Montessori magazine 39 3 by Montessorinet

montessori MAGAZINE

Jaargang 39 nummer 3 Juni 2016

Thema:

Creativiteit Creatief montessorionderwijs moedigt aan tot vragen stellen, onderzoeken en experimenteren Durfal gezocht (m/v) Broodnodige veranderingen vragen creatieve routine

Eénjarige Montessori-opleiding

Groepsverblijven

Start: September 2016

NIEUW: safarikampe n in Blaricum en Vierhouten!

Samen dichtbij groen

Omvang: 15 bijeenkomsten 14.00 - 20.00 uur Meer informatie: – J.S.de.Groot@hr.nl

• Voor groepen van 14 tot 500 personen • Overnachten in groepsgebouwen, safaritenten en tentenkampen • Voor elk budget een verblijf mogelijk • Overnachten vanaf € 16,- p.p.p.d. incl. 3 maaltijden per dag

– posthbo.hr.nl

Vernieu wd! NVM gecertif iceerd

Handig! • Altijd dichtbij de natuur • Altijd als enige in een verblijf • Veel speelmogelijkheden rondom de verblijven • Catering: standaard drie maaltijden p.p.p.d. rekening houdend met dieet- en eetwensen

42 groepsverblijven door heel Nederland

Contact: 0800 - 400 400 4 (gratis) info@paasheuvelgroep.nl www.groepsgebouw.nl

Out of the Bokabox…

Autorijbewijs, vaarbewijs, bromfietsrijbewijs, fietsbewijs en wandelbewijs….? Nee, die laatste twee bestaan niet terwijl fietsers en voetgangers toch het meest kwetsbaar zijn in het verkeer. En daarvan zeker onze kinderen. Daarom is er nu Bokabox® . BOrden en KAarten om kinderen spelenderwijs de betekenis van verkeersborden te leren. De Bokabox® is een wetenschappelijk bewezen (UU*) snellere en effectievere manier om leerlingen de verkeersborden aan te leren dan conventionele methodes. Dat komt doordat de Bokabox® kinderen het systeem van de verkeersborden concreet laat ervaren waardoor vorm en kleur van de borden automatisch gekoppeld worden aan de betekenis. Daarnaast is er ook een Bokabox Kwartetspel® waarvan de regels iets anders zijn dan bij het bekende kwartetspel. Daardoor leren kinderen de betekenis van de voor hun belangrijke verkeersborden veel beter en sneller: ze automatiseren al in één spelletje de verschillende categorieën. Meer weten? Mail naar info@bokabox.nl en kijk op www.bokabox.nl. Zet in uw mail als onderwerp ‘Bokabox’ gevolgd door de naam van het blad waarin u deze advertentie zag en u krijgt een code voor korting bij een eventuele bestelling. (*) Rapport is ter inzage

Logisch, leerzaam en leuk!

www.bokabox.nl

Inhoud

Creatief montessorionderwijs moedigt aan tot vragen

stellen, onderzoeken en experimenteren

Hildi Glastra van Loon

Van de redactie Bob Molier

Hoofdredacteur Montessori Magazine 6

Bovenbouwers leren onderzoeksvragen stellen

Maaike Kramer

Column Durfal gezocht

Quincy Elvira

Column CreativiTijd

Femke Cools

Interview met Femke Cools

Bob Molier

Broodnodige veranderingen vragen creatieve routine

Patrick Sins

Controverse in montessoriwereld over fantasie

en creativiteit

Joke Werver en Erica Dirven

Prikkel de geest en roep vragen op

Esther Pelgrom

20 De Kwestie 22

NMV-bestuur geeft MOC opdracht ‘2020’ over wetswijziging integrale kindcentra

Likkebaardend staat de kok voor zijn fraai opgemaakte exquise gerechten. Helaas komen er steeds minder gasten in zijn restaurant want zij vinden het eten te duur. Een nachtmerrie! Wat te doen? Kijk op meerdere manieren naar je probleem, verander je aanpak radicaal, neem risico’s en overwin obstakels. Zo’n ‘creatieve routine’ is nodig in de keuken, bij wetenschappelijk onderzoek, in onderwijs. Overal. Dat schrijft lector vernieuwingsonderwijs Patrick Sins in zijn artikel over broodnodige veranderingen. Een probleem van meerdere kanten bekijken is niet altijd makkelijk. Wij zitten in ‘denkgeulen’, zegt David van der Kooij (medeontwerper van het ideeëntoestel, zie cover). Hildi Glastra van Loon sprak met hem in haar brede zoektocht naar wat creativiteit is. Quincy Elvira zocht naar de term creativiteit op websites van vmo-scholen. Wat blijkt: die staat vooral bij de kunstvakken en dat is ‘een beperkte benadering van creativiteit’. Quincy zoekt al lang naar manieren om ook binnen andere vakken creatief te werken. Een resultaat: bij economie en maatschappij & organisatie liet hij leerlingen zelfonderzoek doen en kruipen in de rol van grafisch ontwerper en tekstschrijver. Ook jongere kinderen kunnen onderzoeken. De montessorischool in Monster helpt leerlingen in de bovenbouw de goede vragen te stellen en ‘zelfverantwoordelijk te leren’. Dat ging niet vanzelf. Directeur Maaike Kramer vertelt hoe het team hier vorm aan gaf. Creativiteit blijkt een inspirerend onderwerp voor schrijvers, zo blijkt uit het grote aanbod aan artikelen voor dit magazine.1 En welke insteek de artikelen ook hebben – onderzoek, literatuur of praktijk-, door alle bijdragen heen loopt een grote rode draad: creatief onderwijs vraagt om een creatieve leraar.

