεάζουν ή το αναδιαμορφώνουν. Πρόκειται δηλαδή μόνο για διπλωματική ή οικονομική διαπάλη μεταξύ χερσαίων ναυτικών δυνάμεων ή ίσως και για εξέταση της δυνατότητας μερικής ή πλήρους αντικατάστασης της διπλωματίας του δολαρίου, με την αντίστοιχη του Ευρώ; Στους παράγοντες που υπεισέρχονται στην τελική ρύθμιση των θεμάτων αυτών, συγκαταλέγονται ασφαλώς η Ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης μετά τις πρόσφατες ανακαλύψεις υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο, η επονομασθείσα διπλωματία των αγωγών, οι μελλοντικές σχέσεις βορρά – νότου υπό την αίρεση πιθανής αύξησης των ονομαζομένων Ευρωσκεπτικιστών, η πιθανή αναδιαμόρφωση των σχέσεων του Ρωσικού παράγοντα με την ΕΕ και την Ουκρανία, ο τρόπος εξόδου από την Ευρωπαϊκή κρίση και η οικονομική ανάκαμψη (ιδίως για την χώρα μας), οι διαμορφούμενες τάσεις και εντάσεις διεθνώς όπως μεταξύ Κίνας και Ιαπωνίας, οι γεωστρατηγικές βλέψεις της Κίνας και του διεθνούς παράγοντα, οι εξελίξεις για την επίλυση του Εθνικού θέματος στο Κυπριακό, σε συνδυασμό με τις εστίες έντασης ή αβεβαιότητας στο περιβάλλον της ΕΕ. Όπως ήδη έχετε πληροφορηθεί, έχουμε την χαρά και την τιμή να φιλοξενήσουμε απόψε στην εσπερίδα μας, τέσσερεις εκλεκτούς εισηγητές, για να προσανατολίσουν την σκέψη μας επί του θέματος, που αφορά βέβαια το μέλλον της ΕΕ και τις εξελίξεις στο ευρύτερο γεωστρατηγικό περιβάλλον της. Αναζητούμε δηλαδή απαντήσεις για τον τρόπο εξόδου από την κρίση, όπως π.χ. μέσω του τομέα της καινοτομίας ή της περαιτέρω εκμετάλλευσης του πρωτογενούς τομέα παραγωγής (όπως ο αγροτικός), αλλά και της κατάλληλης χρήσης του υπάρχοντος ανθρώπινου δυναμικού, υπό το φως και το πρίσμα των πρόσφατων εξελίξεων στο εγγύς γεωοικονομικό περιβάλλον της χώρας μας, αλλά και της ΕΕ. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Ευρωπαϊκή Ένωση σημερινές αρμοδιότητες, μελλοντικές προοπτικές Υπό κ. Παναγιώτη Ε. Αλεβαντή*, στελέχους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

Τι είναι και πως λειτουργεί η Ευρωπαϊκή Ένωση.

δημιουργία της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης ξεκίνησε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αρχικά το 1951 με την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) και στη συνέχεια το 1957 με την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) και την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας (Ευρατόμ). Το όραμα των ιδρυτών ήταν να εξασφαλιστεί η ειρηνική συνύπαρξη των ευρωπαϊκών χωρών με την εκχώρηση ορισμένων από τα κυριαρχικά τους δικαιώματα στη σφαίρα της οικονομίας, με την ανάπτυξη κοινών θεσμικών οργάνων, τη σταδιακή συγχώνευση των εθνικών οικονομιών, τη δημιουργία μιας κοινής αγοράς και την προοδευτική εναρμόνιση των κοινωνικών πολιτικών. Με τελικό αποτέλεσμα την δημιουργία της ενωμένης Ευρώπης. Και το όνειρο αυτό των πρωτοπόρων της ευρωπαϊκής ιδέας έχει εν μέρει υλοποιηθεί. Η σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση λειτουργεί με βάση Συνθήκες, οι οποίες εξασφαλίζουν το κράτος δικαίου, την ισότητα μεταξύ των χωρών, το σεβασμό των αρχών της ελευθερίας, της δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών καθώς και την προώθηση της αλληλεγγύης μεταξύ των λαών με ταυτόχρονο σεβασμό της ιστορίας τους, της πολιτιστικής τους κληρονομιάς και των παραδόσεών τους. Στόχος της Ένωσης είναι η ενίσχυση και σύγκλιση των οικονομιών των κρατών μελών λαμβανομένης υπόψη της αρχής της αειφόρου ανάπτυξης και στο πλαίσιο της εσωτερικής • Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν άρθρο ανήκουν αποκλειστικά στον συντάκτη και δεν εκφράζουν ούτε δεσμεύουν με κανένα τρόπο την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

(ή ενιαίας αγοράς), της ενισχυμένης συνοχής και της προστασίας του περιβάλλοντος. Η Ένωση στηρίζεται στις τέσσερις θεμελιώδεις ελευθερίες διακίνησης εμπορευμάτων, προσώπων, υπηρεσιών και κεφαλαίων - διασφαλίζοντας ταυτόχρονα την ασφάλεια και την προστασία των λαών της μέσω της δημιουργίας ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης. Τα 28 κράτη μέλη της ΕΕ, έχουν μάθει να διευθετούν τις διαφορές τους ειρηνικά στο πλαίσιο θεσμικών οργάνων που διέπονται από το κράτος δικαίου. Με ανακατανομή των πόρων, οι φτωχότερες περιοχές της Ένωσης λαμβάνουν βοήθεια για να βελτιώσουν τις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης των πολιτών τους. Με την ενίσχυση και επέκταση των διευρωπαϊκών δικτύων ενέργειας και μεταφορών οι απομακρυσμένες και απομονωμένες περιοχές έρχονται πλησιέστερα στην υπόλοιπη Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση επενδύει επίσης μεγάλα ποσά στην Έρευνα και Ανάπτυξη και μέσω της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» έχει στόχο «να καταστεί μια έξυπνη, διατηρήσιμη και χωρίς αποκλεισμούς οικονομία» μέχρι το 20201.’ Οι τρεις Συνθήκες που διέπουν την 1 Εκτενέστερη παρουσίαση της ΕΕ περιέχεται στο φυλλάδιο Η Ευρώπη σε 12 μαθήματα, του Pascal Fontaine, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2011 και στο φυλλάδιο Πώς λειτουργεί η Ευρωπαϊκή Ένωση. Πληροφορίες για τις νέες ρυθμίσεις της Συνθήκης της Λισαβόνας περιέχονται στο φυλλάδιο «Ο οδηγός σας για τη Συνθήκη της Λισαβόνας». Πληροφορίες για τη Στρατηγική «Ευρώπη 2020» διατίθενται στη διεύθυνση http:// ec.europa.eu/europe2020/index_el.htm.

έννομη τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προβλέπουν τις αρμοδιότητες, τα θεσμικά όργανα και οργανισμούς, καθώς και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων που επιτρέπουν την καθημερινή λειτουργία της Ένωσης2. Τα θεσμικά όργανα της Ένωσης περιλαμβάνουν: α) το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο που εκλέγεται δημοκρατικά με άμεση καθολική ψηφοφορία ανά πενταετία, β) το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, στο οποίο συμμετέχουν οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων (που εκλέγει με ειδική πλειοψηφία τον πρόεδρό του, σήμερα τον Βέλγο Ερμάν Βαν Ρομπάι – Herman Van Rompuy), γ) το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης που συνέρχεται υπό διαφορετικές συνθέσεις (Περιβάλλοντος, Ενέργειας, Βιομηχανίας, κλπ.), στο οποίο συμμετέχουν οι υπουργοί των κρατών μελών και του οποίου την προεδρία ασκεί ανά εξάμηνο μια διαφορετική χώρα της Ένωσης (στο Συμβούλιο Εξωτερικών Υποθέσεων όμως προεδρεύει ο Ύπατος Εκπρόσωπος της 2 Πρόκειται για τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση, τη Συνθήκη για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τη Συνθήκη περί ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας. Ενοποιημένες αποδόσεις των Συνθηκών διατίθενται στη διεύθυνση http://eur-lex.europa. eu/el/treaties/index.htm.

38 Ένωσης για την Εξωτερική Πολιτική και την Πολιτική της Ασφάλειας, που είναι ταυτόχρονα και Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σήμερα η Βαρόνη Άστον – Ashton of Upholland – από το Ηνωμένο Βασίλειο), δ) η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (με πρόεδρο σήμερα τον Πορτογάλο Χοσέ Μπαρόζο – José Manuel Durão Barroso) που είναι ο θεματοφύλακας των Συνθηκών και διαθέτει στις περισσότερες περιπτώσεις το δικαίωμα της πρωτοβουλίας για τη διατύπωση των νομοθετικών προτάσεων προς το Συμβούλιο και το Κοινοβούλιο, ε) το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων3 που εφαρμόζει και ερμηνεύει την έννομη τάξη του Ευρωπαϊκού δικαίου και περιλαμβάνει το Γενικό Δικαστήριο (πρώην Πρωτοδικείο) και το Διοικητικό Δικαστήριο, στ) το Ελεγκτικό Συνέδριο που ελέγχει τη χρηματοδότηση και τις δαπάνες των θεσμικών οργάνων και τέλος ζ) η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα που καθορίζει και εφαρμόζει την Ευρωπαϊκή νομισματική πολιτική (διαχειρίζεται δηλαδή το €υρώ).

Ένωση διαθέτει επίσης συμβουλευτικά και άλλα όργανα όπως α) την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή που αποτελείται από εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών και των κοινωνικών εταίρων (εργαζόμενοι και εργοδότες), β) την Επιτροπή των Περιφερειών, που αποτελείται από εκπροσώπους περιφερειακών και τοπικών αρχών, γ) την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων που διαχειρίζεται και συγχρηματοδοτεί επενδυτικά σχέδια, γ) το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επενδύσεων που παρέχει εγγυήσεις και επενδυτικά κεφάλαια για να βοηθήσει Μικρές και Μεσαίες Επιχειρήσεις (ΜΜΕ), δ) τον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή που προφυλάσσει τους πολίτες και τις επιχειρήσεις από τη κακοδιοίκηση και ε) τον Ευρωπαίο Επόπτη Προστασίας Δεδομένων που χειρίζεται ζητήματα σχετικά με την προστασία της ιδιωτικής ζωής σε μια διασυνδεδεμένη κοινωνία των πληροφοριών4. 3 Δεν πρέπει να συγχέεται με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης στο Στρασβούργο. 4 Πλήρης κατάλογος των θεσμικών οργά-

Οι αρμοδιότητες της Ένωσης οριοθετούνται από την αρχή της δοτής αρμοδιότητας ενώ η άσκηση των αρμοδιοτήτων της διέπεται από τις αρχές της επικουρικότητας και της αναλογικότητας. Διακρίνονται σε αποκλειστικές, συντρέχουσες και υποστηρικτικές. Οι αποκλειστικές αρμοδιότητες αφορούν τους εξής τομείς: α) τελωνειακή ένωση, β) θέσπιση των κανόνων ανταγωνισμού που είναι αναγκαίοι για τη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς, γ) νομισματική πολιτική για τα κράτη μέλη με νόμισμα το ευρώ, δ) διατήρηση των βιολογικών πόρων της θάλασσας στο πλαίσιο της κοινής αλιευτικής πολιτικής, ε) κοινή εμπορική πολιτική και στ) σύναψη διεθνούς συμφωνίας όταν η σύναψη αυτή προβλέπεται σε νομοθετική πράξη της Ένωσης ή είναι απαραίτητη για να μπορέσει η Ένωση να ασκήσει την εσωτερική της αρμοδιότητα, ή κατά το μέτρο που ενδέχεται να επηρεάσει τους κοινούς κανόνες ή να μεταβάλει την εμβέλειά τους. Οι συντρέχουσες αρμοδιότητες της Ένωσης με τα κράτη μέλη αφορούν τους εξής τομείς: α) εσωτερική αγορά, β) κοινωνική πολιτική (ορισμένες πτυχές), γ) οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή, δ) γεωργία και αλιεία (εξαιρείται η διατήρηση των βιολογικών πόρων της θάλασσας, ε) περιβάλλον, στ) προστασία των καταναλωτών, ζ) μεταφορές, η) διευρωπαϊκά δίκτυα, θ) ενέργεια, ι) χώρος ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, ια) κοινές προκλήσεις για την ασφάλεια στον τομέα της δημόσιας υγείας (ορισμένες πτυχές). Η Ένωση έχει επίσης αρμοδιότητα να αναλαμβάνει δράσεις στους τομείς της έρευνας, της τεχνολογικής ανάπτυξης και του διαστήματος, αλλά και στους τομείς της αναπτυξιακής συνεργασίας και της ανθρωπιστικής βοήθειας, χωρίς όμως να εμποδίζεται η άσκηση των σχετικών αρμοδιοτήτων των κρατών μελών. Τέλος, η Ένωση έχει επίσης αρμοδιότητα να υποστηρίζει, να συντονίζει ή να συμπληρώνει τη δράση των κρατών μελών (υποστηρικτική αρμοδιότητα) στους εξής τομείς: α) προστασία και βελτίωση της ανθρώπινης υγείας, β) βινων και των διοργανικών υπηρεσιών και οργανισμών διατίθενται στη διεύθυνση http://europa.eu/index_el.htm.

ομηχανία, γ) πολιτισμός, δ) τουρισμός, ε) παιδεία, επαγγελματική εκπαίδευση, νεολαία και αθλητισμός, στ) πολιτική προστασία και ζ) διοικητική συνεργασία. Η Συνθήκη προβλέπει ότι «τα κράτη μέλη συντονίζουν τις οικονομικές τους πολιτικές στο πλαίσιο της Ένωσης», ότι «η Ένωση θεσπίζει μέτρα για να διασφαλίζει τον συντονισμό των πολιτικών των κρατών μελών στον τομέα της απασχόλησης» και ότι «μπορεί να λαμβάνει πρωτοβουλίες για να διασφαλίζει τον συντονισμό των κοινωνικών πολιτικών των κρατών μελών». Τέλος, η Ένωση έχει αρμοδιότητα να καθορίζει και να θέτει σε εφαρμογή κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ), συμπεριλαμβανομένου του προοδευτικού καθορισμού κοινής αμυντικής πολιτικής. Σε κάθε περίπτωση η Ένωση σέβεται τις ουσιώδεις λειτουργίες του κράτους, ιδίως δε τις λειτουργίες που αποβλέπουν στη διασφάλιση της εδαφικής ακεραιότητας, τη διατήρηση της δημόσιας τάξης και την προστασία της εθνικής ασφάλειας. Η Συνθήκη μάλιστα αναφέρει ρητά ότι «η εθνική ασφάλεια παραμένει στην ευθύνη κάθε κράτους μέλους». Γι’ αυτό εξάλλου και οι αποφάσεις στον τομέα της ΚΕΠΠΑ λαμβάνονται με ομοφωνία. Διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Το «θεσμικό τρίγωνο» ΕπιτροπήΚοινοβούλιο-Συμβούλιο, θεσπίζει τη νομοθεσία (οδηγίες, κανονισμούς και αποφάσεις) με την συνήθη νομοθετική διαδικασία για τις πολιτικές που αποτελούν αντικείμενο διαχείρισης με βάση την επιλεγόμενη Κοινοτική Μέθοδο δηλαδή οι νομοθετικές πράξεις προτείνονται από την Επιτροπή και στη συνέχεια θεσπίζονται από το Συμβούλιο από κοινού με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (διαδικασία συναπόφασης). Πρόκειται ουσιαστικά για τις πολιτικές για τις οποίες η Ένωση έχει αποκλειστική, συντρέχουσα ή υποστηρικτική αρμοδιότητα, για τις οποίες η Επιτροπή διατηρεί το δικαίωμα της πρωτοβουλίας και παραμένει Θεματοφύλακας των Συνθηκών. Παρόλο που οι αποφάσεις λαμβάνονται στο Συμβούλιο με ειδική πλειοψηφία, για ορισμένους τομείς πολιτικής προβλέπεται ειδική νομοθετική διαδικασία για την οποία ισχύει η ομοφωνία. Για τις αποφάσεις στους τομείς της εξωτερικής πολιΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

39 τικής, της ασφάλειας και της άμυνας η πρωτοβουλία δεν ανήκει στην Επιτροπή και για τη λήψη των αποφάσεων απαιτείται πάντοτε ομοφωνία. Η Επιτροπή διατυπώνει τις προτάσεις της προς το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με βάση εκτεταμένες διαβουλεύσεις μέσω τεχνικών επιτροπών, μελετών, ηλεκτρονικών και κλασικών ερωτηματολογίων, δημοσκοπήσεων και διαβουλεύσεων, καθώς και λαμβάνοντας υπόψη τις υποδείξεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, όπως διατυπώνονται σε σχετικά ψηφίσματα και κοινοβουλευτικές ερωτήσεις. Στις διαβουλεύσεις συμμετέχουν οι εθνικές διοικήσεις, μεγάλες οργανωμένες ομάδες συμφερόντων, μη κυβερνητικές οργανώσεις, εκπρόσωποι των κοινωνικών εταίρων (εργοδοτών και εργαζομένων) και των περιφερειακών αρχών καθώς και ενημερωμένοι πολίτες. Μετά την υποβολή της πρότασης από την Επιτροπή οι ομάδες εργασίας του Συμβουλίου και οι κοινοβουλευτικές επιτροπές διατυπώνουν γνώμες που μπορούν να οδηγήσουν την Επιτροπή να αναδιατυπώσει την πρόταση της. Η διαδικασία ενώπιον του Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου περιλαμβάνει πρώτη και δεύτερη ανάγνωση καθώς και συνδιαλλαγή σε περίπτωση διαφωνιών μεταξύ των δύο αυτών οργάνων. Μετά τη θέσπιση μιας νομοθετικής πράξης αυτή δημοσιεύεται στην επίσημη εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και πρέπει να εφαρμοστεί. Η Επιτροπή παρακολουθεί την εν λόγω εφαρμογή με τη βοήθεια διαχειριστικών και κανονιστικών επιτροπών, που αποτελούνται από εκπροσώπους των εθνικών διοικήσεων. Οι πολίτες μπορούν να υποβάλουν στην Επιτροπή καταγγελίες σχετικά με τη μη εφαρμογή της νομοθεσίας από τα κράτη μέλη. Η Επιτροπή διερευνά την υπόθεση και κινεί ενδεχομένως ενώπιον του Δικαστηρίου διαδικασία για παράβαση κατά του οικείου κράτους μέλους. Οι πολίτες ή οι εταιρείες που αποτελούν αντικείμενο μεμονωμένων αποφάσεων της Επιτροπής (π.χ. στο πλαίσιο της νομοθεσίας περί ανταγωνισμού) μπορούν να υποβάλουν καταγγελία στο Γενικό Δικαστήριο.

Ευρωπαϊκή Ένωση και καθημερινότητα του πολίτη. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Ζαν Μονέ

ε βάση τις αρμοδιότητες που της έχουν εκχωρηθεί, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει δικαιοδοσία σε πολλούς τομείς της καθημερινής ζωής ιδιαίτερα σε τομείς που αφορούν τις επιχειρήσεις και τους πολίτες. Μάλιστα, το ενωσιακό δίκαιο εφαρμόζεται σε πολλές περιπτώσεις απ’ ευθείας στις επιχειρήσεις και τους πολίτες υπερτερώντας του εθνικού δικαίου5. Για παράδειγμα, με βάση ενωσιακή νομοθεσία τα συσκευασμένα τρόφιμα αναγράφουν τη σύσταση των περιεχομένων και κατά πόσο περιέχουν ουσίες που είναι γνωστό ότι προκαλούν αλλεργίες. Σε περίπτωση κρίσης (π.χ. μόλυνση τροφίμων ή ασθένεια των ζώων), παράλληλα με τα μέτρα που λαμβάνονται στην πηγή του προβλήματος όλα τα κράτη ενημερώνονται ταχύτατα μέσω ενός πανευρωπαϊκού συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης. Τέλος, τα επιτρεπόμενα πρόσθετα τροφίμων, οι προϋποθέσεις χρησιμοποίησής τους αλλά και οι μέγιστες τιμές ανοχής για ορισμένες προσμείξεις έχουν εναρμονιστεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στον τομέα των προϊόντων ένδυσης, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θεσπίσει εναρμονισμένους κανόνες για την επισήμανση των υφάνσιμων προϊόντων και ινών. Και στο πλαίσιο των συμφωνιών που έχει συνάψει με τρίτες χώρες εξασφαλίζει την τροφοδοσία της Ευρωπαϊκής αγοράς με φτηνά προϊόντα ένδυσης. Στον τομέα των καλλυντικών έχουν θεσπιστεί κανόνες για την σύσταση, την σήμανση και τη συσκευασία με στόχο να εξασφαλιστεί η προστασία της ανθρώπινης υγείας και να απαγορευ5 Λεπτομερέστερες αναλύσεις των επιμέρους πολιτικών της ΕΕ διατίθενται στην διαδικτυακή πύλη Europa στη διεύθυνση http://europa.eu. Ενημερωτικό υλικό υπάρχει στο φυλλάδιο «Εσείς και η Ευρώπη: μία σύντομη επισκόπηση των επιτευγμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης».

τούν οι δοκιμές σε ζώα. Στον τομέα των απορρυπαντικών, η ενωσιακή νομοθεσία εξασφαλίζει καλύτερη προστασία των υδάτων από τις δυσμενείς επιπτώσεις ορισμένων συστατικών των απορρυπαντικών. Προστατεύονται επίσης οι καταναλωτές, με βελτιωμένη επισήμανση που περιλαμβάνει και την αναγραφή πιθανώς αλλεργιογόνων ουσιών. Στον τομέα των οικιακών συσκευών έχει θεσπιστεί η ομοιόμορφη επισήμανση της κατανάλωσης ενέργειας σε ψυγεία, καταψύκτες, πλυντήρια ρούχων και πιάτων, στεγνωτήρια, φούρνους, θερμοσίφωνες, λάμπες φωτισμού και συσκευές κλιματισμού. Τέλος, στο πλαίσιο της πολιτικής του ανταγωνισμού, η απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιών εξασφάλισε στους χρήστες του τηλεφώνου χαμηλότερες τιμές και βελτιωμένες υπηρεσίες τόσο για τη σταθερή όσο και για την κινητή τηλεφωνία. Παράλληλα, η Ένωση προωθεί την ευρυζωνική πρόσβαση στο διαδίκτυο για όλους και την ανάπτυξη σχετικών υπηρεσιών με περιεχόμενο έτσι ώστε όλοι να έχουν πρόσβαση σε επίκαιρες πληροφορίες, σε εμπορικές υπηρεσίες και σε διασκέδαση με πολύ χαμηλό κόστος. Μέσω της περιφερειακής πολιτικής μεταφέρονται πόροι από τις πλούσιες στις φτωχότερες περιοχές εξασφαλίζοντας την οικονομική τους ανάπτυξη. Βλέποντας τις πινακίδες που υπάρχουν σε κάθε γωνιά της ελληνικής υπαίθρου διαπιστώνει κανείς ότι όλες οι περιοχές έχουν επωφεληθεί από τα διαρθρωτικά ταμεία της Ένωσης (Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, Ευρωπαϊκό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης, Ευρωπαϊκό Ταμείο Αλιείας, Ταμείο Συνοχής), για την κατασκευή έργων υποδομής (δρόμοι, βιολογικοί καθαρισμοί κλπ.), την κατάρτιση ανέργων, την αναδιάρθρωση καλλιεργειών, την προστασία της φύσης κλπ. Η αναγνώριση των επαγγελματικών προσόντων σε πολυάριθμους κλάδους και η ελευθερία εγκατάστασης σε οποιαδήποτε χώρα της Ένωσης συμβάλλουν στην κινητικότητα του εργατικού δυναμικού, ενώ τα μέτρα στον τομέα της υγιεινής και της ασφάλειας στους χώρους εργασίας αλλά κι η αμοιβαία αναγνώριση των ασφαλιστικών

40 δικαιωμάτων συμβάλλουν στην βελτίωση των συνθηκών εργασίας των απασχολούμενων αλλά και στη μετακίνηση των συνταξιούχων στο πλαίσιο της Ένωσης. Η Ένωση έχει θεσπίσει το 112 ως τον κοινό Ευρωπαϊκό αριθμό κλήσεων έκτακτης ανάγκης που λειτουργεί σε όλη την Ευρώπη από σταθερά και κινητά τηλέφωνα. Και έχει πάρει πολυάριθμα μέτρα για την προστασία των ατόμων με αναπηρία, για την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών σε άνδρες και γυναίκες και για την κατάργηση όλων των διακρίσεων στους χώρους εργασίας. Η πολιτική για την ελεύθερη διακίνηση προσώπων και κεφαλαίων έχει οδηγήσει στην κατάργηση όχι μόνον των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα της Ένωσης αλλά και των ορίων για το συνάλλαγμα καθώς και σε μείωση των εξόδων για εμβάσματα από μια χώρα στην άλλη. Και σε περίπτωση που οι πολίτες της Ένωσης βρεθούν σε τρίτη χώρα στην οποία δεν υπάρχει προξενική αρχή της χώρας τους, μπορούν να ζητήσουν βοήθεια από τις προξενικές αρχές οποιουδήποτε άλλου κράτους μέλους της Ένωσης. Τέλος η Ένωση έχει συγκροτήσει δίκτυα για την παρακολούθηση πολυάριθμων μεταδοτικών ασθενειών και την έγκαιρη προειδοποίηση των αρχών και του ιατρικού προσωπικού για την αντιμετώπιση επιδημιών και πανδημιών. Στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος η Ένωση έχει θεσπίσει το οικολογικό σήμα που χορηγείται σε επιχειρήσεις οι οποίες πληρούν συγκεκριμένες προδιαγραφές σχετικά με την εξοικονόμηση ενέργειας, τη χρήση φιλικών προς το περιβάλλον διαδικασιών και βιολογικών προϊόντων. Η Ένωση καταβάλλει επίσης σημαντικές προσπάθειες για την προστασία των άγριων ζώων αλλά και των οικόσιτων ζώων. Η προστασία από βιομηχανικά ατυχήματα, οι αυστηρές διατάξεις για τα απόβλητα, οι προδιαγραφές για την ποιότητα του αέρα και των υδάτων αποτελούν αντικείμενο καθημερινής συζήτησης στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και συχνά αντικείμενο δικαστικών αντιπαραθέσεων μεταξύ της Επιτροπής και των κρατών μελών. Πολλές φορές οι παραβιάσεις της ενωσιακής νομοθεσίας γίνονται αντιληπτές από καταγγελίες απλών πολιτών που ενημερώ-

νουν σχετικά την Επιτροπή, καταθέτουν αναφορές στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ή υποβάλλουν καταγγελία στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν εξασφαλίζει μόνον την ελεύθερη διακίνηση των εμπορευμάτων, την απαγόρευση της επιβολής ποσοτικών περιορισμών μεταξύ των κρατών μελών, την τελωνειακή ένωση ή την επιβολή του φόρου προστιθεμένης αξίας (ΦΠΑ). Επιβάλλει πρόστιμα στις επιχειρήσεις που εκμεταλλεύονται τη δεσπόζουσα θέση τους στη αγορά, που συμφωνούν να ελέγχουν τις τιμές ή την παραγωγή (καρτέλ) ή που συνάπτουν συμφωνίες αποκλειστικής διάθεσης των προϊόντων τους. Αντιτίθεται στις κρατικές ενισχύσεις, που στρεβλώνουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό και στις συγχωνεύσεις επιχειρήσεων, που είναι πιθανόν να δημιουργήσουν δεσπόζουσες θέσεις. Καθορίζει κανόνες για τις δημόσιες προμήθειες και για την οικονομική και νομισματική πολιτική (δηλαδή για το €υρώ). Η Ένωση έχει επίσης θεσπίσει μέτρα για την ασφάλεια κατά τη μεταφορά επικίνδυνων εμπορευμάτων καθώς και για την ναυτιλιακή και αεροπορική ασφάλεια. Τέλος στον τομέα της δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων η Ένωση έχει θεσπίσει μέτρα για σειρά αστικών υποθέσεων καθώς και το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης για την επιτάχυνση της έκδοσης κακοποιών που εμπλέκονται σε υποθέσεις διεθνούς εγκλήματος.

Εξωτερική και αμυντική πολιτική.

Ευρωπαϊκή Ένωση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις, αναπτύσσοντας δράση στους τομείς της διπλωματίας, του εμπορίου, της αναπτυξιακής βοήθειας και της συνεργασίας με διεθνείς οργανισμούς. Παραδοσιακά, η εξωτερική δράση της Ένωσης διέπεται από τις αρχές που έχουν εμπνεύσει τη δημιουργία, την ανάπτυξη και τη διεύρυνσή της, ήτοι τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου, την οικουμενικότητα και το αδιαίρετο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών, τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και τις αρχές της ισότητας και της αλληλεγγύης. Έτσι, με τις κοινές πολιτικές και

δράσεις η Ένωση επιδιώκει κατ’ αρχάς τη διαφύλαξη των αξιών της, των θεμελιωδών της συμφερόντων, της ασφάλειας, της ανεξαρτησίας και της ακεραιότητάς της. Παράλληλα, ενεργεί για τη διατήρηση της ειρήνης, την πρόληψη των συγκρούσεων και την ενίσχυση της διεθνούς ασφάλειας, σύμφωνα με τους στόχους και τις αρχές του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, καθώς και σύμφωνα με τις αρχές της τελικής πράξης του Ελσίνκι και τους στόχους του Χάρτη του Παρισιού, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που αφορούν τα εξωτερικά σύνορα. Στις αναπτυσσόμενες χώρες, προωθεί την αειφόρο ανάπτυξη από οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική άποψη, με πρωταρχικό στόχο την εξάλειψη της φτώχειας. Επιδιώκει την προώθηση της ενσωμάτωσης όλων των χωρών στην παγκόσμια οικονομία, μεταξύ άλλων και μέσω της προοδευτικής κατάργησης των περιορισμών του διεθνούς εμπορίου. Συμβάλλει στην ανάπτυξη διεθνών μέτρων για τη διαφύλαξη και τη βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος και την αειφόρο διαχείριση των παγκόσμιων φυσικών πόρων, με στόχο τη διασφάλιση της αειφόρου ανάπτυξης. Παρέχει συνδρομή σε πληθυσμούς, χώρες και περιοχές που πλήττονται από φυσικές ή ανθρωπογενείς καταστροφές. Και τέλος προωθεί ένα διεθνές σύστημα που θεμελιώνεται στην ενισχυμένη πολυμερή συνεργασία και τη χρηστή παγκόσμια διακυβέρνηση. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι αποφάσεις της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ) λαμβάνονται πάντοτε με ομοφωνία και χωρίς να εφαρμόζεται η Κοινοτική Μέθοδος. Η ΚΕΠΠΑ υλοποιείται από τον Ύπατο Εκπρόσωπο της Ένωσης για την Εξωτερική Πολιτική και την Πολιτική της Ασφάλειας ο οποίος προεδρεύει και του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων. Η ΚΕΠΠΑ δεν υπάγεται στον έλεγχο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το οποίο όμως γνωμοδοτεί σχετικά και το οποίο μπορεί να απευθύνει ερωτήσεις ή να διατυπώνει συστάσεις προς το Συμβούλιο και τον Ύπατο Εκπρόσωπο της Ένωσης. Το Κοινοβούλιο διεξάγει δύο φορές κατ’ έτος συζήτηση για την πρόοδο που έχει ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

• •• • ••• ••• • • & • • • •••• • • • • • • •• • • •

41 σημειωθεί στην εφαρμογή της ΚΕΠΠΑ και της κοινής πολιτικής άμυνας. Τέλος, η ΚΕΠΠΑ δεν υπάγεται στην δικαιοδοσία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην πράξη, η ΚΕΠΠΑ εφαρμόζεται καθημερινά από την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης, που μπορεί να θεωρηθεί ως το διπλωματικό σώμα της Ένωσης. Όμως τι περιλαμβάνει η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας της Ένωσης6; Κατ’ αρχάς την οικοδόμηση της ειρήνης. Η ΕΕ διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην οικοδόμηση της ειρήνης στα Δυτικά Βαλκάνια μετά τη λήξη των πολέμων στην πρώην Γιουγκοσλαβία παρέχοντας στήριξη σε πολιτικό, πρακτικό και οικονομικό επίπεδο. Από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη μέχρι το Μαυροβούνιο, η ΕΕ έχει χρησιμοποιήσει την επιρροή της για την προαγωγή της ειρήνης και της συμφιλίωσης, με πιο πρόσφατο παράδειγμα τη διευκόλυνση του διαλόγου μεταξύ Σερβίας και Κοσσυφοπεδίου, του λεγόμενου «Διαλόγου Βελιγραδίου-Πρίστινας». Η Ένωση είναι επίσης μέλος του Κουαρτέτου για τη Μέση Ανατολή, μαζί με τα Ηνωμένα Έθνη, τις ΗΠΑ και τη Ρωσία, με σκοπό την προώθηση της ειρήνης στην περιοχή. Η επίλυση της αραβο-ισραηλινής διένεξης αποτελεί για την Ευρώπη στρατηγική προτεραιότητα. Στόχος της είναι η επίτευξη της λύσης των δύο κρατών με ένα ανεξάρτητο, δημοκρατικό και βιώσιμο παλαιστινιακό κράτος που θα συμβιώνει με το Ισραήλ. Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας (ΕΠΓ) προσβλέπει στη διατήρηση στέρεων και φιλικών σχέσεων με τις χώρες που συνορεύουν με την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω της ενίσχυσης της ευημερίας, της σταθερότητας και της ασφάλειάς τους. Η συγκεκριμένη πολιτική αναπτύσσεται μέσω διμερών συμφωνιών και αφορά 16 από τους πλησιέστερους γείτονες της ΕΕ – Αλγερία, Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Λευκορωσία, Αίγυπτος, 6 Περισσότερες πληροφορίες περιλαμβάνονται στις ιστοσελίδες της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (http:// eeas.europa.eu/index_el.htm). ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Γεωργία, Ισραήλ, Ιορδανία, Λίβανος, Λιβύη, Μολδαβία, Μαρόκο, Παλαιστίνη, Συρία, Τυνησία και Ουκρανία. Ενισχύεται περαιτέρω με περιφερειακές πρωτοβουλίες πολυμερούς συνεργασίας όπως η Ανατολική εταιρική σχέση, η Ευρωμεσογειακή εταιρική σχέση (EUROMED) και η Συνέργεια του Εύξεινου Πόντου. Στις χώρες που καλύπτονται από την ΕΠΓ προσφέρονται και πολλές ευκαιρίες μέσω των τομεακών πολιτικών της ΕΕ (εξωτερικό εμπόριο, βιομηχανική πολιτική και πολιτική ανταγωνισμού, γεωργία και αγροτική ανάπτυξη, κλιματική αλλαγή και περιβάλλον, ενέργεια, μεταφορές, έρευνα και καινοτομία, υποστήριξη στους τομείς της υγείας, της εκπαίδευσης, του πολιτισμού και της νεότητας). Έτσι οι εμπορικές ανταλλαγές μεταξύ ΕΕ και εταίρων της ΕΠΓ αντιστοιχούσαν το 2011 σε ποσό ύψους 230 δισ. ευρώ ενώ κατά την περίοδο 2007-2013 η ΕΕ χορήγησε στους εταίρους της ΕΠΓ για την εφαρμογή της εν λόγω πολιτικής κονδύλια ύψους 12 δισ. ευρώ. Τέλος το 2012 η ΕΕ χορήγησε 3,2 εκατ. θεωρήσεις εισόδου Σένγκεν σε πολίτες από τις χώρες εταίρους της ΕΠΓ. Επισημαίνεται ότι η ΕΠΓ δεν καλύπτει τη διαδικασία διεύρυνσης της Ένωσης και δεν προδικάζει τη μελλοντική σχέση των γειτόνων της ΕΕ με την Ένωση Η Ένωση πρωτοστατεί επίσης και στην αναπτυξιακή βοήθεια, της οποίας και είναι σήμερα ο μεγαλύτερος χορηγός στον κόσμο. Το 2010, το σύνολο των δωρεών από την Ένωση και τα κρά-

τη μέλη της ανήλθε σε 53,8 δισ. ευρώ. Η βοήθεια αυτή είχε σημαντικά αποτελέσματα για τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλον τον κόσμο. Η ΕΕ συμβάλλει επίσης στην αντιμετώπιση κρίσεων και παρέχει ανθρωπιστική βοήθεια στις χώρες που πλήττονται από φυσικές ή ανθρωπογενείς καταστροφές. Η μισή σχεδόν από τη συνολική παρεχόμενη ανθρωπιστική βοήθεια παγκοσμίως προέρχεται από την Ένωση και τα μέλη της. Πρόκειται για βοήθεια που σώζει ζωές σε μέρη όπως το Κέρας της Αφρικής, όπου ολόκληροι πληθυσμοί υποφέρουν από την πείνα. Η Ένωση είναι επίσης έτοιμη να αντιμετωπίσει με συντονισμένο τρόπο, αξιοποιώντας το μηχανισμό πολιτικής προστασίας, οποιαδήποτε διεθνή έκτακτη ανάγκη όπως τον σεισμό στην Αϊτή, το τσουνάμι στην Ιαπωνία ή τις πλημμύρες στο Πακιστάν. Στις εξωτερικές σχέσεις ρόλο διαδραματίζουν και πολλές παραδοσιακές πολιτικές της Ένωσης. Για παράδειγμα, η Ένωση διαδραμάτισε και συνεχίζει να διαδραματίζει εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις για το πρωτόκολλο του Κιότο με θέμα την κλιματική αλλαγή και αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στη δημιουργία ενός συνασπισμού που θα προωθεί μια νομικά δεσμευτική συμφωνία για την κλιματική αλλαγή. Άλλο παράδειγμα είναι το εξωτερικό εμπόριο, για το οποίο η Ένωση έχει αποκλειστική αρμοδιότητα. Έτσι, ως το μεγαλύτερο εμπορικό μπλοκ στον κόσμο η Ένωση μιλά με μία φωνή στις εμπορικές της διαπραγματεύσεις με διεθνείς εταίρους για την προώθηση ενός ελεύθερου και δικαιότερου διεθνούς εμπορικού συστήματος. Αρκετές χώρες που επιθυμούν να προσχωρήσουν στην Ένωση διεξάγουν διαπραγματεύσεις στο πλαίσιο της πολιτικής της διεύρυνσης. Σήμερα, υποψήφιες χώρες έχουν ανακηρυχτεί η Ισλανδία (διέκοψε τις διαπραγματεύσεις ενόψει δημοψηφίσματος), η Τουρκία (διαπραγματεύσεις σε εξέλιξη) και η ΠΓΔΜ (έχει ανακηρυχθεί υποψήφια χώρα χωρίς να αρχίσουν διαπραγματεύ-

42 σεις). Με το Μαυροβούνιο και τη Σερβία έχει υπογραφεί ενδιάμεση συμφωνία ενώ πιθανοί υποψήφιοι είναι η Αλβανία, η Βοσνία και Ερζεγοβίνη και ενδεχομένως το Κοσσυφοπέδιο. Η ελκυστικότητα της προσχώρησης στην ΕΕ και η πολιτική και οικονομική σταθερότητα που προσφέρει, έχει ως αποτέλεσμα πολλές χώρες να επιθυμούν να προσχωρήσουν, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ότι πρέπει πρώτα να περάσουν από απαιτητικές διαδικασίες ελέγχου όσον αφορά π.χ. το δημοκρατικό τους καθεστώς και το κράτος δικαίου. Η ΕΕ συμβάλλει επίσης στην οικοδόμηση ενός ασφαλούς κόσμου. Σύμφωνα με την Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ) που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ΚΕΠΠΑ, η ΕΕ διεξάγει πολιτικές και στρατιωτικές αποστολές παγκοσμίως. Οι αποστολές αυτές αποσκοπούν στην παροχή υπηρεσιών, από τη διαχείριση των συνόρων έως την παροχή κατάρτισης στην τοπική αστυνομία. Το Φεβρουάριο του 2014 βρισκόταν σε εξέλιξη στρατιωτικές αποστολές της ΕΕ στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη (EU FOR Althea), στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία (EU FOR RCA) και στις ακτές της Σομαλίας για την προστασία των ανθρωπιστικών αποστολών του Παγκόσμιου Επισιτιστικού Προγράμματος από την πειρατεία (EU NAVFOR Atalanta). Στρατιωτικές αποστολές εκπαίδευσης στο Μαλί και στην Σομαλία. Και πολιτικές αποστολές σε πολλές χώρες (Κόσοβο, Παλαιστινιακά εδάφη, Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, Λιβύη, Γεωργία, Αφγανιστάν, καθώς και στο Κέρας της Αφρικής και τον δυτικό Ινδικό Ωκεανό). Η ΚΠΑΑ περιλαμβάνει επίσης τον προοδευτικό προσδιορισμό κοινής αμυντικής πολιτικής της Ένωσης. Δεν θίγει την ιδιαιτερότητα της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας ορισμένων κρατών μελών και σέβεται τις υποχρεώσεις που απορρέουν για ορισμένα κράτη μέλη, τα οποία θεωρούν ότι η κοινή τους άμυνα υλοποιείται στα πλαίσια της οργάνωσης της Συνθήκης του Βορείου Ατλαντικού (ΝΑΤΟ). Στο πλαίσιο της ΚΠΑΑ ορισμένα θέματα που αφορούν την ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανική πολιτική αντιμετωπίζονται κατ’ αρχάς στο πλαίσιο της ενωσιακής πολιτικής της εσωτερικής

αγοράς. Έτσι, με βάση την στρατηγική για πιο ισχυρή και ανταγωνιστική ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανία που εγκρίθηκε το 2007 έχουν εκδοθεί (με την κοινοτική μέθοδο) η οδηγία 2009/81/ΕΚ για τις συμβάσεις στους τομείς της άμυνας και της ασφάλειας και η οδηγία 2009/43/ ΕΚ για τη απλούστευση της μεταφοράς προϊόντων του τομέα της άμυνας. Πιο πρόσφατα (2013), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε μια ανακοίνωση με θέμα τη μετάβαση προς έναν ανταγωνιστικότερο και αποδοτικότερο τομέα άμυνας και ασφάλειας. Η σημερινή αγορά αμυντικών συστημάτων είναι κατακερματισμένη και πλήττεται από περικοπές κονδυλίων λόγω της κρίσης. Το αποτέλεσμα είναι τα κράτη μέλη της Ένωσης μεμονωμένα, αλλά και η Ένωση συλλογικά να διαθέτουν μειωμένη δυνατότητα αυτόνομης άμυνας. Οι στόχοι που θέτει η Επιτροπή για την αντιμετώπιση της κατάστασης περιλαμβάνουν τον περιορισμό των φραγμών των εθνικών αγορών και την προώθηση της τυποποίησης και πιστοποίησης έτσι ώστε η ενωσιακή αγορά αμυντικών συστημάτων να ανοίξει περισσότερο στον ανταγωνισμό. Πρέπει επίσης να ενισχυθεί η πρόσβαση στις πρώτες ύλες και η ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας. Σημαντικό ρόλο στην επίτευξη του στόχου αυτού θα διαδραματίσει η υποστήριξη των μικρομεσαίων επιχειρήσεων του κλάδου αλλά και η ανάπτυξη των συνεργειών μεταξύ του στρατιωτικού και του πολιτικού τομέα. Είναι, επίσης, δυνατή η αξιοποίηση των νέων προγραμμάτων έρευνας και ανάπτυξης π.χ. για την προώθηση της εξοικονόμησης ενέργειας στις ΕΔ και για την ενίσχυση των τεχνολογιών διπλής χρήσης.