Debbie van der Burgh

Presentatie kindwerkdossier tijdens Algemene Leden Vergadering NMV in november

Annette de Deken

Colofon

Voorblad: ideeëntoestel van David van der Kooij foto Rolf van Koppen

De voorzitter verhuist zijn column daarom naar montessorinet

nummer 3 | jaargang 39

c Thema

Creatief montessori onderwijs moedigt aan tot vragen stellen, onderzoeken en experimenteren Hildi Glastra van Loon

Een creatieve leerkracht stelt vragen,

ontwikkeling van ons denken en over

creatief kunnen omgaan met deze snel

durft te onderzoeken en experimenteren

het verleggen van grenzen. Het gaat

veranderende samenleving hebben een

en hij laat de kinderen vragen stellen,

over spelen met ideeën, spelen met

streepje voor. Zij moeten straks dingen

onderzoeken en experimenteren. Maar

mogelijkheden en met de vraag “Wat …

kunnen waarvan we ons nu nog geen

wat is creativiteit, hoe verhoudt het zich

als…?”’ Uit deze omschrijvingen blijkt

voorstelling kunnen maken.’ Van Geet-

tot kennis en vaardigheden en hoe geef

dat creativiteit een dynamisch proces

som geeft de volgende argumenten

je creatief montessorionderwijs vorm?

is. Het is geen aangeboren eigenschap

om creatief denken in het onderwijs te

Ik deed literatuuronderzoek en sprak

die je wel of niet hebt.

met David van der Kooij. Hij houdt zich

David van der Kooij vindt expressie-

al jaren gepassioneerd bezig met creati-

vakken als tekenen, handvaardigheid,

viteit in het onderwijs.

muziek en drama belangrijk, maar of een les creatief is hangt af van hoe je

stimuleren: We dienen het onderwijs aan te

passen aan de innoverende en π

ondernemende context. De kern van de kennismaatschappij is creativiteit.

Creativiteit beperkt zich niet tot de

er als leerkracht mee omgaat. ‘Je kunt

vakken handvaardigheid, tekenen en

allemaal dezelfde mooie bloemetjes

muziekles. In de klas maken kinderen

maken maar je kan natuurlijk ook zelf

intelligentie die in het traditioneel

geregeld creatieve knutselwerkjes.

mooie bloemetjes verzínnen. En dat kan

onderwijs tot op heden onvol-

Prachtige trapgevels met sneeuw in

ook met taal. Je kunt allemaal hetzelfde

doende gestimuleerd of uitgedaagd

de maand december, bont gekleurde

taallesje maken, en daarnaast iedereen

bladeren in de herfst en tulpen en

een eigen mooi gedicht laten bedenken.

narcissen in het voorjaar. Hiermee

Zelfs met rekenen kun je creatieve din-

‘andere’ talenten bij jongeren heeft

oefenen jonge kinderen belangrijke

gen doen. Creativiteit is het vermogen

een positieve invloed op het welbe-

vaardigheden als knippen, plakken en

nieuwe, bruikbare en verrassende

binnen de lijntjes kleuren. Maar is hier

ideeën te bedenken en toe te passen.

ook sprake van creativiteit?

Een vak als handvaardigheid biedt naast

Creativiteit zit in alles. Nansi van

ambachtelijk vormgeven prachtige

Geetsom, interieurarchitecte en onder-

kansen verkennend bezig te zijn.’

Er bestaan meerdere vormen van

worden. Het activeren en bevestigen van

vinden en waarderingsgevoel. Creatief denken daagt intellectueel uit en stimuleert de ontwikkeling.

Creatief denken creëert humor en faciliteert hierdoor het leerproces, heeft een positieve invloed op het

wijskundige, noemt het ‘de stuwende kracht achter nieuwe ideeën en uitvindingen’.1 Jelle Jolles, universiteitshoog-

Welbevinden Over het belang van creatief denken

Naast de schoolse vorm van intelligen-

leraar neuropsychologie aan de Vrije

in het onderwijs schrijft Nansi Van

tie, gemeten door IQ-tests, is er een

Universiteit Amsterdam definieert:

Geetsom: ‘Onze snel veranderende

meer spontane, associatieve, creatieve

‘Creativiteit is verbeeldingskracht en

samenleving heeft behoefte aan in-

vorm van intelligentie die in het hui-

nieuwsgierigheid, maar ook inspiratie

novatie, en creatief denken ligt aan de

dige onderwijs weinig aandacht krijgt

en talent. Creativiteit gaat over de

basis hiervan. Kinderen die flexibel en

en hierdoor dreigt te verdwijnen.2

humeur en het welbevinden.

Van Geetsom, N. (2008). Creatief denken in het (secundair) onderwijs. Kaufman, S. B. (2009). Promotieonderzoek Yale University.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

zorgt ervoor dat we met bestaande kennis en ervaringen nieuwe kennis kunnen maken.’ Van der Kooij legt uit dat creatieve denkvaardigheden ook onze analytische vaardigheden versterken. Ons geheugen is een netwerk van associaties die geheugenelementen met elkaar verbinden. Er ontstaat als het ware een netwerk rondom een begrip of concept, wanneer wij het op verschillende manieren bekijken en onderzoeken en er creatief mee omgaan. Hierdoor is het begrip of concept vanuit verschillende wegen te benaderen en dus beter bereikbaar. Zo kunnen we het vanuit verschillende invalshoeken uit ons geheugen oproepen wanneer we het Creatieve denkvaardigheden stel-

om er vervolgens creatief mee om te

len ons in staat om kennis op een

kunnen gaan. Het geeft houvast eerst

vernieuwende manier toe te passen.

de regels te kennen om er vervolgens

Risico

Als we het creatief denkvermogen

vanaf te kunnen wijken. Er zijn ook

Robert Sternberg, hoogleraar psycholo-

van kinderen niet actief ontwikkelen,

mensen die stellen dat je eerst moet

gie aan de Yale University, beschrijft in

neemt het af en kunnen we het steeds

experimenteren en zelf ontdekken, om

zijn boek ‘Succesvolle Intelligentie’ dat

minder goed toepassen. Hierdoor

vervolgens de technieken en kennis toe

intelligentie bestaat uit drie componen-

neemt ons vermogen om oplossingen

te voegen. In ieder geval is duidelijk

ten, te weten analytische, praktische

te bedenken voor de hedendaagse we-

dat kennis over een onderwerp of

en creatieve intelligentie. Volgens

reldproblematiek ook af. Van der Kooij:

probleem belangrijk is om in te kun-

Sternberg is of je succesvol bent niet

‘Kinderen hebben een voorsprong

nen schatten of je idee waardevol is

alleen afhankelijk van analytische

als het gaat om vrij associërend en

voor de omgeving. In de kunst is het

intelligentie, die vooral met kennis en

divergent denken. Er liggen nog heel

zinvol om de ambachtelijke technieken

schoolse vaardigheden te maken heeft.

veel verbindingen in hun brein die dit

van bijvoorbeeld de schilderkunst te

IQ is niet altijd een goede voorspeller

mogelijk maken. Dit vermogen neemt

beheersen. Hiermee geef je vervolgens

van wat men uiteindelijk presteert in

af doordat we op school en thuis veel

je eigen creatieve ideeën vorm.’

het leven. Feiten en logisch denken zijn

vaardigheden trainen en automati-

Daarnaast is een creatief idee pas

nodig om een probleem helder in beeld

seren. Dat is belangrijk om efficiënt

waardevol als de omgeving het waar-

te brengen, maar creatieve intelligen-

te kunnen functioneren, maar biedt

deert en accepteert. Om dit goed te

tie zorgt ervoor dat je risico’s durft

minder ruimte voor dagdromen en

kunnen inschatten is wederom kennis

te nemen, problemen van een heel

creativiteit. Want zo versterken we her-

nodig, aldus van der Kooij. ‘Creativiteit

andere kant bekijkt en verbanden legt

nodig hebben.’

senverbindingen die we vaak gebruiken en verzwakken verbindingen die we minder vaak gebruiken. De prijs die we betalen voor het winnen aan de nodige efficiëntie betalen we met verminderde creativiteit. Het goede nieuws is dat je door het oefenen en trainen van creatieve denkvaardigheden als associëren weer nieuwe verbindingen kunt aanmaken en versterken. We noemen dit de plasticiteit van het brein.’

Technieken en kennis Albert Einstein stelde dat creativiteit belangrijker is dan kennis. Van der Kooij: ‘Einstein had makkelijk praten, hij hád veel kennis! Ik denk dat voldoende kennis noodzakelijk is

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

nemen en verbeelden. Je kunt deze creatieve vaardigheden oefenen.’

Montessori en creativiteit Het montessorionderwijs streeft ernaar om kinderen een creatieve, onafhankelijke rol te laten spelen in de samenleving van morgen. Dit impliceert dat wij kinderen opvoeden tot creatief denkende volwassenen die in staat zijn antwoorden te vinden voor de problemen die wij nu en in de toekomst tegenkomen. Daar komt bij dat wij ook met kosmische educatie prachtige kansen bieden voor het ontwikkelen van creativiteit. Bij kosmische educatie gaan wij uit van de grootst mogelijke gehelen, waardoor het kind verbanden leert zien en zijn of haar taak en plaats die wellicht nog niet eerder gelegd zijn.

nemen, doorzettingsvermogen en tegen

in de wereld ontdekt. Kinderen die

Praktische intelligentie is vervolgens

de stroom in zwemmen. Een leerom-

verbanden leggen tussen verschillende

noodzakelijk om het idee doelgericht

geving die creativiteit waardeert is een

culturen en tijden bekijken heden-

uit te voeren, zodat de wereld er iets

randvoorwaarde voor de ontwikkeling

daagse problemen, bijvoorbeeld op het

aan heeft. Een mens kan geweldig cre-

van de creatieve leerling én leerkracht!

gebied van milieu en duurzaamheid,

atieve ideeën hebben, maar als hij niet

vanuit een ander perspectief. Boven-

in staat is deze ideeën om te zetten in

Denkgeulen

dien ontwikkelt kosmische educatie

doelgerichte en praktisch uitvoerbare

Als leerkracht wil je de nieuwsgierig-

de bereidheid van kinderen om in het

plannen, heeft de maatschappij er

heid en de experimenterende houding

belang van de gemeenschap te denken

niets aan. Samenwerken en plan-

van kinderen behouden en stimuleren

en werken, waardoor aannemelijk is

nen zijn net zo belangrijk als logisch

omdat dit de sleutel is tot gemotiveerd

dat hun creatieve ideeën nuttig en

redeneren, informatie opnemen en

leren en het bedenken van nieuwe op-

zinvol zijn voor hun omgeving.

denkprocessen overzien. Wie flexibel

lossingen en ideeën. Maar associaties

Het montessorionderwijs biedt volop

denkt, associeert en problemen in

die we veel gebruiken om begrippen

kansen voor de ontwikkeling van

een ander kader plaatst kan kennis op

vorm te geven en te verankeren in ons

creatief denken. Want kinderen krijgen

een andere manier inzetten, waardoor

geheugen worden steeds sterker en

de vrijheid om zelf keuzes te maken

werkelijk nieuwe oplossingen ontstaan

daarin komen we vast te zitten. Van

en zelfstandigheid te ontwikkelen, met

voor problemen. Kennis, creatieve

der Kooij heeft hier een woord voor

ruimte voor eigen ideeën en oplossin-

denkvaardigheden en nieuwe ideeën

bedacht: denkgeulen. ‘Wanneer je een

gen. Kinderen werken vaak individueel

praktisch toepasbaar maken zijn dus

groep mensen vraagt een dier te teke-

of in koppels aan opdrachten. Dit geeft

onlosmakelijk met elkaar verbonden.

nen, verschijnen er vooral viervoeters

ruimte om naar eigen inzicht vorm te

als honden, katten en konijnen. Het

geven aan de opdracht.

Van der Kooij en Anouk Wissink stellen3 dat verschillende factoren de mate

is een voordeel dat we met z’n allen

De leerkracht kan de voorbereide omge-

veelal aan dezelfde dingen denken

ving bewust inzetten om creativiteit te

en wijze beïnvloeden waarop creatief

wanneer we met elkaar praten over

stimuleren. Hij kan kinderen de ruimte

gedrag ontstaat. Door bestaande kennis

bijvoorbeeld een dier, anders begrijpen

geven om zelf combinaties te maken

steeds op een andere manier te ver-

we elkaar niet goed. We zitten allemaal

met het materiaal en zich buiten de ge-

binden, ontstaan nieuwe inzichten en

vol met dit soort denkpatronen, waar-

baande paden te begeven. Hij moedigt

ideeën. Een vragende, experimenteren-

door we efficiënt kunnen nadenken

kinderen aan om zelf na te denken, zon-

de denkstijl levert andere gedachten op

en met elkaar kunnen communiceren.

der direct met antwoorden te komen.

dan een gesloten en kritische denkstijl.