Μελλοντικές προοπτικές

Ευρωπαϊκή Ένωση προσεγγίζει τα θέματα της κοινής εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφάλειας με βάση το διάλογο, τις οικονομικές ανταλλαγές, τις αρχές της δημοκρατίας και της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Συχνά, η σημερινή αρχιτεκτονική των Συνθηκών δεν βοηθά στην επίτευξη ομοφωνίας μεταξύ των κρατών μελών με αποτέλεσμα η Ευρώπη αφενός να βραδυπορεί στην αντι-

μετώπιση της σοβαρότερης χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης της σύγχρονης ιστορίας της και αφετέρου να μην κατορθώνει να εκφραστεί με μια φωνή στην παγκόσμια σκηνή. Η διακυβερνητική μέθοδος οδηγεί συχνά σε παραλυσία ακριβώς γιατί τα αντικρουόμενα εθνικά συμφέροντα εμποδίζουν τη λήψη ομόφωνων αποφάσεων ιδίως σε επείγουσες καταστάσεις. Υπό τις σημερινές συνθήκες τα κράτη μέλη της ΕΕ δεν φαίνονται έτοιμα να εκχωρήσουν ουσιώδεις αρμοδιότητες του κράτους (όπως η οικονομική πολιτική, η διασφάλιση της εδαφικής ακεραιότητας, η διατήρηση της δημόσιας τάξης, η προστασία της εθνικής ασφάλειας, κ.ά.) στην Ένωση εφαρμόζοντας και σε αυτές την Κοινοτική Μέθοδο. Όμως, η μελέτη της ιστορίας δείχνει ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση προχώρησε πάντα σε περιόδους κρίσεων. Σήμερα η Ευρώπη αντιμετωπίζει εκτός από την χρηματοπιστωτική και την οικονομική κρίση και κάποιες κρίσεις στα εξωτερικά της σύνορα. Θα πείσουν άραγε αυτές οι κρίσεις τους ευρωπαίους ηγέτες να αναθεωρήσουν το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο, έτσι ώστε η Ένωση να αποκτήσει τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και τις αρμοδιότητες που θα της επιτρέψουν να αντιμετωπίσει την οικονομική κρίση και να προβάλλει και προς τα έξω τη δύναμη που της αναλογεί με βάση την οικονομική της ισχύ;

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΛΕΒΑΝΤΗΣ Σπούδασε Φυσική στην Πάτρα. · Από το 1984 εργάζεται στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή όπου: – Έβαλε τα Ελληνικά και την πολυγλωσσία στους υπολογιστές. – Οργάνωσε την πληροφόρηση της Γενικής Διεύθυνσης Ανταγωνισμού. – Σχεδίασε το δίκτυο που συνδέει τις αίθουσες επιχειρήσεων Πολιτικής Προστασίας στην Ένωση. – Υποστηρίζει την προώθηση του 112, του πανευρωπαϊκού αριθμού επειγόντων. – Γράφει στα Χανιώτικα Νέα τη στήλη «Προστασία του πολίτη και καθημερινότητα».

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Το ιστορικό μιας προαναγγελθείσας κρίσης: Οι χώρες του ευρωπαϊκού νότου σε μια ατελή οικονομική ένωση

Η περίπτωση της Ελλάδας

Υπό Δρ κ.

Ναπολέοντα Μαραβέγια, Καθηγητού και κ. Δημήτρη Kατσίκα Λέκτορα του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

κρίση που μαστίζει την Ελλάδα για τέταρτο συνεχόμενο χρόνο δεν αποτελεί μόνο μια από τις σημαντικότερες οικονομικές κρίσεις της σύγχρονης ιστορίας της, αλλά και την μεγαλύτερη πρόκληση της μέχρι τώρα αταλάντευτης ευρωπαϊκής της πορείας. Για πρώτη φορά, εδώ και τέσσερα χρόνια συζητείται ανοιχτά το ενδεχόμενο εξόδου της Ελλάδας από την Ευρωζώνη. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο, το οποίο μέχρι πρότινος βρισκόταν εκτός των ορίων του πολιτικά και ιστορικά πιθανού, θα αποτελούσε μια άνευ προηγουμένου ανακοπή της κλιμακούμενης ενσωμάτωσης της Ελλάδας στο οικοδόμημα και τους θεσμούς της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και ενδεχομένως θα απειλούσε ακόμα και την θέση της Ελλάδας στην ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), με ανυπολόγιστες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες. Ωστόσο, στην κρίση αυτή, δεν κρίνεται μόνο η ευρωπαϊκή προοπτική της Ελλάδας αλλά και το μέλλον της ίδιας της Ευρωζώνης και άρα του ευρύτερου ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Η κρίση χρέους που εκδηλώθηκε στην Ελλάδα στον απόηχο της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης επεκτάθηκε σταδιακά σε ολόκληρη την Ευρωζώνη, με αποτέλεσμα να τίθεται πια εν αμφιβόλω ακόμη και η ίδια η επιβίωση της. Δεδομένων των ιστορικών αυτών εξελίξεων, στο πλαίσιο του συλλογικού αυτού τόμου για την συμπλήρωση πενήντα χρόνων ευρωπαϊκής πορείας της Ελλάδας, σκοπός του παρόντος κεφαλαίου είναι να διερευνήσει τους λόγους για τους οποίους τόσο η Ελλάδα όσο και η Ευρωζώνη έφτασαν στο οριακό σημείο που βρίσκονται σήμερα. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας αναζήτησης πέρα από την επισκόπηση και ανάλυση των παραγόντων που οδήγησαν στην ελληνική και Ευρωπαϊκή κρίση, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η διερεύνηση της αλληλεπίδρασης των παραγόντων αυτών, καθώς η Ελλάδα αποτελεί χώρα-μέλος της Ευρωζώνης από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας. Το βασικό συμπέρασμα που προκύπτει, είναι ότι εδώ και πολλά χρόνια ήταν φανερό ότι τόσο η Ευρώπη όσο και η Ελλάδα κατευθύνονταν προς σοβαρές κρίσεις. Εγγενείς αδυναμίες στον σχεδιασμό της Ευρωζώνης δημιούργησαν προβλήματα στην λειτουργία της από τα πρώτα κιόλας χρόνια, διαψεύδοντας τις προσδοκίες για εμβάθυνση της οικονομικής σύγκλισης μεταξύ των χωρών-μελών. Επίσης ήταν φανερό ότι η Ευρωζώνη δεν είχε το αναγκαίο θεσμικό υπόβαθρο για να αντιμετωπίσει το ενδεχόμενο μιας σημαντικής οικονομικής κρίσης. Αντίστοιχα, στην Ελλάδα υπήρχαν και συνεχίζουν να υπάρχουν σοβαρά, χρόΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

νια προβλήματα που αφορούν το αναπτυξιακό της μοντέλο, τα οποία δεν επιλύθηκαν κατά την διάρκεια των προσπαθειών για την είσοδο της χώρας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ) κατά την δεκαετία του 1990, αλλά ούτε και μετά την είσοδο της χώρας σε αυτή. Τέλος, διαπιστώνεται ότι οι εγγενείς αυτές αδυναμίες στο αναπτυξιακό μοντέλο της Ελλάδας και τον σχεδιασμό της Ευρωζώνης συνδέονται με μια σχέση δυναμικής αλληλεπίδρασης, η οποία συνέδεσε και επέτεινε τις παράλληλες πορείες της Ελλάδας και της Ευρωζώνης προς την κρίση.

Οικονομικές και Θεσμικές Προϋποθέσεις Νομισματικών Ενώσεων

οικονομική θεωρία και η ιστορική εμπειρία μας έχουν δείξει ότι χρειάζονται μια σειρά από βασικές προϋποθέσεις/ εργαλεία για την επιτυχή δημιουργία και λειτουργία μιας νομισματικής ένωσης. Χωρίς να επιχειρείται μια πλήρης επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας μπορούμε να πούμε ότι οι σημαντικότερες από αυτές είναι: (α) η οικονομική συμμετρία, (β) η οικονομική και χρηματοπιστωτική ολοκλήρωση, (γ) η ευελιξία της αγοράς εργασίας, (δ) η ύπαρξη ενός κε-

ντρικού, κοινού προϋπολογισμού και (ε) η ύπαρξη ενός μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων.1 Με τον όρο οικονομική συμμετρία εννοούμε ότι οι μακροοικονομικές μεταβολές (σοκ) που υφίστανται τα μέλη μιας νομισματικής ένωσης θα πρέπει να συσχετίζονται μεταξύ τους σε σημαντικό βαθμό. Αυτό είναι σημαντικό γιατί στο πλαίσιο μιας νομισματικής ένωσης η νομισματική πολιτική ασκείται ενιαία για όλη την ένωση, χωρίς να υπάρχει δυνατότητα διαφοροποίησης ανάλογα με τις ανάγκες κάθε χώρας. Έτσι, εάν οι οικονομίες των χωρών-μελών μιας νομισματικής ένωσης υπόκεινται σε διαφορετικά εξωγενή οικονομικά σοκ, αυτά θα οδηγήσουν σε πολύ διαφορετικές μακροοικονομικές εξελίξεις σε κάθε χώρα, οι οποίες δεν θα είναι δυνατόν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά από την ενιαία νομισματική πολιτική της ένωσης (De Grauwe 2009). Ένας σημαντικός παράγοντας για την μείωση των οικονομικών ασυμμετριών μιας νομισματικής ζώνης, είναι και η οικονομική ολοκλήρωση, όπως αυτή αποτυπώνεται στην σταδιακή ενοποίηση των αγορών προϊόντων, υπηρεσιών και κεφαλαίου. Αν και αρχικά η Θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών πρότεινε την οικονομική ολοκλήρωση ως προϋπόθεση για την δημιουργία μιας νομισματικής ζώνης, πρόσφατες έρευνες οδήγησαν στην δημιουργία της Ενδογενούς Θεωρίας Βέλτιστων Νομισματικών Ζωνών, η οποία διατείνεται ότι η οικονομική ολοκλήρωση μπορεί να ακολουθήσει την νομισματική ενοποίηση, αφού η τελευταία δημιουργεί ως καταλύτης για την αύξηση του εμπορίου και των οικο1 Οι περισσότερες από τις προϋποθέσεις αυτές έχουν οριστεί από την Θεωρία των Βέλτιστων Νομισματικών Περιοχών (Optimum Currency Areas – OCA), ήδη από την δεκαετία του 1960 (Mundell 1961, McKinnon 1963, Kenen 1969).

44 νομικών συναλλαγών στο εσωτερικό της νομισματικής ζώνης (Frankel and Rose 1998). Πράγματι, η εμπειρική έρευνα έχει δείξει ότι υπάρχει μια θετική σχέση τόσο ανάμεσα στην νομισματική ενοποίηση και την οικονομική ολοκλήρωση (Rose and van Wincoop 2001, Bun and Claasen 2002, Berger and Nitsch 2006), όσο και ανάμεσα στην οικονομική ολοκλήρωση και την οικονομική συμμετρία (Frankel and Rose 2002, Rose and Engel 2001). Ωστόσο, ακόμα και η επίτευξη ενός σημαντικού βαθμού οικονομικής ολοκλήρωσης δεν εγγυάται απόλυτη οικονομική συμμετρία. Η συμμετοχή χωρών με διαφορετικά οικονομικά, πολιτικά, κοινωνικά και θεσμικά χαρακτηριστικά δημιουργεί ένα ελάχιστο βαθμό οικονομικής ασυμμετρίας, ο οποίος είναι εξαιρετικά δύσκολο να εξαλειφθεί πλήρως. Δεδομένης λοιπόν της παρουσίας ενός βαθμού οικονομικής ασυμμετρίας, η ευελιξία των αγορών εργασίας των κρατών-μελών αποτελεί έναν σημαντικό σταθεροποιητικό μηχανισμό. Με τον όρο ευελιξία της αγοράς εργασίας εννοούμε την κινητικότητα του συντελεστή εργασίας στο πλαίσιο της νομισματικής ένωσης, αλλά και την ελαστικότητα των μισθών ανάλογα με τις οικονομικές συνθήκες. Με την κινητικότητα του συντελεστή εργασίας επιτυγχάνεται η μετακίνηση εργατικού δυναμικού από κράτη-μέλη που αντιμετωπίζουν μειωμένη ζήτηση και παραγωγή, και συνεπώς υψηλούς ρυθμούς ανεργίας, σε κράτη-μέλη που βρίσκονται σε τροχιά ανάπτυξης και μπορούν να απορροφήσουν το πλεονάζον εργατικό δυναμικό των πρώτων χωρών. Η ελαστικότητα των μισθών αντίστοιχα, επιτρέπει την προσαρμογή τους προς τα κάτω στα κράτη-μέλη που αντιμετωπίζουν υψηλή ανεργία, μειώνοντας έτσι το κόστος παραγωγής και καθιστώντας πιο ανταγωνιστικά τα προϊόντα τους. Αντίστροφα, η προσαρμογή των μισθών προς τα πάνω στα κράτη-μέλη που έχουν υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης αυξάνει το κόστος παραγωγής και συνεπώς μειώνει την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων τους. Η ταυτόχρονη αυτή προσαρμογή αποκαθιστά την οικονομική ισορροπία μεταξύ των κρατών-μελών της ένωσης.

νας διαφορετικός μηχανισμός εξισορρόπησης, ο οποίος έχει επίσης προταθεί σαν ένα πολύ σημαντικό συστατικό επιτυχούς λειτουργίας μιας νομισματικής ένωσης, είναι η ύπαρξη ενός κεντρικού, κοινού προϋπολογισμού, ο οποίος θα μπορεί αυτομάτως να χρησιμοποιεί τα (αυξημένα) έσοδα που θα προέρχονται από τις χώρες που βρίσκονται στην ανοδική φάση του οικονομικού κύκλου, για να στηρίξει τις χώρες που βρίσκονται σε ύφεση. Η δημιουργία ενός κοινού προϋπολογισμού έχει επίσης το πλεονέκτημα ότι αφαιρεί την πίεση από τις εθνικές κυβερνήσεις να χρησιμοποιήσουν τους εθνικούς τους προϋπολογισμούς σε περίπτωση ύφεσης για να τονώσουν την οικονομία, με κίνδυνο να δημιουργηθούν υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα που οδηγούν στο δανεισμό, τα οποία, όπως έχει δείξει η ιστορία δεν είναι εύκολο να μειωθούν, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα (De Grauwe 2009). Τέλος μια ακόμη προϋπόθεση, η σημασία της οποίας έχει επιβεβαιωθεί πέρα από κάθε αμφιβολία από την εξέλιξη της παρούσας κρίσης, είναι η ύπαρξη ενός μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων. Οι κρίσεις είναι εγγενές χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού συστήματος και τα τελευταία χρόνια με την απελευθέρωση των κεφαλαιακών ροών και την αλληλεξάρτηση των οικονομιών και κυρίως των χρηματοπιστωτικών συστημάτων, συμβαίνουν όλο και με μεγαλύτερη συχνότητα. Στον βαθμό που δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί απόλυτη οικονομική συμμετρία, η ύπαρξη ενός μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων κρίνεται αναγκαία, καθώς ενός κοινό εξωγενές σοκ, όπως μια διεθνής οικονομική κρίση, θα έχει ενδεχομένως διαφορετικές επιπτώσεις στις χώρες που συμμετέχουν στην νομισματική ένωση, εξουδετερώνοντας το εργαλείο της νομισματικής πολιτικής. Στο πλαίσιο αυτό χρειάζεται ένας εναλλακτικός μηχανισμός ο οποίος θα μπορεί να στηρίξει τις χώρες

που αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα εξαιτίας της κρίσης. Όσο περισσότερες χώρες συμμετέχουν σε μια νομισματική ένωση (και άρα τόσο μεγαλύτερος ο αναμενόμενος βαθμός οικονομικής ασυμμετρίας) και όσο πιο αδύναμοι είναι οι εξισορροπητικοί μηχανισμοί που αναφέρθηκαν προηγουμένως, τόσο μεγαλύτερη καθίσταται η ανάγκη ύπαρξης ενός ex ante μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων. Όπως απέδειξε η παρούσα κρίση, η επίλυση του προβλήματος της «δημοσιονομικής ευθύνης», δηλαδή της κατανομής της χρηματοδότησης που καλούνται να συνεισφέρουν τα κράτη-μέλη μιας νομισματικής ένωσης για την αντιμετώπιση μιας κρίσης, είναι αδύνατο να επιτευχθεί αποτελεσματικά με ad hoc λύσεις κατά την διάρκεια της κρίσης, καθώς οι εθνικές πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για περιορισμό της εθνικής συνεισφοράς δημιουργούν καθυστερήσεις και τελικά υποχρηματοδότηση των αναγκαίων μηχανισμών. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η επιτυχημένη λειτουργία μιας νομισματικής ένωσης προϋποθέτει έναν ευρύ συντονισμό οικονομικών πολιτικών ο οποίος θα μειώσει την οικονομική ασυμμετρία μεταξύ των κρατών-μελών, θα αυξήσει την ευελιξία των αγορών εργασίας και θα ενισχύσει την περιφερειακή ολοκλήρωση των αγορών προϊόντων, υπηρεσιών και κεφαλαίου. Επίσης, όπως είδαμε, είναι αναγκαία η δημιουργία θεσμών που θα λειτουργούν ως εξισορροπητικοί μηχανισμοί σε περιπτώσεις εξωγενών σοκ. Για την υλοποίηση αυτών των επιδιώξεων, γίνεται αντιληπτό ότι είναι αναγκαία η ύπαρξη ενός πλαισίου διακυβέρνησης μιας νομισματικής ένωσης, το οποίο δεδομένου του εύρους των οικονομικών πολιτικών, αλλά και των κοινών πόρων, που θα καλείται να διαχειρίζεται, θα πρέπει να είναι θεσμικά και πολιτικά κατοχυρωμένος στο ανώτατο δυνατό επίπεδο, ώστε να διασφαλίζεται τόσο η αποτελεσματικότητα όσο και η δημοκρατική νομιμοποίηση του.

Η Οικονομική Διακυβέρνηση της Ευρωζώνης

υστυχώς, σε αντίθεση με τα συμπεράσματα της προηγούμενης ενότητας, η Ευρωπαϊκή Οικονομική και

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

45 Νομισματική Ένωση, μέχρι και το ξέσπασμα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης και της κρίσης χρέους στην Ευρωζώνη, δεν διέθετε μια ολοκληρωμένη, ισχυρή και θεσμικά κατοχυρωμένη δομή οικονομικής διακυβέρνησης. Η έλλειψη ενός ισχυρού πλαισίου οικονομικής διακυβέρνησης ήταν μάλιστα ακόμη πιο σημαντική για την ΟΝΕ, δεδομένου ότι σύμφωνα με εμπειρικές μελέτες δεν πληρούσε τις προϋποθέσεις μιας βέλτιστης νομισματικής περιοχής (Eichengreen 1990, Neumann and von Hagen 1991, De Grauwe and Heens 1993). Βάση της Συνθήκης του Μάαστριχτ (1991), η λειτουργία της ΟΝΕ (εκτός του πεδίου νομισματικής πολιτικής) βασίστηκε σε δύο πυλώνες: α) την δημοσιονομική πειθαρχία και β) τον συντονισμό των μακροοικονομικών πολιτικών. Ωστόσο, οι δύο αυτοί πυλώνες δεν είχαν την ίδια βαρύτητα. Η υποχρέωση δημοσιονομικής πειθαρχίας βασιζόταν σε συγκεκριμένες διαδικασίες και στόχους, ενώ ο μακροοικονομικός συντονισμός βασιζόταν στις Κατευθυντήριες Γραμμές Οικονομικής Πολιτικής (Broad Economic Policy Guidelines- BEPG), οι οποίες όμως ήταν αρκετά γενικές και κατ’ουσία μηδεσμευτικές. Αυτή η ανισορροπία μεταξύ των πυλώνων της δημοσιονομικής πειθαρχίας και του μακροοικονομικού συντονισμού ενισχύθηκε περαιτέρω και από τις θεσμικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα μετά την Συνθήκη του Μάαστριχτ. Η πιο σημαντική τέτοια θεσμική εξέλιξη, αφορούσε το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης,2 η δημιουργία του οποίου αποφασίστηκε το 1997, με στόχο την περαιτέρω εξειδίκευση των διατάξεων που αφορούσαν την δημοσιονομική πειθαρχία και την εισαγωγή συγκεκριμένων κυρώσεων για κράτη που θα παρέβαιναν τους κανόνες. Το Σύμφωνο Σταθερότητας έθεσε ως μεσοπρόθεσμο δημοσιονομικό στόχο για τα κράτη-μέλη την επίτευξη ισοσκελισμένου ή ακόμα και πλεονασματικού ισολογισμού, καθιερώνοντας ως όριο για την έναρξη της διαδικασίας υπερβολικού ελλείμματος το 3% του ΑΕΠ. Η διαδικασία αυτή οδηγούσε, κατόπιν πρότασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής την οποία έπρεπε να εγκρίνει το Συμβούλιο των Υπουργών,

σε συστάσεις από το Συμβούλιο προς το κράτος-μέλος, οι οποίες εφόσον δεν εισακούγονταν εντός ενός καθορισμένου χρονοδιαγράμματος, οδηγούσαν στην υιοθέτηση, με αυξημένη πλειοψηφία, κυρώσεων εναντίον του. Η δημιουργία του Συμφώνου Σταθερότητας ήταν αποτέλεσμα της πίεσης της Γερμανίας η οποία ήθελε να εξασφαλίσει ότι τα κράτη-μέλη, θα τηρούσαν την δημοσιονομική πειθαρχία και μετά την είσοδο τους στην ΟΝΕ (Pisani-Ferry 2006). Όμως, όπως θα δούμε στη συνέχεια το Σύμφωνο αυτό δεν τηρήθηκε με αυστηρότητα.

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι οι δομές διακυβέρνησης που περιγράψαμε προηγουμένως ως αναγκαίες για την επιτυχή λειτουργία μιας νομισματικής ένωσης, δεν δημιουργήθηκαν ποτέ στο πλαίσιο της ΟΝΕ. Έτσι, δεν υπήρξε ουσιαστικός μηχανισμός συντονισμού των μακροοικονομικών πολιτικών των κρατών-μελών, καθώς οι Κατευθυντήριες Γραμμές, ούτε εξειδικευμένες αρκετά ήταν, ούτε συνοδεύονταν από ένα θεσμικό υπόβαθρο εξουσιοδοτημένο με τις απαραίτητες αρμοδιότητες για να τις καταστήσει αποτελεσματικές (PisaniFerry 2003, 2006). Το αποτέλεσμα ήταν δεύτερη θεσμική καινοτομία η υιοθέτηση διαφορετικών οικονομικών αφορούσε την δημιουργία του πολιτικών και η παράβλεψη των στρεEurogroup, ενός άτυπου (αρχικά) βλώσεων στην λειτουργία μιας σειράς Συμβουλίου των Υπουργών Οικονομικών οικονομικών μεταβλητών σε ορισμένες της Ευρωζώνης, το οποίο σχεδιαζόταν χώρες, οι οποίες οδήγησαν στην ανάνα λειτουργήσει σαν πολιτικό αντίβαρο πτυξη σημαντικών και μακροπρόθεσμα στην επιρροή της Ευρωπαϊκής Κεντρικής μη-βιώσιμων οικονομικών αποκλίσεων Τράπεζας (ΕΚΤ), και προήλθε κατόπιν πι- μεταξύ των κρατών-μελών. Μια από τις έσεων της Γαλλίας (Pisani-Ferry 2006). Η σημαντικότερες αποκλίσεις ήταν αυτή ανάγκη για την ύπαρξη ενός πολιτικού που αφορούσε το ισοζύγιο τρεχουσών αντίβαρου για την ΕΚΤ προήλθε από το συναλλαγών, καθώς αντικατόπτριζε σηδιαφορετικών οικονομικών πολιτικών και η παράβλεψη των στρεβλώσεων στην λειτουργία γεγονός ότι η Συνθήκη του Μάαστριχτ μαντικές διαφορές στα επίπεδα ανταγωμιας σειράς οικονομικών μεταβλητών σε ορισμένες χώρες, οι οποίες οδήγησαν στην έδινε στην ΕΚΤ απόλυτη ανεξαρτησία νιστικότητας μεταξύ των χωρών-μελών ανάπτυξη σημαντικών και μακροπρόθεσμα οικονομικών από την πολιτική εξουσία, υιοθετώντας μη-‐βιώσιμων της Ευρωζώνης. Όπως αποκλίσεων φαίνεται καιμεταξύ στο ταυτόχρονα το γερμανικό μοντέλο νομιΔιάγραμμα 1, η διαφοροποίηση μεταξύ των κρατών-‐μελών. Μια από τις σημαντικότερες αποκλίσεις ήταν αυτή που αφορούσε το σματικής πολιτικής, όπου η βασική προ- των χωρών του Ευρωπαϊκού Βορρά και ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, καθώς αντικατόπτριζε σημαντικές διαφορές στα επίπεδα τεραιότητα είναι η επίτευξη της σταθε- των χωρών της περιφέρειας, όχι μόνο ρότητας των τιμών, μεταξύ ενώ άλλοι στόχοι δεντης αμβλύνθηκε μεΌπως την συμμετοχή των ανταγωνιστικότητας των χωρών-‐μελών Ευρωζώνης. φαίνεται και στο όπως η διατήρηση ενός υψηλού επιπέ- χωρών αυτών στην Ευρωζώνη, αλλά από Διάγραμμα 1, η διαφοροποίηση μεταξύ των χωρών του Ευρωπαϊκού Βορρά και των χωρών δου απασχόλησης είναι δευτερεύοντες τα μέσα της δεκαετίας του 2000 παρατης επιδιώκονται περιφέρειας, όχι μόνο δεν αμβλύνθηκε με την συμμετοχή των χωρών αυτών στην και μόνο εφόσον οι ανα- τηρούμε μια διεύρυνση στις επιδόσεις του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών γκαίες πολιτικές δεν θέτουν σε κίνδυνο Ευρωζώνη, αλλά από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 παρατηρούμε μια διεύρυνση στις τον πρωταρχικό στόχο της σταθερότη- και το σχηματισμό μιας Ευρωζώνης δύο επιδόσεις του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και το σχηματισμό Ευρωζώνης δύο τας των τιμών. ταχυτήτων στο πεδίομιας της ανταγωνιστιταχυτήτων στο πεδίο της ανταγωνιστικότητας. κότητας.

Διάγραμμα 1. Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών (1999-‐2007, % του ΑΕΠ) 12.5

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Ελλάδα

2.5

Ιρλανδία

-‐2.5

Πορτογαλία Ισπανία

-‐7.5

Αυστρία -‐12.5 -‐17.5

2 Στο εξής θα χρησιμοποιείται ο όρος «Σύμφωνο Σταθερότητας» όπως έχει επικρατήσει να ονομάζεται.

Γερμανία

7.5

Φινλανδία Ολλανδία 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Πηγή: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο

Η διαφοροποίηση στα επίπεδα ανταγωνιστικότητας των χωρών-‐μελών της Ευρωζώνης είναι μια εξέλιξη με σημαντικές συνέπειες. Σε αντίθεση με χώρες που διατηρούν το εθνικό τους

εμπόδιο για την υιοθέτηση διαρθρωτικών αλλαγών, αλλά αντίθετα ενθάρρυνε την χαλάρωση της προσπάθειας για βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της χώρας. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από την σταδιακή αύξηση του μοναδιαίου κόστους εργασίας στις χώρες της περιφέρειας σε σχέση με τις χώρες του Ευρωπαϊκού Βορρά (Διάγραμμα 2), μια

46εξέλιξη που στάθηκε μια από τις σημαντικότερες αιτίες για την διαφοροποίηση στο επίπεδο της ανταγωνιστικότητας.

Διάγραμμα 2. Μοναδιαίο Κόστος Εργασίας (2000-‐07) 135 130 125

Γερμανία

120

Ιρλανδία

115

Ελλάδα

110

Ισπανία

105

Ιταλία

100

Ολλανδία Πορτογαλία

Φιλανδία

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

Πηγή: Eurostat

Οι ανισορροπίες στο επίπεδο ανταγωνιστικότητας επιδεινώθηκαν τις διαφοροποίηση στα επίπεδα αντα- του κράτους για τηνπεραιτέρω βελτίωσηκαι τηςαπό παρααποκλίσεις στα επίπεδα πληθωρισμού, καθώς γωγικότητας οι χώρες της των περιφέρειας κατά μέσο γωνιστικότητας των χωρών-μεεθνικών είχαν οικονομιών. Ελ-

λών της Ευρωζώνης είναι μια εξέλι- λείψη τέτοιων πολιτικών οι ανισορροπίες ξη με σημαντικές συνέπειες. Σε αντίθεση συσσωρεύονται και αναγκαστικά χρημα8 με χώρες που διατηρούν το εθνικό τους τοδοτούνται με αυξημένο δανεισμό, επι νόμισμα και την νομισματικής τους αυτο- λογή η οποία, όπως είδαμε και στην πενομία, οι χώρες με χαμηλή ανταγωνιστικό- ρίπτωση της Ελλάδας, έχει περιορισμένο τητα στο εσωτερικό της Ευρωζώνης δεν χρονικό ορίζοντα και μπορεί να οδηγήσει διαθέτουν εργαλεία νομισματικής πολιτι- σε ανεξέλεγκτη αύξηση του χρέους μιας κής, ούτε υπόκεινται στην αυτόματη προ- χώρας, με αρνητικές συνέπειες όχι μόνο σαρμογή που συνήθως ακολουθεί σε πε- για τις χώρα αυτή, αλλά και για ολόκληρη ριπτώσεις τέτοιων ανισορροπιών από την την νομισματική ένωση. Ωστόσο, σε μια ελεύθερα κυμαινόμενη ισοτιμία του εθνι- περίοδο παγκόσμιας οικονομικής ευημεκού νομίσματος. Συνεπώς, η αντιμετώ- ρίας και ανάπτυξης όπως ήταν τα πρώτα πιση του φαινομένου χρειάζεται την υι- χρόνια της δεκαετίας του 2000 και σε συνοθέτηση υφεσιακών πολιτικών για την θήκες συνεχούς μεγέθυνσης των διεθνών μείωση της εγχώριας ζήτησης και κατά συ- χρηματοπιστωτικών αγορών, η διάθεση νέπεια των εισαγωγών (πολιτική της εσω- για επώδυνες αλλαγές δεν υπήρχε στις τερικής υποτίμησης), ή/και την εφαρμο- πολιτικές ηγεσίες των χωρών της περιφέγή βαθιών μεταρρυθμίσεων στις αγορές ρειας. Η απροθυμία αυτή, σε συνδυασμό όρο σημαντικά υψηλότερα στην επίπεδα πληθωρισμού σχέση με τις χώρες του Βορρά προϊόντων και υπηρεσιών, αγορά ερ- με το σε θετικό διεθνές οικονομικό κλίμα, το (Διάγραμμα 3). γασίας αλλά και στον τρόπο λειτουργίας οποίο προσωρινά απέκρυπτε τους κινδύ-

Διάγραμμα 3. Μέσος Ορος Δείκτη Τιμών Καταναλωτή (2000-‐07) 4.00 3.50 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00

Αυστρία Φιλανδία Γερμανία Ελλάδα Ιρλανδία Ιταλία Ολλανδία Πορτογαλία Ισπανία Πηγή: Eurostat

Πηγή: Eurostat

νους της κατάστασης αυτής, αλλά και την σχεδόν απεριόριστη διάθεση φτηνής πίστωσης από τις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές, οδήγησαν σε εφησυχασμό τις χώρες της περιφέρειας, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Αυτός ο εφησυχασμός δεν αποτέλεσε απλώς εμπόδιο για την υιοθέτηση διαρθρωτικών αλλαγών, αλλά αντίθετα ενθάρρυνε την χαλάρωση της προσπάθειας για βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της χώρας. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από την σταδιακή αύξηση του μοναδιαίου κόστους εργασίας στις χώρες της περιφέρειας σε σχέση με τις χώρες του Ευρωπαϊκού Βορρά (Διάγραμμα 2), μια εξέλιξη που στάθηκε μια από τις σημαντικότερες αιτίες για την διαφοροποίηση στο επίπεδο της ανταγωνιστικότητας.

ι ανισορροπίες στο επίπεδο ανταγωνιστικότητας επιδεινώθηκαν περαιτέρω και από τις αποκλίσεις στα επίπεδα πληθωρισμού, καθώς οι χώρες της περιφέρειας είχαν κατά μέσο όρο σημαντικά υψηλότερα επίπεδα πληθωρισμού σε σχέση με τις χώρες του Βορρά (Διάγραμμα 3). Εκτός από τις αρνητικές επιπτώσεις στο πεδίο της ανταγωνιστικότητας, οι υψηλοί ρυθμοί πληθωρισμού μειώνουν και τα πραγματικά επιτόκια. Το γεγονός αυτό αυξάνει τις πιθανότητες δημιουργίας μη-βιώσιμων ανοδικών τάσεων στις αγορές περιουσιακών στοιχείων όπως τα ακίνητα, ιδιαίτερα σε συνθήκες συνεχούς μεγέθυνσης των χρηματοπιστωτικών αγορών και όπως αποδείχτηκε, ελλιπούς ρύθμισης και εποπτείας.

τσι, η στεγαστική αγορά σε χώρες όπως η Ισπανία και η Ιρλανδία, οι οποίες όπως φαίνεται και από το διάγραμμα 4, απολάμβαναν εξαιρετικά χαμηλά πραγματικά επιτόκια, γνώρισε τεράστια άνοδο τα χρόνια πριν από την κρίση. Ενδεικτικά, μεταξύ 2002-2007, σε μια περίοδο μόλις τεσσάρων ετών, οι τιμές των κατοικιών στην Ισπανία διπλασιάστηκαν, ενώ στην Ιρλανδία η αύξηση των τιμών των κατοικιών άγγιξε το 70%, λόγω της υπερβολικής ζήτησης βασισμένης σε δαΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Εκτός από τις αρνητικές επιπτώσεις στο πεδίο της ανταγωνιστικότητας, οι υψηλοί ρυθμοί πληθωρισμού μειώνουν και τα πραγματικά επιτόκια. Το γεγονός αυτό αυξάνει τις πιθανότητες δημιουργίας μη-‐βιώσιμων ανοδικών τάσεων στις αγορές περιουσιακών

στοιχείων όπως τα ακίνητα, ιδιαίτερα σε συνθήκες συνεχούς μεγέθυνσης των χρηματοπιστωτικών αγορών και όπως αποδείχτηκε, ελλιπούς ρύθμισης και εποπτείας.

βρισκόντουσαν σε ύφεση το 2003, χαλαρώνοντας έτσι τις πιέσεις στους εθνικούς τους προϋπολογισμούς και επιτρέποντας τους να παραμείνουν εντός των ορίων του Συμφώνου Σταθερότητας. Ωστόσο, το αίτημα για την δημιουργία ενός κοινού προϋπολογισμού που θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν μηχανισμός εξισορρόπησης στα πλαίσια της ΟΝΕ δεν έγινε ποτέ δεκτό. Ταυτόχρονα ο προϋπολογισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης ο οποίος παραμένει κοντά στο 1% του ευρω παϊκού ΑΕΠ, είναι εξαιρετικά μικρός για Πηγή: Eurostat να διαδραματίσει ένα τέτοιο ρόλο, αλλά 3 τεράστια αποκλίσεις άνοδο τα χρόνια πριν από την κρίση. μεταξύ 2002-‐2007, μια νεισμό με χαμηλά πραγματικά επιτόκια. μαντικές στην τήρηση δημοούτεΕνδεικτικά, και προβλέπεται χρήση μέρουςσε των Έτσι, η στεγαστική αγορά σε χώρες όπως η Ισπανία και η Ιρλανδία, οι οποίες όπως φαίνεται Τα σοβαρά προβλήματα που βιώνουν σή- σιονομική ς πειθαρχίας. Ο ευρωπαϊκός κονδυλίων του για τονδιπλασιάστηκαν, στόχο της δημοπερίοδο μόλις τεσσάρων ετών, οι τιμές των κατοικιών στην Ισπανία ενώ και από το διάγραμμα 4, απολάμβαναν εξαιρετικά χαμηλά πραγματικά επιτόκια, γνώρισε μερα οι χώρες αυτές οφείλονται στο γε- μηχανισμός δημοσιονομικής πειθαρσιονομικής σταθερότητας (Dullien and στην Ιρλανδία η αύξηση των τιμών των κατοικιών άγγιξε το 70%, λόγω της υπερβολικής γονός ότι με την χρηματοπιστωτική κρίση χίας, αποδείχθηκε ανίκανος να απο- Schwarzer 2011). 5 9 ζήτησης βασισμένης σε δανεισμό με χαμηλά πραγματικά επιτόκια. Τα σοβαρά προβλήματα του 2007, έσπασε η «φούσκα» στην αγορά τρέψει αποτελεσματικά την δημιουρ που βιώνουν σήμερα οι χώρες αυτές οφείλονται στο γεγονός ότι με την χρηματοπιστωτική ακινήτων, οδηγώντας σε κατάρρευση τις γία υψηλών ελλειμμάτων, αφού μέχρι Οι Ανισορροπίες του Ελληνικού το 2007 (πριν την κρίση) είχαν κα- Αναπτυξιακού Μοντέλου τιμές των ακινήτων, και κατ’ επέκταση σε και κρίση του 2007, έσπασε η «φούσκα» στην αγορά ακινήτων, οδηγώντας σε κατάρρευση τις περιπτώσεις ελλείμματος εξαιρετικά σοβαρές συνέπειες στην αγο- ταγραφεί τιμές των 30 ακινήτων, και κατ’ επέκταση σε εξαιρετικά σοβαρές συνέπειες στην αγορά ρά στεγαστικής πίστης και στο τραπεζι- πάνω από το όριο του 3% (Begg 2011). την προσπάθεια τους να επιτύχουν στεγαστικής πίστης και στο τραπεζικό τους σύστημα. κό τους σύστημα. Αν και οι αποκλίσεις αυτές δεν αναπατα κριτήρια του Μάαστριχτ για την Τα δεν περιορίστηκαν μόνο στον συντονισμό των ΟΝΕ, οικονομικών Τα προβλήματα όμως δεν περιορί- ράγουν μιαπροβλήματα ξεκάθαρη όμως διαφοροποίηση είσοδο της Ελλάδας στην οι ελστηκαν μόνο στον συντονισμό των οι- μεταξύ Ευρωπαϊκού Βορρά και Περιφέληνικές κυβερνήσεις κατέβαλαν σημαντιπολιτικών της Ευρωζώνης, ο οποίος όπως είδαμε είχε χαλαρή θεσμική υπόσταση, αλλά κονομικών πολιτικών της Ευρωζώνης, ο ρειας όπως στην περίπτωση του ισοζυκές προσπάθειες κατά την διάρκεια της ήταν φανερά και στον «ισχυρό» θεσμικό πυλώνα της διακυβέρνησης της Ευρωζώνης, οποίος όπως είδαμε είχε χαλαρή θεσμική γίου τρεχουσών συναλλαγών, είναι φα- δεκαετίας του 1990 για την βελτίωση της εκείνον της δημοσιονομικής διαχείρισης. Το Σύμφωνο Σταθερότητας αποδείχθηκε υπόσταση, αλλά ήταν φανερά και στον νερό ότι η δημοσιονομική χαλάρωση εικόνας της ελληνικής οικονομίας. Η προανεπαρκές πολύ γρήγορα καθώς το 2003 η Γερμανία, οποία είχε απέδωσε πρωτοστατήσει στην «ισχυρό» θεσμικό πυλώνα της διακυβέρ- ήταν φαινόμενο που αφορούσε κυρίως σπάθεια η αυτή αν και καρπούς, νησης της Ευρωζώνης, εκείνον της δη- χώρες όπωςτου, η Ελλάδα, η Πορτογαλία αφορούσε κατ’ ουσία μόνο πολιτιδημιουργία αλλά και η Γαλλία, αρνήθηκαν να υπακούσουν στις πεδία συστάσεις της μοσιονομικής διαχείρισης. Το Σύμφωνο και η Ιταλία (Διάγραμμα 5). κής που ήταν άμεσα συνυφασμένα με τα Επιτροπής για δημοσιονομική πειθαρχία εν μέσω κρίσης και ηγήθηκαν ενός συνασπισμού Βέβαια, η κατάσταση αυτή θα είχε κριτήρια του Μάαστριχτ, όπως το επίπεΣταθερότητας αποδείχθηκε ανεπαρκές κρατών στο Συμβούλιο, μπλοκάροντας την συνέχιση της διαδικασίας υπερβολικού πολύ γρήγορα καθώς το 2003 η Γερμα- ίσως αποφευχθεί εάν υπήρχε ένας κοινός δο του δημοσιονομικού ελλείμματος και ελλείμματος προϋπολογισμός, εναντίον τους. Η αποδυνάμωση Συμφώνου Σταθερότητας έλαβε και νία, η οποία είχε πρωτοστατήσει στην ευρωπαϊκός ο οποίος τατου επίπεδα πληθωρισμού και επιτοκίων. δημιουργία του, αλλά και η Γαλλία, αρνή- θα μπορούσε να στηρίξει τις χώρες που Παρότι οι βελτιώσεις στις επιδόσεις τους επίσημο χαρακτήρα με την επαναδιαπραγμάτευση του το 2005 (Buiter 2006). θηκαν να υπακούσουν στις συστάσεις της Επιτροπής για δημοσιονομική πειθαρχία εν μέσω κρίσης και ηγήθηκαν ενός συνασπισμού κρατών στο Συμβούλιο, μπλοκάροντας την συνέχιση της διαδικασίας υπερβολικού ελλείμματος εναντίον τους. Η αποδυνάμωση του Συμφώνου Σταθερότητας έλαβε και επίσημο χαρακτήρα με την επαναδιαπραγμάτευση του το 2005 (Buiter 2006). Στο πλαίσιο αυτό δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι παρουσιάστηκαν ση-

3 Financial Crisis Inquiry Commission, διαθέσιμο στο: http://fcic.law.stanford.edu/ resource. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Πηγή: Eurostat

Στο πλαίσιο αυτό δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι παρουσιάστηκαν σημαντικές αποκλίσεις στην τήρηση δημοσιονομικής πειθαρχίας. Ο ευρωπαϊκός μηχανισμός

επίτευξη της εισόδου της χώρας στην ΟΝΕ. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 6, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 είχαμε μια σταδιακή αύξηση των δημοσίων εσόδων, ενώ από τα μέσα της δεκαετίας παρατηρούμε μια μείωση και των δημοσίων δαπανών, με αποτέλεσμα

48το 1999, έτος κατά το οποίο θα αποφασιζόταν η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωζώνη, τα δημόσια έσοδα να ξεπερνούν για πρώτη φορά τις δημόσιες δαπάνες.

Διάγραμμα 6. Δημοσιονομική Διαχείριση Ελλάδας (1990-‐2011, % του ΑΕΠ) Εσοδα

Δαπάνες

50.0

Πηγή: Eurostat

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1990

30.0

1991

40.0

νομική ή άλλη (Τinios 2005, Πελαγίδης 2005, Featherstone 2005, Spanou 2008, Featherstone and Papadimitriou 2008). Στο πλαίσιο αυτό, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η σημαντική βελτίωση της δημοσιονομικής διαχείρισης κατά την δεκαετία του 1990, δεν συνεχίστηκε μετά την επίτευξη της εισόδου της χώρας στην ΟΝΕ. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 6, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 είχαμε μια σταδιακή αύξηση των δημοσίων εσόδων, ενώ από τα μέσα της δεκαετίας παρατηρούμε μια μείωση και των δημοσίων δαπανών, με αποτέλεσμα το 1999, έτος κατά το οποίο θα αποφασιζόταν η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωζώνη, τα δημόσια έσοδα να ξεπερνούν για πρώτη φορά τις δημόσιες δαπάνες.