We begrijpen zo vlot wat een ander

Het montessorimateriaal biedt boven-

Beide zijn van wezenlijk belang voor de

bedoelt.’ Van der Kooij heeft ook een

dien unieke kansen om nieuwsgierig-

creatieve ontwikkeling. Verschillende

advies om uit een denkgeul weg te

heid, probleemoplossend vermogen en

persoonlijkheidskenmerken spelen een

komen: ‘Zet creatieve vaardigheden in

kritisch denken te bevorderen. Tot slot

positieve rol bij deze creatieve ontwik-

zoals flexibel associëren, analogieën

krijgen kinderen in het montessorion-

keling: nieuwsgierigheid, risico’s durven

herkennen en gebruiken, anders waar-

derwijs de mogelijkheid om langere tijd

Van der Kooij, D. & Wissink, A. (2015). Het Ideeëntoestel - Creatieve denkvaardigheden voor het basisonderwijs.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

achtereen met iets bezig te zijn, hetgeen

in de kiem te smoren. Beloning en

Zolang wij als leerkrachten bewust om-

de creativiteit bevordert.

straf, maar zelfs ook positieve feedback

gaan met deze manier van aanbieden

Volgens de montessorivakbekwaam-

kunnen een negatief effect hebben

en er van afwijken wanneer we denken

heden5 moet de montessorileraar een

op de creativiteit van leerlingen. Als

dat dit zinvol is, is ook het lesje in drie

onderzoekende, resultaat- en ontwik-

een leraar kinderen een heldere vraag

trappen geen beperking, maar een kans.

kelingsgerichte houding hebben en de

meegeeft en tijd, ruimte en de juiste

Het is vergelijkbaar met het aanleren

kinderen aanzetten tot onderzoekend

materialen biedt, heeft dat een positief

van een techniek, voordat het kind de

leren. Hij stelt de kinderen vragen,

effect op creativiteit. Meer nog, als de

ruimte krijgt ermee te experimenteren.

geeft ze feedback en ruimte om onder-

leerkracht afstand weet te houden en

Een andere optie is dat de leerkracht

zoek te kunnen doen. Zo creëert hij

niet onmiddellijk bijstuurt.

een individueel lesje niet expliciet voor-

een krachtige leeromgeving waarin ex-

Aljoscha Neubauer, Oostenrijks psycho-

doet, maar het kind er eerst mee laat

perimenteren, zelf ontdekken en de on-

loog en professor aan de universiteit

experimenteren en vervolgens vragen

derzoekende houding centraal staan.

van Graz pleit er tijdens zijn lezing in

stelt waardoor het juiste gebruik of de

Deze houding vormt tezamen met een

Wenen voor dat leerkrachten en docen-

juiste techniek duidelijk wordt. Tijdens

gevoel van bewondering en verwonde-

ten terughoudend zijn in het voorkau-

of na de derde trap stelt de leerkracht

ring (kosmisch bewustzijn) een goede

wen van de lesstof en zich niet teveel

vervolgens vragen die het creatieve

voedingsbodem voor het ontwikkelen

richten op kennis. ‘You cannot discover

denken en handelen met het materiaal

van het creatief denkvermogen bij de

what you have been told already.’ Hij

of concept stimuleren. Van der Kooij

leerkracht zelf én de kinderen.

adviseert niet alles voor te doen, maar

voegt hier nog aan toe: ‘Een creatieve

vragen te stellen. Dit prikkelt de nieuws-

leerkracht beseft dat hij rolmodel is en

Vragen en onderzoeken

gierigheid en hierdoor gaan kinderen op

geeft daarom ook ruime aandacht aan

Het montessorionderwijs biedt dus

onderzoek uit. In het montessorionder-

zijn eigen creatieve ontwikkeling.’ Hij

meer dan genoeg mogelijkheden voor

wijs geven wij individuele lesjes vaak in

creativiteit. Maar hoe passen we dit

drie trappen. Eerst doet de leerkracht de

toe in de praktijk? Van der Kooij heeft

handeling nauwkeurig voor, waarbij we

hier wel ideeën over. ‘Creativiteit en

zo min mogelijk vragen stellen. Daarna

leren gaan hand in hand. Probeer cre-

doet de leerling de handeling na. Ook

atieve vaardigheden en een creatieve

de aanbiedingen uit het materiaalboek

houding te integreren in het bestaande

zijn op deze manier opgebouwd. De

curriculum. Jonge kinderen hebben

leerkracht doet nauwkeurig voor wat de

the right stuff als het om creativiteit

bedoeling is en de leerling doet het na.

noemt vier manieren: Moedig een vragende houding aan

en straal nieuwsgierigheid uit. π

Stel grote vragen, denk en speculeer hardop.

Geef ruimte voor spel, experiment, risico’s, falen en doorzetten.

Sta open voor avontuur en nieuwe ideeën van jezelf en anderen.

gaat; zij verwonderen zich nog over de wereld om hen heen. De kunst is om

Boeken, materialen, websites

deze vaardigheden te behouden en te

http://leuker.nu/het-grote-vindingrijkboek/ ‘Het Grote Vindingrijkboek’ van

ontwikkelen in plaats van ze in te dam-

David van der Kooij bevat naast verschillende lesideeën informatie over wat

men. Stimuleer kinderen niet alleen op

creativiteit precies is en hoe je het stimuleert.

zoek te gaan naar de juiste antwoor-

www.ideeentoestel.nl Het ideeëntoestel zelf is niet te koop of te huur. Het

den, maar ook om nieuwe mogelijk-

boek ‘Het ideeëntoestel’ van Anouk Wissink en David van der Kooij biedt een

heden te ontdekken. Echt leren komt

complete, goed onderbouwde en inspirerende starter-kit voor scholen die de

tot stand door een onderzoekende en

creatieve ontwikkeling van hun leerlingen ter harte nemen. Met 18 praktische

vragende houding en door hardop te

lesbrieven, toelichting en uitleg over creativiteit, creatieve denkvaardigheden

speculeren. Het bewust toepassen van

en technieken en achtergronden. Ga direct aan de slag en word al doende zelf

creatieve vaardigheden draagt bij aan

creatiever.