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1995

1996

Ωστόσο, η εικόνα αυτή δεν κράτησε για πολύ. Ήδη από το 2001 βλέπουμε τις αρχές μιας στόσο, η εικόνα αυτή δεν κράτηκράτους και τηςπορείας, οικονομίας στους δεν ήτανενώ τυχαίο, καθώς μιαδαπάνες σε για πολύ. Ήδη από το 2001 βλέανάστροφης όπου τα τομείς δημόσια ματος. έσοδα Αυτό μειώνονται, οι δημόσιες αυτούς ήταν σημαντικές, δεν ήταν ωστό- κυβέρνηση η οποία θα επιχειρούσε ριζιπουμε τις αρχές μιας ανάστροφης 12 σο αρκετές για να αλλάξουν ουσιαστικά κή μεταρρύθμιση της ελληνικής οικονο- πορείας, όπου τα δημόσια έσοδα μειώκαι σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα την οι- μίας θα έπρεπε να ξεπεράσει παγιωμένες νονται, ενώ οι δημόσιες δαπάνες σταδικονομική πορεία της Ελλάδας. Αυτό συ- αντιλήψεις και πρακτικές για τον τρόπο ακά αρχίζουν να αυξάνονται. Μετά την νέβη γιατί οι οικονομικές πολιτικές και λειτουργίας του κράτους και τον ρόλο επίτευξη του «εθνικού στόχου», φαίνεται μεταρρυθμίσεις που έγιναν την περίοδο του στην οικονομία και να έρθει σε σύ- πως οι πιέσεις στο εσωτερικό του πελατειεκείνη δεν ήταν αποτέλεσμα ενός ευρέ- γκρουση με μια σειρά από ομάδες συμ- ακού κράτους, υπερίσχυσαν ξανά σε βάως ανασχεδιασμού του ελληνικού οικονο- φερόντων τα προνόμια των οποίων θα ρος των εξωτερικών πιέσεων για «νοικομικού και αναπτυξιακού μοντέλου, αλλά έπρεπε να θιγούν. Ωστόσο, σε μια χώρα κύρεμα» του κρατικού προϋπολογισμού. αποτελούσαν ως επί τω πλείστον, μεμο- όπου το πολιτικό σύστημα χαρακτηρίΗ ερμηνεία αυτή υποστηρίζεται και νωμένες ενέργειες για την επίτευξη των ζεται την επικράτηση πελατειακών σχέαπό την πλήρη αποτυχία των ελληνικών σταδιακά αρχίζουν να αυξάνονται. Μετά την επίτευξη του «εθνικού στόχου», φαίνεται πως συγκεκριμένων στόχων, χωρίς να θίγουν σεων και την πατρωνία με όχημα το κρά- κυβερνήσεων από την στιγμή εισόδου οι πιέσεις στο εσωτερικό του πελατειακού κράτους, υπερίσχυσαν ξανά σε βάρος των βαθύτερες δομές και μόνιμα χαρακτηρι- τος (Mavrogordatos 1997, Σωτηρόπουλος της Ελλάδας στην Ευρωζώνη να περιοεξωτερικών πιέσεων για «νοικοκύρεμα» του κρατικού προϋπολογισμού. στικά του ελληνικού οικονομικού συστή- 2001, Pappas and Asimakopoulou 2012), ρίσουν το δημοσιονομικό έλλειμμα κάτω μια τέτοια σύ- από το όριο του 3% που προέβλεπε το Διάγραμμα 7. Δημοσιονομικό Ελλειμμα (1995 -‐ 2011, % του ΑΕΠ) γκρουση του πολι- Σύμφωνο Σταθερότητας (Διάγραμμα 7).4 Ελλειμμα Ελλάδας Ελλειμμα Ευρωζώνης τικού συστήματος Κατά παρόμοιο τρόπο, όπως φαίνεται 17.0 με τους κομματικαι από το Διάγραμμα 8, αν και οι ελληνι16.0 15.0 κούς του πελάτες κές κυβερνήσεις κατάφεραν να τιθασεύ14.0 ήταν μάλλον απί- σουν τον πληθωρισμό την δεκαετία του 13.0 12.0 θανη. Αυτό κατα- 1990, η προσπάθεια αυτή δεν είχε διάρ11.0 δεικνύεται εξάλ- κεια. Ήδη από τον επόμενο χρόνο ο πλη10.0 9.0 λου και από την θωρισμός άρχισε να παρουσιάζει σημα8.0 7.0 γενικότερη αδυνα- ντική αύξηση και παρέμεινε σε όλη την 6.0 μία των ελληνικών επόμενη περίοδο σε αρκετά υψηλότερα 5.0 4.0 μεταπολιτευτικών επίπεδα από τον μέσο όρο της Ευρωζώ3.0 2.0 κυβερνήσεων να νης, παρά το γεγονός ότι τα τελευταία 1.0 π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ ν χρόνια η Ελλάδα έχει βιώσει μια ύφεση 0.0 σε οποιαδήπο τε μεγάλη μεταρ- 4 Τα επίπεδα του ελλείμματος αφορούν τα Πηγή: Eurostat ρύθμιση, οικοτελικά αναθεωρημένα στοιχεία.

Η ερμηνεία αυτή υποστηρίζεται και από την πλήρη αποτυχία των ελληνικών κυβερνήσεων από την στιγμή εισόδου της Ελλάδας στην Ευρωζώνη να περιορίσουν το δημοσιονομικό

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

προηγούμενα χρόνια (στο πλαίσιο των αναγκαίων θεσμικών αλλαγών για την ένταξη της χώρας στην ΟΝΕ), όπως και με το γεγονός ότι πλέον η νομισματική πολιτική της Ελλάδας ασκούνταν σε κεντρικό επίπεδο από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και λιγότερο με τις

προσπάθειες των ελληνικών κυβερνήσεων.

Διάγραμμα 8. Δείκτης Τιμών Καταναλωτή (1990-‐2011, % Μεταβολή)

και με την έλευση του Ευρώ, η όποια διευκόλυνε την ολοκλήρωση του χρηματοπιστωτικού τομέα στην ΕΕ, οδήγησαν σε σημαντική αύξηση της πίστωσης και μείωση της αποταμίευσης στην εγχώρια οικονομία (Διάγραμμα 9).

10.00 9.00 8.00 7.00

Ελλάδα

6.00

5.00 4.00

Μέσος όρος Ευρωζώνης

3.00 2.00

2011

2009

2010

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2001

2002

2000

1999

1998

1997

1995

0.00

1996

1.00

Πηγή: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο

πολύ βαθύτερη από εμφανώς ότι οι υπόλοιπες χώ- σε για παράδειγμα, η πορεία του ισοζυγίου Η κατάσταση είναι χειρότερη οικονομικούς δείκτες οι οποίοι, παρότι

ρες της Ευρωζώνης. Βέβαια θα μπορού- τρεχουσών συναλλαγών, όχι μόνο δεν σε να παρατηρήσει κανείς ότι το ποσο- βελτιώθηκε κατά την δεκαετία του 1990, Μάαστριχτ για την ΟΝΕ. Έτσι για παράδειγμα, πορεία του της ισοζυγίου τρεχουσών στό του πληθωρισμού παρέμεινε, έστω αλλάη από τα μέσα δεκαετίας, αρχίζει συναλλαγών, όχι μόνο δεν βελτιώθηκε κατά την δεκαετία του 1990, αλλά από τα μέσα της και έτσι, σε επίπεδα ιστορικά χαμηλά για μια σημαντική επιδείνωση η οποία κοτην Ελλάδα. Ωστόσο, αυτό είχε επιδείνωση να κάνει η ρυφώνεται το 2008, χρονιά της παγκόδεκαετίας, αρχίζει μια σημαντική οποία κορυφώνεται το 2008, χρονιά της περισσότερο με την απελευθέρωση του σμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης. Πέρα παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης. Πέρα από τις αρνητικές επιδόσεις στον χρηματοπιστωτικού συστήματος τα προ- από τις αρνητικές επιδόσεις στον πληπληθωρισμό και την σημαντική αύξηση του μοναδιαίου κόστους εργασίας στην Ελλάδα την ηγούμενα χρόνια (στο πλαίσιο των ανα- θωρισμό και την σημαντική αύξηση του οποία είδαμε προηγουμένως,7 η αρνητική πορεία του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών γκαίων θεσμικών αλλαγών για την έντα- μοναδιαίου κόστους εργασίας στην Ελφαίνεται να οφείλεται σε όπως σημαντικό και στην απελευθέρωση του ελληνικού ξη της χώρας στην ΟΝΕ), και μεβαθμό το λάδα την οποία είδαμε προηγουμένως,5 γεγονός ότι πλέον ησυστήματος νομισματικήστα πολιτική η δεκαετίας αρνητική πορεία του(Monokroussos ισοζυγίου τρεχουχρηματοπιστωτικού μέσα της του 1990 and της Ελλάδας ασκούνταν σε κεντρικό επί- σών συναλλαγών φαίνεται να οφείλεται Thomakos 2012). Η απελευθέρωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, σε συνδυασμό με πεδο από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τρά- σε σημαντικό βαθμό και στην απελευθέτην γενικότερη απελευθέρωση των χρηματοπιστωτικών αγορών διεθνώς, καθώς και με την πεζα και λιγότερο με τις προσπάθειες των ρωση του ελληνικού χρηματοπιστωτικού έλευση του Ευρώ, η όποια διευκόλυνε την ολοκλήρωση του χρηματοπιστωτικού τομέα στην ελληνικών κυβερνήσεων. συστήματος στα μέσα της δεκαετίας του Η κατάσταση είναι εμφανώς χειρό- 1990 (Monokroussos and Thomakos τερη σε οικονομικούς δείκτες οι οποίοι, 2012). Η απελευθέρωση του χρηματοπι7 Σύμφωνα με στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδας, το σχετικό κόστος εργασίας στην Ελλάδα παρότι εξαιρετικά σημαντικοί, δεν αποτε- στωτικού συστήματος, σε συνδυασμό με αυξήθηκε κατά 14,7% σε σύγκριση με τους 28 βασικούς εμπορικούς εταίρους της την περίοδο 2001-‐ 09, υποδηλώνοντας ισομεγέθη απώλεια ανταγωνιστικότητας (Τράπεζα της Ελλάδας 2011: 84-‐85). λούσαν μέρος του προ-ενταξιακού πλαι- την γενικότερη απελευθέρωση των χρηΕΕ, οδήγησαν σε σημαντική αύξηση της πίστωσης και μείωση της αποταμίευσης στην σίου του Μάαστριχτ για την ΟΝΕ. Έτσι ματοπιστωτικών αγορών διεθνώς, καθώς εξαιρετικά σημαντικοί, δεν αποτελούσαν μέρος του προ-‐ενταξιακού πλαισίου του

εγχώρια οικονομία (Διάγραμμα 9).

Διάγραμμα 9. Ελληνικό Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών (1990-‐2011, % του ΑΕΠ) 0.00 -‐2.00 -‐4.00 -‐6.00 -‐8.00 -‐10.00

Πηγή: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Διάγραμμα 9. Συνολική Αποταμίευση (1995-‐2011, %του ΑΕΠ)

2011

2009

2010

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

5 Σύμφωνα με στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδας, το σχετικό κόστος εργασίας στην Ελλάδα αυξήθηκε κατά 14,7% σε σύγκριση με τους 28 βασικούς εμπορικούς εταίρους της την περίοδο 2001-09, υποδηλώνοντας ισομεγέθη απώλεια ανταγωνιστικότητας (Τράπεζα της Ελλάδας 2011: 84-85). 2001

1999

1998

1997

1995

1996

1994

1993

1991

1992

-‐16.00

1990

-‐14.00

2000

-‐12.00

υστυχώς, η ρευστότητα που δημιουργήθηκε από αυτές τις εξελίξεις, δεν κατευθύνθηκε σε παραγωγικές επενδύσεις οι οποίες θα δημιουργούσαν ένα σταθερό υπόβαθρο μελλοντικής οικονομικής ανάπτυξης για την Ελλάδα, αλλά τροφοδότησαν την κατανάλωση. Η ιδιωτική κατανάλωση στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αντιπροσωπεύει περισσότερο από τα δύο τρίτα του ΑΕΠ, ένα επίπεδο σημαντικά υψηλότερο από τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωζώνης (κατά μέσο όρο περισσότερο από 10 ποσοστιαίες μονάδες), στις οποίες συμπεριλαμβάνονται χώρες με κατά κεφαλήν εισόδημα πολύ υψηλότερο από αυτό της Ελλάδας (Πίνακας 1). Η αύξηση των εισαγωγών και η συνακόλουθη κατάρρευση του εμπορικού ισοζυγίου σε τέτοιες συνθήκες ήταν μάλλον αναπόφευκτη. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το 1995 έως και το 2007, οι εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών αυξάνονταν κατά μέσο όρο με ετήσιο ρυθμό 7.6%. Πίνακας 1. Ιδιωτική Κατανάλωση (Τρέχουσες Τιμές, % ΑΕΠ)

Έτος 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Ελλάδα 68,8 69,9 70,1 70,5 68,3 67,9 69,8 69,6 69,8 72,6 72,6 74,5 75,1

Ευρωζώνη 57,3 57,4 57,4 57,0 57,3 57,0 57,2 56,7 55,9 56,3 57,4 57,4 57,6

Πηγή: Eurostat

υπερκατανάλωση φαίνεται να είναι στο κέντρο των πολλαπλών στρεβλώσεων του ελληνικού οικονομικού μοντέλου. Όπως φαίνεται και από τον Πινάκα 2, το σύνολο σχεδόν της αύξησης του ελληνικού ΑΕΠ από το 2000 έως το 2008 βασίστηκε στην κατανάλωση, με τις επενδύσεις να αντιπροσωπεύουν μόλις 15%.

Πίνακας 2. Ανάλυση Οικονομικής Ανάπτυξης (Ποσοστό Συνεισφοράς στην Σωρευτική Αύξηση του ΑΕΠ, 2000-08) Δημόσια και Επενδύσεις Καθαρές Εξαγωγές Ιδιωτική Κατανάλωση Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση Νότια Ευρώπη

97 79 82

15 20 27

Κεντρική Ευρώπη

Πηγή: McKinsey 2012

ανάλυση του χαμηλού αυτού επιπέδου επενδύσεων, μας δείχνει επίσης ότι οι επενδύσεις σε κεφαλαιουχικά αγαθά, δηλαδή οι επενδύσεις που κατά κανόνα αφορούν αύξηση ή/και βελτίωση της παραγωγικής δυναμικότητας, προέρχονται, για την περίοδο 20002008, κατά 80% από τον ελληνικό ιδιωτικό τομέα, με το υπόλοιπο να καλύπτεται κυρίως από τις δημόσιες επενδύσεις, ενώ οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (ΑΞΕ) περιορίζονται σε ένα ιδιαίτερα φτωχό 4%. Το ποσοστό των ΑΞΕ είναι λιγότερο από το μισό από το αντίστοιχο ποσοστό στις χώρες της Νότιας Ευρώπης, ενώ βέβαια υπολείπεται πάρα πολύ σε σχέση με τις χώρες του Ευρωπαϊκού Βορρά.

και αποτελούν έναν από τους πιο σημαντικούς ανασταλτικούς παράγοντες προσέλκυσης ΑΞΕ. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε ότι αφορά την υλοποίηση των περισσότερων βασικών ενεργειών στις οποίες χρειάζεται να προβούν οι επιχειρήσεις για την λειτουργία τους, η Ελλάδα κατατάσσεται στις τελευταίες θέσεις παγκοσμίως (Πίνακας 4). Όταν η γραφειοκρατία συνδυαστεί με τις συνεχείς εναλλαγές του φορολογικού και επενδυτικού πλαισίου που δημιουργούν επενδυτική αβεβαιότητα, αλλά και τον υψηλό βαθμό διαφθοράς που χαρακτηρίζει την χώρα,6 δεν είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς το πολύ χαμηλό επίπεδο ΑΞΕ στην Ελλάδα.

Ελλάδα και Ευρωζώνη: Παράλληλη Πορεία προς την Κρίση

ι χαμηλές επιδόσεις στην προσέλκυση ΑΞΕ, δεν αποτελούν έκπληξη, δεδομένων των αρνητικών συνθηκών στις οποίες καλούνται να λειτουργήσουν οι επιχειρήσεις στην Ελλάδα και οι οποίες λειτουργούν αποτρεπτικά για ενδεχόμενους επενδυτές. Στα πλαίσια λειτουργίας του πολιτικού συστήματος όπως αυτή περιγράφηκε προηγουμένως, ο δημόσιος τομέας γιγαντώθηκε και επεκτάθηκε σε όλους σχεδόν τους τομείς της δημόσιας ζωής και οικονομικής δραστηριότητας, για λόγους που είχαν να κάνουν περισσότερο με στρατηγικές κομματικής ψηφοθηρίας και λιγότερο με ορθολογικό πολιτικό σχεδιασμό (Lyritzis 2012). Αποτέλεσμα αυτή της συνεχούς και άναρχης επέκτασης των κρατικών υπηρεσιών ήταν και η δημιουργία μιας εξαιρετικά πολύπλοκης και χρονοβόρας γραφειοκρατίας. Οι γραφειοκρατικές διαδικασίες στην Ελλάδα συνεπάγονται σημαντικό οικονομικό και χρονικό κόστος για τις επιχειρήσεις

-12 1 -9 11

τις προηγούμενες ενότητες έγινε μια προσπάθεια να περιγραφούν συνοπτικά ορισμένοι από τους πιο σημαντικούς παράγοντες οι οποίοι διαμόρφωσαν τις συνθήκες για την εκδήλωση της κρίσης χρέους στην Ελλάδα και την Ευρωζώνη. Στο επίπεδο της Ευρωζώνης είναι σαφές ότι ο σχεδιασμός του θεσμικού πλαισίου οικονομικής διακυβέρνησης ήταν από την αρχή ανεπαρκής, συγκριτικά με το μέγεθος της πρόκλησης που θα συνεπαγόταν ένα φιλόδοξο εγχείρημα σαν την ΟΝΕ. Η εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης σε αυτό το πεδίο πολιτικής αποτέλεσε ένα ατελή συμβιβασμό μεταξύ αντικρουόμενων εθνικών συμφερόντων, υπερεθνικών πιέσεων και διε6 Σύμφωνα με την διεθνή οργάνωση Transparency International, το 2011 ο δείκτης διαφθοράς για την Ελλάδα ήταν 3.8/10, επίδοση η οποία την κατατάσσει στην 80η θέση ανάμεσα σε 183 χώρες.

θνών οικονομικών προκλήσεων. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία μιας ισχυρής και πολιτικά ανεξάρτητης Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και ενός πλαισίου διακυβέρνησης το οποίο έδινε βάρος στον περιορισμό της εθνικής δημοσιονομικής ευχέρειας, αφήνοντας όμως μεγάλα περιθώρια αποκλίσεων στους υπόλοιπους τομείς οικονομικής πολιτικής. Στόχος ήταν η αποφυγή σημαντικών παρεμβάσεων στον σχεδιασμό της εθνικής οικονομικής πολιτικής (για τον λόγο αυτό άλλωστε δεν περιλαμβάνονταν κριτήρια σύγκλισης που να αφορούν την πραγματική οικονομία στην διαδικασία ένταξης στην ΟΝΕ), με παράλληλη αποφυγή επιβάρυνσης των εθνικών προϋπολογισμών από την δημοσιονομική κακοδιαχείριση άλλων κρατών-μελών.7 Ο σχεδιασμός αυτός, βασισμένος σε μια διακυβερνητική προσέγγιση ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, κατ’ ουσία στόχευε σε μια νομισματική ένωση «ατομικής ευθύνης», όπου κάθε κράτος-μέλος θα ήταν υπεύθυνο για την πορεία της οικονομίας και των δημοσιονομικών του, χωρίς να προβλέπονται εξισορροπητικοί μηχανισμοί (οι οποίοι για να είναι αποτελεσματικοί θα έπρεπε να έχουν στην διάθεση τους σημαντικούς κοινούς πόρους) για την αντιμετώπιση του ενδεχομένου σοβαρής κρίσης σε ένα κράτος-μέλος. Ακόμα και ο ισχυρός πυλώνας της δημοσιονομικής πειθαρχίας στηριζόταν στην ίδια λογική ατομικής 7 Εδώ, εκτός από το Σύμφωνο Σταθερότητας, τον ρόλο της ασφαλιστικής δικλείδας έπαιξε και εξακολουθεί να παίζει και η περίφημη ρήτρα στην Συνθήκη του Μάαστριχτ περί μη διάσωσης των κρατών-μελών που αντιμετωπίζουν σοβαρά οικονομικά προβλήματα (no bailout clause). ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

51 Πίνακας 3. Διάρθρωση των Επενδύσεων σε Κεφαλαιουχικά Αγαθά (Συνεισφορά σε Σύνολο Επενδύσεων για την περίοδο 2000-08)

Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση Νότια Ευρώπη Βόρεια Ευρώπη

Άμεσες Ξένες Επενδύσεις

Ιδιωτικές Επενδύσεις

Δημόσιες Επενδύσεις

4% 17% 9% 25%

80% 72% 79% 65%

15% 11% 12% 11% Πηγή: McKinsey 2012

ευθύνης, με τις όποιες αποΩστόσο, δεν ήταν μόνο η Ελλάδα που επηρέασε την Ευρωζώνη. Σε ένα βαθμό, η κρίση στην Ελλάδα είναι αποτέλεσμα της ένταξης της τελευταίας στην ΟΝΕ, υπό την έννοια ότι η εξέλιξη αυτή επιδείνωσε τις προϋπάρχουσες ανισορροπίες και αδυναμίες του ελληνικού αναπτυξιακού μοντέλου. Ένας παράγοντας που αναμφίβολα επιδείνωσε την ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας για παράδειγμα είναι το «ακριβό» ευρώ, η σταδιακή άνοδος του οποίου μετά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του, έκανε τα ελληνικά προϊόντα πιο ακριβά για τις αγορές εκτός της Ευρωζώνης. Επίσης, μια ιδιαίτερα σημαντική αρνητική επίδραση της ένταξης της ΟΝΕ (όπως αποδείχθηκε), ήταν και η μείωση των επιτοκίων δανεισμού και η ταυτόχρονη επέκταση των δυνατοτήτων άντλησης πίστωσης τόσο από την εγχώρια όσο και από τις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές. Οι εξελίξεις αυτές δημιούργησαν μια «ευχέρεια» δανεισμού τόσο για το ελληνικό κράτος όσο και για τις ελληνικές επιχειρήσεις και νοικοκυριά. Δυστυχώς όπως είδαμε, η πίστωση που δημιουργήθηκε δεν κατευθύνθηκε σε παραγωγικές επενδύσεις αλλά τροφοδότησε κατά κύριο λόγο την δημόσια και ιδιωτική κατανάλωση. Η αφθονία φτηνής πίστωσης (φαινόμενο κοινό σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο κατά την περίοδο αυτή, και σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνη για την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση), χαλάρωσε την πίεση του λεγόμενου «διαχρονικού περιορισμού του προϋπολογισμού», αφού ο δημόσιος τομέας, οι επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά θεώρησαν πως θα μπορούν να καλύπτουν επ’ άπειρον τις αυξημένες καταναλωτικές τους ανάγκες προσφεύγοντας σε φθηνό δανεισμό. Η ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

αντίληψη αυτή μείωσε την διάθεση του πολιτικού συστήματος για διαρθρωτικές αλλαγές και μεταρρυθμίσεις, ενώ μείωσε τα κίνητρα της ιδιωτικής οικονομίας για την βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της. Εδώ ωστόσο, είναι αναγκαία μια παρατήρηση. Οι συνέπειες της συμμετοχής της Ελλάδας στην Ευρωζώνη που περι-

Πίνακας 4. Δείκτης Ευκολίας «Επιχειρείν» (2012, σε Σύνολο 183 Χωρών) Δραστηριότητα Σκορ Ίδρυση Εταιρείας 135 Άδεια Δόμησης 41 Ηλεκτροδότηση 77 Συναλλαγές Ακινήτων 150 Παροχή Πίστωσης 78 Προστασία Επενδυτών 155 Πληρωμή Φόρων 83 Διεθνές Εμπόριο 84 Εφαρμογή Συμβολαίων 90 Ρύθμιση Χρεοκοπίας 57 Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα

γράφηκαν προηγουμένως (άνοδος του ευρώ, μείωση των επιτοκίων δανεισμού, αύξηση της πίστωσης) δεν οδηγούν νομοτελειακά στα αποτελέσματα που παράχθηκαν στην Ελλάδα. Η άνοδος του ευρώ σίγουρα αποτέλεσε πλήγμα για την ελληνική ανταγωνιστικότητα. Ωστόσο, η αρνητική επίδραση της αύξησης της συναλλαγματικής ισοτιμίας ισχύει για όλες τις χώρες της Ευρωζώνης και όπως είδαμε προηγουμένως στα σχετικά διαγράμματα, χώρες όπως η Φιλανδία, η Ολλανδία και η Γερμανία κατάφεραν να διατηρήσουν ή ακόμη και να αυξήσουν το πλεόνασμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών τους την ίδια περίοδο. Πολύ περισσότερο, η

μείωση των επιτοκίων και η διεύρυνση των δυνατοτήτων δανεισμού δεν μπορεί να εκληφθεί από μόνο του παρά ως θετικό γεγονός για μια χώρα. Αυτή άλλωστε ήταν και η υπόσχεση του ευρώ: νομισματική σταθερότητα και χαμηλά επιτόκια, ένα περιβάλλον που διευκολύνει και ευνοεί τις παραγωγικές επενδύσεις με απώτερο σκοπό την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και την βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη. Σίγουρα δεν μπορεί κανείς να κατηγορήσει το ευρώ για το γεγονός ότι το ελληνικό πολιτικό και οικονομικό σύστημα χρησιμοποίησαν με στρεβλό τρόπο την ρευστότητα που τους διατέθηκε. Αυτή η παρατήρηση βέβαια έχει και μια εξαίρεση, η οποία αφορά τον εκτροχιασμό της δημοσιονομικής διαχείρισης της Ελλάδας, ο οποίος θα μπορούσε να είχε προληφθεί εάν λειτουργούσε ένα κατάλληλο πλαίσιο εποπτείας δημοσιονομικής πειθαρχίας. Όπως είδαμε πέρα από τις εγγενείς αδυναμίες του, το Σύμφωνο Σταθερότητας δεν εφαρμόστηκε στην πράξη όπως προβλεπόταν. Γενικότερα, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι το ανεπαρκές πλαίσιο οικονομικής διακυβέρνησης της Ευρωζώνης δεν κατάφερε να περιορίσει τα στρεβλά κίνητρα που δημιούργησαν οι ευεργετικές επιδράσεις του ευρώ. Υπό την έννοια αυτή, η αποτυχία της Ελλάδας είναι και αποτυχία της Ευρωζώνης. Συμπερασματικά, η έξοδος της Ευρωζώνης από την παρούσα κρίση προϋποθέτει μια σημαντική αναμόρφωση του πλαισίου οικονομικής διακυβέρνησης της. Αν και έχουν ήδη γίνει κάποια πρώτα σημαντικά βήματα, σε μεγάλο βαθμό το μοντέλο οικονομικής διακυβέρνησης που προωθείται διατηρεί τα χαρακτηριστικά μιας διακυβέρνησης ατομικής ευθύνης. Λύσεις συλλογικής ευθύνης, όπως τα ευρωομόλογα, η διεύρυνση της αποστολής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και η αλλαγή του ρόλου του Μόνιμου Μηχανισμού Στήριξης, δυστυχώς μέχρι τώρα βρίσκουν κλειστές πόρτες, ωστόσο είναι απολύτως αναγκαίες. Παρομοίως, η Ελλάδα θα πρέπει να αλλάξει ριζικά το οικονομικό της μοντέλο, προχωρώντας και στις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις στο πολιτικό σύστημα και το πολιτειακό θεσμικό υπόβαθρο.

52 Η παρούσα κρίση αποτελεί μια ευκαιρία, αρκεί η εστίαση να είναι περισσότερο στην μακροπρόθεσμη αναμόρφωση της ελληνικής οικονομίας και λιγότερο στην επίτευξη άμεσων δημοσιονομικών στόχων. Αυτό βέβαια εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό και από τους ευρωπαίους εταίρους της χώρας, καθώς στο πλαίσιο των δανείων προς την Ελλάδα, η πορεία της τελευταίας είναι πλέον άμεσα συνδεδεμένη με τις αποφάσεις της Ε.Ε. Στόχος είναι να υπάρξει το πολιτικό θάρρος και διορατικότητα τόσο στο ευρωπαϊκό όσο και στο εθνικό επίπεδο, ώστε μέσα από την σχέση αλληλεπίδρασης τους, οι θεσμικές εξελίξεις στην διακυβέρνηση της Ευρωζώνης και η αναμόρφωση της ελληνικής οικονομίας να αλληλοενισχυθούν, οδηγώντας σε έναν ενάρετο κύκλο θετικών εξελίξεων.

Βιβλιογραφικές Αναφορές Begg, I. 2011. “Prevent or Cure? Dilemmas Facing Economic Governance”. In Iain Begg, Ansgar Belke, Sebastian Dullien, Daniela Schwarzer and Ramūnas Vilpišauskas. Eds. European Economic Governance: Impulses for Crisis Prevention and New Institutions. Bertelsmann Stiftung. Berger, H., and Nitsch, V. 2008. “Zooming Out: The Trade Effect of the Euro in Historical Perspective”. Journal of International Money and Finance. 8:1244-1260. Buiter, W. H. 2006. “The ‘Sense and Nonsense of Maastricht’ Revisited: What Have we Learned about Stabilization in EMU?”. Journal of Common Market Studies. 44 (4): 786-710. Bun, M., and Klaassen, F. 2002. “Has the Euro Increased Trade?”, Tinbergen Institute Discussion Paper. Calmfors, L., and Driffill, J. 1988. Bargaining Structure, Corporatism and Macroeconomic Performance”. Economic Policy. 6:13-61. Dullien, S., and Schwarzer D. 2011. “Making Macroeconomic Stabilization Work: Lessons from the Crisis for the EU Budget Debate“. In Iain Begg, Ansgar Belke, Sebastian Dullien, Daniela Schwarzer and Ramūnas Vilpišauskas. Eds. European Economic Governance: Impulses for Crisis Prevention and New Institutions. Bertelsmann Stiftung. De Grauwe, P. 2011. “The Governance of a Fragile Eurozone”. CEPS Working Paper, no. 346. De Grauwe, P. 2009. The Economics of Monetary Union. Oxford: Oxford University Press. De Grauwe, P and Heens, H. 1993. “Real Exchange Rate Variability in Monetary Unions”. Recherches Économiques de Louvain. 5/ 1-2. Eichengreen, B. 1990. “Is Europe an Optimum Currency Area?”. CEPR Discussion Paper, no 478. Featherstone, K. 2005. “Introduction: ‘modernization’ and the structural constraints of Greek politics”. West European Politics. 28 (2): 223-41. Featherstone, K. and Papadimitriou, D. 2008. The

Limits of Europeanization. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Frankel, J. and Rose A. 1998. “The Endogeneity of the Optimum Currency Area Criteria”. Economic Journal. 108 (441): 1009-1025. Frankel, J. and Rose A. 2002. “An Estimate of the Effect of Currency Unions on Trade and Output”. The Quarterly Journal of Economics. 117(2), 437-466. Kenen, R. 1969. “The Theory of Optimum Currency Areas: An Eclectic View”. In P. De Grauwe and T. Peeters. Εds. The ECU and European Monetary Integration. London: Macmillan. Lyritzis, C. 2012. “Greek Politics in the Era of Economic Crisis: Reassessing Causes and Effects”. Hellenic Observatory Papers on Greece and Southeast Europe. LSE, GreeSE Paper No. 45. Maclennan, D., Muellbauer, J. and Stephens, M. 1999. “Asymmetries in Housing and Financial Market Institutions and EMU”. CEPR Discussion Paper, no. 2062. Mavrogordatos G. 1997. “From Traditional Clientelism to Machine Politics: The Impact of PASOK Populism in Greece”. South European Society and Politics. 2:3, 1-26. Mc Kinnon, R. 1963. “Optimum Currency Areas”. American Economic Review. 53: 717-725. Monokroussos, P. and Thomakos, D. “Can Greece be Saved? Current Account, Fiscal Imbalances and Competitiveness”. Hellenic Observatory Papers on Greece and Southeast Europe, LSE, GreeSE Paper No. 59. June 2012. Mundell, R. 1961. “A Theory of Optimal Currency Areas”. American Economic Review. 51 (4): 657665. Neumann, M. and von Hagen, J. 1991. “Real Exchange Rates within and between Currency Areas: How far away is EMU?” Discussion Paper, Indiana University. Pappas T. and Asimakopoulou Z. 2012. “Political Entrepreneurship in a Party Patronage Democracy: Greece”. In Kopecky Petr, Mair Peter and Spirova Maria. Eds. Party Patronage and Party Government: Public Appointments and Political Control in European Democracies. Oxford: Oxford University Press. Πελαγίδης, Θ. Επιμ. 2005. Η Εμπλοκή των Μεταρρυθμίσεων στην Ελλάδα. Μια Αποτίμηση του Εκσυγχρονισμού. Εκδόσεις Παπαζήσης. Ωisi-Ferry, J. 2006. “Only One Bed for Two Dreams: A Critical Retrospective on the Debate over the Economic Governance of the Euro Area”. Journal of Common Market Studies. 44 (4): 823-844. Pisani- Ferry, J. 2003 “The EMU’s Economic Policy Principles: Words and Facts”. In Buti, M. and Sapir, A. (eds), EMU and Economic Policy in Europe. Cheltenham: Edward Elgar. Rose, A. and Engel, C. 2001. “Currency Unions and International Integration”. NBER Working Paper, no. 7872. Rose, A. K. and van Wincoop, E. 2001. “National Money as a Barrier to Trade: The Real Case for Monetary Union”. American Economic Review. 91 (2): 236-390. Spanou, C. 2008. “State reform in Greece: responding to old and new Challenges”. International Journal of Public Sector Management. 21 (2): 150-73. Σωτηρόπουλος, Δ. 2001. Η Κορυφή του Πελατειακού Κράτους. Αθήνα: Ποταμός. Tinios, P. 2005. “Pension Reform in Greece. Reform by

Installments: a Blocked Process”, in K. Featherstone (ed.), The Challenge of Modernization, London, Routledge. Uhlig, H. 2002. “One Money but Many Fiscal Policies in Europe: What are the Consequences?”. CEPR Discussion Paper, no. 3296. Wyplosz, C. 2005. “Fiscal Policy: Institutions Versus Rules”. National Economic Review. 191: 70-84. Wyplosz, C. 2006. “European Monetary Union: The Dark Sides of a Major Success”. Economic Policy. 21: 207-261.

ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΜΑΡΑΒΕΓΙΑΣ Ο κ. Ναπολέων Μαραβέγιας γεννήθηκε το 1955. Σπούδασε Οικονομική Επιστήμη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και συνέχισε τις σπουδές του στη Γαλλία, στο Πανεπιστήμιο της Grenoble, απ› όπου απέκτησε D.E.A. και Doctorat d› Etat (1983) με Άριστα και με υποτροφίες της Αγροτικής Τράπεζας και του Ιδρύματος Α.Σ. Ωνάσης. Δίδαξε επίσης δύο χρόνια στο ίδιο Πανεπιστήμιο (1982-83). Στην Ελλάδα εργάστηκε ως Ερευνητής στο Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών (1985-1989) και στη συνέχεια εξελέγη Επίκουρος Καθηγητής (1989), Αναπληρωτής Καθηγητής (1993) και Καθηγητής στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (1997). Από το 2000 είναι Καθηγητής της “Μακροοικονομικής Ανάλυσης και Ευρωπαϊκής Οικονομικής Ολοκλήρωσης” στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου διετέλεσε Αναπληρωτής Πρόεδρος τη διετία 2006-2008. Από το 2010 μέχρι σήμερα είναι Πρόεδρος της Δ.Ε. του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Ιονίων Νήσων και Αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κέντρου Αριστείας Jean Monnet του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διετέλεσε επίσης Υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης στην Υπηρεσιακή Κυβέρνηση της περιόδου Μαΐου-Ιουνίου 2012. Έχει συγγράψει μονογραφίες, μελέτες και εκθέσεις ερευνητικών προγραμμάτων, έχει δημοσιεύσει πολλά άρθρα σε ελληνικά και διεθνή επιστημονικά περιοδικά και έχει κληθεί να διδάξει σε ξένα πανεπιστήμια (Oxford, Montpellier, Valencia). Είναι συντονιστής της Ερευνητικής Μονάδας για την Ευρωπαϊκή Πολιτική και Οικονομία - ΕΜΕΠΟ και Διευθυντής Σύνταξης του Επιστημονικού Περιοδικού «Περιφέρεια». ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Ο Aγροτικός Τομέας της Ελλάδος στο Πλαίσιο του Ευρωπαϊκού και Διεθνούς Περιβάλλοντος Υπό κ. Νικολάου Κ. Μπαλτά, Καθηγητή Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Ευρωπαϊκή Έδρα Jean Monnet

1. Εισαγωγή

αγροτικός τομέας στη χώρα μας εξακολουθεί να έχει μεγάλη σημασία από απόψεως συμβολής του τόσο στο ΑΕΠ και στην απασχόληση όσο και στο ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών. Η συμβολή του αγροτικού τομέα στην Ελλάδα είναι πολύ μεγαλύτερη από τη μέση συμμετοχή των αντιστοίχων μεγεθών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ-15). Συγκεκριμένα, η συμμετοχή του αγροτικού τομέα στο ΑΕΠ της Ελλάδος είναι 6% έναντι 2% της ΕΕ, στην απασχόληση 16% έναντι 4%, στις εξαγωγές 23%, έναντι 8% (2002). Παράλληλα, ο αγροτικός τομέας εξασφαλίζει σε μεγάλο βαθμό τον ομαλό εφοδιασμό της αγοράς σε είδη διατροφής και πρώτες ύλες για τη βιομηχανία. Μεγάλη είναι επίσης η σημασία του το-

μέα στην προστασία του περιβάλλοντος. Η ένταξη της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα (ΕΚ) επέφερε την άμεση εφαρμογή της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) και τη σταδιακή δασμολογική απελευθέρωση των εμπορικών ανταλλαγών αγροτικών προϊόντων με τις άλλες χώρες-μέλη. Συνεπώς, το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτυσσόταν η ελληνική γεωργία μεταπολεμικά άλλαξε ριζικά και οι ρυθμιστικές δυνατότητες της εθνικής αγροτικής πολιτικής περιορίσθηκαν σημαντικά. Στην εισήγηση αυτή γίνεται προσπάθεια αξιολόγησης των εξελίξεων της ελληνικής γεωργίας κατά τη διάρκεια της τριακονταετούς περίπου εφαρμογής της ΚΑΠ. Παράλληλα, σκιαγραφούνται οι διαφαινόμενες προοπτικές στον αγροτικό τομέα

μετά τη Συμφωνία για την ενδιάμεση αναθεώρηση της ΚΑΠ και τη διεύρυνση της ΕΕ, καθώς και των διαπραγματεύσεων για την απελευθέρωση του εμπορίου αγροτικών προϊόντων στα πλαίσια του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ).

2. Ο αγροτικός τομέας στο πλαίσιο της Ε.Κ.

ένταξη της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα προκάλεσε διάφορες συνέπειες στον αγροτικό τομέα, κυρίως λόγω της αντικατάστασης της εθνικής αγροτικής πολιτικής που εφαρμοζόταν πριν από το 1981 από την ΚΑΠ. Τα κυριότερα μέσα πολιτικής τα οποία η χώρα μας εφάρμοσε για τη στήριξη του πρωτογενή τομέα πριν από την ένταξη της στην ΕΟΚ περιλάμβαναν

Πίνακας 1: Στήριξη αγροτικού τομέα από εθνικούς και κοινοτικούς πόρους (δις. δρχ.)

Έτος

Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (1)

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998

205 303 381 414 539 665 753 801 945 1.129 1.141 1.619 1.574 1.596 1.924 1.958 1.768 1.935 1.927

Κοινοτικές Δαπάνες από Τμήμα Εγγυήσεων FEOGA Ποσό

(2)

9,0 44,6 76,3 84,1 120,9 187,8 204,8 217,1 286,7 373,4 476,8 528,0 709,0 768,0 729,1 865,9 838,2 819,4

Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας, 1999. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Ως ποσοστό της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (%) (3)

3,0 11,7 18,4 15,6 18,2 25,0 25,6 23,0 25,4 32,7 29,5 33,5 44,4 40,0 37,2 49,0 43,3 42,5

Επιδοτήσεις στον Αγροτικό Τομέα από Εθνικούς Πόρους Ποσό Ως ποσοστό της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (%) (4) (5) 40,8 85,2 80,1 65,5 73,4 114,3 117,5 113,1 127,9 160,5 216,3 204,0 195,0 225,7 187,5 166,5 186,6 140,5 117,7

16,3 28,1 21,0 15,8 13,6 17,2 15,6 14,1 13,5 14,2 19,0 12,6 12,4 14,1 9,7 8,5 10,6 7,3 6,1

Συνολικές Δαπάνες Ποσό (6)

40,8 94,2 124,7 141,8 157,5 235,2 305,3 317,9 345,0 447,2 589,7 680,8 723,0 934,7 955.5 895,6 1.052,5 978,7 937,1

Ως ποσοστό της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (%) (7)

16,3 31,1 32,7 34,2 29,2 35,4 40,6 39,7 36,5 39,6 51,7 42,1 45,9 58,5 49,7 45,7 59,5 50,6 48,6

54 Διάγραμμα1: Παραγωγικότητα της εργασίας του αγροτικού και μη αγροτικού τομέα (σταθερές τιμές 1970)

180,000 160,000 140,000

Ακαθάριστο προϊόν αγροτικού τομέα / απασχολούμενο Ακαθάριστο προϊόν μη αγροτικού τομέα / Απασχολούμενο Ακαθάριστο εγχώριο προϊόν / Απασχολούμενο

120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

1965 1975 1980 1985 1990 1995 1997

μηχανισμό αγοραστικής παρέμβασης, άμεσες εισοδηματικές ενισχύσεις, επιδοτήσεις των αγροτικών εισροών, επιδοτήσεις εξαγωγών για τα πλεονασματικά και εξαγώγιμα προϊόντα, μέτρα προστασίας από τις εισαγωγές και ευνοϊκή πιστωτική πολιτική. Η νέα πολιτική ενίσχυσε σημαντικά τα αγροτικά εισοδήματα, τόσο μέσω των μηχανισμών στήριξης των γεωργικών προϊόντων και των επιδοτήσεων από τον κοινοτικό προϋπολογισμό όσο και με προστατευτικά μέσα, κυρίως με αντισταθμιστικές εισφορές στις εισαγωγές. Συγκεκριμένα, ενώ το 1980 οι συνολικές επιδοτήσεις για τη στήριξη του αγροτικού εισοδήματος ήταν 16,3% της ακαθάριστης αξίας παραγωγής, το 1998 έφθασε στο 48,6% συνολικά, από τις οποίες μόνο το 6,1% προερχόταν από τον εθνικό προϋπολογισμό και το υπόλοιπο 42,5%, από το Τμήμα Εγγυήσεων του FEOGA. Τα ποσοστά αυτά φανερώνουν την τεράστια χρηματοδοτική συμβολή της ΚΑΠ στη στήριξη των αγροτικών εισοδημάτων (Μπαλτάς, 2001). Με την εφαρμογή της ΚΑΠ, η παραγωγικότητα του αγροτικού τομέα αυξήθηκε ταχύτερα από την αντίστοιχη του μη αγρο τικού τομέα που εξακολουθεί πάντως να υπολείπεται κατά πολύ εκείνης της ΕΕ-15. Συγκεκριμένα κατά την περίοδο 1980-97 η παραγωγικότητα της εργασίας στον αγροτικό τομέα αυξήθηκε σε σταθερές τιμές με μέσο ετήσιο ρυθμό 2,7% έναντι 0,5% των άλλων τομέων της οικονομίας.

πισημαίνεται, όμως, ότι αυτό είναι αποτέλεσμα κυρίως της μείωσης του αγροτικού πληθυσμού και όχι της ανόδου της αξίας της αγροτικής παραγωγής. Αυτό ήταν το λογικό επακόλουθο των μηχανισμών της ΚΑΠ που επικεντρώνον ταν στη στήριξη των τιμών και των εισοδημάτων και πολύ λιγότερο στη βελτίωση

Πηγή: ΕΣΥΕ

των δομών του αγροτικού τομέα. Αλλά και οι όποιοι πόροι διατέθηκαν για τον εκσυγχρονισμό του αγροτικού τομέα πολλές φορές εξυπηρέτησαν σκοπούς διαφορετικούς από εκείνους που αρχικά είχαν προγραμματισ τεί. Είναι πιθανό επίσης ότι η εκσυγχρονιστική διάθεση αμβλύνθηκε τόσο από την πλευρά του κράτους όσο και από την πλευρά του συνεταιριστικού κινήματος και των αγροτών, λόγω της σχετικής ευημερίας που εξασφάλιζαν οι προστατευτικοί μηχανισμοί της ΚΑΠ. Το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων επηρεάσθηκε από την εφαρμογή της ΚΑΠ. Συγκεκριμένα, επέφερε σημαντική εκτροπή εμπορίου με τη μεταβολή των εισαγωγών αγροτικών προϊόντων από τρίτες χώρες σε εισαγωγές από άλλες χώρες μέλη της Ε.Ε. Έτσι, ενώ ο λόγος της αξίας των εξαγωγών προ τις εισαγωγές αγροτικών προϊόντων πριν την ένταξη της Ελλάδος ήταν 1,4, στην επόμενη δεκαετία μειώθηκε σε 0,7 μετατρέποντας τη χώρα από πλεονασματική σε ελλειμματική. Η εξέλιξη αυτή δεν οφείλεται μόνο στις υψηλότερες τιμές των αγροτικών προϊόντων της Ε.Ε., αλλά και του γεγονότος οτι η Ελλάδα εισάγει κρέατα και γαλακτοκομικά που είναι ελλειμματική και στα οποία οι τιμές διαμορφώνονται σε υψηλότερα επίπεδα λόγω της κοινοτικής προτίμησης. Αντίθετα, η Ελλάδα είναι πλεονασματική σε φρούτα και λαχανικά, τα οποία δεν μπορεί να τα εξάγει σε υψηλότερες τιμές λόγω σχετικά χαμηλής προστασίας.

3. Οι Εξελίξεις στην ΚΑΠ: Από την Αναθεώρηση του 1992 στην Agenda 2000

ία από τις σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις ήταν αυτή που επιτεύχθηκε στο Συμβούλιο Υπουργών

Γεωργίας στις 21 Μαΐου 1992, χωρίς, να αναιρεί τους στόχους που διατυπώνονται στο άρθρο 39 της Συνθήκης της Ρώμης και τις αρχές στις οποίες στηρίζεται η ΚΑΠ. Η αναθεώρηση αυτή αφορούσε αρκετά γεωργικά προϊόντα της Κοινότητας (σιτηρά, ελαιούχοι σπόροι, βόειο και αιγοπρόβειο κρέας, γαλακτοκομικά προϊόντα) και μετέθεσε το καθεστώς προστασίας από τις τιμές στήριξης σε ένα σύστημα άμεσων στρεμματικών ή ανά κεφαλή ζώου εισοδηματικών ενισχύσεων. Συγχρόνως εισήγαγε νέα μέσα πολιτικής που συμπληρώνουν τα ήδη υπάρχοντα π.χ. περιορισμό της χρήσης συντελεστών παραγωγής (π.χ. αγρανάπαυση) και διατήρηση του μέτρου των ποσοστώσεων στην παραγωγή γάλακτος. Η μεταρρύθμιση περιέλαβε επίσης και «συνοδευτικά μέτρα» που αφορούν την πρόωρη συνταξιοδότηση των γεωργών, την αναδάσωση και την εφαρμογή φιλικών προς το περιβάλλον πρακτικών. Αξιολογώντας τα αποτελέσματα της αναθεώρησης της ΚΑΠ του 1992, μπορούμε να καταλήξουμε σε τρεις γενικές διαπιστώσεις: πρώτον, τα τεράστια αποθέματα που υπήρχαν μειώθηκαν δραστικά για όλα τα προϊόντα˙ δεύτερον, η δημοσιονομική δαπάνη για την ΚΑΠ κρατήθηκε κάτω από έλεγχο, και τρίτον, τα γεωργικά εισοδήματα βελτιώθηκαν με ένα μέσο ετήσιο ρυθμό της τάξεως του 4,5%, κατά την περίοδο 1992-96, που διαφοροποιείται μεταξύ των κρατών - μελών της Ε.Ε., καθώς και μεταξύ των κλάδων με περισσότερο ευνοημένους εκείνους στους οποίους εφαρμόσθηκε η μεταρρύθμιση του 1992. Με την αναθεώρηση του 1992 μετατέθηκε το κύριο βάρος της προστασίας από τους καταναλωτές στους φορολογούμενους. Από τα συνοδευτικά μέτρα, η αναδάσωση έχει μικρή πρακτική σημασία στην Ελλάδα, λόγω του μικρού μεγέθους των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, εκτός από τη δυνατότητα συμβολής στην αναδάσωση και προστασία των μειονεκτικών και περιβαλλοντικά ευαίσθητων περιοχών. Εξάλλου, η ζήτηση λιπασμάτων παρουσιάζει κάμψη, η οποία οφείλεται κατά κύριο λόγο στη μείωση της στήριξης των προϊόντων φυτικής προέλευσης καθώς και στην ολοσχερή κατάργηση των εθνικών επιδοτήσεων. Σχετικά με το μέτρο της πρόωρης συνταξιοδότησης μετά την αύξηση της συμμετοχής του κοινοτικού προϋπολογισμού αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει για την ελληνική πλευρά μια από τις πιο θετικές όψεις της αναθεω ρημένης ΚΑΠ. Το μέτρο αυτό, σε συνδυασμό με την περιορισ τική πολιτική τιμών, θα μπορούσε να συμβάλει στη μείωση της αξίας της γης και να διευκολύνει στη συνέΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

55 νωση γεωργικών εκτάσεων που θα οδηγήσουν τελικά στην αύξηση του μεγέθους των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Οι διαρθρωτικές αυτές μεταβολές θα μπορούσαν να δημιουργήσουν τις αναγκαίες συνθήκες για τη διατήρηση του μεγίστου αριθμού βιώσιμων αγροτικών εκμεταλλεύσεων στην ευρύτερη οικονομία της υπαίθρου. Δυστυχώς, όμως, το μέτρο δεν εφαρμόστηκε με το δέοντα τρόπο με συνέπεια να μην επιφέρει τα αναμενόμενα αποτελέσματα (Baltas, 1997). Μία δεύτερη σημαντική μεταρρύθμιση αποτελεί η Συμφωνία της Agenda 2000, η οποία βασίζεται και αποτελεί συνέχεια της αναθεώρησης του 1992. Στη Σύνοδο Κορυφής του Βερολίνου της 24-25 Μαρτίου 1999, οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων κατέληξαν σε μια γενική συμφωνία που όμως είναι λιγότερο φιλόδοξη από τις αρχικές προτάσεις της Επιτροπής αλλά και από εκείνες του Συμβουλίου Υπουργών Γεωργίας της 11ης Μαρτίου του ιδίου έτους. Οι τιμές για τρία βασικά προϊόντα (δημητριακά, βόειο κρέας, και γαλακτοκομικά προϊόντα) μειώθηκαν σημαντικά με παράλληλη εισοδηματική αντιστάθμιση αλλά σε κατώτερα επίπεδα από τις αρχικές προτάσεις της Επιτροπής. Καινοτομικά στοιχεία που υπήρχαν στην Agenda 2000, όπως η κατάργηση της υποχρεωτικής αγρανάπαυσης και ο καθορισμός ανώτατων ορίων συμπληρωματικών ενισχύσεων ανά αγροτική εκμετάλλευση δεν περιλαμβάνονται μεταξύ των αποφάσεων. Το ίδιο συνέβη και σε μεταγενέστερες προτάσεις, όπως εθνική συμμετοχή στις αγροτικές δαπάνες της ΚΑΠ. Πάντως πρέπει να λεχθεί ότι για πρώτη φορά στην ιστορία της Ε.Ε. οι αγροτικές δαπάνες θα παρέμεναν αμετάβλητες σε σταθερές τιμές για τα επόμενα επτά χρόνια. Τέλος, πρέπει να λεχθεί ότι η χορήγηση αντισταθμιστικών ενισχύσεων συνδέεται με την ικανοποίηση ορισμένων περιβαλλοντικών παραμέτρων (Baltas, 2001). Η ποσοτική ανάλυση που έγινε σχετικά με τις συνέπειες από τη Συμφωνία του Βερολίνου (1999) στον ελληνικό αγροτικό τομέα έδειξε ότι οι ωφέλειες των καταναλωτών υπερτερούσαν σημαντικά των απωλειών του εισοδήματος των παραγωγών. Αυτό ιδιαίτερα ισχύει για το βόειο κρέας, το αγελαδινό γάλα, το μαλακό σιτάρι και το κριθάρι. Το αντίθετο ισχύει, όμως, για το σκληρό σιτάρι, τον αραβόσιτο και τον ηλιόσπορο. Οι προσαρμογές των θεσμικών τιμών και των άμεσων πληρωμών εκτιμήθηκε ότι θα προκαλούσε μείωση των εισροών από τον κοινοτικό προϋπολογισμό, εκτός από την περίπτωση του σκληρού σιταριού. Αναφορικά με τις δυνατότητες εξαγωγών σκληρού σιταριού, εκτιμήθηκε ότι ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

θα μειωθούν, ενώ οι εισαγωγές μαλακού σιταριού, κριθαριού, αραβοσίτου, βόειου κρέατος και γαλακτοκομικών εκτιμήθηκε ότι θα αυξηθούν. Σε κάθε περίπτωση, τα σχετικά μεγέθη του οφέλους των καταναλωτών, της ζημίας των παραγωγών, καθώς και του ύψους των κοινοτικών εισροών για τη χώρα μας, εκτιμήθηκαν ως μη ιδιαίτερα σημαντικά μεγέθη (Baltas, 2002).

4. Η Συμφωνία του Γύρου της Ουρουγουάης και οι Διαπραγ ματεύσεις του Γύρου της Χιλιετίας

Συμφωνία του Γύρου της Ουρουγουάης για τα αγροτικά προϊόντα δεσμεύει τα Συμβαλλόμενα Μέρη σε τρεις βασικές περιοχές: εσωτερική στήριξη, πρόσβαση στις αγορές και εξαγωγικές επιδοτήσεις. Η μείωση της εσωτερικής στήριξης δεν αποτέλεσε ποτέ πρόβλημα για την Ε.Ε., γιατί η αναθεώρηση της ΚΑΠ μείωσε τις εσωτερικές επιδοτήσεις περισσότερο. Επίσης, οι μειώσεις των δασμών, αντισταθμιστικών εισφορών και άλλων μη-δασμολογικών μέτρων δεν επιφέρουν ουσιαστικά μείωση της προστασίας, διότι διάφοροι τρόποι μέτρησης και ορισμοί χρησιμοποιήθηκαν από τα Συμβαλλό μενα Μέρη για να φανούν πιο μεγάλα τα αρχικά επίπεδα προστασίας. Τέλος, οι μειώσεις στις επιδοτούμενες ποσότητες καθώς και στις δαπάνες των εξαγωγικών επιδοτήσεων φαίνεται ότι επέφεραν μικρούς περιορισμούς στις εξαγωγές των ελληνικών αγροτικών προϊόντων. Ως γενικό συμπέρασμα σχετικά με τις επιπτώσεις της Συμφωνίας στην ελληνική γεωργία φαίνεται ότι αυτές υπήρξαν περιορισμένες (Σαρρής, Μέργος και Σάρρος, 1996). Οι νέες πολυμερείς εμπορικές διαπραγματεύσεις τυπικά άρχισαν τον Δεκέμβριο 1999 όπως είχε αποφασισθεί στη Συμφωνία του Γύρου της Ουρουγουάης, και αποβλέπουν σε περαιτέρω μείωση της εσωτερικής στήριξης, της εξωτερικής προστασίας και των εξαγωγικών επιδοτήσεων. Οι διαπραγματεύσεις ουσιαστικά άρχισαν στην Doha του Κατάρ το 2002. Από την άλλη πλευρά οι

ΗΠΑ διακήρυσσαν την κατάργηση των εξαγωγικών επιδοτήσεων, τη δραστική μείωση ή ακόμη και εξάλειψη των δασμών στα αγροτικά προϊόντα, τη μείωση της εσωτερικής στήριξης, την αναμόρφωση της λειτουργίας των κρατικών εξαγωγικών επιχειρήσεων και τον καθορισμό αυστηρών κανόνων για την εξάλειψη των τεχνικών εμποδίων που περιορίζουν το εμπόριο. Ωστόσο, τα τελευταία πέντε χρόνια έχουν αυξήσει σημαντικά τις εξαγωγικές επιδοτήσεις, καθώς επίσης και τις άμεσες ενισχύσεις στη γεωργία τους. Στη συνέχεια, η ΕΕ προχώρησε σε νέα αναθεώρηση της ΚΑΠ (όπως θα δούμε παρακάτω) και τον Ιούνιο του 2003 αποφάσισε σημαντικές αλλαγές στις Κοινές Οργανώσεις των Αγορών των περισσοτέρων αγροτικών προϊόντων με τρόπο που να περιορίζεται η στρεβλωτική επίδραση των επιδοτήσεων στο διεθνές εμπόριο (μερική αποσύνδεση επιδοτήσεων από τον όγκο παραγωγής). Αμέσως μετά σύναψε συμφωνία με τις ΗΠΑ για κοινές θέσεις ενόψει της Συνόδου του Cancun το Σεπτέμβριο του 2003. Η «επιθετική» στάση ωστόσο των αναπτυσσόμενων χωρών στη Σύνοδο αυτή για μεγαλύτερη μείωση των αγροτικών επιδοτήσεων και των δασμών οδήγησε σε αδιέξοδο. Έτσι, οι πιθανότητες να υπάρξει σύντομα (δηλ. εντός του 2005 όπως προβλεπόταν) μια πολυμερής συμφωνία εκμηδενίστηκαν.

5. Η Αγροτική Πτυχή της Διεύρυνσης της Ε.Ε.

κτώ χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (ΧΚΑΕ), μαζί με την Κύπρο και τη Μάλτα υπέγραψαν τη Συνθήκη για την ένταξη τους στην Ε.Ε. στην Αθήνα που άρχισε να ισχύει από τον Μάιο του 2004. Η Βουλγαρία και η Ρουμανία εντάχθηκαν το 2007 (Baltas, 2004). Μετά τη Συμφωνία Σύνδεσης των ΧΚΑΕ με την ΕΕ, οι χώρες αυτές υπέβαλαν αίτηση για την πλήρη ένταξη τους. Αν και ο αριθμός των καταναλωτών αυξήθηκε περίπου κατά 100 εκατ., η μέση αγοραστική δύναμη των κατοίκων των ΧΚΑΕ είναι περίπου το ένα τρίτο εκείνης των καταναλωτών της Ε.Ε. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις της ΕΕ αυξήθηκαν περίπου κατά 60 εκατ. εκτάρια και προσέγγισαν τα 200 εκατομμύρια εκτάρια. Οι απασχολούμενοι στον αγροτικό τομέα τουλάχιστον διπλασιάστηκαν. Η συμμετοχή του αγροτικού τομέα στο ΑΕΠ των ΧΚΑΕ κυμαίνεται από 2,4% μέχρι 14,6% έναντι 2,1% του μέσου όρου της ΕΕ-15, στο εργατικό δυναμικό από 4,6% μέχρι 44,4% έναντι 4,3% της ΕΕ-15, στις εξαγωγές από 4,8% μέχρι 20,5% και στις εισαγωγές από 6,8% μέχρι 11% (Baltas, 2004). Οι ΧΚΑΕ

56 έχουν σοβαρές ανάγκες για διαρθρωτικές βελτιώσεις στον αγροτικό τομέα, καθώς και στους τομείς με τους οποίους αυτός διασυνδέεται (Mergos, 1998). Σχετικά με τις επιπτώσεις που έχει η διεύρυνση στον κοινοτικό προϋπολογισμό, διάφορες εκτιμήσεις που έγιναν αρχικά αναβίβαζαν το κόστος από 5 μέχρι 50 δισ. Ευρώ και εξαρτώνται από τις υποθέσεις οι οποίες χρησιμοποιούνται στα διάφορα σενάρια Παρά τις αρχικές αυτές εκτιμήσεις, στη Σύνοδο του Βερολίνου συμφωνήθηκε όπως η πρόβλεψη στον προϋπολογισμό για τη μελλοντική διεύρυνση θα κυμανθεί από 6,45 δισ. Ευρώ το 2002 (πρώτο υποτιθέμενο έτος της διεύρυνσης) μέχρι 16,78 δισ. Ευρώ το 2006. Ειδικότερα, οι προβλέψεις για τις αγροτικές δαπάνες είναι πολύ περιορι σμένες και θα κυμανθούν από 1,6 δισ. Ευρώ το 2002 μέχρι 3,4 Ευρώ το 2006.

διεύρυνση της ΕΕ θα απαιτούσε επέκταση του μηχανισμού στήριξης των τιμών της ΚΑΠ και στα νέα μέλη. Αυτό συνεπάγεται σημαντική άνοδο των τιμών παραγωγού λαμβανομένου υπόψη ότι οι τιμές παραγωγού στις ΧΚΑΕ ήταν μικρότερες εκείνων της ΕΕ-15. Για την αποφυγή δυσμενών καταστάσεων, η Επιτροπή υιοθέτησε τη σταδιακή εφαρμογή των άμεσων ενισχύσεων κατά τη διάρκεια μιας μεταβατικής περιόδου δέκα ετών. Η απόφαση που ελήφθη στη Σύνοδο Κορυφής των Βρυξελλών (2002) προέβλεπε σε πρώτο στάδιο για τα έτη 2004, 2005, 2006 και 2007 να χορηγηθούν άμεσες ενισχύσεις ίσες με το 25%, 30%, 35% και 40% αντίστοιχα του ποσού που προβλέπει το σημερινό σύστημα, και θα μπορούσαν να συμπληρωθούν με εθνικούς πόρους ώστε να μη μειωθούν τα συνολικά επίπεδα στήριξης μετά την προσχώρηση. Σε δεύτερο στάδιο, μετά το 2007, οι άμεσες ενισχύσεις θα διαμορφωθούν σταδιακά φθάνοντας στο 100% το 2013. Στο Συμβούλιο Κορυφής των Βρυξελλών στις 24-25 Οκτωβρίου 2002 αποφασίσθηκε όπως τεθεί ένα ανώτατο όριο στις γεωργικές δαπάνες κατά τη διάρκεια της περιόδου 2007-2013, οι οποίες θα παραμείνουν στο επίπεδο του 2006 προσαυξημένες ετησίως κατά 1% για τον αναμενόμενο πληθωρισμό. Σχετικά με τις αναμενόμενες επιπτώσεις από τη διεύρυνση για τον αγροτικό τομέα της Ελλάδας, το βασικότερο πρόβλημα διαγράφεται στο δημοσιονομικό τομέα, όπου υπάρχει αφενός, μεν η αδυναμία αύξησης του κοινοτικού προϋπολογισμού και αφετέρου παρουσιάζονται πολλές διαρθρωτικές αδυναμίες στις ΧΚΑΕ και συνεπώς απαιτείται

σημαντική οικονομική βοήθεια που μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των πόρων με κίνδυνο απώλειας πόρων για τη χώρα μας. Από την άλλη πλευρά η διάρθρωση της γεωργίας των προς ένταξη χωρών δεν είναι ανταγωνιστική με εκείνη της Ελλάδος εκτός από την περίπτωση του αιγοπρόβειου κρέατος. Αντίθετα, η ένταξη των ΧΚΑΕ στην ΕΕ μπορεί αφενός να αποτελέσει διέξοδο μεσο-μακροπρόθεσμα για τις εξαγωγές Ελληνικών αγροτικών προϊόντων και αφετέρου να συμβάλει στην άρση ορισμένων εμποδίων που παρατηρούνται σήμερα (Baltas, 2006).

6. Η Ενδιάμεση Αναθεώρηση της ΚΑΠ

ενδιάμεση αναθεώρηση της ΚΑΠ της 26ης Ιουνίου 2003 επιβλήθηκε από την ανάγκη αφενός μεν να περιοριστούν οι δαπάνες του κοινοτικού προϋπολογισμού για τη γεωργία μέχρι το 2013, ενόψει και της διεύρυνσης της ΕΕ-15, αφετέρου δε να προσαρμοστούν οι ενισχύσεις του αγροτικού τομέα σύμφωνα με τις επιταγές του ΠΟΕ. Ταυτόχρονα με την ενδιάμεση αναθεώρηση διατυπώνονται τα διαπραγματευτικά όρια της ΕΕ. Με την τελευταία αναθεώρηση εισάγεται η αποδέσμευση της στήριξης από τον όγκο της πα ραγωγής, επιβάλλεται η συμμόρφωση των αγροτών με περιβαλλοντικά και ποιοτικά κριτήρια και σε ορισμένες περιπ τώσεις περιορίζεται η εισοδηματική στήριξη των μεγαλύτερων σε μέγεθος αγροτικών εκμεταλλεύσεων, ενώ οι εξοικονομούμενοι πόροι διατίθενται για την αγροτική ανάπτυξη. Η αποδέσμευση σημαίνει ότι οι αγρότες θα μπορούν να παίρνουν την ίδια με το παρελθόν επιδότηση (ενιαία ενίσχυση) που εισέπραξαν κατά μέσο όρο την τριετία 2000-2002, ανεξάρτητα από τα ποια προϊόντα θα παράγουν στο μέλλον ή ακόμα και χωρίς αγροτική παραγωγή, αρκεί να διατηρούν την αγροτική τους εκμετάλλευση σε καλή κατάσταση από περιβαλλοντικής άποψης. Η εισαγωγή της αποδέσμευσης, όμως, μπορεί να προκαλέσει είτε εγκατάλειψη της παραγωγής εάν το κόστος υπερβαίνει την πρόσοδο, είτε στροφή προς την παραγωγή προϊόντων με μεγαλύτερη πρόσοδο ή μικρότερο κόστος, εάν αυτά υπάρ χουν και είναι δυνατόν να καλλιεργηθούν. Προκειμένου να μετριασθούν τα παραπάνω ενδεχόμενα, στην τελική απόφαση του Συμβουλίου Υπουργών περιλαμβάνονται περιορισμένα στοιχεία σύνδεσης της ενίσχυσης με την παραγωγή. Επίσης, από το 2007 δημιουργήθηκε ένας μηχανισμός που διασφαλίζει ότι τα ποσά για τη χρηματοδότηση της ΚΑΙΊ δεν θα υπερβαίνουν τα

ετήσια όρια του χρηματοοικονομικού προγράμματος μέχρι το 2013. Τέλος, για την Ελλάδα αυξάνεται η ποσόστωση του αγελαδινού γάλακτος κατά 120 χιλιάδες τόνους. Η μερική αποδέσμευση σε συνδυασμό με τη συμμόρφωση των αγροτών με περιβαλλοντικά και ποιοτικά κριτήρια αποτελούν τα βασικά καινοτομικά στοιχεία της νέας αναθεώρησης. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, με την νέα αναθεώρηση της ΚΑΠ η παραγωγή και οι καλλιεργούμενες εκτάσεις για σιτηρά και ελαιούχους σπόρους στην ΕΕ-15 θα παραμείνουν αμετάβλητα ή θα σημειωθεί μικρή πτώση. Οι καλλιέργειες που θα υποστούν τις μεγαλύτερες μειώσεις είναι η σίκαλη, το σκληρό σιτάρι και το ρύζι. Τα δύο τελευταία αγροτικά προϊόντα ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τη χώρα μας. Στο επίπεδο της ΕΕ-15 εκτιμάται πτώση της παραγωγής, της κατανάλωσης και κυρίως των εξαγωγών στο βόειο κρέας και στο βούτυρο λόγω αύξησης των αγοραίων τιμών, ενώ αναμένεται μικρή βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του χοίρειου κρέατος και των πουλερικών. Η προοπτική αύξησης των τιμών είναι ευνοϊκή για την παραγωγή τυριών και φρέσκων γαλακτοκομικών προϊόντων. Οι συνολικές συνέπειες στα αγροτικά εισοδήματα της ΕΕ-15 θα είναι αρνητικές αλλά οριακές σε σχέση με την Agenda 2000. Σχετικά με την εξέλιξη του ακαθαρίστου αγροτικού εισοδήματος στα νέα κράτη-μέλη, αυτό θα αυξηθεί σε πραγματικούς όρους σε σχέση με το 2002 λόγω της διεύρυνσης και όχι της αναθεώρησης της ΚΑΠ (Baltas, 2005). H αναθεώρηση του καθεστώτος των μεσογειακών προϊόντων, όπως το ελαιόλαδο, ο καπνός και το βαμβάκι, που έγινε τον Απρίλιο του 2004 κινείται μέσα στα υπάρχοντα δημοσιονομικά πλαίσια στήριξης των προϊόντων αυτών καθώς και στο πνεύμα της αναθεώρησης του Ιουνίου του 2003. Η αναθεώρηση άρχισε το 2006 και θα έχει ουδέτερο αποτέλεσμα στις γεωργικές δαπάνες του κοινοτικού προϋπολογισμού. Οι επιδοτήσεις για τα τρία αγροτικά προϊόντα κοστίζουν 4 δις. Ευρώ ετησίως, που αντιστοιχούν στο 10% των αγροτικών δαπανών της ΚΑΠ (Baltas, 2006). Η διαδικασία της αναθεώρησης συνεχίστηκε με τη ζάχαρη το Νοέμβριο του 2005 και τα φρούτα και τα λαχανικά τον Ιούνιο του 2007.

7. Συμπεράσματα – Προοπτικές

ι εξελίξεις στην Κοινή Αγροτική Πολιτική, οι συμφωνίες στον ΠΟΕ που δεσμεύουν και την Ελλάδα και βέβαια η διεύρυνση της EE έχουν άμεση επίπτωση στην ελληνική γεωργία. Οι αλλαγές στην ΚΑΠ θα έχουν ση ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

57 Πίνακας 2: Δημοσιονομικές προοπτικές για την ένταξη των ΧΚΑΕ (σε εκατ. Ευρώ, σε τιμές 1999) Γεωργία Διαρθρωτικές ενέργειες Εσωτερικές πολιτικές Διοικητικές δαπάνες Συνολικές δαπάνες

2002

2003

2004

2005

2006

1.600 3.750 730 370 6.450

2.030 5.830 760 410 9.030

2.450 7.920 790 450 11.610

2.930 10.000 820 450 14.200

3.400 12.080 850 450 16.780

Πηγή: Συμπεράσματα Συμβουλίου Κορυφής, Βερολίνο, 1999.

μαντική επίδραση στις εξελίξεις και στην επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί για την ελληνική γεωργία. Αν κρίνει κάποιος από την τριακονταετή περίπου εφαρμογή της ΚΑΠ στην ελληνική γεωργία, προκύπτει οτι αυτή ευνοήθηκε περισσότερο από κάθε άλλο κλάδο της ελληνικής οικονομίας. Ωστόσο, η εφαρμογή της ΚΑΠ στην Ελληνική γεωργία προκάλεσε επίσης ορισμένα αρνητικά αποτελέσματα, όπως π.χ. στρέβλωση της σύνθεσης της αγροτικής παραγωγής, απομόνωση των παραγωγών από τις δυνάμεις της αγοράς, συνεχής αύξηση του ελλείμματος του ισοζυγίου αγροτικών προϊόντων, κλπ. Πάντως φαίνεται ότι και στο μέλλον οι αλλαγές στην ΚΑΠ θα οριοθετήσουν και τις δυνατότητες ανάπτυξης της ελληνικής γεωργίας και θα επιβάλουν σημαντικές αλλαγές στη συμπεριφορά των αγροτών. Επειδή όπως είναι γνωστό, οι αλλαγές στην ΚΑΠ κινού νται προς την κατεύθυνση της στήριξης των αγροτικών εισοδημάτων με προϋποθέσεις τήρησης κριτηρίων περιβαλλοντικού και ποιοτικού χαρακτήρα, η ελληνική γεωργία μπορεί να επωφεληθεί προκειμένου να στραφεί προς την ποιότητα και την εφαρμογή μεθόδων παραγωγής φιλικών στο περιβάλλον, πράγμα που βρίσκεται μέσα στους στόχους που τέθηκαν. Ωστόσο, η τάση περιορισμού των επιδοτήσεων και μερικής επανεθνικοποίησης των δαπανών αναμένεται να επηρεάσει τα αγροτικά εισοδήματα παρά τη μερική αντιστάθμιση με διαρθρωτικού χαρακτήρα ενισχύσεις. Το 2005 το Συμβούλιο των Υπουργών Οικονομικών αποφάσισε οτι το σύνολο των δαπανών του προϋπολογισμού δεν μπορεί να υπερβεί το 0,99% (έναντι 1,14%) του Ακαθάριστου Εθνικού Εισοδήματος. Η συνολική χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής γεωργίας από τον κοινοτικό προϋπολογισμό θα ανέλθει στα 371,2 δις Ευρώ, από τα οποία τα 293,1 δις Ευρώ για αγροτικές επιδοτήσεις (Πυλώνας Α) και 69,75 δις Ευρώ για την αγροτική ανάπτυξη (Πυλώνας Β) για την περίοδο 2007 – 2013. Στις 20 Νοεμβρίου 2008, οι Υπουργοί Γεωργίας αποφάσισαν μια νέα αναθεώρηση της ΚΑΠ. Η διαδικασία αυτή ονομάΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

σθηκε «διαγνωστικός έλεγχος» και αποσκοπεί στον εκσυγχρονισμό, απλοποίηση και εξορθολογισμό της ΚΑΠ. Μεταξύ των άλλων μέτρων η συμφωνία περιλαμβάνει την κατάργηση της αγρανάπαυσης και τη βαθμιαία αύξηση των ποσοστώσεων στο γάλα μέχρι την τελική τους κατάργηση το 2015. Οι Υπουργοί αποφάσισαν να μειώσουν τις άμεσες πληρωμές για τους μεγάλους αγρότες και μεταφορά των πόρων στο ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης. Έτσι, η νέα αυτή πολιτική θα προσαρμοσθεί καλύτερα στις νέες προκλήσεις και ευκαιρίες που αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή γεωργία, όπως της κλιματικής αλλαγής της ανάγκης για καλύτερη διαχείριση των υδάτινων πόρων, της προστασίας της βιοποικιλότητας και της παραγωγής πράσινης ενέργειας. Με τις νέες αυτές ρυθμίσεις, οι άμεσες πληρωμές είναι πλήρως αποσυνδεδεμένες με την αγροτική παραγωγή και συνδέονται με το σύστημα της ενιαίας ενίσχυσης. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση «κυριαρχούν» δύο απόψεις για τη μελλοντική στήριξη των αγροτικών εισοδημάτων. Μερικά κράτη μέλη υποστηρίζουν ότι οι μόνες πληρωμές που πρέπει να παραμείνουν αφορούν τα δημόσια αγαθά προκειμένου να διατηρηθούν οι αγροτικές καλλιέργειες σε μεγάλες περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης για να αποφευχθεί η περαιτέρω εντατικοποίηση και η εκβιομηχάνιση της γεωργίας που μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες στο περιβάλλον, στην οικονομία και την κοινωνία. Η άλλη άποψη υποστηρίζει ότι οι πληρωμές θα πρέπει να χορηγηθούν για να αποτελέσουν ένα δίχτυ στήριξης των αγροτικών εισοδημάτων προκειμένου να αποφευχθούν περισσότερο δαπανηρά και στρεβλωτικά μέσα πολιτικής. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Συμβούλιο Υπουργών και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κατέληξαν σε μια πολιτική συμφωνία στις 26 Ιουνίου 2013 για την αναθεώρηση της ΚΑΠ (EC, 2013). Η συμφωνία σχετίζεται με τέσσερεις βασικούς κανονισμούς για την ΚΑΠ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου Υπουργών. i) Άμεσες Πληρωμές. Προκειμένου να επέλθει μια δικαιότερη διανομή της στή-

ριξης, το σύστημα της ΚΑΠ για τις άμεσες πληρωμές θα πρέπει να συγκλίνει όχι μόνο μεταξύ των κρατών μελών αλλά και εντός των κρατών μελών. Επιπλέον, η εισαγωγή πληρωμών για αύξηση πράσινου (30% του διαθέσιμου εθνικού φακέλου συνδέεται με την πρόβλεψη ορισμένων καλλιεργητικών πρακτικών) συνεπάγεται μια σημαντική συμμετοχή των επιδοτήσεων που θα συνδυάζεται με την παροχή περιβαλλοντικών δημόσιων αγαθών. Τα κράτη-μέλη θα διαθέτουν το 70% των άμεσων πληρωμών του εθνικού τους φακέλου στο νέο Βασικό Σχήμα Πληρωμών μείον οποιαδήποτε ποσά κατευθύνονται για νέους αγρότες, μειονεκτικές περιοχές, μικροκαλλιεργητικές μονάδες και πληρωμές που συνδέονται για ένα ειδικό προϊόν. ii) Κοινή οργάνωση Αγορών. Οι ποσοστώσεις γάλακτος λήγουν το 2015, οι ποσοστώσεις στη ζάχαρη τερματίζονται στις 30 Σεπτεμβρίου 2017 επιβεβαιώνοντας τη μνεία που περιλαμβάνετο κατά την αναθεώρηση του καθεστώτος της ζάχαρης το 2005, παρέχοντας συγχρόνως πρόσθετο χρόνο για τις αναγκαίες προσαρμογές του κλάδου. Η πολιτική αυτή θα βελτιώσει την ανταγωνιστικότητα των Ευρωπαίων παραγωγών στην εσωτερική και διεθνή αγορά. Στην παραγωγή οίνου, η νέα συμφωνία σέβεται την απόφαση της αναθεώρησης του οίνου του 2006, που θέτει τέρμα στο σύστημα δικαιωμάτων αμπελοφυτεύσεων το τέλος του 2015, με την εισαγωγή ενός συστήματος εξουσιοδοτήσεων για την φύτευση οιναμπέλων από το 2016 και εντεύθεν με ετήσια αύξηση 1%. Τα σχολικά προγράμματα για φρούτα και γάλα θα επεκταθούν και ο ετήσιος προϋπολογισμός για φρούτα αυξάνεται από 90 σε 150 εκατομμύρια Ευρώ ανά έτος. iii) Αγροτική Ανάπτυξη. Η πολιτική αγροτικής ανάπτυξης θα συνεχίσει την τρέχουσα επιτυχημένη πορεία. Τα κράτη-μέλη ή οι περιφέρειες θα συνεχίσουν να σχεδιάζουν τα Πολλαπλά Ετήσια Προγράμματα με βάση τα διαθέσιμα μέτρα σε επίπεδο ΕΕ. Αυτά τα προγράμματα θα συγχρηματοδοτούνται από τους εθνικούς φακέλους, όπου τα ποσά και τα ποσοστά

58 συγχρηματοδότησης θα βρίσκονται στα πλαίσια του Πολυετούς Ετήσιου Χρηματοδοτικού Προγράμματος (MFF) για την περίοδο 2014-2020, κυρίως όσον αφορά στις μεταβιβάσεις κεφαλαίων μεταξύ των Άμεσων Πληρωμών (Πυλώνας Α) και Αγροτικής Ανάπτυξης (Πυλώνας Β) και στην κατανομή των εθνικών φακέλων. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να δαπανούν τουλάχιστον το 30% της χρηματοδότησης από τον κοινοτικό προϋπολογισμό για ορισμένα μέτρα που σχετίζονται με τη διαχείριση της γης, την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και το πρόγραμμα Leader. iv) Οριζόντιος Κανονισμός για χρηματοδότηση, διαχείριση και παρακολούθηση εφαρμογής της ΚΑΠ. Η Επιτροπή θα παρουσιάσει μια έκθεση πριν το τέλος του 2018 και έκτοτε κάθε 4 χρόνια θα αξιολογεί την ΚΑΠ σχετικά με την επίδοσή της και τους κύριους στόχους της, δηλαδή την επίτευξη της παραγωγής για τη διατροφή, τη διατηρήσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων και την ισορροπημένη περιφερειακή ανάπτυξη. Τέλος, στις προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής εντάσσεται η πολιτική για την ποιότητα των αγροτικών προϊόντων. Αυτό συνεπάγεται τη βελτίωση των πληροφοριών από τους παραγωγούς στους αγοραστές και τους καταναλωτές σχετικά με τα χαρακτηριστικά των προϊόντων. Οι εξελίξεις αυτές στην ΚΑΠ εκφράζουν τις νέες τάσεις των καταναλωτών και ολόκληρης της ευρωπαϊκής κοινωνίας για ποιοτικά προϊόντα και προστασία του περιβάλλοντος, ενισχύονται όμως ταυτόχρονα από τις διεθνείς πιέσεις στον ΠΟΕ για περιορισμό της στήριξης της γεωργίας, ιδίως των επιδοτήσεων που στρεβλώνουν το εμπόριο αγροτικών προϊόντων. Παράλληλα, η διεύρυνση της ΕΕ θέτει το ζήτημα της αύξησης των δαπανών της ΚΑΠ, προκειμένου να καλυφθούν και οι νέες χώρες της ΕΕ που έχουν σημαντικό αγροτικό τομέα. Έτσι με δεδομένη την απροθυμία για αύξηση των δαπανών, η μεταρρύθμιση της ΚΑΠ στρέφεται προς την κατεύθυνση της μείωσης της συνολικής στήριξης της γεωργίας. Συνεπώς, η ελληνική γεωργία πρέπει να προσαρμοσθεί στις αλλαγές της ΚΑΠ επωφελούμενη από τις θετικές πλευρές των εξελίξεων, δηλ. από τη στροφή προς την κατεύθυνση της στήριξης των εισοδημάτων εκείνων των αγροτών που παράγουν ποιοτικά προϊόντα με φιλικές προς το περιβάλλον πρακτικές καθώς και από τη μεγαλύτερη έμφαση σε διαρθρωτικού τύπου ενισχύσεις. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να ενισχυθεί ο διαρθρωτικός εκσυγχρονισμός της γεωργίας προκειμένου να παράγονται

προϊόντα διεθνώς ανταγωνιστικά σε κόστος και ποιότητα (Μαραβέγιας, 2004). Επιπλέον μπορεί να εξασφαλισθεί απασχόληση και ικανοποιητικά εισοδήματα στους κατοίκους της υπαίθρου με λιγότερη εξάρτηση από επιδοτήσεις, ανάλογα με τις δυνατότητες κάθε περιοχής. Τέλος, τα παραγόμενα προϊόντα και οι τρόποι παραγωγής τους πρέπει να προσαρμοστούν αφενός στις τεχνολογικές δυνατότητες και στην επιχειρηματική αντίληψη των παραγωγών-αγροτών και αφετέρου στις συνθήκες ζήτησης. Βιβλιογραφία Baltas, C.N. (2006). “The Impact of Enlargement on EU Agriculture” in C. Stefanou (Ed.), Adjusting to the EU Enlargement: Recurring Issues in a New Setting, Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham, Ch.3, pp. 49-61. Baltas, C.N. (2005). “The Effects of the Reform of the Common Agricultural Policy on EU Agriculture” in J.A.Brox, R. Caterall and P.E. Koveos (Eds.), Structural Reform and Transformation of Organizations and Business, APF Press, Toronto, Canada, pp. 223-236. Baltas, C.N. (2004). “The Economy of the European Union” in N. Nugent (Ed.), European Union Enlargement, Palgrave Macmillan, London, Chapter 10, pp.146-157. Baltas, C.N. (2002). “The Welfare Effects of the Berlin CAP Agreement on Greek Agriculture” in T. Georgakopoulos, C. Paraskevopoulos and J. Smithin (Eds), Globalization and Economic Growth: A Critical Evaluation, APF Press, Toronto, Canada, Chapter 17, pp. 241256. Baltas, C.N. (2001). “The Common Agricultural Policy: Past, Present and Future”, in F. Columbus, European Economic and Political Issues III, Nova Science Publishers, Inc., New York, Chapter 7, pp. 97-116. Baltas, C.N. (1997). “The Restructured CAP and the Periphery of the EU”, Food Policy, 22 (4): 329-43. Μαραβέγιας, Ν. (Επιμέλεια) (2004). Στρατηγικές Ανάπτυξης της Ελλάδας, Εκδόσεις Παπαζήση, ΕΘΙΑΓΕ, Αθήνα. Mergos, G. (1998). “Agricultural Issues in Integration of CEECs in the EU”. Published in N. Baltas, et. al. (Eds) Economic Interdependence and Cooperation in Europe, Springer – Verlag, Heidelberg. Μπαλτάς, Ν. (Επιμέλεια) (2001). Αναπτυξιακή Στρατηγική και Επενδύσεις στη Μεταποίηση για Εμπόριο Αγροτικών Προϊόντων, Υπουργείο Γεωργίας και Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σαρρής, Α., Μέργος, Γ. και Σάρρος, Π. (1996). Η Συμφωνία του Γύρου Ουρουγουάης και οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία, ΙΟΒΕ, Ειδικές Μελέτες 25, Αθήνα.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΠΑΛΤΑΣ Ο κ. Νικόλαος Κ. Μπαλτάς γεννήθηκε στην Καστανιά Ευρυτανίας. Είναι Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών από το 1985. Έλαβε Πτυχίο από το Οικονομικό Τμήμα της ΑΣΟΕΕ, M.Soc.Sc. και Ph.D. στα Οικονομικά από το Πανεπιστήμιο του Birmingham (Μεγάλη Βρετανία). Διετέλεσε Πρόεδρος του Δ.Σ. της Μονάδας Οργάνωσης της Διαχείρισης του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης από τον Οκτώβριο του 2007 μέχρι το Μάρτιο του 2010 και Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. του Κέντρου Ελληνικών Δημοσίων Επιχειρήσεων και Οργανισμών (ΚΕΔΕΟ) (20052008). Ήταν Πρόεδρος του Δ.Σ. του Οργανισμού Σιδηροδρόμων Ελλάδος Α.Ε. (2004-2007), Πρόεδρος του Τμήματος Οικονομικής Επιστήμης του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (1999 - 2003), Πρόεδρος της Ελληνικής Πανεπιστημιακής Ένωσης Ευρωπαϊκών Σπουδών (1999-2000 και 2002 - 2003) και μέλος του Δ.Σ. της Αγροτικής Τραπέζης της Ελλάδος (2008). Υπηρέτησε ως Ειδικός Επιστήμονας - Οικονομολόγος στη Διεύθυνση Μελετών και Προγραμματισμού της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος (19761986) και δίδαξε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είναι κάτοχος της Ευρωπαϊκής Έδρας Jean Monnet: EU -Institutions and Economic Policyκαι έλαβε υποτροφία από το British Council και το Fulbright. Προσκαλείται κάθε χρόνο για την υπόδειξη υποψηφιοτήτων για το βραβείο Νόμπελ στις Οικονομικές Επιστήμες, από τη Σουηδική Ακαδημία Επιστημών. Έχει πλούσιο ερευνητικό έργο και επιστημονικές δημοσιεύσεις στους τομείς της Μικροοικονομικής, της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Ολοκλήρωσης, της Αγροτικής Οικονομικής και της Οικονομετρίας, ενώ παράλληλα υπήρξε σύμβουλος εκδόσεων καθώς και κριτής δημοσιεύσεων σε επιστημονικά περιοδικά και συλλογικούς τόμους. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Προοπτικές, όρια και προκλήσεις για την ΕΕ σε Ανατολική Ευρώπη και Μεσόγειο Υπό Δρ κ. Κωνσταντίνου Φίλη, Διευθυντού του Τμήματος Μελετών - Ερευνών του ΙΔΙΣ

συμπερασματική μελέτη των πρόσφατων γεωπολιτικών εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή στρατηγικού ενδιαφέροντος της χώρας μας, επιβάλλει την εξέταση κατ’ αρχάς βασικών θεμάτων όπως, της αρχικής θέσης της Ευρώπης για τις διαδραματιζόμενες εξελίξεις στην Ουκρανία, τις εταιρικές σχέσεις που επιθυμεί να αναπτύξει με την Ανατολική Ευρώπη -συμπεριλαμβανομένων και των περιορισμών- και τέλος, την ενεργειακή ασφάλεια του κυρίως Ευρωπαϊκού πυρήνα.