het ontdekken en ontwikkelen van ta-

www.creatiefdenkeninonderwijs.nl Website met materialen, turbolessen en

lent in de breedste zin van het woord.’

publicaties

Verder moet de leraar oog hebben voor

http://creatiefdenkeninonderwijs.nl/algemeen/5-minuten-creatief-denken/

creativiteit en zich bewust zijn van

5 minuten creatief denken’ is de naam van 40 kaarten met elk een activiteit

de kracht van positieve en negatieve

die het creatieve denken en de vindingrijkheid van de leerlingen van groep 1

feedback. Kinderen kunnen intrin-

t/m 8 uitdagen en op de proef stellen. Iedere dag 5 minuten.

siek sterk gemotiveerd zijn voor een

http://bit.ly/1Tl3Cb7 TED Talk ‘Do schools kill creativity?’ van Sir Ken Ro-

activiteit, tegelijkertijd zijn zij gevoelig

binson, spreker, adviseur en expert op het gebied van creativiteit. Hij houdt

voor hoe de omgeving reageert. Een

zich al sinds 1998 bezig met creativiteit in het onderwijs en heeft meerdere

kleine opmerking van een leerkracht

inspirerende TED Talks over dit onderwerp gegeven.

kan voldoende zijn om de creativiteit

Wasmann-Peters, Els (2016). Door het kind naar een nieuwe wereld, artikel in HJK, het vakblad over ontwikkeling, opvoeding en het onderwijs aan jonge kinderen. Montessori bekwaamheden, een beschrijving van de montessori start-, basis-, en vakbekwaamheden. NMV, maart 2016.

4 5

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

B Thema

Bovenbouwers leren onderzoeksvragen stellen Maaike Kramer, directeur EWMM

Ons team van de Eerste Westlandse Montessorischool in Monster (EWMM) stimuleert de onderzoekende houding van leerlingen. Dat maakt de kinderen actief en betrokken, het werk betekenisvol. De kinderen leren ‘zelfverantwoordelijk’ en leren onderzoeksvragen stellen. Hoe werkt dat en hoe gaf het team daar vorm aan? Wij startten bij het kerndomein kosmische educatie. ‘Ik onderzoek of ze in de middeleeuwen ook politieagenten hadden.’ ‘Wat is een mangrove en welke dieren leven er?’

‘Juf, wanneer kunnen wij ons onderzoek presenteren aan de groep?’ ‘Meester, de quiz over het verschuiven van de continenten is af, wanneer kunnen we

antwoordelijk en onderzoekend en de

hem uitproberen?’ ‘Juf, is de landschapskaart biologie in ge-

leerkrachten begeleiden ze. Deze onderwijspraktijk ontstond niet

2. Met welke instrumenten kunnen

bruik? Ik heb hem nodig voor de evaluatie!’

vanzelf. Het ontbrak ons aan kennis,

wij kinderen ondersteunen als zij

‘Wil je meekijken naar mijn onderzoeks-

vaardigheden en middelen om dit op een

onderzoek doen, en hoe kunnen wij

vraag en planning? Hij komt niet uit.’

verantwoorde en robuuste wijze te doen.

die naar ons montessorionderwijs

Deze taal hoor je dagelijks als je rond-

We wisten wat we wilden, maar nog niet

loopt in de bovenbouwgroepen van

hoe. Daarom zochten we eerst antwoor-

de EWMM. De kinderen leren zelfver-

den op de volgende vragen:

1. Wat is ‘zelfverantwoordelijk leren’ en hoe geven wij daar invulling aan?

vertalen? 3. Welke competenties vraagt dit van leerkrachten? 4. Hoe begeleiden wij onderzoekende kinderen? 5. Wat betekent dit voor resultaten en opbrengsten? Hoe kunnen we deze verandering in alle rust voor elkaar krijgen, in een periode waarin meetbare en afrekenbare opbrengsten zoveel energie vragen?

‘Zelfverantwoordelijk leren’ Wij vonden een antwoord in de theorie van Robert Jan Simons.1 Hij beschrijft zelfverantwoordelijk leren, waarbij kinderen leren kiezen wat ze willen leren en wanneer. Zij gaan onderzoekend en ontdekkend aan de slag en mogen hun eigen leerstrategie bedenken. Zij presen-

www.visieopleren.nl

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

teren de opbrengsten aan de leerkracht en de groep. Dit motiveert kinderen om te leren en zij voelen zich autonoom en competent, als eigenaar van hun eigen leerproces. Wij besloten met zelfverantwoordelijk leren aan de slag te gaan. We verzamelden theorie en voorbeelden uit onze schoolpraktijk over de manier waarop wij hieraan vorm en inhoud wilden geven. En soms al gaven. We richtten ons in eerste instantie op de bovenbouw, want Hanna Swaab (decaan van de Faculteit der Sociale Wetenschappen en hoofdonderzoeker van het Vindplaatstraject van Platform Bèta Techniek) waarschuwde ons dat zelfverantwoordelijk leren voor

Vragenmachientje

nodig hebben om kinderen goed te bege-

kinderen jonger dan 8 à 9 jaar neurolo-

Om kinderen zicht te geven op ‘wat’ er

leiden bij zelfverantwoordelijk leren. Dat

gisch en metacognitief te hoog gegrepen

te leren is en om te zorgen voor een dek-

begint bij een onderzoekende, vragende

is. De onder- en middenbouwers hebben

kend en passend aanbod ontwikkelden

(Bloom), open en nieuwsgierige hou-

een andere aanpak nodig. Welke? Hoe

we landschapskaarten (landschap staat

ding. Ons gedrag moet erop gericht zijn

bereid je de ontdekkers en verkenners

eigenlijk voor concentrische leerlijn) en

dat kinderen ruimte krijgen om eigen

voor op de fase van wetenschap? Kan

overzichtskaarten (kaarten met kernbe-

leerdoelen, leerstrategieën en presenta-

dat? Wat vraagt dat? Het lijkt erop dat we

grippen en doelen). En we ontwierpen

tievormen te kiezen. Het is nodig dat wij

een aantal bruikbare middelen en pro-

planning- en evaluatieformulieren voor

vertrouwen uitstralen in het leervermo-

ducten ontwikkeld hebben die leraren en

kinderen, plus vragenkaartjes voor

gen van kinderen en positieve, op groei

kinderen ondersteunen en stimuleren bij

leerkrachten die kunnen worden ingezet

gerichte feedback geven (Carol Dweck).

het ontwikkelen van een onderzoekende

bij het stellen van goede en gevarieerde

En we moeten kennis hebben van de

houding, kennis en vaardigheden. Maar

evaluatievragen. Alle kinderen hebben

onderliggende theorie, van Montessori,

we onderzoeken dit nog.

een aantekeningenboekje om van de ge-

Simons, Hooiveld en Biesta, om er een

Tijdens onze zoektocht naar bestaande

varieerde presentaties hun eigen verhaal

paar te noemen. Verder moeten wij onze

onderzoeksinstrumenten ontdekten we

te kunnen opschrijven. Zo verbinden

eigen onderzoeks- en evaluatievaardig-

een schat aan bruikbare en praktische

we diepteleren en breedteleren. En met

heden aanscherpen. En de voorbereide

modellen en materialen. Vooral het

behulp van een vragenmachientje dat het

omgeving moet interessant zijn, gericht

TASC-model (dat veel scholen hanteren

op autonomie en op samenwerking.

voor begaafde leerlingen) inspireerde

Wetenschapsknooppunt heeft ontwikkeld2, kunnen de kinderen verifiëren of zij

ons en stelde ons in staat om een

een goede onderzoeksvraag hebben.

‘CITO-loos’ terrein: bij de kennisgebieden.

cyclisch model voor het uitvoeren van

Ons team wilde verder weten welke

Hier hoeven wij niet te sturen op door de

onderzoek te ontwerpen.

houding, gedrag en vaardigheden leraren

Wij begonnen dit verandertraject op een

overheid geformuleerde resultaten, maar kunnen wij werken vanuit het kerndomein kosmische educatie. Daardoor konden wij dit traject in alle rust uitvoeren. Onderzoek en kennisgebieden passen goed bij elkaar. Maar eigenaarschap is breder en op alle domeinen inzetbaar. Eigenaarschap is misschien niet objectief meetbaar, maar overduidelijk merkbaar op de EWMM, alleen al aan het taalgebruik van leerkrachten en kinderen waarmee ze hun leren vorm en inhoud geven. Wij delen onze werkwijze met andere montessorischolen in de regio, gesteund door het expertisecentrum W&T Zuid Holland. De evaluatiekaartjes en de landschapskaarten zijn naar verwachting vanaf december 2016 te bestellen bij de EWMM.

http://www.wetenschapdeklasin.nl/hulpmiddelen.html#c425

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

d Thema

Durfal gezocht (m/v) Quincy Elvira Docent management & organisatie en economie aan het Montessori Lyceum Amsterdam; lerarenopleider en onderzoeker aan de Radboud Docenten Academie in Nijmegen

Hoeveel toepassingen kunt u bedenken

1600 vijfjarigen haalde 98 procent het

bespreken. Waarom dan toch een heel

voor een paperclip? In 1968 gaf George

predicaat ‘zeer creatief’. Bij de test vijf

themanummer over creativiteit? Het

Land (Land & Beth, 1992)1 1600 kinderen

jaar later scoorde van diezelfde groep

flauwe antwoord is dat het onderdeel is

van vijf jaar oud een test om hun crea-

slechts 30 procent ‘zeer creatief’ en toen

van een montessorikarakteristiek: hoofd,

tiviteit te meten. Het was dezelfde test

de kinderen 15 jaar oud waren nog maar

hart en handen. Maar hoe definieert het

die de National Aeronautics and Space

12 procent. Van de 280.000 volwassenen

voortgezet montessorionderwijs (vmo)

Administration (NASA) gebruikte om

scoorde slechts 2 procent ‘zeer creatief’.

creativiteit? Ligt de focus op creativi-

innovatieve ingenieurs en wetenschap-

De conclusie van Land was: creativiteit

teit in termen van kenmerken van een

pers te selecteren. Land deed de test

wordt afgeleerd.

creatief persoon of een creatief proces

opnieuw toen de kinderen 10 jaar oud

Sir Ken Robinson, pleitbezorger van

of een creatief product of de interactie

waren en nog een keer toen ze 15 jaar

creativiteit, constateert dat onderwijs de

tussen persoon, proces en product? De

waren. Later nam hij bij 280.000 volwas-

belangrijkste interventie was voor de kin-

Nederlandse Montessori Vereniging stelt

senen (25 jaar +) dezelfde test af. Van de

deren is. Daar krijgen zij aan de lopende

dat creativiteit zowel het kunstzinnige

band te horen dat er maar één antwoord

vermogen als eigenzinnige denkpatro-

is op de vragen die ze moeten beant-

nen moet ontwikkelen. Maar als je ziet

woorden en fouten worden afgestraft. En

hoe de term creativiteit binnen de web-

zo wordt creativiteit gedoofd. Want als je

sites van de verschillende vmo-scholen

niet bereid bent om fouten te maken en

wordt gebruikt, lijkt de nadruk toch echt

als fouten worden afgestraft, dan laat je

te liggen op het ontwikkelen van het

het wel uit je hoofd om creatief te zijn. In

kunstzinnige vermogen en dan vooral

een creatief proces kan en mag je fouten

binnen de kunstvakken. Dat is dus een

maken. En zo verliezen kinderen in het

heel beperkte benadering. Niet iedereen

onderwijs hun creativiteit, is Robinson’s

is geboren voor de kunstvakken, ikzelf

overtuiging. Dat heeft grote consequen-

inbegrepen. Zouden schoolvakken als

ties. Stelt u zich eens voor dat Flemming

economie, natuurkunde, Nederlands of

(penicilline), Bell (telefoon), Stephenson

geschiedenis een rol kunnen spelen bij

(stoommachine), Edison (gloeilamp),

creativiteitsontwikkeling van leerlingen?