Η παρούσα κατάσταση στην Ουκρανία και η κλιμάκωση των σχέσεων μεταξύ Ρωσίας και Δύσης, αλλά και στο εσωτερικό της συγκεκριμένης χώρας, έχει ως ένα εκ των βασικών υπευθύνων τις Βρυξέλλες και ειδικότερα συγκεκριμένα Ευρωπαϊκά κράτη, όπως είναι οι Βαλτικές χώρες και η Πολωνία πρωτευόντως και δευτερευόντως η Γερμανία. Είναι π.χ. γνωστό, ότι αμέσως μετά το περασμένο καλοκαίρι (2013), η ΕΕ σύρθηκε ουσιαστικά σε μια προειλημμένη απόφαση, όταν τον Νοέμβρη ξεκίνησαν οι διεργασίες για τη σύνοδο κορυφής στο Βίλνιους. Υπενθυμίζω επίσης, ότι εκείνο το χρονικό διάστημα, η Γερμανία βρισκόταν σε προεκλογική περίοδο, αδυνατώντας να ασχοληθεί ουσιαστικά με αυτές τις εξελίξεις, η Γαλλία απασχολείτο με θέματα προσωπικής φύσεως του Προέδρου της, ενώ οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες δεν είχαν ουσιαστική θέση επί του πρακτέου, στην υπόψη σύνοδο κορυφής. Η κατάληξη ήταν, ότι στη συγκεκριμένη σύνοδο, οι Βαλτικές χώρες μαζί με την Πολωνία, πραγματοποίησαν ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

μία πολύ καλή προετοιμασμένη παρουσίαση, σε ό,τι αφορά βέβαια τα δικά τους συμφέροντα και λιγότερο τα ευρωπαϊκά, γεγονός που «απηχεί» στην απουσία ενιαίας προσχεδιασμένης εξωτερικής πολιτικής της Ευρώπης. Υπάρχουν δηλαδή 28 κράτη-μέλη, το καθένα από αυτά έχει τα δικά του συμφέροντα και συνήθως αυτό το οποίο συμβαίνει, σε μία ασθμαίνουσα και ασθενική Ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική, είναι η υιοθέτηση θέσεων, ανάλογα με τα συμφέροντα και ενδιαφέροντα κάποιων συγκεκριμένων κρατών.

ταν επίσης τον περασμένο Νοέμβρη (2013), η Ευρωπαϊκή Ένωση θέτει θέμα σύνδεσης της Ουκρανίας με τις Βρυξέλες προς τον τότε Ουκρανό Πρόεδρο Γιανουκόβιτς, είναι γεγονός ότι επηρεαζόταν και η αντίστοιχη πολιτική της σχέση με την Ρωσία. Χωρίς να υπερασπίζομαι τον Γιανουκόβιτς, ούτε την τότε Ουκρανική Κυβέρνηση, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η Ευρώπη προσέφερε τότε μία συμφωνία σύνδεσης με μία σειρά διαρθρωτικών αλλαγών και μεταρρυθμίσεων, δύσκολων και δυσάρεστων για την Ουκρανία και συνάμα το ποσό των 600 εκ. ευρώ. Από την άλλη, η Ρωσία προσέφερε μείωση των τιμών φυσικού αερίου από τα 400 δολλάρια τα χίλια κυβικά, μέχρι τα 268μιση (μείωση 30 % plus), συν εξαγορά ουκρανικών ομολόγων αξίας 15 δις Ευρώ. Δεν χρειάζεται να ήταν φιλορώσος κανείς, όπως ο Γιανουκόβιτς, για να κάνει την αυτονόητη επιλογή υπέρ της Ρωσίας. Η Ευρώπη φρονώ ότι έκανε ένα μεγάλο δομικό δισυπόστατο λάθος, το οποίο πληρώνει

αυτήν την στιγμή. Ήτοι από την μία έθεσε «το μαχαίρι στο λαιμό» στην τότε Ουκρανική κυβέρνηση, αφού οι Βαλτικές χώρες και η Πολωνία, έχουν εμμονή -δικαιολογημένη σε έναν βαθμό- έναντι της Ρωσίας, ενώ παράλληλα τοποθέτησε το δίλημμα της επιλογής, ανάμεσα σε Ευρωπαϊκή Ένωση και Ρωσία. Το πρόβλημα για την Ουκρανία εκείνη την περίοδο, όπως και σήμερα, είναι πρωτίστως οικονομικό και συνεπώς μάλλον λάθος σκοπός τέθηκε από την ΕΕ. Ένα δεύτερο ολίσθημα που έγινε από τις Βρυξελλες, έχει σχέση με την διαδικασία που ακολούθησε την απόρριψη συμφωνίας σύνδεσης από τον τότε Ουκρανό Πρόεδρο, και η οποία οδήγησε στην ανατροπή του. Η Ευρώπη φάνηκε αμέτοχη στις εξελίξεις, αναμένοντας πιθανή ωφέλεια, από τη δράση και ακραίων στοιχείων, ακόμα και νεοναζιστικών, που επέφεραν την ταχύτερη κατάρρευση του Ουκρανού Προέδρου. Παράλληλα δεν αντιλήφθηκε, ότι οι μετριοπαθείς δυνάμεις της αντιπολίτευσης δεν μπορούσαν να καταφέρουν τον ίδιο στόχο. Γιατί λοιπόν να τον αντιληφθεί ο Γιανουκόβιτς, με τον επαρχιωτισμό του και την δεδομένη ανικανότητά του ή την προφανή αδυναμία του, αφού μπορούσε να διαπραγματεύεται πετώντας την «μπάλα στην εξέδρα» με τους μετριοπαθείς ηγέτες της αντιπολίτευσης; Ταυτόχρονα, ο δεξιός τομέας της αντιπολίτευσης, που είναι η ακραία εκδοχή, μπήκε σε μάχη σώμα με σώμα με τις κυβερνητικές δυνάμεις στα γεγονότα του Κιέβου και από ότι φαίνεται προέβη και σε προβοκάτσιες, που επιτάχυναν τις εξελίξεις στην Ουκρανία. Η Ευρώπη λοιπόν με λάθος επιλογές, διαφοροποιημένες παντελώς από τις αξίες και τις αρχές της, απώλεσε την ηθική καθολικότητας της Δύσης, σε μια σειρά από διεθνή ζητήματα, με αποτέλεσμα να βλέπουμε αυτή τη στιγμή τη Ρωσία, να πραγματοποιεί μια σειρά από ενέργει-

60 ες, πολλές εκ των οποίων κρίνονται ως επιθετικές. Οι εξελίξεις έδειξαν ότι η ΕΕ απώλεσε ταυτόχρονα και την δυνατότητα αντίδρασης, όχι μόνο λόγω της αλληλεξάρτησης μεταξύ των οικονομιών, ή ανάγκης για επίλυση μιας σειράς διεθνών θεμάτων μέσω και του ρωσικού παράγοντα, αλλά περισσότερο λόγω απώλειας των ηθικών αξιών του δυτικού κόσμου, γεγονός που παρατηρείται να εξελίσσεται ταχύτατα τα τελευταία χρόνια. Το τρίτο λάθος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει άμεση σχέση με την περιφρόνηση των ρωσικών σχέσεων με την Ουκρανία. Αγνόησε δηλαδή μια χώρα, η οποία είτε το θέλουμε είτε όχι -αυτή είναι η διεθνής και περιφερειακή πραγματικότηταθέλει να έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο, σε μια περιοχή που την θεωρεί φυσική της προέκταση και στην οποία είχε αναμφίβολα κομβικό ρόλο την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης. Δεν διακηρύσσω ότι αυτή είναι μία απόλυτα ορθή προσέγγιση, όταν όμως χαράσσεται η πολιτική, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και οι περιφερειακές πραγματικότητες, διαφορετικά υπάρχει κίνδυνος να βρεθούμε μπροστά σε σειρά ψευδαισθήσεων. Αυτό ακριβώς συνέβη με την Ευρώπη, με αποτέλεσμα αυτή τη στιγμή να διαπιστώνουμε την αδυναμία παρέμβασής της και τους Αμερικανούς, σχεδόν να παρακολουθούν την ρωσική επιθετικότητα. Η κινητικότητα, αλλά και οι κάποιες κυρώσεις έναντι της Ρωσίας, προς το παρόν δεν φαίνεται να την πλήττουν σοβαρά, ώστε να αποτραπούν ή να ανατραπούν επιθετικές ενέργειες.

ο γεγονός αυτό έχει επίσης άμεση σχέση με την αδυναμία της Ευρώπης στην άσκηση της ενιαίας εξωτερικής πολιτικής, αφού βρισκόμαστε σε μια κρίση ταυτότητας της ΕΕ, παρά την είσοδο από το 2004 και μετά 10 νέων κρατών, μεταξύ των οποίων και η Κύπρος. Η ενέργεια αυτή ίσως δημιούργησε περαιτέρω σύγχυση, η οποία σε συνάρτηση με την ύφεση, την οικονομική κρίση, με τον πρωτεύοντα ρόλο που έχει αναλάβει όχι μόνο στο οικονομικό αλλά και σε πολιτικό πεδίο η ΕΕ, αποτυπώνεται σαφώς στη διστακτικότητά για πραγματοποίηση του μεγάλου βήματος που αφορά στην είσοδο των Δυτικών Βαλκανίων στους κόλ-

πους της. Έτσι συζητάμε για μία πιθανότητα ενσωμάτωσης κρατών όπως είναι η Ουκρανία των 46 εκ. κατοίκων, τα οποία έχουν τις δικές τους εγγενείς αδυναμίες και οικονομικά βάρη, που σε καμία περίπτωση η Ευρώπη δεν είναι σε θέση ούτε τώρα ούτε στο εγγύς μέλλον, να διαχειρισθεί αποτελεσματικά. Συνεπώς, στην περίπτωση της Ουκρανίας έχω την εντύπωση, αν όχι την πεποίθηση ότι, ειδικά η Γερμανία, μαζί με την Πολωνία, θα ήθελαν να δημιουργήσουν μια ζώνη αναχαίτισης της ρωσικής επιρροής όπως ονομάζεται στις διεθνείς σχέσεις, γεγονός που αποδεικνύεται ότι δεν είναι καθόλου εύκολο σύμφωνα με τις τελευταίες εξελίξεις. Πολύ περισσότερο αν δεν υφίσταται αποφασιστικότητα και αυτοπεποίθηση, και παράλληλα η ανάγκη συγκερασμού διισταμένων συμφερόντων πολλών ευρωπαϊκών κρατών. Η Γερμανία για παράδειγμα, που κίνησε σε ένα βαθμό τις εξελίξεις στην Ουκρανία, αυτή τη στιγμή είναι ιδιαιτέρως διστακτική στην επιβολή κυρώσεων οικονομικής φύσεως, γιατί αντιλαμβάνεται ότι λόγω της στενής διασύνδεσής της με τη ρωσική οικονομία, με έναν όγκο συναλλαγών πάνω από 40 δις ευρώ ετησίως, αλλά και της ενεργειακής εξάρτησης κατά μείζονα λόγο και από την Ρωσία, θα της ήταν πάρα πολύ δύσκολο να προβεί σε κυρώσεις, οι οποίες τελικά πλήττουν και την ίδια. Κλείνοντας το κεφάλαιο ΕΕ και Ανατολική Ευρώπη, ή γενικότερα εξωτερική πολιτική της Ευρώπης, αναγνωρίζουμε ότι αυτό που τελικά κυριαρχεί, είναι τα ειδικά συμφέροντα κρατών, τα οποία παρασύρουν συνήθως και άλλα, σε ένα αποτέλεσμα που εμείς οι διεθνολόγοι ονομάζουμε κοινή ευρωπαϊκή πολιτική ή κοινή ευρωπαϊκή θέση. Αναφερόμενοι επίσης στο κομμάτι της ενέργειας, διαπιστώνουμε και πάλι, ότι η Ευρώπη αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε μια φάση καμπής ή αν θέλετε κάμψης, σε ότι αφορά την ενεργειακή της διπλωματία. Υπάρχει μια σειρά από εξελίξεις στον ενεργειακό τομέα, οι οποίες βάζουν την Ευρώπη σε πολύ δύσκολη θέση και δημιουργούν μια πολύ σύνθετη εξίσωση, την οποία οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να λύσουν το επόμενο διάστημα. Για να αντιληφθούμε το μέγεθος των ενεργειακών απαιτήσεων της Ευρώπης, μπορεί χαρα-

κτηριστικά να αναφερθεί ότι το 2035, δηλαδή περίπου σε 20 χρόνια από σήμερα, η εξάρτηση της Ευρώπης από εισαγωγές πετρελαίου θα είναι περίπου στο 90%, ενώ από εισαγωγές αερίου περίπου στο 85%. Δηλαδή, το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο που θα καταναλώνει η Ευρώπη σε 20 χρόνια από σήμερα, θα εισάγεται κατά τα 9/10 περίπου στην περίπτωση του πετρελαίου και ένα ποσοστό 85% στην περίπτωση του αερίου, αν δεν αλλάξει κάτι θεαματικά. Επίσης, η Ευρώπη την τελευταία δεκαετία έκανε μία σειρά από αποτυχημένες επιλογές στο κομμάτι της ενέργειας, επενδύοντας σε λάθος χώρες ή σε αντίστοιχες οι οποίες δεν κάλυψαν τις προσδοκίες της. Ήταν γνωστή π.χ. η θέση της ΕΕ από το 2004, για να προχωρήσει η κατασκευή ενός αγωγού με την επωνυμία Nabucco (Ναβουχοδονόσωρας), ο οποίος θα συνέδεε την Κασπία με την ευρωπαϊκή αγορά. Στο υπόψη σχέδιο η Ευρώπη επένδυσε παραπάνω από μία δεκαετία και απέτυχε οικτρά. Μάλιστα, πριν από λίγο καιρό, προς όφελος της χώρας μας, επελέγη αντί της μικρότερης εκδοχής του Nabucco, ο Διαδριατικός αγωγός δηλαδή ο ΤΑΡ, που συμπεριλαμβάνει και τη χώρα μας. Όσον αφορά την ονομαζόμενη ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από την Ρωσία, αναγνωρίζουμε ότι αυτή οδηγεί στην έννοια της αλληλεξάρτησης, και μόνο σ’ αυτή. Η υιοθετηθείσα δηλαδή ορολογία της ενεργειακής εξάρτησης, είναι λάθος και ως πραγματικότητα, κατά βάση για ένα κύριο λόγο. Η αλήθεια είναι, ότι αγοράζουμε από τη Ρωσία σε πανευρωπαϊκό επίπεδο κατά μέσο όρο, ένα ποσοστό της τάξεως του 35% της απαιτούμενης ενέργειας από φυσικό αέριο. Ταυτόχρονα όμως η οικονομία της Ρωσίας, αλλά και η αύξηση του ΑΕΠ της υπόψη χώρας, εξαρτάται σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό, από τις εξαγωγές σε υδρογονάνθρακες. Ήτοι, φυσικό αέριο και πετρέλαιο, πωλείται σε μεγάλες ποσότητες στις χώρες της ΕΕ που είναι και καλοπληρωτές, εν αντιθέσει με άλλα κράτη, όπως πχ η Ουκρανία, η οποία διεκδικεί και επιδοτούμενες τιμές χωρίς να έχει και τη δυνατότητα άμεσης αποπληρωμής.. Συνεπώς δεν υπάρχει σχέση εξάρτησης, όπως ορισμένοι επιχειρούν ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

61 να το παρουσιάσουν, αλλά αλληλεξάρτησης μεταξύ ευρωπαϊκής αγοράς και Ρωσίας, που είναι ασφαλώς ο βασικότερος ενεργειακός προμηθευτής της Γηραιάς Ηπείρου.

δώ έγκειται και η αστοχία των όσων επενδύθηκαν σε χώρες που δεν μπορούσαν να αντικαταστήσουν ή να υποκαταστήσουν τη Ρωσία, πράγμα το οποίο πληρώσαμε. Ταυτόχρονα δεν διεκδικήσαμε την ταχύτερη επάνοδο του Ιράν, στην διεθνή αγορά ενέργειας. Αφήσαμε δηλαδή το Ιράν να βρίσκεται σε κατάσταση διεθνούς απομόνωσης, γνωρίζοντας σαφώς ότι είναι η μόνη χώρα που αντικειμενικά θα μπορούσε να ανταγωνιστεί τη Ρωσία ως προς τις εξαγωγές υδρογονανθράκων στην ευρωπαϊκή αγορά. Στην άλλη πλευρά, η Αν. Μεσόγειος έχει μία ιδιαίτερη χρησιμότητα και διαβλέπουμε ότι υπάρχει μια σοβαρή προοπτική για την ΕΕ από δύο δικά της κράτη μέλη, ήτοι την Κύπρο και τήν Ελλάδα, τα οποία μπορούν να συνεισφέρουν στην ενεργειακή ασφάλεια και τροφοδοσία ολόκληρης της Ευρώπης. Παράλληλα, είναι γεγονός ότι υπάρχει και η δυνατότητα ευρύτερων συμπράξεων στην περιοχή, όπως είναι το Ισραήλ και ο Λίβανος, σε συνδυασμό με άσκηση προσχεδιασμένης ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής, η οποία δύναται να εξασφαλίσει περαιτέρω την ενεργειακή ασφάλεια στην Ευρώπη αλλά και στην ευρωπαϊκή πολιτική καλής γειτονίας, σε μια σειρά κρατών της Β. Αφρικής, παρά το ότι σε ορισμένα εξ αυτών (π.χ. Λιβύη), επικρατεί μια κατάσταση χάους. Εδώ, ασφαλώς δημιουργείται το ερώτημα για το πως η Τουρκία εμπλέκεται στις ενεργειακές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στην Αν. Μεσόγειο. Θα πρέπει να σημειώσουμε επίσης, ότι οι εξελίξεις στο Κυπριακό, οι οποίες μπορεί και να είναι ραγδαίες, σχετίζονται και με το κομμάτι ενεργειακής ασφάλειας, αλλά και του ενδεχομένου ότι η Τουρκία δύναται να αποτελέσει τον διαμετακομιστή αερίου της Αν. Μεσογείου. Η λύση αυτή θεωρώ ότι είναι μία λάθος επιλογή για την Ευρώπη, αφού στην συγκεκριΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Η επιλεγείσα όδευση των υπό μελέτη ή κατασκευή αγωγών Nabuco και TAP

μένη περίπτωση η Τουρκία μετεξελίσσεται σε μια δεύτερη Ουκρανία του νότου. Ο λόγος ασφαλώς έγκειται στο γεγονός, ότι όλα τα σχέδια που παρακάμπτουν τη Ρωσία και μεταφέρουν αέριο μέσω του νότιου ευρωπαϊκού διαδρόμου στην Ευρώπη, διέρχονται από την τουρκική επικράτεια, ενώ δεν έχει κανέναν λόγο η Ε.Ε να δώσει στην Τουρκία έναν μοχλό επιπλέον πίεσης έναντι αυτής, από τη στιγμή που όπως γνωρίζουμε η Άγκυρα δεν είναι προσανατολισμένη στις ευρωπαϊκές ανάγκες. Παρόλα αυτά, οι εξελίξεις στο Κυπριακό είναι άμεσα συνδεδεμένες και συναρτώμενες με το κομμάτι ενέργεια, αλλά και με το που θα εξαχθεί τελικά η ενέργεια της Αν. Μεσογείου, για την οποία θα επιχειρήσω μια όχι ιδιαίτερα αισιόδοξη εκτίμηση. Φρονώ δηλαδή, ότι όσοι επιχειρούν να καλλιεργήσουν προσδοκίες, αγνοούν ότι η ελληνική κοινωνία αυτή τη στιγμή είναι δοκιμαζόμενη, άρα είναι ευεπίφορη στο να ακούσει καλά νέα και προσδοκίες, οι οποίες μπορούν να μας βγάλουν νωρίτερα από την κρίση. Την συγκεκριμένη χρονική περίοδο, η Ανατολική Μεσόγειος – αφήνοντας έξω τη χώρα μας- έχει παραγωγικές δυνατότητες υδρογονανθράκων που είναι συντριπτικά μικρότερες από μία σειρά κρατών ή περιοχών, όπως η Ρωσία, το Ιράν και γενικώτερα η περιοχή της Κασπίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε, για να έχουμε μια τάξη μεγέθους, ότι η Ρωσία παράγει ετησίως 640 δις κυβικά μέτρα αερίου, ενώ το Αζερμπαϊτζάν 20 δις κ.μ. Το γεγονός αυτό αναφέρεται γιατί η Ευρώπη επένδυσε πολλά στο Αζερμπαϊτζάν, ενώ παρά το ότι αυτή τη στιγμή υπάρχουν ανακαλύψεις εν εξελίξει, η Ανατολική Μεσόγειος προσδοκούμε ότι θα μπορούσε να καλύψει μόλις 1,5 μάξιμουμ 2 χρόνια της ευρωπαϊκής κατανά-

λωσης. Η Ευρώπη καταναλώνει περίπου 550 δις κυβικά μέτρα φυσικού αερίου ετησίως και αυτή τη στιγμή οι δυνατότητες της Αν. Μεσογείου είναι περίπου στο 1 τρις, άρα 2 χρόνια ευρωπαϊκής κατανάλωσης.

σον αφορά τη χώρα μας, δεν έχουμε αυτή τη στιγμή, παρά μόνο αποχρώσες ενδείξεις, για το ότι στο υπέδαφος της βρίσκεται ένας ενεργειακός πλούτος που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί. Δεν γνωρίζουμε το μέγεθος, δεν ξέρουμε τις δυνατότητες άντλησης, ενώ επίσης δεν γνωρίζουμε όταν εμείς θα είμαστε σε θέση να εξάγουμε αυτόν τον πλούτο, ποια θα είναι η επιθυμία της αγοράς. Πρέπει να επιταχύνουμε τις εξελίξεις, αυτό είναι αδιαμφισβήτητο, αλλά, θερμή παράκληση, να κλείνετε τα αυτιά σας όταν ακούτε για 500-600 δις ευρώ ενεργειακό πλούτο στο υπέδαφος της χώρας. Κρατήστε πάρα πολύ μικρό καλάθι έναντι αυτής της προοπτικής, γιατί όποιοι τα λένε αυτά δεν έχουν επαρκή στοιχεία για να τα υποστηρίξουν. Μακάρι να έχουν δίκαιο, αλλά εμείς πρέπει να είμαστε πάρα πολύ προσεκτικοί στο τι ακούμε, στο τι παρακολουθούμε ως ακροατές, ως τηλεθεατές, αυτών των οποίων θέλουν να καλλιεργήσουν προσδοκίες. Κλείνοντας, θεωρώ ότι υπάρχουν προοπτικές για τη χώρα μας, για να επιτελέσει έναν ρόλο σε αυτό που λέμε ασφάλεια τροφοδοσίας της Ευρώπης, τόσο ως δυνητικός προμηθευτής, όσο κυριότερα, αυτή τη στιγμή και σε πρώτη φάση, ως διαμετακομιστής. Υπάρχουν οι δυσκολίες, υπάρχουν προκλήσεις, αλλά εδώ είμαστε για να μπορέσουμε να τις αντιμετωπίσουμε με επάρκεια και αποτελεσματικότητα.

ΠOΛITIKO & ΣTPATHΓIKO Π E P I Σ K O Π I O

Ψυχογράφημα της ιδεολογίας του συντηρητισμού στην Τουρκία Υπό κ. Χρήστου Μηνάγια, Ταξίαρχου ε.α., γεωστρατηγικού αναλυτή και συγγραφέα

ετά το 1922, η Τουρκία βιώνει μια σοβαρή ιδεολογική σύγκρουση, η οποία αφενός συνεχίζεται μέχρι σήμερα, αφετέρου είχε σαν συνέπεια την κόπωση της τουρκικής κοινωνίας και τη δημιουργία αντιδράσεων με πολωτικά χαρακτηριστικά. Σημειωτέον ότι, η πόλωση αποτελεί ένα δομικό πρόβλημα στην τουρκική πολιτική ζωή και πηγάζει από τη μορφή και την οργάνωση του πολιτικού συστήματος της χώρας. Τις δεκαετίες που μεσολάβησαν δεν συγκρούσθηκαν απλώς δύο αντιμαχόμενες πλευρές αλλά δύο τρόποι ζωής με δύο διαφορετικές ιδεολογίες που δίδουν την εντύπωση ότι η Τουρκία έχει διαχωριστεί στα δύο. Η ρεπουμπλικανική, επιστημονική και κοσμική σκέψη από τη μια πλευρά και η θρησκευτική ισλαμική σουνιτική ταυτότητα από την άλλη. Ωστόσο, οι ενδογενείς αδυναμίες των φιλελεύθερων και αριστερών τάσεων, είχαν σαν αποτέλεσμα η ιδεολογία του εθνικισμού αφενός να υιοθετηθεί από όλους τους πολιτικούς και θρησκευτικούς φορείς-οργανώσεις, αφετέρου να εδραιωθεί θεσμικά σε όλες τις βαθμίδες του τουρκικού κρατικού μηχανισμού. Ο όρος πολιτικό Ισλάμ έχει την έννοια της μετατροπής του Ισλάμ σε μια πολιτική κίνηση, η οποία εκ πρώτης όψεως υποστηρίζει την αναγκαιότητα επιστροφής στα ισλαμικά ιδεώδη και αντιτίθεται στην υιοθέτηση καινούργιων ιδεών και νέας συμπεριφοράς σε διάφορους τομείς της καθημερινότητας. Ταυτόχρονα, αυτό αποτελεί και μια εκσυγχρονιστική κίνηση με πολιτιστική διάσταση, αποτέλεσμα της σύγχρονης κοινωνίας και της αυξανόμενης αστικοποίησής της. Πρόκειται δηλαδή για μια κινητοποίηση προκειμένου η ισλαμική σκέψη να αποκτήσει μια νομοθετημένη κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική ηγεμονία. Κατά βάση, η κύρια πηγή οπαδών και μελών του πολιτικού Ισλάμ είναι οι

μεσαίες τάξεις των αστικών κέντρων με χαμηλό βιοτικό επίπεδο και άτομα που έχουν βιώσει τον δυτικό τρόπο ζωής. Εν τω μεταξύ, μπορεί το πολιτικό Ισλάμ να χρησιμοποιείται από τις αστικές και μικροαστικές τάξεις ως μέσο αντίδρασης, ωστόσο αυτή η ενέργεια δεν το κατατάσσει στην κατηγορία των εργατικών κινημάτων, όπου ο συνδικαλισμός και ο τρόπος εκλογής των οργάνων του θεωρούνται δεδομένα. Άλλωστε, από πολιτικής και κοινωνιολογικής πλευράς το πολιτικό Ισλάμ εναντιώνεται σε κάθε έννοια δημοκρατίας (ελευθερία συνείδησης, θρησκείας και σκέψης, ελευθερία έκφρασης, δικαιώματα γυναικών, δικαιώματα μειονοτήτων κ.λπ.) με αποτέλεσμα να ενδυναμώνεται η

ισχύς των αυταρχικών καθεστώτων στις συγκεκριμένες χώρες.

πολιτικοποίηση του Ισλάμ στην Τουρκία άρχισε μετά το 1946. Σχεδόν όλα τα κόμματα ανέπτυξαν στενές σχέσεις με τις θρησκευτικές αδελφότητες, όμως αυτό δεν είχε να κάνει με την επιστροφή στον ισλαμικό θρησκευτικό κώδικα διαβίωσης, δηλαδή το νόμο της σαρίας, αλλά στο να κερδίσουν τη ψήφο των μελών των εν λόγω αδελφοτήτων. Επίσης, το πολιτικό Ισλάμ χρησιμοποιήθηκε ως μια παρεμβαλλόμενη ζώνη, «buffer zone»1, μεταξύ της ιδεολογίας της δεξιάς και των αριστεριστών, ενώ η ταχεία εξάπλωση του ισλαμικού ρεύματος αντιμετωπίζεται ως ένας παράγοντας ενδυνάμωσης της πολιτιστικής και κοινωνικής ισχύος της χώρας. Περαιτέρω θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι, ο κεμαλισμός και το πολιτικό Ισλάμ αποτελούν τις δύο όψεις ενός νομίσματος διότι όσο ανάγκη έχει ο κεμαλισμός το πολιτικό Ισλάμ την ίδια ανάγκη έχει και το πολιτικό Ισλάμ από τον κεμαλισμό. Για το λόγο αυτό, η διαμάχη του στρατιωτικού κατεστημένου με το καθεστώς Erdoğan θα πρέπει να εκληφθεί αποκλειστικά και μόνο ως ένας «ασύμμετρος πόλεμος» για το ποιος θα κατέχει την εξουσία της χώρας. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

63 Όμως, στη δύσκολη εσωτερικά ισορροπία μεταξύ Erdoğan και κεμαλιστών, η πολιτική φιλοσοφία του Τούρκου πρωθυπουργού, δηλαδή η χειραγώγηση της κοινωνίας μέσω του Ισλάμ, προσέκρουσε σε ύφαλο διότι: α. Είχε πολωτικά χαρακτηριστικά. β. Περιορίσθηκε αποκλειστικά στις απαιτήσεις των ψηφοφόρων του. γ. Δεν έδωσε καμία σημασία ούτε εκτίμηση στους αντιπάλους του. Και τέλος, έδωσε την εντύπωση ότι δεν επιθυμεί να μεταμορφώσει το κράτος αλλά να το ιδιοποιηθεί. Ταυτόχρονα, αυτός κατηγορούσε τους αντιπάλους του για ανυποληψία, δικτατορική νοοτροπία και υποκίνηση από ξένα κέντρα ισχύος, καταστέλλοντας κάθε αντίδραση τους με απειλές, συκοφαντίες, εκβιασμούς και κάθε είδος δικαστικών και κατασταλτικών μέτρων. Ειδικότερα δε, μετά την εμφάνιση του φαινομένου Gezi, διότι περί φαινομένου πρόκειται (σ.σ. αναταραχές στην πλατεία Taksim της Κωνσταντινούπολης), το κυριότερο πρόβλημα του κυβερνόντος κόμματος δεν ήταν πλέον η διεύρυνση του δημοκρατικού επιπέδου της χώρας, αλλά η εξασφάλιση της παραμονής του στην εξουσία.

εκσυγχρονισμός του Ισλάμ πρωτοστατεί διαχρονικά στην πολιτική σκηνή της Τουρκίας, έχοντας πάντα δύο συνισταμένες: η μια είναι η προσωπική ζωή και η προσαρμογή των θρησκευτικών συναισθημάτων της κοινωνίας στις νέες συνήθειες και απαιτήσεις που επέβαλαν η αστικοποίηση, η οικονομική ανάπτυξη, η συμμετοχή των γυναικών σε πολιτικούς φορείς και οργανώσεις κ.λπ. Και η άλλη συνισταμένη αφορά στις θεολογικές επιστήμες, τα ιερατικά σχολεία, τους θρησκευτικούς λειτουργούς και τις πολιτικές δυναμικές, που δημιουργούν τα μυστικιστικά τάγματα του Ισλάμ που υπάρχουν στη χώρα. Παράλληλα, η παρεμβατικότητα του κρατικού μηχανισμού στις θρησκευτικές υποθέσεις είναι περισσότερο από εμφανής ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Διαδηλώσεις στην Κωνσταντινούπολη.

διότι μέσω των ελεγκτικών του μηχανισμών επιδιώκει την απομόνωση της τουρκικής κοινωνίας, με θεμιτά και αθέμιτα μέσα, από κάθε εστία του φανατικού, εξτρεμιστικού και ριζοσπαστικού Ισλάμ. Ο τρόπος σκέψης του τουρκικού λαού εστιάζεται στη θρησκεία, την ιστορία και τον εθνικισμό. Συνεπώς, όποιος πολιτικός φορέας μπορέσει να αγγίξει τη σκέψη της εκλογικής βάσης με τις προαναφερθείσες λέξεις είναι βέβαιο ότι θα κερδίσει και την ψήφο της. Συνήθως στην Τουρκία, ο ισλαμισμός συμβαδίζει με τον εθνικισμό με αποτέλεσμα αυτό να επιδρά σημαντικά στη διαμόρφωση του συστήματος αξιών της τουρκικής κοινωνίας. Μάλιστα, άλλοτε ο εθνικισμός είχε πρωταγωνιστικό ρόλο επικουρούμενος από τον ισλαμισμό, άλλοτε πρωταγωνιστούσε ο ισλαμισμός με τη στήριξη του εθνικισμού και σε μερικές περιόδους ενεργούσαν και οι δύο ισότιμα. Οι όροι οθωμανισμός, ισλαμισμός και παντουρκισμός (Türkçülük)2 αποτέλεσαν τις κύριες αιτίες ώστε η τουρκική κοινωνία να ενστερνισθεί την ιδέα του συντηρητισμού που είχε σημαντική επίδραση στην κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική ζωή της χώρας διαχρονικά και θεωρείται ως ένα νέο μόρφωμα ή μια νέα κίνηση με θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Αρχικά, ο συντηρητισμός διείσδυσε στην πολιτική ζωή προβάλλοντας έναν πολιτιστικό χαρακτήρα, ο οποίος στη συνέχεια ενεργοποίησε τα θρησκευτικά και εθνικιστικά αντανακλαστικά της τουρκικής κοινωνίας. Τούτο έχει δύο αιτίες: πρώτον, η βασική πηγή τροφοδότησης του συντηρη-

τισμού είναι ο τουρκικός εθνικισμός διότι η έννοια των λέξεων έθνος και πατρίδα είναι άμεσα συνυφασμένα με τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της τουρκικής κοινωνίας. Μάλιστα, οι ιδεολογίες του εθνικισμού και του συντηρητισμού έχουν ως κοινή συνισταμένη τον αντικομουνισμό. Η δεύτερη αιτία αφορά στο Ισλάμ που θεωρείται ως το βασικότερο στοιχείο του τουρκικού εθνικού πολιτισμού-κουλτούρας και επηρεάζει τόσο την οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική κατάσταση, όσο την οικογενειακή ζωή και την ατομικότητα. Συνακόλουθα δε, αυτό που εγείρει τον πλέον έντονο προβληματισμό είναι ότι στην Τουρκία είναι πολύ δύσκολο να συγκεκριμενοποιηθεί μια οριοθέτηση μεταξύ εθνικισμού και ισλαμισμού δεδομένου ότι και οι δύο συντηρούνται και ασπάζονται τους ίδιους πολιτιστικούς κώδικες.

μως τι σημαίνουν όλα αυτά; Ο συντηρητισμός είναι ιδεολογία ή τρόπος ζωής; Πως αντιλαμβάνεται η τουρκική κοινωνία την έννοια του συντηρητισμού; Ο συντηρητισμός για τους Τούρκους είναι μια ιδεολογία που αναφέρεται στη συνέχιση του δυτικού τρόπου ζωής διαφυλάττοντας παράλληλα τις εθνικές και ηθικές αξίες, καθώς επίσης τα έθιμα και τις παραδόσεις. Αν κάτι χαρακτηρίζει τη σημασία του, αυτό είναι ο ρυθμιστικός ρόλος που έχει στη διαμόρφωση του πολιτικού χάρτη της χώρας διαχρονικά και η αντίθεση του σε κάθε έννοια ολοκληρωτισμού, αυταρχικότητας και ριζοσπαστισμού. Τούτο οφείλεται στα δομικά του στοιχεία, που τον κάνουν να εμφανίζεται με πέντε δι-

64 αφορετικά πρόσωπα: α. Τον πολιτιστικό συντηρητισμό, ο οποίος προασπίζει και διαφυλάττει τις ηθικές αξίες και τις παραδόσεις, δεδομένου ότι δεν νοείται η ύπαρξη κάποιου έθνους χωρίς παραδόσεις. Άλλωστε, η ίδρυση ενός κράτους είναι εύκολο, η οικοδόμηση ενός έθνους είναι δύσκολο, όμως η δημιουργία παραδόσεων είναι αδύνατο. Για το λόγο αυτό, ο συντηρητισμός με το πολιτιστικό του πρόσωπο επιδιώκει να συμπληρώσει το βαθύ κενό που υπάρχει μεταξύ του τουρκικού λαού και των ανθρώπων του πνεύματος σε ότι αφορά στη γλώσσα, την ηθική και την κοινωνικότητα. Στην επιδίωξη αυτή, σημαντικός είναι ο ρόλος της οικογένειας και της εκπαίδευσης. Της οικογένειας, διότι αποτελεί τη βασική δομή του τουρκικού έθνους και την πρωταρχική εγγύηση για την κοινωνική ασφάλεια και τη διαφύλαξη των ηθικών αξιών. Και της εκπαίδευσης, διότι αυτή συμβάλλει αποφασιστικά στη διάδοση του συντηρητισμού στη νεολαία. β. Τον ισλαμικό συντηρητισμό που συνδέει τους εθνικιστές με τους συντηρητικούς διότι αφενός το Ισλάμ αποτελεί τη θεμελιώδη βάση της τουρκικής κοινωνίας, αφετέρου η ισλαμική ταυτότητα έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας. γ. Τον εθνικιστικό συντηρητισμό που εστιάζεται στο πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο. Υπόψη ότι, ο εθνικιστικός συντηρητισμός εμπεριέχει και τον αυταρχισμό που είναι ένα δομικό συστατικό του τουρκικού DNA και θα ήταν αδύνατο να μην επηρεασθεί από αυτόν. δ. Το φιλελεύθερο συντηρητισμό που αναφέρεται στην περίοδο μετά την εφαρμογή του πολυκομματικού συστήματος στην Τουρκία και έχει σχέση με έναν ήπιο εθνικισμό, ο οποίος εξασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ του έθνους, της θρησκείας και του κοσμικισμού. Στο πλαίσιο αυτό, η θρησκεία αναλαμβάνει τη γαλούχηση μιας θεοσεβούμενης και ακηλίδωτης κοινωνίας εντός ενός μετριοπαθούς πλαισίου, ενώ ο κοσμικισμός αποτελεί έναν κοινωνικό θεσμό και μια κοινωνική πραγματικότητα που έχει λάβει τη μορφή ενός μη διαπραγματεύσι-

μου κοινωνικού πεπρωμένου. Επομένως προκύπτει το συμπέρασμα ότι, μια ενδεχόμενη μετατροπή της Τουρκικής Δημοκρατίας σε ένα ολοκληρωτικό θρησκευτικό καθεστώς δεν στηρίζεται σε καμία λογική βάση. ε. Το μεταρρυθμιστικό συντηρητισμό, ο οποίος εν γένει υποστηρίζει τις αλλαγές και τις μεταρρυθμίσεις. Ωστόσο, αυτές θα πρέπει να είναι σύμφωνες με τις πολιτικές, πολιτιστικές και ιστορικές παραδόσεις, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μεγάλη σημασία που δίδεται στα σύμβολα, όπως η Άγκυρα, η Κωνσταντινούπολη με την πλατεία Taksim και το γραφείο του πρωθυπουργού Tayyip Erdoğan στο ανάκτορο Dolmabahçe3 κ.λπ.

ν κρίνουμε από τις έως τώρα συμπεριφορές της Τουρκίας, διαπιστώνουμε ότι αυτή είναι μια περίπλοκη χώρα, είναι μια χώρα που μεταμορφώνεται συνεχώς και η κοινωνία της μεταβάλλεται με ταχείς ρυθμούς. Άλλωστε, τα τελευταία χρόνια αποκαλύπτονται τα στοιχεία μιας αρχόμενης εσωτερικής ρήξης στην τουρκική κοινωνία η οποία αναζητά μια νέα ταυτότητα και ιδεολογικό προσανατολισμό που θα παραπέμπουν σε φιλελεύθερες αξίες και αρχές, χωρίς όμως να παρεκκλίνουν από τις αντιλήψεις περί τουρκισμού και εθνικισμού. Μάλιστα, η ρήξη αυτή πιθανόν να ξεπεράσει τις στενά πολιτικές εξελίξεις και να κλιμακωθεί ακόμη περισσότερο αφού η ηγετική ομάδα του κόμματος ΑΚΡ όχι μόνο αποφεύγει να χαράξει μια διορθωτική πορεία στην αυταρχική συμπεριφορά της, αλλά απεναντίας δρομολογεί στρατηγικές δημιουργίας μιας μονοτυπικής κοινωνίας και θρησκευόμενων γενεών. Ενισχυτικό της εκτίμησης αυτής είναι η εμφάνιση ενός νέου ρεύματος διανοουμένων που ασπάζονται τον μουσουλμανικό φιλελευθερισμό και άρχισαν να έχουν ιδιαίτερη απήχηση στην τουρκική κοινωνία ακόμη και στο εσωτερικό του κόμματος του Erdoğan. Σημειωτέον ότι, ο βασικός στόχος των διανοουμένων αυτών είναι

να διατηρηθούν οι θρησκευτικές αξίες ως έχουν διότι θεωρούν ότι η επιμονή του Τούρκου πρωθυπουργού στην αυταρχική αντίληψη περί θρησκείας και θρησκευόμενων γενεών μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος θα επιφέρει ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα και συγκεκριμένα τη δημιουργία γενεών που θα αντιμάχονται τη θρησκεία.

υνεπώς, καθίσταται σαφές ότι ο συντηρητισμός διαμορφώνει διαχρονικά τον πολιτικό χάρτη της Τουρκίας προβάλλοντας πάντα το πολιτιστικό, ισλαμικό, εθνικιστικό, φιλελεύθερο και μεταρρυθμιστικό πρόσωπο του. Ο ρυθμιστικός του ρόλος είναι κοινά αποδεκτός από το μεγαλύτερο μέρος της τουρκικής κοινωνίας και υπερβαίνει τα πολιτικά κόμματα. Για το λόγο αυτό, όσοι επιχείρησαν στο παρελθόν να τον αμφισβητήσουν, εξ ολοκλήρου ή μερικώς, υπέστησαν πάντα τις ίδιες συνέπειες: είτε απομακρύνθηκαν από την πολιτική σκηνή, είτε φυλακίσθηκαν.