Jobs (I-Phone) geen fouten hadden

Ja, natuurlijk. Maar hoe?

durven maken. Zij hebben met hun uitvindingen de wereld op zijn kop gezet.

In het verlengde van discussies op de

Creativiteit met een grote ‘C’ (Csikzentmihalyi, 1996)2.

Radboud Docenten Academie - waar creativiteit het centrale thema is van het onderzoeksprogramma - en op mijn

Dit themanummer is niet opgetuigd

eigen school ben ik aan het denken gezet

om creativiteit met een grote ‘C’ te

over wat creativiteitsontwikkeling bete-

Land, G., & Beth, J. (1992), Breakpoint and Beyond: Mastering the Future Today. Harpercollins Publishers Csikzentmihalyi, M. (1996). Creativity: Flow and the psychology of discovery and invention. New York: HarperCollins.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

kent voor mijn leerlingen. Voor mijn vak,

Mijn eigen zoektocht naar creativiteit

onder de indruk van hun prestaties, los

maar ook voor mijzelf. Mijn startpunt

met een kleine ‘c’ heeft een aantal

van het boek. Verhalen die me diep trof-

was: een docent die zijn eigen creatieve

jaren geduurd. Hoe kan ik bin-

fen. Een leerlinge die zichzelf blootgaf

kwaliteiten inzet stimuleert tegelijk de

nen het schoolvak economie en/of

over blessures die ze had opgelopen,

creatieve ontwikkeling van leerlingen.

maatschappij&organisatie (m&o) cre-

waardoor ze haar sport niet meer kon

Lessen die vragen naar de bekende weg

ativiteit bevorderen bij mijn leerlingen,

beoefenen. En hoe ze dat had vertaald

zijn niet bevorderlijk voor creativiteits-

rekening houdend met inzichten uit de

in een logo en een slogan. Kippenvel,

ontwikkeling van de leerling. Dus het

verhalen van collega’s en de literatuur?

u had erbij moeten zijn. Een andere

inoefenen van routineprocedures, hoe

Het moet tijdens een barbecue - het

leerling die zijn achternaam op originele

verleidelijk ook, hebben weinig toege-

minst creatieve dat je kunt bedenken als

wijze inzette, waardoor het logo met een

voegde waarde in het begeleiden van de

het warmer is dan 25 graden - zijn ge-

draai van 90 graden ook zijn voornaam

creativiteitsontwikkeling. En ja, natuurlijk

weest. In een gesprek met een grafisch

toonde. Mooi allemaal. Tegelijkertijd

kan ook ik deze verleiding soms niet

ontwerper (ja, een kunstzinnig beroep)

toonde het ook meteen de kansen die ik

weerstaan. Maar hoe dan wel? Suchman (1961)3 toonde aan dat (zelf)ontdek-

werd het idee geboren om leerlingen een

jarenlang had gemist, maar bracht het

slogan en logo (onderdeel marketing

ook besef van en waardering voor het

kende methoden, waarbij leerlingen hun

binnen m&o) te laten maken. Het onder-

creatieve vermogen van mijn leerlingen.

tijd besteden aan ‘uitvinden, analyseren

werp was: wie ben ik? Leerlingen werden

en bewijzen’ de creativiteitsontwikkeling

gevraagd om zichzelf in een slogan en

Ik begreep nu wat Robinson (2006)7 bedoelde met de volgende woorden:

van leerlingen bevorderen. Sternberg & Williams (1996)4 vullen aan dat een

logo weer te geven en dit vervolgens te

’Many highly-talented, brilliant, creative

presenteren in een elevator-pitch.

people think they’re not - because the thing

leeromgeving ook moet voldoen aan de

Is dit nou creativiteit met een kleine

they were good at at school wasn’t valued,

volgende componenten: creatieve ideeën

‘c’? Ja. Het was volkomen nieuw voor

or was actually stigmatized.’

en producten belonen, verstandige

leerlingen om op deze manier om te

risico’s aanmoedigen, fouten toestaan,

gaan met de literatuur uit het lesboek

Ondanks het feit dat een enkele leer-

andere gezichtspunten bedenken, de

en na te denken over wie zij zijn. Hier

ling aangaf liever een toets te maken,

wereld om je heen verkennen, aannames

komen creativiteit als product (wie ben

meende ik te merken dat leerlingen

bevragen en nadenken over denkprocessen (Starko, 1995)5.

ik? vertaald in een logo en slogan) en

gemotiveerd waren en toonden ze een

proces (nadenken over wie ik ben en hoe

positieve houding jegens de opdracht.

ga ik dat vertalen in een logo en slogan)

Het leek wel een opluchting voor som-

En misschien wel het belangrijkste:

en persoon (wie ben ik?) samen. De leer-

de docent moet de leerling als creatief

lingen kropen in de rol van een grafisch

migen. Ook voor mij. Voor één keer géén boek! Silva (2009)8 stelde dat creativiteit

persoon kunnen tolereren. Dat lijkt

ontwerper, tekstschrijver en marketeer.

niet gescheiden moet worden van de

een platitude, maar uit onderzoek van Westby & Dawson (1995)6 blijkt dat dat

Om het nog authentieker te maken

vakinhoud. Flemming, Bell, Stephenson,

was een grafisch ontwerper (die van de

Edison, Jobs waren ons voor.

niet gebeurt. In dit onderzoek gaven do-

barbecue) aanwezig om de presentaties,

centen aan dat ze creativiteit weliswaar

logo’s en slogans te beoordelen. De

Het kan niet anders dan dat er meer col-

hoog in het vaandel hebben staan, maar

twee beste leerlingen zouden worden

lega’s zijn die de creativiteit bij leerlingen

als hen wordt gevraagd naar hun meest

uitgenodigd om een ministage te lopen

willen bevorderen. Ik ben benieuwd en

favoriete leerlingen blijken persoon-

bij zijn kantoor.

wil dat graag zien, horen en voelen. Crea-

lijkheidskenmerken die gepaard gaan met creativiteit, zoals vastbeslotenheid,

tiviteit in de klas - good en best practices De presentaties waren wisselend.