Σημειώσεις: 1 Πρόκειται για μια περιοχή που ευρίσκεται ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες περιοχές (συχνά αλλά όχι απαραίτητα σε χώρες) είτε για να τις διαχωρίσει είτε για να τις συνδέσει. Οι buffer zones κατά βάσει εξυπηρετούν πολιτικούς σκοπούς και οι συνήθεις τύποι αυτών είναι αποστρατικοποιημένες περιοχές, ζώνες συνόρων και ζώνες περιοριστικών διευκολύνσεων. 2 «Ο παντουρκισμός είναι μια ιδεολογία που αποβλέπει στη δημιουργία ενός ενιαίου και πανίσχυρου κράτους που θα ξεπερνά τα σύνορα της Τουρκικής Δημοκρατίας και θα βυθίζεται στα μουσουλμανικά εδάφη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, συνενώνοντας έτσι όλους τους λαούς που μιλούν τουρκικές γλώσσες», Παντουρκισμός το Δόγμα του Τουρκικού Επεκτατισμού, Jacob M. Landau, 1986, ΔΕΚ/ΓΕΣ 3 http://www.turizm.gov.tr/TR,28915/ dolmabahce-sarayi.html. To Dolmabahçe Sarayı ήταν κατοικία των σουλτάνων και διοικητικό κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από το 1856 μέχρι το 1922, με εξαίρεση την περίοδο 1889-1909 κατά την οποία χρησιμοποιήθηκε το ανάκτορο Yıldız. Από το 1960 λειτουργεί ως μουσείο και βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη, επί της ευρωπαϊκής πλευράς του Βοσπόρου. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Περί Εθνικής «Ευδαιμονίας»: Μια φιλοσοφική προσέγγιση Υπό κ. Παναγιώτη Κ. Δαμάσκου, Δρ. Φιλοσοφίας, Καθηγητού ΣΑΕΑ «Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία» Ανδρέας Κάλβος Εις Σάμον1

ρειάζεται άραγε ένα άρθρο για να υπενθυμίσει ότι είναι αναγκαία η εθνική «ευδαιμονία», τη βίωση, δηλαδή, μιας ηθικής αξίας σε επίπεδο εθνικό. Στο ρητορικό αυτό ερώτημα η απάντηση είναι: ναι. Και αυτό διότι το συγκεκριμένο αίτημα ανιχνεύεται στην καθημερινή πρακτική, αλλά και επειδή είναι αλήθεια ότι στην ελληνική πραγματικότητα, η έννοια του έθνους έχει υποστεί μία κακοποίηση με την κάθε είδους «εθνικοφροσύνη», τις «εθνικές κυβερνήσεις» και την εθνοκαπηλεία2. Η Ελλάδα είναι η πατρίδα μας, είναι δηλαδή η χώρα των πατέρων μας3, γι’ αυτό μπορεί να ονομαστεί και μητρίδα, ως χώρα των μητέρων μας. Σταδιακά, στην έννοια της πατρίδας – γης περιελήφθησαν και οι κοινοί αγώνες κατά των 1 Μερακλής, Μ.Γ., Ανδρέα Κάλβου, Ωδαί (120) εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα (χ.χ.) σ. 173 2 Θεοχάρης Κεσσίδης «Σχετικά με το πρόβλημα του ορισμού του ΄΄έθνους΄΄» Περ. Νέοι Καιροί, Αθήνα, (1989) τεύχος 6, σσ. 34 -38. 3 Η λέξη πατρίς στον Όμηρο είναι επίθετο και προσδιορίζει την λέξη γαῖα, Βλ. Ὅμηρος, Ἰλιάδα, Β, 173: Oὕτω δή οἶκον δέ φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν. Αλλά και στον Αισχύλο έχει αυτήν τη σημασία Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας 585 πατρίς τε γαῖα σῆς ὑπὸ σπουδῆς δορὶ ( Όταν τη γη των πατέρων σου από το στόμα περάσεις μαχαίρας). ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

κατακτητών, οι κοινές προσπάθειες για τη γενική πρόοδο και οι εθνικές παραδόσεις. Σ’ όλα αυτά, συνδέθηκαν και οι κοινές θελήσεις για το παρόν και το μέλλον, οι κοινοί φόβοι και οι ελπίδες, με αποτέλεσμα πατρίδα να θεωρείται και ο τόπος όπου γεννηθήκαμε και ο βαθύς συναισθηματικός δεσμός που συνδέει όλους όσους έχουν συνείδηση κοινής καταγωγής, κοινών επιτευγμάτων, κοινών παθημάτων, κοινών προσπαθειών στο παρόν και κοινών ελπίδων4. Ο πατριωτισμός είναι ένα συναίσθημα, μία ψυχολογική προσήλωση κάποιου στην πραγματικότητα η οποία απορρέει από την ύπαρξη της πατρίδας. Ο πατριωτισμός προσφέρει τη συναισθηματική βάση για να αναπτυχθεί η πίστη ότι το έθνος είναι, κατά κάποιον τρόπο, η κεντρική αρχή πολιτικής οργάνωσης και κατ΄ επέκταση ο πατριωτισμός μπορεί να καταστεί το εφαλτήριο για την ανάπτυξη εθνισμού5, της αγάπης προς το έθνος. 4 Παναγιώτης Κ. Δαμάσκος (Κοινωνική και Πολιτική Φιλοσοφία, εκδ. Συμμετρία, Αθήνα 2009) σσ. 278 -9 5 Αλέξανδρος Δελμούζου, Μελέτες και Πάρεργα, τ. 2ος Αθήνα, 1942 σελ. 33. Γίνεται διάκριση των εννοιών εθνικισμός – εθνισμός. Ο εθνικισμός τονίζει την ιδιαίτερη αξία του έθνους και την ανάγει σε ύψιστη και έσχατη αξία, αντί να επιδιώκεται την συμπλήρωση και τον εμπλουτισμό του εθνικού πολιτισμού καταπολεμά και απορρίπτει κάθε ξένη επίδραση. Στην εθνικιστική προσπάθεια δυσφημίζονται και υποτιμούνται ξένες πολιτιστικές αξίες ως μη οργανικές, το κράτος μεταβάλλεται σε απόλυτο κυρίαρχο της εθνικής αγωγής και πειθαναγκάζει προς την εφαρμογή της «ορθής» αγωγής. Βλέπε άρθρο του F. Pöggeler «Έθνος, Εθνική Αγωγή» στην Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, έκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1967 τ. 2ο;, σσ. 306 -7.

Αυτό σημαίνει ότι είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς μια ομάδα να απαιτεί πολιτική ανεξαρτησία χωρίς να έχει, έστω και σε μικρό βαθμό, πατριωτική αφοσίωση ή εθνική συνείδηση. Και σε τι συνίσταται η εθνική συνείδηση; Την απάντηση μας την δίνει τον 5ο π.Χ. αιώνα ο Ηρόδοτος το 444 π.Χ. Αφηγείται την απάντηση που έδωσαν οι Αθηναίοι κάποια στιγμή, όταν οι Λακεδαιμόνιοι ανησύχησαν, μήπως μέσα στον κίνδυνο και την αγωνία έναντι πολυάριθμου εχθρικού στρατού φανούν οι Αθηναίοι υποχωρητικοί. Και είπαν πως τίποτε δεν υπάρχει που να τους κάνει να υποχωρήσουν. Ακόμα κι αν το ήθελαν, πολλά είναι αυτά που τους εμποδίζουν και ανάμεσα σ’ αυτά «τό ἕλληνικόν, ἐόν ὁμαιμόν τε καί ὁμόγλωσσον, καί θεῶν ἱδρύματά τε κοινά καί θυσίαι ἠθεά τε ὁμότροπα, των (των οποίων) προδότας γενέσθαι Άθηναίους οὐκ ἄν εὖ ἕχοι» (=η ελληνικότητά τους, που σημαίνει ότι είναι από το ίδιο αίμα κι έχουν την ίδια γλώσσα∙ επίσης, τα κοινά ιερά των θεών τους και οι συναφείς θυσίες και τα ομότροπα ήθη τους, στοιχεία που οι Αθηναίοι δε θα ένιωθαν καλά να τα προδώσουν)6. Έθνος είναι η πνευματική κοινότητα της οποίας τα μέλη έχουν συνείδηση ενός κοινού πολιτισμού και κοινής καταγωγής, γλώσσας, τέχνης, δικαίου, ηθών, ή κοινή θρησκεία (σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να είναι κοινή και σε άλλες όχι, παράδειγμα η Γερμανία). Αλλά και η κοινή γλώσσα δεν είναι πάντοτε κριτήριο: οι Άγγλοι και οι Αμερικανοί έχουν την ίδια γλώσσα και, εν πολλοίς, την ίδια θρησκεία, την Προτεσταντική, εν τούτοις αποτελούν δύο έθνη. Η ύπαρξη έθνους δεν προϋποθέτει αναγκαίως και την ύπαρξη κράτους˙ στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Ελλάδα δεν αποτελεί κράτος, το ελληνικό έθνος, 6 Ηροδότου, Ιστορίαι, βιβλίο Θ΄, 144.

66 όμως, υπάρχει και δρα. Στα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, η έννοια έθνος έχει πολλές σημασίες, οι οποίες δεν περιέχονται στη σημερινή σημασία του όρου και παραπέμπουν στη συλλογική συνείδηση, στο στοχασμό και τη δράση, στη συνοχή μιας κοινωνίας, ενός πλήθους ατόμων. Στην Ιλιάδα, η λέξη έθνος χρησιμοποιείται με την έννοια: α. της συντροφιάς «ἔθνος ἑταίρων»7,του στρατού γενικά «ἔθνος λαῶν»8, «ἔθνεα πεζῶν»9 και πιθανώς της φυλής «ἔθνος Ἀχαιῶν»10 «Λυκίων μέγα ἔθνος»11. Στον Πίνδαρο, ο όρος απαντά με τις σημασίες του φύλου («ἀνέρων ἔθνος»12, «ἔθνει γυναικῶν»13) Ο Ηρόδοτος δίδει τη σημασία της φυλής ή του γένους («Μηδικόν ἔθνος»14, Στον Πλάτωνα, η έννοια «ἔθνος» έχει τη σημασία της επαγγελματικής ομάδας «δημιουργικόν ἔθνος»15 «ἔθνος κηρυκικόν», ή του γένους – φυλής («τῶν Θετταλῶν … πενεστικόν ἔθνος»16. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο «ἔθνος» για να αναφερθεί στα βαρβαρικά φύλα: «ἔτι δέ έν τοῖς ἔθνεσι πᾶσι…οἷον ἐν Σκύθαις καί Πέρσαις καί Θραξί καί Κελτοῖς»17 Η σημασία του όρου έθνος, χωρίς να αναφέρεται ως λέξη, διευρύνθηκε με την εμφάνιση της Πανελλήνιας ιδέας από τον Γοργία, τον Θουκυδίδη, Ισοκράτη, Δημοσθένη και άλλους πολιτικούς ηγέτες στην αρχαία Ελλάδα, του 4ου κυρίως αιώνα18. Στους Λατίνους συγγραφείς, η αντίστοιχη λέξη nation εμφανίζεται άλλοτε με τη σημασία της γέννησης, της φυλής και της κοινωνικής τάξης. Στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη, ο όρος έθνος χρησιμοποιείται με θρησκευτική σημασία – μ΄ αυτήν διαχωρίζεται η Εβραϊκή κοινότητα από τις άλλες19. Οι Marx (1818 – 1883) και Engels 7 Γ 32, Η 115 8 Ν.495, 9 Λ 724, 10 Π 552,

11 Μ 330. 12 Ολ. 1,66, 13 Πυθ. 4, 252). 14 1,101). 15 Γοργίας 455 b, 16 Νόμοι 776 d). 17 Πολιτικά,1324b 10-13. 18 Claude Mosse, Η Ιστορία των πολιτικών θεωριών στην αρχαία Ελλάδα, έκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, σ. 85-94. 19 Η ιδέα της παγκόσμιας κοινότητας των εθνών και η αναφορά στο έθνος με τη σημερινή σημασία εμφανίζεται τον 18ο αιώνα και συνδέεται με το Διαφωτισμό στην Ευρώπη. Τα έθνη προσδιορίζονται σε μία γεωπολιτική ενότητα με συγκεκριμένο πολιτικό κέντρο, πολιτι-

(1820-1895), δίνουν μια νέα διάσταση στο πρόβλημα του Έθνους και της Εθνικής συνείδησης, αφού το προσεγγίζουν συναρτώντας το με τη θεωρία του κοινωνικού και οικονομικού σχηματισμού, ως μορφή της υπερδομής και εκδήλωση καταναγκασμών20. Κατά την αντίληψή τους, σμό, ενιαία γλώσσα, ήθη, έθιμα και διαφοροποιημένη θρησκευτική συνείδηση. Σταδιακά, διαμορφώνονται οι έννοιες εθνική συνείδηση, εθνική ταυτότητα, εθνική ιδεολογία. Ο G. B. Vico (1668–1744) επισημαίνει την ανάπτυξη όλων των εθνών και την ιδέα των πολιτισμικών κύκλων. Ο Βολταίρος, στα «Δοκίμια για τα ήθη και το πνεύμα των Εθνών» (174054), δικαιώνει την Ιδέα του αστικού έθνους και κράτους, την ελευθερία της αγοράς και την αστική λογική. Σταδιακά, το έθνος αρχίζει να θεωρείται αναγκαία δύναμη, προστατευτικός μηχανισμός, ο οποίος ταυτίζεται με το ισχυρό κέντρο πολιτικής εξουσίας, το Αστικό Κράτος· η επιρροή των θέσεων, που διατυπώνει ο Γερμανός φιλόσοφος Hegel περί της Παγκόσμιας Ιστορίας, η οποία έχει σχέση με τη δικαίωση του αστικού κράτους που ταυτίζεται με το Γερμανικό Έθνος, είναι καθοριστική. Τοιουτοτρόπως, διαμορφώνεται μία θεωρητική κατεύθυνση, που ισχυρίζεται ότι τα διάφορα έθνη δεν συμβάλλουν εξίσου στο να διαμορφωθεί η πορεία της ανθρωπότητας προς την «Αυτοσυνείδηση της Ιδέας» και ότι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας αναδεικνύεται η πάλη των εθνικών κρατών για την παγκόσμια κυριαρχία. Μια άλλη κατεύθυνση, αφετηρία της οποίας είναι η προβληματική που ανέπτυξε ο Αγγλικός διαφωτισμός, θεωρεί το έθνος συλλογικό υποκείμενο, στο οποίο διαμορφώνεται μία κοινότητα συμφερόντων, ως αποτέλεσμα της φυσικής ταυτότητας συμφερόντων και της αμοιβαίας εξισορρόπησης. Η κοινωνική αρμονία είναι η εθνική αρμονία και η σύμπραξη – συνεταιρισμός των άμεσων ατομικών συμφερόντων. Ο Thomas Hobbes και ο John Locke θεώρησαν ότι οι νόμοι της αγοράς μπορούν να λειτουργήσουν ανεμπόδιστα εκεί όπου υπάρχει μια μακρά και βαθιά ριζωμένη εθνική συνείδηση, η οποία οδηγεί στη συμμόρφωση προς ένα απρόσωπο και νοησιαρχικό ηθικό κώδικα «αυτοκυριαρχίας και ελέγχου» Βλ. Κων. Γ. Νιάρχος, Εισαγωγή στην Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία, Αθήναι 20043, σσ. 74-82. 20 Οι Marx και Engels ασχολήθηκαν με το εθνικό ζήτημα στο έργο τους Γερμανική Ιδεολογία το 1847, ελληνική έκδ.Gutenberg, μετ. Κ.Φιλίνη και ο Engels ειδικά στις μελέτες του «Ουγγρική πάλη» και «Γερμανία και Πανσλαβισμός» 1855. Βλ. και C.A.Cohen, Karl Marx’s theory of history, a defence. Princeton University press, 1980. Υφίσταται μία αδυναμία στο να προσδιοριστεί απόλυτα και να δοθεί ένας κοινά αποδεκτός ορισμός της έννοιας έθνος∙ αυτή η αδυναμία οφείλεται και στο γεγονός ότι η δυναμική των συντελεστών μεταβολής της διεθνούς πολιτικής, διαμορφώνεται, πολλές φορές, αγνοώντας τις θεωρητικές αναζητήσεις και τα επιστημονικά

το έθνος κινείται στο πεδίο της αστικής ιδεολογίας και, στο βαθμό που πραγματοποιείται εθνική πάλη, είναι εκδήλωση ταξικής πάλης. Το έθνος αντιμετωπίζεται ως ψευδής – πλαστή συνείδηση, μίγμα μυθοποιήσεων και φανταστικών σχέσεων, στο βαθμό στον οποίο συνδέεται με την ιδεολογία. Και αυτό, διότι το κράτος είναι ένας μηχανισμός ταξικής κυριαρχίας και καταπίεσης, εργαλείο στα χέρια της άρχουσας τάξης, με σκοπό τη διασφάλιση και αναπαραγωγή της κυριαρχίας της, πεδίο ασυμβίβαστων ταξικών αντιθέσεων21. Το κράτος εκφράζει την πολιτική, ενώ το έθνος υποδηλώνει πολιτιστική ενότητα. Η πολιτική ενότητα εξαρτάται από τους δεσμούς, οι οποίοι συνέχουν έναν ολόκληρο πληθυσμό, που μπορεί και να διαφοροποιηθεί οικονομικά, αλλά και πολιτιστικά, διαμένει στην ίδια χώρα, έχει την ίδια κυβέρνηση και απολαμβάνει την κρατική κυριαρχία και ανεξαρτησία. Η πολιτιστική ενότητα εξαρτάται από τους δεσμούς, οι οποίοι υπάρχουν εντός μιας πληθυσμιακής ομάδας. Μια ενωμένη πολιτιστικά ομάδα μπορεί να αποτελεί την ολότητα ή την πλειονότητα του πληθυσμού ενός δεδομένου κράτους ή πορίσματα και ισορροπεί ανατρέποντας συχνά τις βιωμένες εθνικές σταθερές∙ ανατρέπει τις σταθερές της γλώσσας, της αίσθησης της κοινής προέλευσης, της αίσθησης του κοινού παρόντος και επιθυμίας παραγωγής των όρων ενός κοινώς αποδεκτού μέλλοντος οι οποίες παρέχουν στους πληθυσμούς την ιδιάζουσα μυθική, ιστορική και ψυχολογική τους ταυτότητα. Επομένως, η διατύπωση ενός σαφούς προσδιορισμού της έννοιας έθνος, κοινής αποδοχής, καθίσταται αδύνατη· και αυτό, διότι εκλαμβάνεται ως αμφιλεγόμενη η εναλλακτική, κατά περίπτωση, χρήση των φυλετικών, γλωσσικών, ιστορικών, λαογραφικών, πολιτιστικών, πολιτικών και εδαφικών κριτηρίων, από το σύνολο των προσώπων, τα οποία διακρίνονται, αλλά και θέλουν να διακρίνονται, ως σύνολο από άλλα σύνολα, υπερσύνολα και υποσύνολα ανθρώπων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργείται το παράδοξο φαινόμενο: η διεθνής πολιτική να προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τον όρο έθνος, προκειμένου να δημιουργήσει πολιτικές σταθερές στο παγκόσμιο σκηνικό, και, συγχρόνως, η ίδια, συνεχώς, να αμφισβητεί το περιεχόμενο του όρου. Από τη Γαλλική επανάσταση, γενέθλιο γεγονός για πολλούς της σύγχρονης ιδέας περί του έθνους, μέχρι σήμερα, έχουν διατυπωθεί διάφοροι ορισμοί. Αναλυτικά στο Παναγιώτης Κ. Δαμάσκος, Κοινωνική και Πολιτική Φιλοσοφία, ό.π. σσ.279 -287. 21 Γερμανική Ιδεολογία (1847), Ελληνική εκδόσεις Gutenberg, μετ. Κ. Φιλίνη, Αθήνα 1998 σ. 79-81. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

67 να είναι μειονότητα εντός αυτού ή να είναι διεσπαρμένη με πυκνότητα, η οποία ποικίλλει σε περισσότερα από ένα κράτη. Η Ελληνική πατρίδα έχει ιστορία, κοντά, 3.000 χρόνια. Αυτής της Πατρίδας την ελευθερία, την ακεραιότητα και την ανεξαρτησία προασπίστηκε και προασπίζεται ο Ελληνικός Λαός με τόσες θυσίες. Είναι κοινός τόπος η διαπίστωση ότι είμαστε παιδιά ενός ματωμένου λαού. Οι κυριότερες αρετές που επέδειξε ο ελληνικός λαός είναι η φιλοπατρία, η γενναιότητα και η καρτερία. Τις αρετές καλούμαστε να καλλιεργήσουμε και εμείς σε καιρό ειρήνης, ώστε να μπορούμε να τις αξιοποιήσουμε σε καιρό κάθε είδους «πολέμου», όπου πάλι θα κληθούμε να υπηρετήσουμε, για άλλη μια φορά, το ίδιο καθήκον: την προάσπιση της ελληνικής ελευθερίας.

1. Πρώτο στοιχείο της εθνικής ευδαιμονίας είναι ηθική αρετή της Φιλοπατρίας

αι τι είναι φιλοπατρία; Ο απαντητικός λόγος έρχεται από την ομηρική Ιλιάδα. Μόλις ο στρατός ετοιμαζόταν να εξορμήσει στη μάχη, κάτι μαύρα πουλιά, οιωνοί το όνομά τους, φάνηκαν στο ορίζοντα. Θεωρήθηκε αυτό, από πολλούς στρατιώτες, ως κακό σημάδι και προπομπός της ήττας και πρότειναν να υποχωρήσουν στα τείχη και να αναβάλλουν την επίθεση. Τότε ο Όμηρος θέτει στο στόμα του Έκτορα την φράση: εἷς οἰωνός ἄριστος ἀμύνεσθαι περί πάτρης. [Ένα είναι το άριστο σημάδι, ο άριστος προάγγελλος να πολεμά κανείς για την τιμή της πατρίδας.] Όταν ο Δαρείος ο βασιλιάς των Περσών το 491 π. Χ. έστειλε στις ελληνικές πόλεις πρέσβεις να ζητήσουν γῆν καί ὕδωρ, που σήμαινε να παραδοθούν άνευ όρων, οι μεν Αθηναίοι τους έρριξαν στο βάραθρο, οι δε Σπαρτιάτες τους έβαλαν σε πηγάδι λέγοντάς τους να πάρουν από εκεί και γη και ύδωρ. «οἱ μέν Ἀθηναῖοι τούς αἰτέοντας γῆν καί ὔδωρ ἐς τό βάραθρον, οἱ δέ Σπαρτιῆται ἐς φρέαρ ἐμβαλόντες ἐκέλευον γῆν καί ὔδωρ ἐκ τούτων φέρειν παρά βασιλέα»22. Και λίγες μέρες πριν η Κωνσταντινούπολη πέσει στα χέρια του κατακτητή, ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος απαντά με τον χαρακτηριστικό του λόγο στο Μωάμεθ που του ζήτησε να του παραδώσει την Πόλη: «Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοὶ δοῦναι οὐτ’ ἐμὸν ἐστίν, οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ. 22 Ηροδότου Ιστορίαι, βιβλίο Ζ, 133 ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Αλέξανδρος ο Μέγας.

Κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καί, οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν»23. [το να σου παραδώσω την Πόλη δεν είναι δικό μου έργο, ούτε κανενός που κατοικεί σε αυτήν. Έχουμε πάρει την συλλογική απόφαση να πεθάνουμε όλοι υπέρ αυτής και να μην λογαριάσουμε την ζωή μας] Και στα νεότερα χρόνια ο Μακρυγιάννης δίνει το στίγμα της φιλοπατρίας: «τούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί και σοφοί κι αμαθείς και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμεν κι όλοι μαζί και να μην λέγει ούτε ο δυνατός «εγώ», ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς «εγώ»; Όταν αγωνιστεί μόνος του και φκιάσει ή χαλάσει, να λέγει εγώ• όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε «εμείς». Είμαστε εις το «εμείς» και όχι εις το «εγώ». Και εις το εξής να μάθομεν γνώση, αν θέλομεν να φκιάσομεν χωριόν, να ζήσομεν όλοι μαζί. Έγραψα γυμνή την αλήθεια, να ιδούνε όλοι οι Έλληνες ν’ αγωνίζονται δια την πατρίδα τους, δια την θρησκεία τους, να ιδούνε και τα παιδιά μου και να λένε: «Έχομεν αγώνες πατρικούς, έχομεν θυσίες», αν είναι αγώνες και θυσίες. Και να μπαίνουν σε φιλοτιμίαν και να εργάζονται εις το καλό της πατρίδας τους, της θρησκείας και της κοινωνίας»24. Στον 20ο αιώνα το ΟΧΙ του 1940 σαλπίζει την φιλοπατρία. Το πρόσταγμα, εδώ, το είχε ήδη δώσει ο Αισχύλος το 480 π. Χ. για τους αγωνιστές της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, αγωνιστής ο ίδιος, απέδωσε τον Παιάνα (πολεμιστήριο σάλπισμα) της μάχης / ναυμαχίας: «Παῖδες Ἑλλήνων ἴτε (ορμάτε, προχωρείτε) ἐλευθεροῦτε πατρίδα, ἐλευθεροῦτε δέ παῖδας, γυναῖκας, θεῶν τε πατρώων ἐδη (τους ναούς), θήκας τε προγόνων (τους τάφους των προ23 Γεώργιος Φραντζής, Χρονικόν, (J.Ρ. ΜΙGΝΕ, Patrologia Graeca) 24 Απομνημονεύματα, εκδ. Γαλαξίας 1963, σ. 157

γόνων), νῦν ὑπέρ πάντων ὀ ἀγών»25.

2. Δεύτερο ηθικό στοιχείο της εθνικής ευδαιμονίας είναι ηθική αρετή της γενναιότητας «Ἡ μεγαλοσύνη τῶν ἐθνῶν / Δέν μετριέται μέ τό στρέμμα Μέ τό πύρωμα τῆς καρδιᾶς / μετριέται καί μέ τό αἷμα» Κωστής Παλαμάς Γενναίος είναι εκείνος ο οποίος θυσιάζει το προσωπικό του συμφέρον στο καθήκον. Εκείνος ο οποίος μπορεί και υποφέρει τους κόπους και τις στερήσεις, τις κακουχίες και τις ταλαιπωρίες, τις ψυχικές ταλανίσεις και τις κάθε είδους δοκιμασίες και παρά ταύτα να βαδίζει και να μάχεται. Τι είναι όμως γενναιότητα; Την απάντηση δίνει ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στον λόγο του στην Πνύκα το 1838: «Ὄταν ἀποφασίσαμε νά κάμωμε τήν Ἐπαναστάση, δέν ἐσυλλογισθήκαμε οὔτε πόσοι εἴμεθα οὔτε πῶς δέν ἔχομε ἄρματα οὔτε ὅτι οἰ Τοῦρκοι ἐβαστοῦσαν τά κάστρα καί τάς πόλεις οὔτε κανένας φρόνιμος μᾶς εἶπε «πού πᾶτε ἐδῶ νά πολεμήσετε μέ σιταροκάραβα βατσέλα», ἀλλά «ὡς μία βροχή ἔπεσε εἰς ὅλους μας ἡ ἐπιθυμία τῆς ἐλευθερίας μας, καί ὅλοι, καί ὀ κλῆρος μας καί οἱ προεστοί καί οἱ καπεταναῖοι καί οἱ πεπαιδευμένοι καί οἱ ἔμποροι, μικροί καί μεγάλοι, ὅλοι ἐσυμφωνήσαμε εἰς αὐτό τό σκοπό καί ἐκάμαμε τήν Ἐπαναστάση26». Οι Έλληνες στους αγώνες τους είχαν την α-φοβία ως σημαία στο αλβανικό μέτωπο το 194027 με το εξής νόημα. Σαφέ25 Αισχύλου, Πέρσαι, στ. 402-405. 26 Νεοελληνικά Αναγνώσματα ΣΤ’ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ., Αθήνα, 1972, σ. 15 27 Οδυσσέας Ελύτης Το Άξιον Εστί, εκδ. Ίκαρος

68 στατα και φοβήθηκαν. Εκείνος που δεν φοβάται είναι ή θεός ή θηρίο. Αλλά πρώτα νίκησαν αυτόν τον φόβο μέσα τους επειδή έκριναν ότι ο αγώνας για την ελευθερία της πατρίδας τους ήταν ο ανώτατος σκοπός και κατόπιν προχώρησαν με θέρμη στο μέτωπο και νίκησαν στην συνέχεια τον Ιταλό επιδρομέα και κατέστησαν τοιουτοτρόπως ήρωες. Και εδώ πάλι η παλικαροσύνη έρχεται από τον Θουκυδίδη από τον 5ο π.Χ. αιώνα «Οὕς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καί τό εὔδαιμον τό ἐλεύθερον, τό δ’ ἐλεύθερον τό εὔψυχον κρίναντες, μή περιορᾶσθε τούς πολεμικούς κινδύνους»28 [Στοχαστείτε πως ευτυχία θα πει ελευθερία, ελευθερία θα πει ψυχή δυνατή. Τότε μη δειλιάζετε μπροστά στους κινδύνους του πολέμου.] Ο άνδρας που έχει φρόνημα πονάει περισσότερο για την ταπείνωση που κλείνει το δείλιασμα παρά για τον ίδιο τον θάνατο. Γενναίος ήταν στις μάχες του Τρωικού πολέμου ο Αχιλλέας και ο Αίας. Γενναίος και ο Ιερός Λόχος των Θηβών, ο οποίος ήταν μια από τις κορυφαίες πολεμικές μονάδες που έδρασαν στην Αρχαία Ελλάδα. Τον αποτελούνταν από 150 ζευγάρια νέων Θηβαίων οπλιτών. Για 35 χρόνια έμεινε αήττητος, με ηγέτη τον Πελοπίδα, μέχρι τη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ. όπου καταστράφηκε ολοσχερώς από το Μακεδονικό Ιππικό του Φίλιππου το οποίο διοικούσε ο Μέγας Αλέξανδρος. Γενναίος ήταν ο στρατός των Ελλήνων υπό τον Αλέξανδρο στα Γαυγάμηλα το 331 π.Χ. Γενναία αντιστάθηκαν και οι Έλληνες όταν ο Λεύκιος Μόμμιος (λατινικά: Lucius Mummius) προσάρτησε το 146 π.Χ. στη ρωμαϊκή επικράτεια μεγάλο μέρος των ελληνικών εδαφών με αποτέλεσμα η Ελλάδα να καταστεί ρωμαϊκή επαρχία. Όμως ο ποιητής Οράτιος παραδέχτηκε ότι η Ελλάδα ήταν αυτή που τελικά κατέκτησε την Ρώμη με τα γράμματα και όχι η Ρώμη την Ελλάδα με τα όπλα: Gracia capta ferum, victorem cepit. Γενναία πολέμησε ο Ηράκλειος με τον στρατό του το 641 εναντίον των Περσών, γενναία πολέμησε το 1790 στην ναυμαχία της Άνδρου εναντίον των Τούρκων έστω και αν ηττήθηκε. Ιδιαίτερη εκδήλωση ηρωικού φρονήματος είναι ο Ιερός Λόχος, των νεότερων χρόνων, Αθήνα, 1977, σ. 45, Η Μεγάλη Έξοδος: «.. και νωρίς εβγήκανε καταμπροστά στον ήλιο, με πάνου ως κάτου απλωμέμη την αφοβιά σα σημαία, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια…» 28 Θουκυδίδου Ξυγγραφή Β, 43, 4

το πρώτο ελληνικό σώμα οργανωμένου, τακτικού στρατού με σύγχρονο τυπικό στρατολογίας της εποχής. Αν και αποδεκατίστηκε στις 7 Ιουνίου του 1821 στο Δραγατσάνι, ενέπνευσε με τον ηρωισμό του τους Έλληνες στον αγώνα τους εναντίον του Τούρκου δυνάστη. Γενναίος και Αθανάσιος Διάκος στην Αλαμάνα τον Απρίλιο του 1821 και ο Οδυσσέας Ανδρούτσος στο Χάνι της Γραβιάς τον Μάιο του 1821. Γενναία και ο στρατός μας στο Σαραντάπορο το 1912, αλλά και στην περίοδο της Εθνικής Αντίστασης 1941 -44.

3. Τρίτο ηθικό στοιχείο της εθνικής ευδαιμονίας είναι αρετή της η καρτερίας

ο τι προσέφερε η ηθική αξία της καρτερίας στους ελληνικούς αγώνες, ανά τους αιώνες, και πόσο αυτή χαρακτήριζε τον Έλληνα στρατιώτη φαίνεται και από το γεγονός ότι «Καρτερία» ονομάστηκε το πρώτο ατμοκίνητο πολεμικό πλοίο στην ιστορία μας, το οποίο απέκτησε η ελληνική Πολιτεία και χρησιμοποιήθηκε σε πολεμικές επιχειρήσεις. Ναυπηγήθηκε το 1825, σε αγγλικό ναυπηγείο, για λογαριασμό του ναυτικού των Ελλήνων επαναστατών, κατά την Επανάσταση του 1821. Η Καρτερία ήταν ατμοκίνητη τροχήλατη κανονιοφόρος κινούμενη από δύο μικρές ατμομηχανές. Το πλοίο μπήκε σε επιχειρησιακή ετοιμότητα στην Ελλάδα το 1826. Ήταν το πρώτο, παγκοσμίως, ατμοκίνητο πλοίο με πολεμική δράση. Η Καρτερία γρήγορα κέρδισε τη φήμη επίφοβου πολεμικού πλοίου. Μεταξύ των άλλων επιτυχημένων πολεμικών ενεργειών της, περιλαμβάνεται η επιδρομή στο λιμάνι της Ιτέας, στον Κορινθιακό Κόλπο, στις 17 ή 18 Σεπτεμβρίου 1827 (παλιό ημερολόγιο), κατά την οποία ανατίναξε ή βύθισε 4 οθωμανικά πλοία. Πώς δημιουργείται και ποιος στηρίζει την καρτερία; Η αγάπη προς την ελληνική ελευθερία. Είναι αναγκαίο να εδραιωθεί το αίσθημα της αυτοπεποίθησης αλλά και της βαθειάς εμπιστοσύνης του καθενός προς τον εαυτό του, προς τα όπλα του, προς τους συναδέλφους του, προς τους συμπαραστάτες του. Ο ηθικός σύνδεσμος ο οποίος υπάρχει μεταξύ του ηγήτορος και του μαχητή της ελευθερίας επιτρέπει την ανάπτυξη τόσο της εμπιστοσύνης μεταξύ των όσο και στη δημιουργία θέλησης που θα οδηγή-

σει στο αποκορύφωμα της προσπάθειας, με ακραίο αποτέλεσμα την απάρνηση του ίδιου του εαυτού και την προσφορά του, αν χρειαστεί, προς την θελημένη θυσία. Αυτή η ικανότητα και η σχέση χτίζεται σιγά - σιγά με προσπάθεια και καρτερία που την εμπνέει η αγάπη προς την ελευθερία. Η ελευθερία αναγνωρίζεται, εδώ και 4.οοο χρόνια, σαν ελληνική μορφή ζωής, που από μόνη της επιτρέπει στον Έλληνα ως άτομο, αλλά και στην κοινότητα των Ελλήνων ως σύνολο, να αναπτύξουν όλες τις ηθικές δυνάμεις και προ παντός την καρτερία, την υπομονή, την μεθοδικότητα, την ανάπτυξη σχεδίου προς πραγματοποίηση του τιθεμένου στόχου. Τοποθετείται η ελευθερία σε κοφτή αντίθεση προς τον ανατολίτικο τρόπο ζωής στα αρχαία χρόνια αλλά και προς τα ολοκληρωτικά καθεστώτα της σύγχρονης εποχής με τα οποία οι Έλληνες συγκρούστηκαν29.

Ένα παράδειγμα

ταν ο Υδάρνης, Πέρσης στρατηγός, συμβούλεψε τους Σπαρτιάτες να γίνουν φίλοι του Πέρση Βασιλιά, τον 5ο π.Χ. αιώνα, με αντάλλαγμα εξουσίες κάθε είδους και υλικά αγαθά η απάντησης των Λακεδαιμονίων είναι χαρακτηριστική: μας συμβουλεύεις έχοντας την πείρα μόνο του να είσαι δούλος, χωρίς να γνωρίζεις την ελευθερία. Αν γνώριζες την ελευθερία θα μας συμβούλευες να μαχόμαστε για αυτήν όχι μόνο με δόρατα αλλά και με τσεκούρια. «Συμβουλεύεις γάρ … τό μέν γάρ εῖναι δοῦλος ἐξεπίστεαι, ἐλευθερίης δέ οὔκω ἐπειρήθης..΄Εἰ γάρ αὐτῆς πειρήσαιο, οὐκ ἄν δόρσι ἠμῖν συμβουλεύοις, μάχασθαι περί αὐτής ἀλλά καί πελέκεσι»30. Και όταν οι Πέρσες στην συνέχεια εξεστράτευσαν εναντίον της Ελλάδας τους κατατρόπωσαν. Το 490 π.Χ. οι οι ένοπλοι Αθηναίοι πολίτες πειθαρχημένοι, ενεργούντες με σχέδιο και καρτερικοί μπροστάρηδες, υπό την ηγεσία του Μιλτιάδη, απέκρουσαν, την πρώτη επιδρομή των πολυαρίθμων Περσών (Μήδων) και είχαν 192 νεκρούς, για τους οποίους και έκριναν τιμητικό να στήσουν το γνωστό μνημείο (τον Τύμβο), όπου διαβάζουμε το επίγραμμα: «Ἑλλήνων προμαχοῡντες Ἀθηναῑοι Μαραθῶνι χρυσοφόρων Μήδων ἑστόρεσαν 29 Ακαδημία Επιστημών Ε,Σ.Σ.Δ. Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα 1978, σ. 5 30 Hροδότου Iστορία, 7, 135) ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

69 δύναμιν»31. [Οι Αθηναίοι μπροστάρηδες των Ελλήνων ισοπέδωσαν την δύναμη των πάμπλουτων Περσών.] Η καρτερία και η μεθοδικότητα των στρατιωτών του Βυζαντίου πολλές φορές έσωσε την Κωνσταντινούπολη. Να σταθούμε το 717 όταν αποκρούστηκε από τον Λέοντα τον Γ’ η συντονισμένη αραβική επίθεση. Να αναφέρουμε το υγρό πυρ32 που επινοήθηκε ή τελειοποιήθηκε από τον Έλληνα αρχιτέκτονα Καλλίνικο από την Ηλιούπολη της Συρίας. Η χρήση του αναφέρεται για πρώτη φορά τον 7ο μ.Χ. αιώνα εναντίον του Αραβικού στόλου που πολιορκούσε την Κωνσταντινούπολη. Υπήρξε ένα από τα φοβερότερα όπλα του μεσαίωνα και επανειλημμένα έσωσε το Βυζάντιο από εχθρικές επιθέσεις. Η καρτερία πυροδοτούσε την εθνική φλόγα των υπόδουλων Ελλήνων στους 4 αιώνες της σκλαβιάς και το «πάλι με χρόνους με καιρούς» γλύκανε τις ελληνικές καρδιές. Με καρτερικότητα έχτισαν οι υπόδουλοι Έλληνες σχολεία, αλλά και τις πρώτες στρατιωτικές μονάδες αντίστασης. Με καρτερία όπλισαν, με λιανοντούφεκα έστω, τις ένοπλες μονάδες των Κλεφτών. Με την καρτερία οδηγό προσπάθησαν να πείσουν τους Ευρωπαίους στα πρώτα 30 χρόνια του 19 ου αιώνα για το δίκιο του Ελληνικού αγώνα. Ποια άλλη αρετή κοσμούσε περισσότερο τον Καποδίστρια; Τι άλλο έδειχναν επί ένα χρόνο οι πολιορκημένοι του Μεσολογγίου, κάτι που επισημαίνει και ο Σολωμός στους Ελεύθερους Πολιορκημένους: «μεγάλο πράγμα η υπομονή! Αχ! μας την έπεμψ’ ο Θεός κλεί θησαυρούς κι εκείνη33». Αλλά και στις αρχές του 20ου αιώνα τα ραγδαία γεγονότα στην Ελλάδα, στην Τουρκία και τις γειτονικές βαλκανικές χώρες πίεζαν ασφυκτικά τους νεαρούς αξιωματικούς του Ελληνικού Στρατού ώστε να αντιμετωπίσουν την αδράνεια, τη διαφθο31 Ελλάδα: Ιστορία και Πολιτισμός (εκδόσεις «Μαλλιάρης – Παιδεία»), τ. 2ος, σελ.97-99 32 Ζακυθηνός, Διον, Α., (1977) Βυζαντινή Ιστορία 324 -1071, Εν Αθήναις, 1977 σ. 127 33 Παπανικολάου, Γ. Ν., Διονυσίου Σολωμού, Άπαντα, τ. 1ος εκδ. Παπαδήμας, 1986, Αθήνα, σ. 537 ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

δίνει το κίνητρο για να συνεχίσουμε τις προσπάθειές μας. Μετά από λίγο καιρό όμως – ή, ακόμη, μετά από λίγη ώρα - συνηθίζουμε, ο ενθουσιασμός χάνεται, με αποτέλεσμα να προχωράμε πια στο έργο μας με δυσκολία. Τότε είναι που χρειάζεται η καρτερία. Ο Περικλής στην Πνύκα.

ρά, την οικονομική αδυναμία, στην κοινωνική καταπίεση και στις ξένες επεμβάσεις. Έβλεπαν άμεση την επερχόμενη σύγκρουση στα Βαλκάνια, προϊόν μιας αδιαμφισβήτητης αναταραχής που ήδη είχε κάνει αισθητή την παρουσία της. Με υπομονή και καρτερία οι αξιωματικοί, που είχαν δημιουργήσει τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, ζήτησαν από τον συνταγματάρχη Νικόλαο Ζορμπά να ηγηθεί του κινήματός τους. Έτσι στις 15 Αυγούστου του 1909 οι αξιωματικοί της Φρουράς των Αθηνών συγκεντρώθηκαν στο Γουδή και κήρυξαν επανάσταση34. Αποτέλεσμα ήταν να κληθεί στην Αθήνα ο Ελευθέριος Βενιζέλος και να ξεκινήσει η νικηφόρος πορεία των Βαλκανικών Πολέμων που είχε ως αποτέλεσμα τον διπλασιασμό των εδαφών της Ελληνικής Πολιτείας. Πολλές φορές η ελληνική ψυχή βρέθηκε υπό διωγμό. Ήταν τότε που πολλοί απελπίστηκαν πως η Ελλάδα θα σβήσει. Αλλά την απάντηση, που δίνει η Ελλάδα, δια στόματος Κωστή Παλαμά είναι: «Δεν χάνομαι στα Τάρταρα/μονάχα ξαποσταίνω στην ζωή αναφαίνομαι/ και λαούς ανασταίνω!» Η καρτερία, λοιπόν, συντρόφευε τον Έλληνα μαχητή και υπερασπιστή της πατρώας ελευθερίας. Η καρτερία όπλισε με δύναμη το φρόνημά μας για να κρατηθεί ζωντανό σε δύσκολους καιρούς. Η καρτερία χρειάζεται σε μας τους πολίτες γιατί ο ενθουσιασμός είναι που μας χαρακτηρίζει όταν αρχίζουμε το έργο μας. Και αυτός ο ενθουσιασμός είναι που μας 34 Σκουλάτος, Β., Δημακόπουλος, Ν., Κόνδης, Σ., Ιστορία Νεώτερη και Σύγχρονη, Ο.Ε.Δ.Β. Αθήνα 1984, σσ.7 κ.ε.

Βιβλιογραφία κατ’ επιλογή Cohen, C.A., Karl Marx’s theory of history, a defence. Princeton Univ. press 1980 Marx Κ και Engels Fr., (1847), Γερμανική Ιδεολογία Ελληνική εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1997 μετ. Κ. Φιλίνη Mosse, Claude Η Ιστορία των πολιτικών θεωριών στην αρχαία Ελλάδα, έκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 20043 Pöggeler, F., «Έθνος, Εθνική Αγωγή» στην Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, έκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1967 τ. 2ος Ακαδημία Επιστημών Ε,Σ.Σ.Δ. Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα 1978 Αριστοτέλης, Πολιτικά Δαμάσκος, Παναγιώτης, Κ. Κοινωνική και Πολιτική Φιλοσοφία, εκδ. Συμμετρία, Αθήνα 2009 Δελμούζος, Αλέξανδρος Μελέτες και Πάρεργα, Αθήνα 1942 Ελλάδα: Ιστορία και Πολιτισμός εκδ. Μαλλιάρης – Παιδεία, Αθήνα 1998 Ελύτης, Οδυσσέας Το Άξιον Εστί, εκδ. Ίκαρος Αθήνα 1977 Ζακυθηνός, Διον, Α. Βυζαντινή Ιστορία 324 -1071, Εν Αθήναις 1977 Ηροδότος, Iστορίαι, Θουκυδίδης Ξυγγραφή, Όμηρος, Ιλιάς Κεσσίδης, Θεοχάρης «Σχετικά με το πρόβλημα του ορισμού του «έθνους» Περ. Νέοι Καιροί, Αθήνα, τεύχος 6, 1989 Μακρυγάννης, Ι., Απομνημονεύματα, εκδ. Γαλαξίας Αθήνα 1963 Μερακλής, Μ.Γ. Ανδρέα Κάλβου, Ωδαί (1-20) εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα χ.χ. Νεοελληνικά Αναγνώσματα ΣΤ’ Γυμνασίου ΟΕΔΒ., Αθήνα 1972 Νιάρχος, Κων. Γ. Εισαγωγή στην Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία, Αθήνα 1997 Παπανικολάου, Γ. Ν. Διονυσίου Σολωμού, Άπαντα, τ. 1ος εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 1986 Πίνδαρος Ολυμπιακός 1,Πλάτων, Γοργίας, Νόμοι, Αισχύλου, Πέρσαι Σκουλάτος, Β., Δημακόπουλος, Ν., Κόνδης, Σ. Ιστορία Νεώτερη και Σύχρονη, Ο.Ε.Δ.Β. Αθήνα 1984 Φραντζής, Γεώργιος, Χρονικόν, (J.Ρ. ΜΙGΝΕ, Patrologia Graeca)

50 χρόνια Εθνική Φρουρά 1964 - 2014

Υπό κ. Ζωνιά Ανδρέα Ανχου (ΠΖ), Ακολούθου Άμυνας της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ελλάδα

ία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και πολυσήμαντη έκθεση, με θέμα «50 χρόνια Εθνική Φρουρά 1964 - 2014», εγκαινιάστηκε την Παρασκευή, 21 Φεβρουαρίου 2014, στο Σπίτι της Κύπρου στην Αθήνα, από τον Πρέσβη της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Φαίδωνα Αναστασίου. Εφημερίδες, έγγραφα, χάρτες, ιστορικά ντοκουμέντα, κειμήλια, στολές, ατομικός οπλισμός και φωτογραφίες, ιδιαίτερης ιστορικής αξίας εκτέθηκαν, σε μία γραμμική χρονολογική αφήγηση, αναδεικνύοντας, με τρόπο άμεσο και κατανοητό, όλα τα πολιτικά και

Απρίλιος 1964. Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος στο Ύψωμα Αετοφωλιά με κοκκινοσκούφηδες του Λόχου του Β. Λυσσαρίδη. Όρθιος ο Δ. Ηλία. Φωτογραφία Τ. Ιωαννίδη.

ιστορικά γεγονότα που καθόρισαν τη συγκρότηση, την οργάνωση, την αποστολή και την προσφορά της Εθνικής Φρουράς στους αγώνες για την προάσπιση της Κύπρου και των ανθρώπων της. Πρωτοσέλιδα εφημερίδων και έγγραφα, παρουσίασαν την Τουρκοκυπριακή ανταρσία και τις διακοινοτικές ταραχές του Δεκεμβρίου 1963, τη δημιουργία της Ανώτατης Στρατιωτικής Διοίκησης Άμυνας Κύπρου (ΑΣΔΑΚ), τη

διαρκώς εντεινόμενη Τουρκική απειλή για στρατιωτική επέμβαση στην Κύπρο, και τη συγκρότηση της Εθνικής Φρουράς, με τη Διοικητική Πράξη με αριθμό 130, που δημοσιεύτηκε στην επίσημη Εφημερίδα της Κυπριακής Δημοκρατίας στις 4 Ιουνίου 1964. Στη συνέχεια θέση είχαν οι αιματηρές συγκρούσεις της Τηλλυρίας τον Αύγουστο του 1964, τα γεγονότα της Κοφίνου το Νοέμβριο του 1967, το πραξικόπημα του Ιουλίου 1974, η Τουρκική εισβολή και οι πολεμικές επιχειρήσεις Ιουλίου Αυγούστου 1974, θέτοντας έτσι τον ιστορικό κάνναβο πάνω στον οποίον διαρθρώθηκε το φωτογραφικό υλικό της έκθεσης, αποτίοντας φόρο τιμής σε όλους τους, επώνυμους και ανώνυμους πρωταγωνιστές που συνεισέφεραν με αυτοθυσία, πατριωτισμό και ανιδιοτέλεια στην εκπλήρωση της αποστολής της Εθνικής Φρουράς. Απρίλιος 1965. Επίσκεψη του Αρχιεπισκόπου Μακάριου Αναφερόμενος ακριστο Στρατόπεδο της ΕΛΔΥΚ. Δίπλα του ο Αρχηγός ΓΕΕΦ βώς σε αυτόν τον φόρο τιΥπτγος Η. Πρόκος. Αρχείο Γραφείου Τύπου και Πληροφομής στους νεκρούς που ριών ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

71 έδωσαν τη ζωή τους για την ελευθερία της Κύπρου, στους μαχητές και τους αγνοούμενους, ο Πρέσβης της Κύπρου 14 Οκτωβρίου 2006 Ίλη αρμάτων Τ-80 μετά την εκτέλεση τόνισε, κατά τον χαιρετισμό άσκησης στο πεδίο βολής Καλού Χωριού. Αρχείο Α. Μανώλη του στα εγκαίνια της έκθεσης, ότι το Σπίτι της Κύπρου γίνεται, τό- Εξέφρασε, επίσης, ευγνωμοσύνη στην πος συνάντησης των ανθρώπων που Ελληνική Κυβέρνηση και τον Ελληνιπολέμησαν για την Κύπρο, το 1964, το κό λαό για την πολύτιμη βοήθεια, συ1967 και το 1974. Τόπος συνάντησης νεργασία και διαχρονική στήριξη στον συγγενών που αναζητούν ακόμη τους αγώνα του Κυπριακού λαού για δικαίδικούς τους. Τόπος συνάντησης των ωση και ελευθερία. ψυχών που μας κοιτάζουν από ψηλά. Στα εγκαίνια της έκθεσης παρέστηΣε αυτούς που οφείλουμε λουλούδια σαν, μεταξύ άλλων, ο Πρόεδρος του αιώνιας ευγνωμοσύνης. ΔΗΣΥ κ. Αβέρωφ Νεοφύτου, βουλευτές Το τελευταίο μέρος της έκθεσης και εκπρόσωποι κομμάτων, ο Αρχηγός αποτυπώνει τη σύγχρονη αποστολή του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας και δράση της Εθνικής Φρουράς, η Στρατηγός Μιχαήλ Κωσταράκος, οι Αροποία έχει πλέον εκσυγχρονιστεί σε χηγοί του ΓΕΣ και του ΓΕΝ, ανώτατοι μία καθόλα αξιόμαχη, αποτρεπτική αξιωματικοί των Ελληνικών Ενόπλων στρατιωτική δύναμη με υψηλό επίπε- Δυνάμεων, Ακόλουθοι Άμυνας Διπλωδο εκπαίδευσης, επιχειρησιακής ετοι- ματικών Αποστολών, εκπρόσωποι Κυμότητας και μαχητικής ικανότητας, που πριακών και Ελλαδικών φορέων και αντιμετωπίζει με επιτυχία τις νέες Ευ- οργανώσεων, εκπρόσωποι συνδέσμων ρωπαϊκές και διεθνείς προκλήσεις. βετεράνων και συγγενών πεσόντων και Ο Υπουργός Άμυνας της Κυπριακής αγνοουμένων, καθώς και πλήθος διακεΔημοκρατίας, κ. Φώτης Φωτίου, τόνι- κριμένων προσωπικοτήτων. σε σε χαιρετισμό του, που μετέφερε ο Κατά κοινή ομολογία, η έκθεση Ακόλουθος Άμυνας, Αντισυνταγματάρ- προκαλεί έντονα αισθήματα συγκίχης (ΠΖ) Ανδρέας Ζωνιάς, ότι η έκθεση νησης σε όλους τους επισκέπτες της. αναδεικνύει τις άρρηκτες σχέσεις και Το Σπίτι της Κύπρου, έγινε για ακόμη την κοινή πορεία Κύπρου - Ελλάδας. μία φορά, φορέας παράδοσης ιστορι-

Απρίλιος 1964. Κύπρια χωρική δίνει την ευχή της σε εθνοφρουρό που διέρχεται από το χωριό της για να μεταβεί σε φυλάκιο. Αρχείο Δνσης Ιστορίας Εθνικής Φρουράς

κής μνήμης, για τις νεότερες γενιές, και ιστορικής υπόμνησης, για τους παλαιότερους, τόπος συνάντησης ανθρώπων που πολέμησαν για την ελευθερία της Κύπρου, χώρος τιμής για όσους αγωνίστηκαν και έχασαν τη ζωή τους στον υπέρτατο αγώνα της ελευθερίας. Το υλικό της έκθεσης παραχωρήθηκε από τη Διεύθυνση Ιστορίας ΓΕΕΦ, τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, τον Παγκύπριο Σύνδεσμο Εφέδρων Πυροβολικού, τον Παγκύπριο Σύνδεσμο Εφέδρων Καταδρομών, το Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών Κυπριακής Δημοκρατίας, την Κινηματογραφική Υπηρεσία Υπουργείου Άμυνας Κυπριακής Δημοκρατίας, και από το προσωπικό αρχείο ιδιωτών. Οι στολές, ο εξοπλισμός και ο ατομικός οπλισμός της Εθνικής Φρουράς, παραχωρήθηκαν ευγενώς από το Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε με τη στήριξη των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας και του Συνδέσμου Αξιωματικών Κυπριακού Στρατού, ενώ παρέμεινε ανοικτή από 21 Φεβρουαρίου έως 4 Απριλίου 2014.

Αύγουστος 1964. Επιθεώρηση Τμημάτων της 31ης ΜΚ από τον Αρχηγό ΑΣΔΑΚ Στγό Γεώργιο Γρίβα Διγενή. Δίπλα του ο Διοικητής Καταδρομών, Ανχης (ΠΖ) Α. Γκράτσιος. Αρχείο Δνσης Ιστορίας Εθνικής Φρουράς

Παρέλαση Μ/Κ Τμημάτων (Marmon Harrington) κοντά στο χωριό Αλεθρικό (1981), μετά το πέρας της ΤΑΜΣ «Ευαγόρας».

Ελάχιστες ημέρες πρίν την κυκλοφορία του παρόντος τεύχους και κατά τη διάρκεια τελικής επεξεργασίας των κειμένων του περιοδικού μας, πληροφορηθήκαμε με βαθύτατη θλίψη τήν αδόκητη απώλεια του νέου ΥΠΑΜ της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Τάσου Μητσόπουλου. Ο ΣΕΕΘΑ εκφράζει τα ειλικρινή συλλυπητήρια του ΔΣ και των μελών του, με ιδιαίτερη συγκίνηση και αγάπη πρός τους αδελφούς μας Κυπρίους, αποτίωντας αντίστοιχο φόρο τιμής. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

ΤΕΧΝΙΚΑ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Βιώσιμη Ανάπτυξη μικρών νησιών του Αιγαίου Πελάγους Υπό Δρ κ. Νικήτα Νικητάκου, Πλοιάρχου ΠΝ ε.α., Καθηγητού Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μέλος ΔΣ ΣΕΕΘΑ

Εισαγωγή

Ευρωπαϊκή Ένωση με την Πράσινη Βίβλο (96/576) θέτει σε πρώτο πλάνο τους προβληματισμούς τις για τις ΑΠΕ (Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας) και προσπαθεί να οδηγήσει τα κράτη–μέλη προς την απεξάρτησή τους από τις συμβατικές και ρυπογόνες πηγές ενέργειας, που χρησιμοποιούν κατά κόρον στρέφοντας την προσοχή τους στη συστηματικότερη χρήση των φιλικών προς το Περιβάλλον μορφών ενέργειας (ΑΠΕ). Με την προώθηση και την χρήση των ΑΠΕ, είναι εμφανές ότι καλύπτεται η ανάγκη προστασίας του Περιβάλλοντος, με τη μείωση των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα (CO2). Όμως αυτό δεν είναι το μοναδικό κίνητρο. Η χρήση των ΑΠΕ θα μειώσει και την εξάρτηση της Ε.Ε. (κατ’ επέκταση των κρατών–μελών της) από τους εξωτερικούς παραγωγούς ενέργειας (πετρελαίου, φυσικού αερίου, κλπ.). Σε επίπεδο απασχόλησης, με την ανάπτυξη των μονάδων παραγωγής ΑΠΕ, θα αυξηθεί η απασχόληση και η οικονομία, καθώς θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας, ενώ παράλληλα θα αναπτυχθούν και υποβαθμισμένες περιοχές. Η Ε.Ε. έχει επίσης θέσει σε ισχύ θα πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχει από το 1997 οδηγία, που αφορά την ιδιαίτερη ανησυχία στην Ε.Ε. σχετικά με προαγωγή της ηλεκτρικής ενέργειας τους στόχους που έχουν τεθεί με την που παράγεται από ανανεώσιμες πη- πιο πάνω Οδηγία, αφού λόγω οικονομιγές ενέργειας. Σαν ανανεώσιμες πη- κού κόστους, παλαιότεροι στόχοι που γές ενέργειας ορίζονται οι ανανεώσι- τέθηκαν το 1985 για τον διπλασιασμό μες μη ορυκτές πηγές, όπως, αιολική της χρήσης των ανανεώσιμων πηγών ενέργεια, ενέργεια ηλιακής ακτινοβο- ενέργειας, δεν έχουν επιτευχθεί. λίας, γεωθερμική ενέργεια, ενέργεια κυμάτων, θαλάσσια ρεύματα, παλιρ- 1.2 Νέες εκτιμήσεις στόχων ροϊκή και υδροηλεκτρική ενέργεια και σύμφωνα με τον χάρτη πορείας η βιομάζα. Συνοπτικά η Οδηγία αυτή το χάρτη πορείας, παρουσιάζεπροβλέπει ότι τα κράτη μέλη της Ε.Ε. ται η μακροπρόθεσμη στρατηθα πρέπει να καθορίσουν εθνικούς γική της Επιτροπής, στον τομέα στόχους για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές. των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας Οι στόχοι θα βασίζονται στην επίτευ- στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Με τη ξη του συγκεκριμένου αντικειμενι- στρατηγική αυτή επιδιώκεται να επικού σκοπού σύμφωνα με τον οποίο το τύχει η ΕΕ το διττό στόχο της μεγα12% της ακαθάριστης εγχώριας ενερ- λύτερης ασφάλειας του ενεργειακού γειακής κατανάλωσης, θα γίνεται από εφοδιασμού και της μείωσης των εκανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ενώ το πομπών αερίων θερμοκηπίου. Η ανά22,1% της συνολικής κατανάλωσης λυση του μεριδίου των ανανεώσιμων ηλεκτρικής ενέργειας θα προέρχεται πηγών ενέργειας στο συνολικό ενεραπό ανανεώσιμες πηγές. Παράλληλα γειακό μείγμα, καθώς και η πρόοδος

που έχει συντελεσθεί την τελευταία δεκαετία δείχνουν ότι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μπορούν να αξιοποιηθούν περισσότερο και καλύτερα. Προς επίτευξη του τελικού σκοπού, η Επιτροπή προτείνει να καθοριστεί ως δεσμευτικός στόχος μερίδιο 20% των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην κατανάλωση ενέργειας της ΕΕ για το 2020, καθώς και ένας ελάχιστος δεσμευτικός στόχος ύψους 10% για τα βιοκαύσιμα. Επίσης, προτείνει νέο νομοθετικό πλαίσιο για την ενίσχυση της προώθησης και της χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.

1.3 Μερίδιο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

ο 2005, η κατανομή των διαφόρων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας που παράγονταν στην ΕΕ, ήταν η ακόλουθη: 66,1% για τη βιομάζα, 22,2% για την υδραυλική ενέργεια, 5,5% για την αιολική ενέργεια, 5,5% για τη γεωθερμική ενέργεια και 0,7% για την ηλιακή ενέργεια (θερμική και φωτοβολταϊκή). Το 1997, η ΕΕ όρισε ως στόχο να φθάσει το μερίδιο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο 12% της εσωτερικής ακαθάριστης ενεργειακής κατανάλωσης έως το 2010. Παρά τη σημαντική σημειωθείσα πρόοδο, ο στόχος δεν επιτεύχθηκε. Οι δυσκολίες για την υλοποίησή του οφείλονται μεταξύ άλλων στα εξής: Υψηλό κόστος των επενδύσεων στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και μη συνυπολογισμός του εξωτερικού κόστους («εξωτερικό» κόστος των διαφόρων πηγών ενέργειας, ιδίως όσον αφορά τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία ή στο περιβάλλον), ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

73 γεγονός που προσδίδει πολιτικές. ένα τεχνητό πλεονέκτημα στα ορυκτά καύσιμα Επιτροπή επιθυμεί Διοικητικά προβλήματη θέσπιση ελάχιτα που συνδέονται με στου στόχου 10% τις διαδικασίες εγκατάγια τα βιοκαύσιμα μέχρι Εικόνα 1: Σχηματική παράσταση συνιστωσών Πράσινης Οικονομίας στασης και με τον αποτο 2020. Ο στόχος αυτός κεντρωμένο χαρακτήρα των περισ- ραγωγή ηλεκτρισμού στην ΕΕ ως εξής: θα συνοδεύεται από τροποποίηση σότερων εφαρμογών ανανεώσιμων 66,1% υδραυλική ενέργεια, 16,3% αι- της οδηγίας 98/70/ΕΚ για την ποιότηολική ενέργεια, 15,8% βιομάζα, 1,2% τα των καυσίμων, ώστε να ενσωματωπηγών ενέργειας. Αδιαφανείς και μεροληπτικές κανογεωθερμική ενέργεια και 0,3% ηλιακή θεί σε αυτήν ο καθορισμός του μεριδίνιστικές διατάξεις για την πρόσβαση ενέργεια (θερμική και φωτοβολταϊκή). ου των βιοκαυσίμων. στο δίκτυο. Κατά παρόμοιο τρόπο, ο στόχος Ο χάρτης πορείας προβλέπει ότι Ελλιπής ενημέρωση των προμητου 5,75% για το μερίδιο των βιοκαυ- τα κράτη μέλη θα θεσπίσουν δεσμευθευτών, των πελατών και των εγκα- σίμων στην κατανάλωση καυσίμων μέ- τικούς στόχους και σχέδια δράσης που ταστατών. χρι το 2010, ο οποίος είχε οριστεί σύμ- θα είναι προσαρμοσμένα στο αντίστοι Το γεγονός ότι ο στόχος του 12% εκφωνα με την οδηγία 2003/30/ΕΚ, δεν χο δυναμικό τους. Τα σχέδια δράσης φράζεται ως ποσοστό πρωτογενούς επιτελέσθηκε λόγω των χαλαρών πολι- πρέπει να περιλαμβάνουν ειδικά μέτρα ενέργειας και έτσι υποτιμάται η αιο- τικών που ασκήθηκαν. Μόνο δύο κρά- και στόχους στους ακόλουθους τρείς λική ενέργεια (κλάδος όπου σημειώ- τη μέλη επέτυχαν τον ενδιάμεσο στόχο τομείς: ηλεκτρισμός, βιοκαύσιμα και θηκε σημαντική ανάπτυξη κατά την για το μερίδιο του 2% που είχε ορισθεί θέρμανση και ψύξη. Η πολιτική της ΕΕ για τα βιοκαύσιμα για το 2005. Το 2005 είναι η προώθηση της έννοιας της πράυπό εξέταση περίοδο). επίσης, το βιοντίζελ αντιπροσώπευε σινης οικονομίας όπως φαίνεται στην ξάλλου, η πρόοδος που έχει ση- το 81,5% των βιοκαυσίμων που παρή- εικόνα 1. Στην πράσινη οικονομία, που μειωθεί μέχρι τώρα στα κράτη χθησαν στην ΕΕ, ενώ η βιοαιθανόλη το ο όρος της έχει τόσο πολύ παρερμηνευθεί, εκτός από την συμβατική οικομέλη είναι μερική και πολύ ανο- 18,5% του συνόλου. μοιογενής: δεν έχει γίνει ουσιαστιΗ Επιτροπή εκτιμά ότι ο τομέας νομική δραστηριότητα που διακρίνεκή πρόοδος παρά μόνο στα ελάχιστα της θέρμανσης και της ψύξης, ο οποί- ται στο κέντρο, υπάρχει ένας κύκλος κράτη μέλη που επέδειξαν αποφασι- ος αντιπροσωπεύει ποσοστό 50% της που την υπερκαλύπτει και αποτελεί την στικότητα ισχυρότερη από τις διακυ- τελικής ενεργειακής κατανάλωσης, αξι- οικονομία των κοινωνικών πόρων με μάνσεις στις πολιτικές προτεραιότητες. οποιεί ελάχιστα το δυναμικό των ανα- τις αντίστοιχες συνιστώσες. Τέλος υπεΣύμφωνα με την οδηγία 2001/77/ΕΚ, νεώσιμων πηγών ενέργειας, οι οποίες ράνω όλων αυτών υπάρχει η οικονομία όλα τα κράτη μέλη θέσπισαν εθνικούς το 2005 αντιπροσώπευαν ποσοστό των φυσικών πόρων που αποτελεί τον στόχους όσον αφορά την κατανάλωση μικρότερο του 10% της ενέργειας που κεφαλαιώδες θέμα κάθε ανθρώπινης ηλεκτρισμού, που παράγεται από ανα- χρησιμοποιείται για θέρμανση ή ψύξη. δραστηριότητας που είναι ο σεβασμός νεώσιμες πηγές ενέργειας. Εάν όλα τα Το μερίδιο των ανανεώσιμων πηγών στην φύση. κράτη μέλη είχαν επιτύχει τους εθνι- ενέργειας στον τομέα αυτό παρουκούς τους στόχους, το 2010 θα υπήρχε σίασε αργή πρόοδο. Η βιομάζα είναι 2. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΡΑ δυνατότητα παραγωγής από ανανεώ- η σημαντικότερη ανανεώσιμη πηγή σιμες πηγές σε ποσοστό 21% της συνο- ενέργειας που χρησιμοποιείται για τη Επιτροπή θα προτείνει μέτρα λικής κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέρ- θέρμανση, ενώ στην Ελλάδα είναι η για τη βελτίωση της εσωτερικής γειας της ΕΕ. Αν και ορισμένα κράτη ηλιακή θερμική ενέργεια. αγοράς και την κατάργηση των φραγμών στην ανάπτυξη των ανανεμέλη πλησιάζουν ήδη στην επίτευξη 1.4 Μελλοντικοί στόχοι του στόχου αυτού, αποδεικνύεται ότι ώσιμων πηγών ενέργειας στους τομείς η πλειονότητα των κρατών έχει καθυτο χάρτη πορείας ορίζεται ως συ- του ηλεκτρισμού, της θέρμανσης και στερήσει, ενώ ο στόχος του 19% δεν νολικός δεσμευτικός στόχος μερί- ψύξης. Υποστηρίζει επίσης την προέχει επιτευχθεί το 2010 για την ποσόδιο 20% των ανανεώσιμων πηγών ώθηση της οικολογικής καινοτομίας *, τητα ηλεκτρισμού που παράγεται από ενέργειας στην ακαθάριστη εσωτερι- ενθαρρύνοντας την πλήρη αξιοποίηανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Χρειά- κή ενεργειακή κατανάλωση μέχρι το ση του δυναμικού των οικολογικών τεζονται λοιπόν πρόσθετες προσπάθειες. 2020. Ο καθορισμός στόχων σε ευρω- χνολογιών. Το 2005, οι διάφορες ανανεώσιμες παϊκό επίπεδο θα προσδώσει σχετική Εξάλλου, η Επιτροπή θα προτείπηγές ενέργειας, συμμετείχαν στην πα- σταθερότητα στις αντίστοιχες εθνικές νει μέτρα για τη στήριξη, την προώ-

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

74 θηση και την παροχή κινήτρων, υπέρ της χρήσης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, μεταξύ των οποίων είναι η θέσπιση ενός συστήματος κινήτρων/ στήριξης των βιοκαυσίμων, καθώς και η επιλογή της μεθόδου των δημόσιων προμηθειών, ιδίως στον τομέα των μεταφορών. Θα διατηρηθεί η στενή συνεργασία μεταξύ της Επιτροπής και των εμπλεκόμενων παραγόντων στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (αρμόδιες για τα δίκτυα αρχές, ευρωπαϊκές ρυθμιστικές αρχές ηλεκτρικής ενέργειας και βιομηχανία ανανεώσιμων πηγών ενέργειας), ώστε να καταστεί δυνατή η βελτιωμένη ενσωμάτωση των ανανεώσιμων πηγών, στο δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας. Η Επιτροπή θα ενθαρρύνει τη βέλτιστη χρήση των υφιστάμενων χρηματοδοτικών μέσων, όπως τα Διαρθρωτικά Ταμεία και το Ταμείο Συνοχής, καθώς και τα μέσα που προσανατολίζονται στη στήριξη της έρευνας, τη διάδοση των τεχνολογιών, όπως είναι το επικείμενο στρατηγικό σχέδιο ενεργειακών τεχνολογιών, το πρόγραμμα-πλαίσιο έρευνας και τεχνoλoγικής ανάπτυξης ή το πρόγραμμα «ευφυής ενέργεια για την Ευρώπη». Η Επιτροπή θα μεριμνήσει επίσης ώστε να συνεχιστεί η ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών, για να ενσωματωθεί το εξωτερικό κόστος στην τιμή των ορυκτών πηγών ενέργειας (ιδίως μέσω ενεργειακών φόρων). Τα κράτη μέλη και οι οργανισμοί τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης, καλούνται να αξιοποιήσουν πλήρως τα μέσα που διαθέτουν και να προωθήσουν την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, μεταξύ άλλων μέσω της διοικητικής απλούστευσης και του βελτιωμένου σχεδιασμού.

2.2 Εκτίμηση του κόστους και των πλεονεκτημάτων

ι ανανεώσιμες πηγές ενέργειες εκλύουν ελάχιστα ή μηδαμινά αέρια θερμοκηπίου. Η αύξηση του μεριδίου των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο σύνολο των δια-

Εικόνα 2 Εφαρμογή αιολικής Ενέργειας στο νησί King’s Island της Αυστραλίας και δημοτικός φωτισμός με φωτοβολταικά σε μικρή πόλη της Αυστρίας

θέσιμων καυσίμων, θα μειώσει σημαντικά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στην ΕΕ. Η Επιτροπή εκτιμά ότι ο στόχος του 20% θα επιφέρει μείωση ύψους 600 έως 900 εκατομμυρίων τόνων CO2 ετησίως, δηλαδή εξοικονόμηση ύψους 150 έως 200 δισεκατομμυρίων ευρώ, εφόσον η τιμή του CO2 ανά τόνο ανέρχεται σε 25 ευρώ. Εξάλλου, η ανάπτυξη ενεργειακών πηγών εναλλακτικών προς τα ορυκτά καύσιμα, συμβάλλει στη διασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού της ΕΕ και στη μείωση των ενεργειακών δαπανών που συνδέονται με την αύξηση της τιμής των ορυκτών πηγών ενέργειας. Συνεπώς, εάν η ΕΕ επιτύχει το στόχο του 20% μέχρι το 2020, η ετήσια εξοικονόμηση υπολογίζεται σε περισσότερα από 250 εκατομμύρια ΤΙΠ (τόνοι ισοδυνάμου πετρελαίου) μέχρι το 2020, εκ των οποίων 200 εκατομμύρια ΤΙΠ από εισαγωγές. Επιπλέον, η ανάπτυξη τεχνολογιών που χρησιμοποιούνται στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, θα διανοίξει νέες εμπορικές προοπτικές, ιδίως στην εξαγωγή των τεχνολογιών αυτών. Επίσης προβλέπεται να ωφεληθεί η απασχόληση και η αύξηση του ΑΕΠ. Το κόστος των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μειώνεται σταθερά την τελευταία εικοσαετία. Όμως το κόστος αυτό παραμένει υψηλότερο από αυτό των συμβατικών πηγών ενέργειας, κυρίως διότι δεν ενσωματώνεται σε αυτό το εξωτερικό κόστος των ορυκτών πηγών ενέργειας. Το πρόσθετο μέσο ετήσιο κόστος για να επιτευχθεί ο στόχος

του 20% υπολογίζεται μεταξύ 10 και 18 δισ. ευρώ και εξαρτάται από τις τιμές της ενέργειας και τις ερευνητικές προσπάθειες.

3. Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Ελλάδα έχει ένα ενεργειακό ισοζύγιο, όπου κυριαρχεί η χρήση του πετρελαίου και η παραγωγή ηλεκτρισμού από θερμοηλεκτρικές μονάδες (άνθρακας, λιγνίτης, υδρογονάνθρακας). Αυτή η διαδικασία, είναι κοινή στις παραμεσόγειες χώρες που έχουν κι άλλα κοινά στοιχεία, όπως τον κατατεμαχισμό των εκτάσεων γης, την ερημοποίηση πολυάριθμων νησιών και του σχηματισμού μεγάλων συγκεντρώσεων πληθυσμών και οικονομιών, όπως η Αττική που περικλείει γύρω από την Αθήνα 3.450.000 κατοίκους, περίπου το 1/3 του πληθυσμού της χώρας. Συνολικά, περίπου το 60% του πληθυσμού κατοικεί σε αστικές ζώνες. Η διασπορά των αγροτικών πληθυσμών είναι πιο σημαντική. Η χώρα γνώρισε μια σημαντική αύξηση στη ζήτηση ενέργειας εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα, που άγγιξε όλους τους τομείς της οικονομίας. Πιο ευδιάκριτη ήταν στην αστική κατοικία και τις μεταφορές. Η κυριαρχία της χρήσης των στερεών καυσίμων προκάλεσε μια ταχεία αύξηση και ιδιαίτερα του CO2, στην ατμόσφαιρα. Συνετέλεσε επίσης σε αυτό και η καύση του λιγνίτη, που είναι πολύ ρυπογόνος. Από το 1970 – 1990, ο όγκος των αερίων αποβλήτων αυξήθηκε από 22 σε 82 εκατομμύρια ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

75 κράτη – μέλη της έχουν κατανο- τος από ανανεώσιμες πηγές. ήσει το μέγεθος και τη σημασία Αυτές, προκειμένου να χρησιμεύτων περιβαλλοντικών προβλη- σουν ως αξιόπιστες και επιδεικτικές μάτων που απορρέουν από την περιπτώσεις, πρέπει να είναι ποικίλων παραγωγή και μεταφορά ηλε- μεγεθών και χαρακτηριστικών. Σε μικτρικής ενέργειας χωρίς όμως να κρή κλίμακα, οι μονάδες θα μπορούέχουν αποποιηθεί την οικονομι- σαν να είναι συγκροτήματα κτηρίων, κή τους διάσταση και το κόστος νέες γειτονιές στις κατοικημένες πεαυτών. Μέσα από αυτή την διτ- ριοχές, ψυχαγωγικές περιοχές, μικρές τή οπτική, πρέπει να προσπαθή- αγροτικές περιοχές, ή απομονωμένες σομε όλοι μαζί να επιτύχομε την όπως κοινότητες στα νησιά ή στα βουοικονομική αειφόρο ανάπτυξή νά. Σε μεγαλύτερη κλίμακα, πρέπει να τους, δηλ. την οικονομική ανά- προσδιοριστούν «ηλιακές πόλεις», καΕικόνα 3: Πιλοτική διάταξη για το νησί του Υδρογόνου πτυξη που σέβεται και λαμβάνει θώς επίσης και μεγάλες αγροτικές πετόνους και εκτιμάται ότι θα μπορούσε υπόψη της τις περιβαλλοντικές παρα- ριοχές, και διοικητικές περιοχές που να φθάσει τα 104 εκατομμύρια τόνους, μέτρους. μπορούν να χρησιμοποιήσουν υπάρμε μόνο τις θερμοηλεκτρικές μονάδες χουσες πηγές. Κατά την Ε.Ε. διάφορα παραγωγής να συμμετέχουν κατά 50% τα πλαίσια των διαφόρων ενεργει- νησιά (π.χ. Σικελία, Σαρδηνία, Κρήτη, σε αυτά τα απόβλητα (σε σύγκριση με ών προς αυτή την κατεύθυνση η Ρόδος, Μαγιόρκα, Κανάρια νησιά, Ματο 32% του 1970). Ε.Ε., και για να βελτιστοποιηθεί η δέρα) θα μπορούσαν επίσης να χρησιΗ πρόκληση λοιπόν είναι διπλή: διαθέσιμη δυνατότητα των ανανεώσι- μοποιηθούν ως πειραματικές περιοχές. Συμμετοχή στη μείωση των αερίων μων ενεργειακών τεχνολογιών, προτείΤο μικρό νησί του Αιγαίου ο Αγ. Ευαποβλήτων που συντελούν στη δη- νει να χρησιμοποιηθούν μαζί διάφορες στράτιος που θα μπορούσε να αποτεμιουργία του φαινομένου του θερ- τεχνολογίες ΑΠΕ οπουδήποτε αυτό εί- λέσει μία τέτοια εφαρμογή. μοκηπίου, σε εναρμόνιση με τις οδη- ναι παραγωγικό είτε σε συστήματα για 4. ΤΟ ΠΡΑΣΙΝΟ ΝΗΣΙ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ γίες της Ε.Ε. τοπική παροχή ηλεκτρικού ρεύματος ή Βελτίωση των αποδόσεων από τη σε μεγαλύτερα σχέδια για την περιφεροκειμένου να διευκρινιστούν χρήση ορυκτών καυσίμων στους ρειακή παροχή ενέργειας. Αυτά πρέπει οι ενέργειες που απαιτούνται μεγάλους τομείς κατανάλωσης και προφανώς να προσαρμοστούν στους για να επιτευχθεί αυτή η 100% πραγματοποίηση ουσιαστικών οι- όρους κάθε συγκεκριμένος περιοχής, ικανοποίηση των αναγκών του νησιού κονομιών. ώστε να εξασφαλιστεί αξιόπιστη παρο- σε ενέργεια από Α.Π.Ε. και για να παΜερικά σημαντικά στοιχεία που χή ηλεκτρικού ρεύματος στην απαραί- ρακολουθηθεί η πρόοδος του εγχειρήαξίζουν της προσοχής μας είναι: τητες ποιότητα και να εξασφαλιστεί η ματος, η Ε.Ε. απαιτεί να καθοριστούν Προώθηση νέων τεχνολογιών και συνεχής παροχή. Ως μέρος αυτής της μια στρατηγική που να συμπεριλαμβάνέων καυσίμων (αέριο) στις μετα- δράσης, 100 διαφορετικές πιλοτικές νει τα προγράμματα, τις προτεραιότηφορές και ακόμη και για τον κλιμα- κοινότητες, περιοχές, πόλεις και τα τες και τούς φορείς που θα συμμετέτισμό. νησιά θα επιλεχτούν από εκείνες που χουν. Τοπικές και περιφερειακές αρχές Η έρευνα - ανάπτυξη και οι εγκαταμπορούν εύλογα να στοχεύσουν στην όπως επίσης περιφερειακά ενεργειαστάσεις για την εκμετάλλευση των κατά 100% παροχή ηλεκτρικού ρεύμα- κά κέντρα έχουν να διαδραματίσουν ανανεώσιμων μορφών έναν κεντρικό ρόλο στην ενέργειας. Η ηλιακή εφαρμογή αυτού του προγράμματος. Προτεραιότητα ενέργεια είναι αντικείμενο ιδιαίτερης προπρέπει να δοθεί στις δραστησοχής, διότι κατ’ αρχήν ριότητες που περιλαμβάοι συνθήκες είναι ευνουν τους συνδυασμούς τενοϊκές τουλάχιστον για χνολογιών και την εφαρμογή τη χρησιμοποίηση των τους. Τα στάδια υλοποίησης θερμοκρασιών του υπετέτοιων προγραμμάτων (και δάφους (παθητική και όλου του σχεδίου) είναι τα οικιακή ενέργεια). ακόλουθα τέσσερα: Μετά από τα παραπά1. Προκαταρκτική μελέτη Εικόνα 4: Σύστημα Διαχείρισης για ενεργειακή αυτονομία νω προκύπτει, ότι η Ε.Ε. και σκοπιμότητας και εφαρμο-

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

76 γής. 2. Μελέτη σκοπιμότητας. 3. Φάση επίδειξης με υλοποίηση επιδεικτικών έργων. 4. Μεγάλης κλίμακας εφαρμογή με (κυρίως) εμπορική και διεθνή χρημα- Εικόνα 5: Άγιος Ευστράτιος – Το ελληνικό πράσινο νησί τοδότηση. η καλλίτερη λύση αντιμετώπισης της Τα τρία πρώτα στάδια θα πρέπει λειψυδρίας σε μικρά νησιά 5. Παρεμβάσεις σε θέματα διαχεί(και σύμφωνα με την Ε.Ε.) να γίνουν κυρίως με προγράμματα που χρημα- ρισης απορριμμάτων με πρώτο την τοδοτούνται. Οι δαπάνες αυτής της αντικατάσταση πλαστικών σακουλών πρωτοβουλίας είναι δύσκολο να κα- με οικολογικά προϊόντα, και επεμβάθοριστούν με οποιαδήποτε ακρίβεια σεις στο σύστημα βιολογικού καθαριπου οφείλεται σε αυτή τη φάση στο σμού κατά την φάση σχεδιασμού του διαφορετικές μέγεθος και τη φύση με στόχο την υλοποίηση οικολογικών κάθε πιθανής ενέργειας. Αντίστοιχα προσεγγίσεων που δεν απαιτούν την έργα που χρηματοδοτούνται από άλλα κατανάλωση ενέργειας. προγράμματα της Ε.Ε. μπορούν να εί6. Στον πρωτογενή τομέα βιολογική ναι ένα μέρος των ενεργειών που προ- γεωργία και κτηνοτροφία και βιώσιμη ωθούνται στην χώρα μας. Αναλυτικό- παραδοσιακή παράκτια αλιεία τερα το ολοκληρωμένο σχέδιο για το 7. Μεταφορές: Αυτοκίνητα, μηχανησί περιλαμβάνει: νάκια και καΐκια υβριδικά (Η2, ηλεκτρι1. Όσον αφορά την ενέργεια: συν- κά) και φυσικά ποδήλατα. δυασμό τεχνολογιών αιολικής, ηλιακής και κυματικής ενέργειας μαζί με τεχνοα χρησιμοποιηθεί τεχνογνωσία λογίες Υδρογόνου και νέου τύπου συαπό άλλες περιοχές που έχουν στημάτων αποθήκευσης ενέργειας. ακολουθήσει αυτή την προσέγ2. Όσον αφορά την εξοικονόμηση γιση, όπως για παράδειγμα το νησί ενέργειας: δράσεις τηλεθέρμανσης, Samso στην Δανία και η Πόλη Varese αβαθούς Γεωθερμίας και βιοκλιμα- στην Ιταλία. Εκμεταλλευόμενη όλα τα τισμού, μαζί με άμεσες παρεμβάσεις παραπάνω οι Τουρκική κυβέρνηση με με εφαρμογή προϊόντων μειωμένης χρήματα των Ηνωμένων Εθνών καενεργειακής κατανάλωσης. Ένα παρά- τάφερε να κάνει ένα επιδεικτικό πρόδειγμα σχετίζεται με τρόπους μείωσης γραμμα στην Τένεδο και να την χαενεργειακής κατανάλωσης π.χ. έχει με- ρακτηρίσει ‘ νησί του Υδρογόνου’ με τρηθεί ότι το 10% της συνολικής ηλε- ευνόητους πολιτικούς στόχους (Εικόκτρικής ενέργειας στην Ευρώπη κα- να 3) ταναλώνεται σε φωτισμό οδών και Το γεγονός ότι ο Αγ. Ευστράτιος δεν χώρων. Επομένως χρήση νέων οικο- είναι διασυνδεδεμένος στο Κεντρικό νομικών τρόπων θα έχει μεγάλη σημα- Δίκτυο ΔΕΗ της Ελλάδας τον καθιστά σία. Μεγαλύτερη όμως είναι η σημασία μία πολύ σημαντική επιδεικτική εφαρσυνδυασμού αυτόνομων φωτιστικών μογή. Σε όλες τις αντίστοιχες εφαρμο(ηλιακών) με σχεδιασμό που να ταιριά- γές αυτής της προσέγγισης (νησίδες με ζει στο περιβάλλον 100% ΑΠΕ), τα μέρη στα οποία αυτές 3. Στον τομέα αυτονομίας τρο- υλοποιήθηκαν ήταν διασυνδεδεμέφίμων: κλειστού τύπου υδροπονικό να με το κεντρικό ηπειρωτικό δίκτυο θερμοκήπιο και καλλίτερη αξιοποίη- και έτσι πουλούσαν την υπερεπάρση υδάτινων πόρων. κεια όταν είχαν και αντλούσαν ενέρ4. Στον τομέα νερών η Πλωτή Οι- γεια όταν χρειαζόταν. Η προτεινόμενη κολογική Μονάδα Αφαλάτωσης είναι εφαρμογή είναι πολύ καινοτόμα αφού

θα έχουμε μία πραγματικά αυτόνομη περιοχή με 100% ενεργειακή αυτονομία (εικόνα 4).

πομένως ένα σημαντικό μέρος της μελέτης και του σχεδιασμού είναι ο τρόπος με τον οποίο θα διασφαλίζεται αυτή η 100% επάρκεια. Χρήση τεχνολογιών υδρογόνου και νέου τύπου μπαταριών εκτιμάται ότι θα παίξει σημαντικό ρόλο, ωστόσο απαιτείται και ένα έξυπνο σύστημα διαχείρισης. Οι λύσεις που θα δοθούν στις πρώτες εφαρμογές θα έχουν πολλαπλασιαστικά οφέλη και όταν εφαρμοστούν σε μεγαλύτερη κλίμακα θα επιτρέψουν την μεγαλύτερη διείσδυση των ΑΠΕ. Όλα αυτά καθιστούν την εφαρμογή αυτή πρωτοπόρα και μοναδική σε όλο τον κόσμο, ενώ πιθανή επιτυχία της προσπάθειας θα αποτελέσει πόλο έλξης σε παγκόσμιο επίπεδο. Η αναμενόμενη τελική διάταξη του πράσινου νησιού φαίνεται στην εικόνα Αν σκεφτούμε ότι το Varese εξαπλασίασε τον τουρισμό του μέσα σε 10 χρόνια, σε μεγάλο βαθμό από άτομα που ήθελαν να δουν πως έχει πετύχει αυτό το 100%, αντιλαμβανόμαστε ότι η επιτυχία του εγχειρήματος στον Αγ. Ευστράτιο, θα έχει πολλαπλάσια οφέλη και σε αυτόν τον τομέα.

Ενδεικτική βιβλιογραφία COM(96) 576: ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ: ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Πράσινη Βίβλος για μια κοινοτική στρατηγική, 1996 Samso – A Renewable Energy island – 10 years of Development and Evaluation, 2010 Ν. Νικητάκος (επιστημονική επιμέλεια) M.Scott-Cato ‘Πράσινη Οικονομία’, εκδόσεις Ι.Σιδέρη, 2011 N.Nikitakos ‘Green Logistics – The concept of Zero Emissions Port’ Faculty of Mechanical Engineering Transactions, Belgrade, Issue 40, p.201-206, 2012 ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

>> ΜΕ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ

Και γιατί όχι;…

Υπό κ. Χρ. Μπολώση ΓΓ/ΣΕΕΘΑ, Υπτγου ε.α

ίναι γνωστό, ότι κάθε Τάξη της ΣΣΕ, όταν συμπληρώσει την διαδρομή της στον μάταιο τούτο κόσμο, ως εν ενεργεία, ιδρύει έναν Σύνδεσμο με σκοπό: «….την διατήρηση των δεσμών κ.λπ.-κ.λπ.», όπως πανομοιοτύπως, αφού είναι μεταξύ τους ακριβή αντίγραφα, αναφέρουν όλα τα Καταστατικά τους. Η κυριότερη δραστηριότητα των Συνδέσμων αυτών, είναι οι εκδρομές και οι συνεστιάσεις και δεδομένου ότι λόγω της γνωστής δημοσιονομικής καταστάσεως της Χώρας οι εκδρομές έχουν περιορισθεί εις το ελάχιστον, απομένουν μόνον οι συνεστιάσεις. Επειδή μετέχω ενεργώς στον Σύνδεσμο της Τάξεώς μου, γνωρίζω από πρώτο χέρι, ότι το να διοργανώσεις μία συνεστίαση συμμαθητών είναι εξ’ ίσου δύσκολο (αν όχι δυσκολότερο), με το να διαβείς τον Ρουβίκωνα, όπως ο μακαρίτης Ιούλιος Καίσαρ το 49 π.Χ. Οι αντιδράσεις αρχίζουν, από την στιγμή που θα ανακοινωθεί ο τόπος: Πιο μακριά δεν μπορούσατε να βρείτε ρε σεις; Διαμαρτύρονται οι κάτοικοι των Νοτίων προαστίων, όταν επιλέγεται κέντρο στα Βόρεια προάστια και τούμπαλιν. Όμως, δεν είναι μόνον ο τόπος Casus Belli ή μάλλον Casus Grinius. Είναι ο,τιδήποτε μπορείτε να φαντασθείτε. Επί παραδείγματι: Γιατί ρε δεν το κάνουμε μεσημέρι, αφού εμείς το βράδυ δεν τρώμε! Γκρινιάζουν οι προσέχοντας την σιλουέτα τους. Είκοσι ευρώ το άτομο; Ρε πάτε καλά τέτοιες εποχές; Παρατηρούν οι νουνεχείς και μετρημένοι. Α, παράτα μας ρε κι’ εσύ με τις συνεστιάσεις σας. Άλλη δουλειά δεν έχετε να κάνετε; Γρυλίζουν οι μονόχνωτοι. Θα έχει ζωντανή μουσική; Ρωτούν εναγωνίως οι προτιθέμενοι να μερακλώσουν. Και πού είστε ρε! Απαλή μουσικούλα, όχι να μας πάρουν πάλι τ’ αυτιά όπως ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

πέρσι. Διατάσσουν οι φιλήσυχοι. Άντε τώρα εσύ, μαζί με το υπόλοιπο συμβούλιο, να μαζέψεις όλες αυτές τις απόψεις-γκρίνιες και να τις συγκεράσεις για να ικανοποιήσεις, ει δυνατόν, όλους. Πράγμα εξαιρετικά δύσκολο έως αδύνατο. Με αφορμή λοιπόν μια τέτοια συνεστίαση, που κάνουμε εκεί τις παραμονές των Χριστουγέννων, για την διοργάνωση της οποίας, το πιο κολακευτικό σχόλιο που εισπράξαμε ήταν το «Την χάσαμε και σήμερα τη βραδιά μας», άρχισε να με προβληματίζει σοβαρώς το θέμα. Ζήτημα παραιτήσεως δεν ετίθετο, διότι είχα τάξει τον εαυτό μου στην υπηρεσία του συνόλου και αφού είχα εκλεγεί θα τιμούσα την ψήφο των συμμαθητών μου. Το ότι βιαίως και μη υπάρχοντος άλλου υποψηφίου εξελέγην, πολύ λίγη σημασία είχε… Στη Σχολή Πολέμου, μας έλεγαν «Μη πολεμάτε τα δεδομένα του προβλήματος. Αντιμετωπίστε τα». Ποιά ήταν τα δεδομένα του δικού μας προβλήματος; Η απόσταση, το φαγητό, η μουσική, η άρνηση συμμετοχής και το αντίτιμο. Όλα αυτά με βασάνιζαν ενώ περίμενα στον προθάλαμο των εξωτερικών (προς το παρόν ευτυχώς μόνον στα εξωτερικά) ιατρείων του ΝΙΜΤΣ για να πάρω αριθμό προτεραιότητος. Έτσι, σκυθρωπός και προβληματισμένος, αισθάνθηκα ένα σκούντημα στον ώμο. Ρε τι γίνεται πώς από ‘δω; Είπα να του απαντήσω ότι σήμερα δεν είχα κάτι καλύτερο να κάνω και είπα «ρε δεν πετάγομαι μέχρι το ΝΙΜΤΣ να τραβήξω μία Γενική μικροβιολογική εξέταση, να περάσει η ώρα μου», αλλά έδωσα τόπο στην οργή και γυρίζοντας βλέπω ένα συμμαθητή μου. Στο ένα χέρι λοιπόν ο φίλτατος, κρατούσε τις εξετάσεις ανα χείρας, και μου τείνει το άλλο για χειραψία. Εκεί που τα λέγαμε σκάει μύτη άλλος συμμαθητής με το μανίκι σηκωμένο, ενώ το τσιρότο στο χέρι του, μαρτυρούσε ότι μόλις είχε δώσει αίμα για εξετάσεις.

Σε 2-3 λεπτά και τρίτος συμμαθητής εμφανίζεται, έχοντας παραμάσχαλα κάποιους τεράστιους λευκούς φακέλους. Σημάδι, ότι μόλις είχε τσακώσει πρόσφατες ακτινογραφίες. Να μη τα πολυλογώ, επτά (7) συνολικώς συμμαθητές συναντηθήκαμε εκείνο το πρωινό στο ΝΙΜΤΣ. Άλλος με ουροσυλλέκτη, άλλος κουτσαίνοντας, άλλος να πίνει απανωτά νερά προετοιμαζόμενος για εξέταση άνω κάτω κοιλίας και γενικώς όλους τέλος πάντων κάτι να τους απασχολεί. Τότε ήταν, που στο συνήθως κοιμώμενο μυαλό μου, άστραψε ένα φλας. Εκείνη την ώρα αν μου μετρούσαν πίεση, ζάχαρο (σάκχαρο το λένε οι σοφοί…), ουρικό οξύ και τριγλυκερίδια, θα τα εύρισκαν όλα στα ύψη, από την υπέρτατη χαρά και το φούντωμα. Είχα λύσει το πρόβλημα! Αμέσως παίρνω τον Πρόεδρο στο τηλέφωνο: - Πρόεδρε σωθήκαμε! Πάνε οι μουρμούρες και οι γκρίνιες. - Τι εννοείς ρε φίλε; - Πρόεδρε βρήκα πού θα κάνουμε στο εξής τις συνεστιάσεις. - Δηλαδή; - Στο ΝΙΜΤΣ Πρόεδρε, στο ΝΙΜΤΣ. Άκου πλεονεκτήματα. Σε κεντρικό σημείο βρίσκεται, άρα είναι εύκολη η πρόσβαση. Το φαγητό είναι φθηνό. Δεν εννοώ βέβαια να γραφτούμε στους συσσιτούντες (χτύπα ξύλο), αλλά τα ντιλίβερι πάνε κι’ έρχονται. Η μουσική παραείναι απαλή, ενώ όποιος θέλει ακόμα πιο χαλάρωμα μπορεί να κάνει τρίπλεξ καρωτίδων, μ’ εκείνο το περίεργο εργαλείο. Ουδείς θα αρνηθεί συμμετοχή, αφού θα μπορεί να την συνδυάσει και με κείνη την εξέταση που όλο την ανέβαλε. Το αντίτιμο, το κανονίζει ο καθένας όσο θέλει. Είπαμε ντιλίβερι. Και το σπουδαιότερο, αν κάτι συμβεί (ξαναχτύπα ξύλο), μπορεί και να το προλάβουμε. Την αντίδραση του Προέδρου, ποτέ δεν την έμαθα σε όλες τις λεπτομέρειες της. Κάτι σαν «παλάβωσες ρε;» ακούστηκε και ακολούθησε ένας γδούπος, σαν να σωριάσθηκε σακί στο χώμα. Όταν αποφασίσει σχετικά το ΔΣ της Τάξεως θα σας ενημερώσω. Υ.Γ. Η σκηνή των αλλεπάλληλων συναντήσεων συμμαθητών στο ΝΙΜΤΣ σε μία ημέρα, είναι πραγματική.

«Φιλοδώρημα προς τις Νέες Γενιές»

Υπό κ. Ευάγγελου Γεωργούση, Ανπτρχου ε.α. Μέλους ΔΣ ΣΕΕΘΑ

την Αμερικανική Αεροπορία υπάρχει μία θεσμοθετημένη υποχρέωση, προβλεπομένη στον εσωτερικό κανονισμό αυτής, προς όσους διατελούν Διοικητές Μονάδων και Σχηματισμών. Η υποχρέωση έχει τον έξυπνο τίτλο: ‘’Tips for Commanders’’ (Φιλοδωρήματα προς Διοικητές). Με το πέρας κάθε χρόνου και με το τέλος της περιόδου διοίκησης, κάθε Διοικητής αποστέλλει προς τον προϊστάμενο σχηματισμό διοίκησης τα‘’Tips’’ του. Περιγράφει δηλαδή, αναλυτικά, τις ιδέες που είχε, τις ενέργειες που έκανε, τους τρόπους που τις εφάρμοσε, για ν’ αυξήσει την αποτελεσματικότητα της Μονάδος του σε διάφορους τομείς. Οι τομείς που δίδεται μεγαλύτερη έμφαση είναι αυτοί της διαβίωσης του προσωπικού και των οικογενειών τους, των κοινωνικών σχέσεων της Μονάδος και του ηθικού του προσωπικού. Ο προϊστάμενος σχηματισμός εκδίδει το σύνολο αυτών, κάθε χρόνο, υπό μορφή βιβλίου και τα αποστέλλει σε όλους τους Διοικητές των Μονάδων, ώστε ο ένας να βοηθηθεί από τις ιδέες του άλλου. ¨Έτσι καθοδηγεί για άσκηση μιας ενεργής Διοίκησης που λύνει προβλήματα και αυξάνει το κύρος της Αμερικανικής Αεροπορίας στην κοινή γνώμη και όχι στην άσκηση μιας τυπικής που εφαρμόζει μόνο διαταγές και νόμους με στενή ερμηνεία. Εγώ θέλω να καταθέσω ένα ‘’Φιλοδώρημα’’ που το θεωρώ υποχρέωση μου να καταγραφεί, διότι αποτελεί τιμή και στοιχείο που αποκαλύπτει το ήθος των νέων Αξιωματικών της χώρας μας. Τι να κάνουμε σύμφωνα με την ελληνική νοοτροπία ο θεσμοθετημένος, όπως παραπάνω, τρόπος, θεωρείται «αμερικανιά». Τον Σεπτέμβριο του 1999 ήμουν Διοικητής της Σχολής Ικάρων. Ο σεισμός των Αθηνών, όπως έκτοτε λέγεται, της 7ης Σεπτεμβρίου, βρήκε όλους τους Πτεράρχους της Π.Α στην αίθουσα του Αν. Αερ. Συμβουλίου (ΑΑΣ) στο ΓΕΑ. Φτάσαμε στο Τατόι μετά από δύο ώρες λόγω του κομφούζιου που επικρατούσε στους δρόμους.¨ Άλλη Σ.Ι άφησα το πρωί και άλλη βρήκα το απόγευμα. Τα κτίρια ήταν στη θέση τους, εκτός από ένα τμήμα από αυτό της Σμηναρχίας Ακαδημαϊκής Εκπαίδευσης, αλλά είχαν υποστεί μετατόπιση από το κατακόρυφο και περιστροφικές πιέσεις, γεγονός που επέφερε μεγάλες κακώσεις στο σύνολο του σκελετού των. Είχες έντονη την εντύπωση ότι στον επόμενο μικρό μετασεισμό, θα σωριαστού σε ερεί-

πια. Σκάλες κρέμονταν από τα σίδερα, πόρτες είχαν αλλάξει σχήμα, σωλήνες νερού είχαν σπάσει, τζάμια και εύθραυστα αντικείμενα σπασμένα στα πατώματα ανακατεμένα με βιβλία, φακέλους, πίνακες, καρέκλες και γραφεία. Όλα μαζί πασπαλισμένα με ασβέστες και σοφάδες. Το νεοκλασικό Διοικητήριο της Σχολής ήταν επικίνδυνο να το πλησιάσεις, όχι να μπεις μέσα. Τα κτίρια των εστιατορίων και μαγειρείων άντεξαν, εκτός από έξι κολώνες που δια γυμνού οφθαλμού αντιλαμβανόσουν ότι είχαν ‘’ξεχάσει’’ την αποστολή τους. Μία γενική εικόνα καταστροφής και απελπισίας. Η αδάμαστη φύση έδειξε την τεράστια δύναμη της. Το Στρατόπεδο Τατοΐου ή Δεκελείας γέμισε σκηνές για τις ανάγκες του προσωπικού, ώστε να δοθεί χρόνος στην Ηγεσία της Π.Α να κάνει απολογισμό και σχεδιασμό επίλυσης των προβλημάτων που ο σεισμός δημιούργησε. Έγινε έλεγχος όλων των κτιρίων και καταγραφή της κατάστασης αυτών, ταξινομώντας αυτά στις γνωστές κατηγορίες‘’Πράσινο’’, ‘’Κίτρινο’’, ‘’Κόκκινο ‘’.Εκδόθηκαν οι σχετικές διαταγές για το τι επιτρέπετε στο προσωπικό σχετικά με τα κτίρια αυτά, σύμφωνα με τις οδηγίες των ειδικών και των γενικών κανόνων περί σεισμών. Στα‘’Κόκκινα’’ δεν επιτρέπετε να μπει κανείς. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό, η ΣΤΥΑ θα πήγαινε στη μονάδα της Π.Α στο Καβούρι και το σύνολο των δραστηριοτήτων της Σ.Ι θα μεταφερόταν στις εγκαταστάσεις της ΣΤΥΑ εντός του Τατοΐου που είχαν αντέξει (προκάτ). Τα εστιατόρια και τα μαγειρεία θα επισκευάζονταν, ενώ τα τρία βασικά κτίρια, Διοικητήριο, Σμηναρχία Ικάρων και Σμηναρχία Ακαδημαϊκής Εκπαίδευσης θα γκρεμίζονταν. Μέσα στα κτίρια αυτά υπήρχε το σύνολο, σχεδόν, του διοικητικού, εκπαιδευτικού και μουσειακού υλικού της Σχολής και το οποίο ΕΠΡΕΠΕ να διασωθεί, αν θέλαμε να λειτουργήσουμε την εκπαιδευτική χρονιά που ήδη είχε αρχίσει. Τους νέους Πρωτοετείς έπρεπε ήδη να τους είχαμε πάρει. Στις τρεις τάξεις που είχαμε δόθηκε εκ νέου άδεια την επομένη του σεισμού, αφού δεν υπήρχαν συνθήκες και δυνατότητες ασφαλούς διαβίωσης αυτών.Στο τεράστιο πρόβλημα της διάσωσης και μεταφοράς του αναγκαίου για τη λειτουργία της Σχολής, υλικού από τα ‘’Κόκκινα’’ κτίρια, δεν φαινόταν να υπάρχει εφικτή λύση. Κάποιες έρευνες για πρόσληψη ειδικών εκτός Π.Α, δεν κρίθηκαν ικανοποι-

ητικές κυρίως λόγω χρόνου, αλλά και κόστους. Στο επίπεδο της Σχολής το θέμα εξετάστηκε, μελετήθηκε από κάθε πλευρά με τη συμμετοχή όλων των Αξιωματικών και αποφασίστηκε να ζητηθεί από το ΓΕΑ η έγκριση για ανάκληση από την άδεια μόνο των Ικάρων 4ης τάξης. Η συγκέντρωση για ενημέρωση των Ικάρων έγινε στο μόνο ακέραιο κτίσμα της Σχολής, το μεταλλικό υπόστεγο Μπάσκετ. Είχε προηγηθεί εκτεταμένη σύσκεψη-συζήτηση με όλους τους Αξιωματικούς και Υπαξιωματικούς της Σχολής στην οποία είχαν ληφθεί αποφάσεις αποδεκτές οικειοθελώς από όλους, χωρίς καμία εξαίρεση. Στους Ικάρους αναλύθηκε η συνολική κατάσταση της Σχολής, τις διαταγές που είχαν εκδοθεί, σχετικά με την ασφάλεια του προσωπικού ανάλογα με τον χαρακτηρισμό κάθε κτιρίου και φυσικά το μεγάλο πρόβλημα του εγκλωβισμένου υλικού που έπρεπε να διασωθεί και να μεταφερθεί στα κτίρια της ΣΤΥΑ για να λειτουργήσει η Σχολή. Στο τέλος τους έγινε γνωστό ότι Διοικητής, Αξιωματικοί και Υπαξιωματικοί, είχαν αποφασίσει οικειοθελώς, ότι ο κάθε ένας, με προσωπική ευθύνη, να διασώσει και να μεταφέρει τα πράγματα του γραφείου του, της επιστασίας του στη νέα θέση που είχε ορισθεί. Η Σχολή Ικάρων επαναλειτούργησε από τις νέες εγκαταστάσεις σε λιγότερο από δέκα πέντε ημέρες, με το σύνολο του υλικού έτοιμο για χρήση, έχοντας καλέσει και τους νέους πρωτοετείς, χωρίς κόστος για την Π.Α. Οι Τεταρτοετείς Ίκαροι 1999-2000 και οι Αξιωματικοί με τους Υπαξιωματικούς της Σ.Ι στο σύνολό τους, πέτυχαν αυτό το τεράστιο έργο της διάσωσης πολύτιμου υλικού, που επέτρεψε την χωρίς καθυστέρηση επαναλειτουργία της Σχολής, μετά από μία τεράστια φυσική καταστροφή. Αξίζει να επισημανθεί ότι μεταξύ αυτών που διασώθηκαν και υπάρχουν σήμερα, ήταν ολόκληρο το Μουσείο της Σχολής και το σύνολο των εργαστηρίων αυτής από τα υπόγεια της Σμηναρχίας Ακαδημαϊκής Εκπαίδευσης.Επί δέκα και πλέον ημέρες, Ίκαροι και μόνιμο προσωπικό, από το πρωί μέχρι το δειλινό, με φόρμες γυμναστικής και πνεύμα ομάδος, αλλά με ατομική απόφαση και ευθύνη, επιτέλεσαν έργο πολύ σημαντικό από πλευράς κόστους, αλλά κυρίως και πρωτίστως σε ΗΘΙΚΗ ΑΞΙΑ. Απέδειξαν ότι το “Αμες δε γεσόμεθα πολλώ κάρονες’’ έχει διαχρονική αξία και εφαρμογή στους Έλληνες Αξιωματικούς και Υπαξιωματικούς. Η παρούσα καταγραφή δεν στοχεύει ν’ αυξήσει το κύρος του τότε Αρχηγού και Διοικητών, αλλά αποτελεί μία καταγραφή γεγονότων και πράξεων, Παρακαταθήκη, ‘’Φιλοδώρημα’’(Tip) από νέους προς νέους. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Το Βιβλίο ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΣΙΜΟΣ:

Όταν οι Έλληνες γράφουν ιστορία Παρουσίαση βιβλίου υπό κ. Χρ. Μπολώση,

Υποστρατήγου ε.α., ΓΓ/ΣΕΕΘΑ

νωρίζουν οι Έλληνες ιστορία; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό, είναι αβιάστως «όχι και τόσο καλά». Βεβαίως δεν αναφερόμαστε σ’ αυτούς των οποίων το «επαγγελματικό» αντικείμενο είναι η ιστορία (καθηγητές, συγγραφείς κ.λπ.), αλλά στο μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων. Αυτό είναι το συμπέρασμα από προσωπική εμπειρία διδασκαλίας του μαθήματος της ιστορίας σε διάφορα σχολεία, στα οποία φοιτούν ενήλικες και οι οποίοι θα έπρεπε να γνωρίζουν τουλάχιστον τα βασικά. Οι Έλληνες ή αδιαφορούν ή, το χειρότερο, μαθαίνουν επιλεκτικά την ιστορία. Δηλαδή μαθαίνουν ότι και, κυρίως, όπως το σερβίρουν. Ούτε βεβαίως αντέχουν σε κριτική που σε κάθε Εθνική Επέτειο παρουσιάζουν τα κανάλια, με μαθητές να απαντούν με του κόσμου τις ανακρίβειες στο ερώτημα: «Ξέρεις τι γιορτάζουμε σήμερα;» Διότι βεβαίως και δεν θεωρείται γνώστης της ιστορίας, εκείνος ο οποίος γνωρίζει ότι στις 28 Οκτωβρίου του 1940 ο Ιωάννης Μεταξάς (ώ το τετριμμένο) απέρριψε το ιταλικό τε-

λεσίγραφο. Γνώστης, είναι αυτός που γνωρίζει τι προηγήθηκε, το γενικότερο πολιτικοστρατιωτικό περιβάλλον, πώς φθάσαμε στο «ΟΧΙ» και ποιές ήταν οι μετέπειτα συνέπειες αυτού του «ΟΧΙ». Ο συνάδελφος κ. Αντ. Σίμος, φαίνεται ότι το γνωρίζει καλά αυτό και θέλησε να βοηθήσει τους αναγνώστες του βιβλίου του «Όταν οι Έλληνες γράφουν ιστορία» (Εκδ. «Πελασγός» Ιωαν. Γιαννάκενα, τηλ. 210 3628976), να εντρυφήσουν στη περαιτέρω μελέτη της ιστορίας. Μακριά από εμένα οι χαρακτηρισμοί του τύπου: «Είναι ένα βιβλίο, που το διάβασα απνευστί σε μια νύχτα» ή «Είναι αυτό που έλλειπε από την ιστορική βιβλιογραφία». Όχι. Ούτε το ένα, ούτε το άλλο είναι το βιβλίο του κ. Σίμου. Είναι όμως ένα σοβαρό και πολύτιμο βοήθημα, που ξεκινάει το ταξίδι του από την Αρχαιότητα και φθάνει στις μέρες μας. Είναι φυσικό ότι δεν είναι δυνατόν στις 353 σελίδες του βιβλίου, να καλυφθούν οι ιστορικές περίοδοι με όλες τις λεπτομέρειες. Είναι όμως ένα έναυσμα προς τον αναγνώστη, ένα σκούντημα για να ασχοληθεί σοβαρά με το θέμα, καταφεύγοντας παραλλήλως και στην πλούσια βιβλιογραφία, που ο συγγραφέας παραθέτει στο τέλος του βιβλίου. Ο συγγραφέας, όπως αναφέρει ο ίδιος, καταθέτει τα γεγονότα χωρίς να

τα αναλύει, αφήνοντας τον αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα. Αποφεύγει, με άλλα λόγια, την πλύση εγκεφάλου. Και αυτό είναι το σωστό. Ουδείς χρειάζεται δήθεν περισπούδαστες και σχοινοτενείς αναλύσεις για να κατανοήσει την ιστορία. Αρκεί η απλή παράθεση των γεγονότων (όλων των γεγονότων όμως και όχι κατ’ επιλογή) και όλοι έχουμε και νου και κρίση, τουλάχιστον ίδια με αυτά των «καθοδηγητών», για να αναληφθούμε τι έγινε και πώς έγινε. Και ο κ. Σίμος το σέβεται απολύτως αυτό. Και όχι μόνο το σέβεται αλλά έχει ως οδηγό του το λεχθέν από τον Πολύβιο (205-125 π.Χ.): «Εξ ιστορίας αναιρεθείσης της αληθείας, το καταλειπόμενον αυτής ανωφελές γίνεται διήγημα». Εν κατακλείδι, θα δώσω τον λόγο στον συγγραφέα, ο οποίος από την Εισαγωγή ακόμη, βάζει τα πράγματα στην θέση τους προσπαθώντας να αφυπνίσει συνειδήσεις που, στις μέρες μας, τόσο αλλοτριωμένες είναι. «Είναι αποδεδειγμένο - γράφει ο κ. Σίμος - ότι η άγνοια της ιστορίας και η αποκοπή από τα ήθη και έθιμα των προγόνων και τις παραδόσεις της φυλής, είναι δυνατόν ν’ αποκόψει το γένος από τις ρίζες του, να το συρρικνώσει και να το αφανίσει. Έθνος που λησμονεί ή παραποιεί την ιστορία του είναι καταδικασμένο σε αφανισμό». Υπάρχει κάποιος που διαφωνεί;

Οι συνδρομές & οι οικονομικές ενισχύσεις για τον Σύνδεσμο είναι δυνατόν να κατατίθενται στον τραπεζικό λογαριασμό Eurobank 0026-0255-30-0101247138 ή στα Γραφεία του ΣΕΕΘΑ ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

80 ζηση Α Ν . μπελλου

«Δυτικομακεδονικό Ημερολόγιο» Επιμέλεια Κειμένου: Συντακτική Επιτροπή του Περιοδικού

Σύνδεσμός μας παρέλαβε και φέτος όπως ανελλιπώς γίνεται τα τελευταία χρόνια, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον τεύχος του ετήσιου «Δυτικό-Μακεδονικού Ημερολογίου». Ο συγγραφέας εκδότης κατορθώνει μέσα από μια χρηστική έκδοση, να συμπεριλάβει πλέον τών καθιερωμένων κειμένων ημερολογιακού χαρακτήρα (2014) και θέματα τοπικού ή ευρύτερου ενδιαφέροντος, που απασχολούν το κοινωνικό σύνολο. Πρόκειται βέβαια για μια λίαν ενδιαφέρουσα αναψηλάφηση στην θεματολογία της Ελληνικής ιστορικής μνήμης, όπως είναι τα κείμενα που αφορούν στην επικείμενη 200ετηρίδα από την απελευθέρωση του Γένους, την ήδη συμπληρωθείσα 100τηρίδα από τους Βαλκανικούς Πολέμους, κείμενα – αποδείξεις για την ιστορικότητα της παρουσίας του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας στην Μακεδονία και ιδιαίτερα την Θεσσαλονίκη, ιστορική και αρχαιολογική περιήγηση στην περιοχή Γρεβενών στην οποία αναψηλαφείται η ύπαρξη του Ελληνισμού την περιοχή ανά τους αιώνες και πλήθος άλλων εξαιρετικών ιστορικών και θρησκευτικών κειμένων, κατάλληλα επιλεγμένων. Στην λίαν ενδιαφέρουσα αυτή έκδοση αναδημοσιεύονται επίσης άρθρο του πρώην κ Α/ΓΕΣ Στρατηγού Φράγκου Φραγκούλη με θέμα την Εκπαίδευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά και κείμενα των κυρίων άρθρων του περιοδικού μας. Η περιήγηση του αναγνώστη ολοκληρώνεται με

μια σειρά άρθρων, θρησκευτικών, πολιτικών ή ιστορικών φορέων, που εμπεριέχουν αξιόλογες απόψεις και σκέψεις. Σημειώνουμε με ιδιαίτερη έμφαση ότι το κυκλοφορούν τεύχος του «Δυτικομακεδονικού Ημερολογίου» είναι το 39ο κατά σειράν, ενώ το επόμενο έτος 2015 θα κλείσει τα 40 χρόνια κυκλοφορίας. Ο ΣΕΕΘΑ όπως κατέγραψε και πέρυσι, έχοντας ευαισθησία για τις ακριτικές μας περιοχές και ιδιαίτερα για τη Μακεδονία, φιλοξενεί και προβάλλει το Δυτικό-Μακεδονικό Ημερολόγιο, μέσα από σελίδες των «Εθνικών Επάλξεων», και εύχεται να γιορτάσει επιτυχώς και την 50η έκδοσή του. ιωαννη σιατρα

«Οι ζημιές μας κέρδη τους» Παρουσίαση βιβλίου υπό κ. Σπυρίδωνος Μπελεγράτη,

Υποστρατήγου ε.α.

ο βιβλίο με τίτλο «Οι ζημιές μας τα κέρδη τους» του συγγραφέα και οικονομολόγου Ιωάννη Σιάτρα, εκδόθηκε σχετικά πρόσφατα (Οκτώβριος 2013) και φαίνεται να φιλοδοξεί να καλύψει ένα κενό που αφορά την καταγραφή των αποτελεσμάτων αλλά και των ιστορικών γεγονότων που οδήγησαν στην οικονομική κρίση την χώρα μας, προτείνοντας ταυτόχρονα και πιθανές λύσεις. Το κύριο θέμα που αναδεικνύει ο συγγραφέας, μέσα από τις σελίδες του πονήματος με εναργή στοιχειοθετημένη άποψη, εστιάζεται στην αποδεικτική καταγραφή της θέσης, που οδηγεί στο εγγενές συμπέρασμα, ότι η χώρα μας μετά τά τρία πρώτα χρόνια της δημοσιονομικής προσαρμογής, φαίνεται να βρέθηκε

στο ίδιο επίπεδο από το οποίο ξεκίνησε, όπως επίσης ότι η «επιχείρηση διάσωσης» δεν έγινε για να σωθεί η Ελλάδα από την χρεοκοπία, αλλά για να προστατευθούν οι Ευρωπαϊκές Τράπεζες. Παράλληλα εξιστορεί και αναδεικνύει το γεγονός, ότι τα κύρια κεφάλαια των δύο πρώτων δανειακών συμβάσεων – προγραμμάτων, χρησιμοποιήθηκαν κατά βάση για την αποπληρωμή των ομολόγων που κατείχαν κατά κυρίως Ευρωπαϊκές αγορές και μάλιστα σε υψηλές τιμές, ενώ ταυτόχρονα όσα ομόλογα δεν αποπληρώθηκαν απορροφήθηκαν από την ΕΚΤ, χωρίς να συμπεριληφθούν στην διαδικασία κουρέματος. Στην αντίπερα όχθη, όπως διεξοδικά αναλύεται στο βιβλίο, η Ελληνική οικονομία και κοινωνία έχασαν πολλά από την κρίση, ενώ κάποιοι άλλοι κέρδισαν αρκετά. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος είναι ότι φαίνεται να δυναμιτίζεται η θεμελίωση του Ευρωπαϊκού οικοδομήματος, προκαλώντας και ερωτηματικά για το μέλλον του. Το πόνημα στοιχειοθετημένο πλήρως, καταγράφει και αποκαλύπτει επίσης, τι έχασε η Ελλάδα τα προηγούμενα χρόνια, τι κέρδισαν η Γερμανία και άλλες χώρες του βορρά, ενώ προτείνει λύσεις για τις πιθανές επιλογές της χώρας μας από εδώ και στο εξής. Είναι σαφές βέβαια ότι παράλληλα και μέσα από τις σελίδες του βιβλίου δίδονται απόψεις και πιθανές λύσεις για την μετεξέλιξη της Ευρώπης σε μία οικονομική και πολιτική ένωση, ώστε να αποφευχθεί ο διαχωρισμός βορρά νότου, αλλά και κυρίαρχων κρατών με την σφραγίδα του δανειστή ή οφειλέτη. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις EuroCapital όπου οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να απευθύνονται για την προμήθειά του (τηλ. 210 3242032- Μνησικλέους 2 ΤΚ 10556 – Αθήνα), αλλά και όλα τα βιβλιοπωλεία της χώρας μας.

Ο Πρόεδρος και τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του ΣΕΕΘΑ, με την ευκαιρία της επερχομένης Αναστάσεως του Κυρίου, σας εύχονται:

Καλό Πάσχα και Χρόνια Πολλά

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

ΤΑ ΝΕΑ ΤOΥ ΣΥΝΔΕΣΜOΥ ΜΑΣ Ιανουάριος - Μάρτιος 2014 – Επιμελείται η Γενική Γραμματεία του ΣΕΕΘΑ 1. Δραστηριότητες Α. ΗΜΕΡΙΔΕΣ Ο Πρόεδρος και Μέλη του Δ.Σ. του

A. βιβλια

Σ.Ε.ΕΘ.Α. παρέστησαν στις ακόλουθες ημερίδες: Την Δευτέρα 17η Μαρτίου 2014, στο Πολεμικό Μουσείο Ημερίδα με θέμα «Το Μέλλον της ΕΕ και οι εξελίξεις - προσκλήσεις στην Ανατολική Ευρώπη. Β. ΣυμμετοχH ΣΕ Εκδηλώσεις Κατόπιν προσκλήσεων ο Πρόεδρος και Μέλη του Δ.Σ. του Σ.Ε.ΕΘ.Α. παρέστησαν στις ακόλουθες εκδηλώσεις: Την 26η Ιανουαρίου 2014, στην κοπή της Βασιλόπιτας του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών. Την 9η Φεβρουαρίου 2014, στο Πολιτιστικό Κέντρο Παπάγου παρουσίαση βιβλίου «Νεοέλληνες» του κ. Άρη Χαραλαμπάκη. Την 20η Μαρτίου 2014, στην Παράδοση Παραλαβή Δκσεως της ΣΣΕ (Βάρη Αττικής) Την 23η Μαρτίου 2014, στις επετειακές εκδηλώσεις με την ευκαιρία της Εθνικής Εορτής της 25 Μαρτίου στο Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Παπάγου (Δήμος Παπάγου-Χολαργού) και στο Πολεμικό Μουσείο (ΕΑΑΣ). 2. Εκδόσεις

A. Περιοδικά

«Λιμενικά Χρονικά» τριμηνιαία έκδοση της Ένωσης Αποστράτων Αξκών Λιμενικού Σώματος.

ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Παρελήφθη το υπ’ αριθμ. 152 πόνημα του Ευθυμίου Παπαπαναγιώτου που αναφέρεται στα «Εθνικά Θέματα της Ελλάδος».

B. Εφημερίδες

Σερραϊκόν Θάρρος, Defense news, Διακλαδική Επιθεώρηση, Το Σύνταγμα και οι νέοι θεσμοί, 153 Εθνικά θέματα της Ελλάδος, Ο Λόγιος ΠΑΝ, Τα νέα της Λέσχης Καταδρομέων και ιερολοχιτών, Κ21 Ελληνικό Παρατηρητήριο, Θαλασσινοί Απόηχοι.

Η Συντακτική Επιτροπή του περιοδικού και ο ΣΕΕΘΑ, ευχαριστεί ιδιαίτερα την εφημερίδα «Σερραϊκόν Θάρρος» για την αναδημοσίευση στον τοπικό τύπο της περιοχής του εξωφύλλου και άρθων 2 πρόσφατων τευχών του περιοδικού μας. Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΝΙΣΧΥΣΕΙΣ

Τα κάτωθι Μέλη του Συνδέσμου, πλέον της ετήσιας συνδρομής τους, προσέφεραν και τα αναγραφόμενα χρηματικά ποσά προς ενίσχυση της εκδόσεως των «Εθνικών Επάλξεων». Αλάνης Αθανάσιος.................................5ευρώ Αναστόπουλος Νικόλαος..................... 10ευρώ Αποστολίδης Ιωάννης..........................10ευρώ Αραμπός Γεώργιος................................ 5ευρώ

Βελέντζας Νικόλαος, ...........................30ευρώ Βλαχοπάνος Θεόδωρος,.........................5ευρώ Βλέτσης Ελευθέριος ............................10ευρώ Γεωργακάκης Νικόλαος, .......................5ευρώ Γκατίδης Βασίλειος..............................10ευρώ Διαμαντόπουλος Άρης........................ 25ευρώ Ελευθεράκης Μιλτιάδης......................20ευρώ Ζορμπάς Βασίλειος................................5ευρώ Θωμόπουλος Σταύρος .........................30ευρώ Καλογερόπουλος Μιχαήλ......................5 ευρώ Κανώλης Περικλής, .............................10ευρώ Καραντζίκος Αθανάσιος,........................5ευρώ Κολοκούρης Πέτρος, ...........................30ευρώ Κουγιάννης Δημήτριος........................20ευρώ Λόντος Χρήστος ....................................5ευρώ Μαυρεπής Γεώργιος..............................5ευρώ Νικολαΐδης Γεώργιος..........................10 ευρώ Παγάνης Δημήτριος, ...........................10ευρώ Παγούρας Παναγιώτης .......................30ευρώ Σουτόπουλος Νικόλαος........................10ευρώ Στεργιάννης Γεώργιος, ........................10ευρώ Συγγελάκης Γεώργιος........................... 5ευρώ Τσολακίδης Χρήστος.......................... 10ευρώ Τσολακίδης Χρήστος...........................10ευρώ Φιλιπάκος Δημήτριος......................... 15ευρώ Φώτης Κωνσταντίνος ..........................25ευρώ Φωτιάδης Ιωάννης............................. 10ευρώ Χοχόλης Παναγιώτης...........................10ευρώ

>> ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΕΚΔΟΤΗ

υνεχίζοντας τα αφιερώματα σε περιοχές της χώρας μας, στο παρόν τεύχος, περιλάβαμε 20σέλιδο αφιέρωμα για το Αιγαίο. Μέσα στις περιορισμένες σελίδες του περιοδικού προσπαθήσαμε με τη βοήθεια των διακεκριμένων αρθρογράφων μας, να δώσουμε κάποια ιστορικά και στρατηγικά στοιχεία, ώστε να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον των αναγνωστών μας, για περαιτέρω μελέτη του Αιγαίου. Το τρίμηνο Ιανουαρίου – Φεβρουαρίου – Μαρτίου, το πρώτο του νέου έτους, ξεκίνησε με πολλές ελπίδες και σχετική αισιοδοξία ότι θα είναι το έτος της σταθεροποίησης και της έναρξης της οικονομικής ανάκαμψης της χώρας μας. Τουλάχιστον αυτό συνάγεται από τις μέχρι σήμερα ενδείξεις και από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Ελπίζουμε και ευχόμαστε να μη διαψευσθούμε. Στις 27 Ιανουαρίου έλαβε χώρα η Γενική Συνέλευση του Συνδέσμου μας και διεξήχθησαν αρχαιρεσίες για την ανάδειξη του νέου Διοικητικού Συμβουλίου, για την τριετία 2014 -2016. Το νέο ΔΣ που εξελέγη συγκροτήθηκε σε σώμα στις 4 Φεβρουαρίου 2014. Λεπτομέρειες για το νέο ΔΣ περιλαμβάνονται στην ιστοσελίδα του Συνδέσμου. Στις 25 Μαρτίου είχαμε μεγάλη Στρατιωτική παρέλαση , μετά από καιρό, στην Αθήνα, ευτυχώς χωρίς τα έκτροπα των προηγουμένων ετών. Από πλευράς ύλης στο παρόν τεύχος δημοσιεύεται η διεξαχθείσα στο Πολεμικό Μουσείο την 17η Μαρτίου 2014 ημερίδα, με

τον γενικό τίτλο “ Το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι εξελίξεις – προκλήσεις σε Ανατολική Ευρώπη και Μεσόγειο”, με άκρως ενδιαφέρουσες εισηγήσεις των διακεκριμένων ομιλητών μας. Συνιστάται η ανάγνωσή τους. Στο διπλωματικό περισκόπιο, μετά από μικρή απουσία , επανέρχεται και πάλι ο μόνιμος συνεργάτης του περιοδικού μας κ. Γεώργιος Σέκερης, πρέσβης ε.τ., με το επίκαιρο άρθρο του “Η αμερικανική στρατηγική αναπροσαρμογή”, ενώ στο στρατηγικό περισκόπιο δημοσιεύεται επίκαιρο άρθρο του κ. Χρήστου Μηνάγια, Ταξίαρχου ε.α., γεωστρατηγικού αναλυτή και συγγραφέα, με τίτλο “Ψυχογράφημα της ιδεολογίας του συντηρητισμού στην Τουρκία” Στα Ιστορικά θέματα του περιοδικού περιλάβαμε το άρθρο “Περί Εθνικής Ευδαιμονίας. Μια φιλοσοφική προσέγγιση” του κ. Παναγιώτη Κ. Δαμάσκου, Δρ Φιλοσοφίας, Καθηγητού ΣΑΕΑ. Τέλος στα τεχνικά και οικονομικά θέματα δημοσιεύεται άρθρο του Δρ Νικήτα Νικητάκου,

Πλοιάρχου ΠΝ ε.α., Καθηγητού Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μέλους ΔΣ ΣΕΕΘΑ, με τίτλο “Βιώσιμη Ανάπτυξη μικρών νησιών Αιγαίου Πελάγους”. Στα θέματα επικαιρότητας περιλαμβάνεται η παράδοση – παραλαβή της Διοικήσεως της Σχολής Εθνικής Άμυνας, που πραγματοποιήθηκε την 14η Μαρτίου 2014 στις εγκαταστάσεις της Σχολής. Επίσης ο εορτασμός των 50 χρόνων από την συγκρότηση της Εθνικής Φρουράς, που διοργανώθηκε από την Κυπριακή Πρεσβεία,\ μαζί με τα εγκαίνια ανάλογης έκθεσης φωτογραφικού υλικού, την 21η Φεβρουαρίου 2014 στο σπίτι της Κύπρου στην Αθήνα. Λόγω του μεγάλου ενδιαφέροντος των εισηγήσεων της ημερίδας που δημοσιεύονται σε αναπτυγμένη μορφή, μεγάλος αριθμός άρθρων που μας εστάλησαν, καίτοι εκρίθησαν αξιόλογα και δημοσιεύσιμα, δεν κατέστη δυνατόν να συμπεριληφθούν, ενώ η δημοσίευσή τους θα πραγματοποιηθεί σε επόμενο τεύχος. Ζητώ την κατανόηση των φίλων αρθρογράφων. Το επόμενο τεύχος των “Εθνικών Επάλξεων” με αριθμό 108 , θα κυκλοφορήσει στο τέλος Ιουνίου 2014 με αρχές Ιουλίου 2014. Εύχομαι σε όλα τα μέλη του Συνδέσμου και τους αναγνώστες του περιοδικού, “Καλό Πάσχα”.

ΟΡΟΙ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ» 1. Το κείμενο ή άρθρο να αναφέρεται σε θέματα που καθορίζονται από την φύση και τον σκοπό έκδοσης του περιοδικού, να έχει περιορισμένη έκταση κειμένη μεταξύ 1.000 και 3.000 λέξεων (γραμματοσειρά Arial 12 του Η/Υ - Επιδίωξη άρθρα μέχρι 2.500 λέξεις). 2. Δημοσιεύονται κυρίως επιστημονικές εργασίες και διαλέξεις σπουδαστών, των στελεχών των Ε.Δ. και Σ.Α., καθηγητών- Πανεπιστημίων, εμπειρογνωμόνων και ειδικών, καθώς γενικά διαλέξεις της Πολιτικής και Στρατιωτικής Ηγεσίας του ΥΕΘΑ, για θέματα που αφορούν σε Άμυνα, Ασφάλεια, Οικονομία, την Ιστορία, την διπλωματία και λοιπούς τομείς της Γεωπολιτικής, άμεσου εθνικού ενδιαφέροντος. Δεν δημοσιεύονται κείμενα που περιέχουν διαβαθμισμένες πληροφορίες, ή δεν τεκμηριώνεται το περιεχόμενό τους και γενικώς άρθρα που περιέχουν εκφράσεις, οι οποίες δεν συνάδουν με στο ήθος και το πνεύμα του καταστατικού του ΣΕΕΘΑ. 3. Η δημοσίευση εργασίας δεν σημαίνει και αποδοχή από τον ΣΕΕΘΑ των απόψεων του συντάκτη. Το περιεχόμενο εκάστου άρθρου απηχεί τις προσωπικές απόψεις του υπογράφοντος. 4. Τα κείμενα των εργασιών-άρθρων, θα συγκεντρώνονται, θα καταχωρούνται σε ειδικό φάκελο, θα εξετάζονται και θα αξιολογούνται από συντακτική επιτροπή του ΣΕΕΘΑ. Ανεξάρτητα από τη δημοσίευση η μη των άρθρων τα κείμενα δεν επιστρέφονται. 5. Τα κείμενα πρέπει να περιλαμβάνουν πλήρη επιστημονική τεκμηρίωση-βιβλιογραφία (υποσέλιδο αναφορά στην πηγή – τεκμηρίωση με βιβλιογραφία στο

τέλος του άρθρου). 7. Οι βιβλιογραφικές σημειώσεις πρέπει να έχουν ενιαία αρίθμηση, να ευρίσκονται στο τέλος του άρθρου καθώς και στο κάτω μέρος της σελίδας του κειμένου στο οποίο αναφέρεται η παραπομπή και να δίνονται ως εξής: α. Για βιβλία-μονογραφίες: Βιβλιογραφία: Ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλος βιβλίου και υπότιτλος, πόλη έκδοσης, εκδοτικός οίκος, έτος έκδοσης, σελίδες. π.χ.: John Keegan, Η Ιστορία του Πολέμου, Αθήνα, Εκδοτικός Οργανισμός ΛιβάνηΝέα Σύνορα, 1997. Παραπομπή: John Keegan, Η Ιστορία του Πολέμου, σελ. 3-12. β. Για άρθρα-μελέτες: Βιβλιογραφία: Ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλος άρθρου εντός εισαγωγικών, περιοδικό, αριθμός τεύχους, χρονολογία, σελίδες, π.χ.: Ελευθερία Μαντά, “Η νέα ιταλική Ostpolitik και η στρατηγική θέση της Αλβανίας”, Παραπομπή: Ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλος άρθρου εντός εισαγωγικών Γεωπολιτική, τ. 11, Οκτώβριος 2000, σελ. 35-42. 8. Οι μελέτες στρατηγικού και γεωπολιτικού περιεχομένου πρέπει να συνοδεύονται από σχετικούς χάρτες και σχεδιαγράμματα, μαζί με τους σχετικούς υπότιτλους. Φωτογραφίες δημοσιεύονται μόνο εάν το περιεχόμενό τους κρίνεται αναγκαίο, και για την πληρέστερη ενημέρωση του αναγνώστη. 9. Η οποιαδήποτε συνεργασία πρέπει να παραδίδεται και σε ηλεκτρονική μορφή (CD κλπ), καθώς και σε δύο τυπωμένα αντίγραφα ένα τουλάχιστον μήνα πριν την έκδοση του περιοδικού (πχ μέχρι τέλος των μηνών Φεβ – Μαϊ – Αυγ – Νοε). * e-mail: seethaee@gmail.com (Περιοδικό «Εθνικές Επάλξεις») ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

LAVINIA CORP.

On time...

LASKARIDIS SHIPPING CO. LTD.

...cool and dry

A globally integrated shipping company

Transportation (reefer, wet, dry) Shipyards Ship agency Logistics Terminals Fuel Supplies at High Seas Fishing

Head Office Laskaridis Shipping Co.Ltd. 5, Xenias street & Ch. Trikoupi Athens, 14562 Greece Tel: +30.210.6284200 Fax: +30.210.8089710/11/12 Email: athens @ laskaridis.gr