- voor docenten, door docenten, mooie

individualisme, onafhankelijkheid en

Sommige leerlingen gruwden van deze

titel voor een volgende Montessori

impulsiviteit, nauwelijks terug te keren.

opdracht en lieten dat merken. Anderen

conferentie?

Hmmm, food for thought.

waren volledig in hun element. Ik was

5 6 7 8 3

Suchman, J.R. (1961). Inquiry training. Building skills for autonomous discovery. Merrill-Palmer Quarterly, 7, 147–169. Sternberg, R. J., & Williams, W. M. (1996). How to develop student creativity. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development. Starko, A. J. (1995). Creativity in the classroom: Schools of curious delight. New York: Longman. Westby, E. L., & Dawson, V. L. (1995). Creativity: Asset or burden in the classroom? Creativity Research Journal, 8, 1-10. Robinson, K. (2006). TED Talk: Do Schools Kill Creativity. Silva, E. (2009) Measuring skills for 21st-century learning. Phi Delta Kappa, 90(9), 630-634.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Column

CreativiTijd! Femke Cools Femke Cools is leerkracht en ICT-coördinator aan de Montessorischool Nijmegen, maar nu is zij gedetacheerd bij de Onderwijscoöperatie waar zij werkt aan curriculumontwikkeling.

Sinds januari dit jaar ben ik tijdelijk de

was ICT-gericht: ik wilde een bepaalde

weken de tijd om de hun toegewezen

klas uit. Hoezeer ik mijn leerlingen ook

app uitproberen en zocht naar een

klasgenoten te begeleiden naar het mooi

mis, ik wil mij momenteel graag volledig

betekenisvolle inhoud. Met handvaardig-

voorlezen van de Engelse tekst bij hun

en breed inzetten voor leraren. Ik wil ze

heid wilde ik de kinderen met acryl op

eigen kunstwerk. Uiteindelijk was daar

helpen hun mooie ideeën ten uitvoer

doek leren schilderen. Ik bedacht dat

de dag van de opnames. Nadat ik de

te brengen, hun professionele ruimte

ieder kind één belangrijke gebeurtenis

avond ervoor alle foto’s van de prachtige

te pakken en ik doe dat onder andere

van Mandela’s leven in beeld zou kunnen

acrylwerken in de app had gezet, kon elk

als juryvoorzitter van het LerarenOnt-

brengen. Voor Engels zocht ik al een

kind zichzelf nu opnemen en hun beeld

wikkelFonds (LOF), waar leraren een

tijd naar mogelijkheden om beter aan te

van ingesproken toelichting voorzien.

subsidie kunnen aanvragen.

sluiten bij de niveauverschillen van mijn

Het was spannend of het allemaal ging

Ik vind het belangrijk dat leraren,

kinderen. Ik had natuurtalenten, die een

lukken en de kinderen vonden het raar

ondanks de pittige baan die ze hebben,

eind weg kletsten in het Engels, maar ook

om hun eigen stem terug te horen, al

gaan voor verbetering van hun onder-

onzekere leerlingen die amper een woord

helemaal in het Engels.

wijspraktijk en zich niet laten weerhou-

durfden te speken. Dus besloot ik de

Ik heb er veel uren ingestopt. Ook thuis.

den door allerlei (soms vermeende)

begeleidende tekst in ons prentenboek

Dat gebeurt me wel vaker als ik een wild

obstakels en door gebrek aan tijd, geld

in het Engels te doen. Bovendien ook

plan heb, als ik iets wil leren en ik er

of draagvlak. Dat vraagt creatief denken:

logisch, aangezien ik het boek met de

nog weinig kaas van gegeten heb. Maar

hoe kan ik mijn onderwijstijd zo indelen

wereld wilde delen via ons klassentwit-

het was fantastisch om samen met de

dat er ruimte ontstaat voor dat wat ik

teraccount en mijn eigen site. Dan is een

kinderen zo intensief bezig te zijn met

graag wil ontwikkelen? Mooie ideeën

Engelstalig product toch handiger. De be-

zo’n mooi vakoverstijgend product. De

zijn er in onderwijsland genoeg. Ik sti-

geleidende tekstjes schreef ik. Vervolgens

uren zijn het me altijd weer waard!

muleer leraren om hun goede initiatie-

vroeg ik aan mijn talentvolle taalknobbels

Een deel van deze column is eerder ver-

ven ook aan collega’s, schoolleiders en

om coaches Engels te worden. Ze oefen-

schenen in Chronos – Creativiteit, uitgave

bestuursleden te laten zien. Die kunnen

den met mij de uitspraak van ongeveer

van de alumnivereniging HAN Pabo,

dan meedenken over mogelijkheden om

vijf teksten. Vervolgens kregen ze twee

najaar 2015.

de ideeën in praktijk te brengen. Als leraar probeer ik zelf voortdurend de tijd en ruimte te creëren die ik nodig heb om mijzelf in mijn lespraktijk te blijven uitdagen: het toch weer even anders te doen dan vorig jaar. Creatief blijven denken en dus niet elk jaar weer hetzelfde kerstliedje uitvoeren of elk jaar dezelfde handvaardigheidsopdrachten aan bod laten komen. Variatie is goed voor het scherp houden van je lespraktijk en om als leerkracht te blijven leren. Ik maak het mijzelf niet altijd gemakkelijk. Mijn creatieve geest zorgt ook voor wilde plannen: mooie ideeën en beelden in mijn hoofd, waar ik dan moeilijk van af te brengen ben. Eenmaal een zaadje geplant en ik ga ervoor! Zo kreeg ik twee jaar geleden het idee om een digitaal prentenboek te maken met mijn groep. Mijn persoonlijke leerdoel

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Interview

Leraar van het jaar en dan? Bob Molier

Femke Cools stipt regelmatig in haar co-

onze eigen ervaringen.’ Haar start in

naar zonder verstand van zaken. Er zijn

lumns haar werkzaamheden aan voor de

op het ministerie al lerarenambtenaren

Onderwijscoöperatie. Daar begon zij mee

het onderwijs viel Femke niet mee, daarover schreef zij een blog1. Hoe behoud

nadat zij in 2014 werd uitgeroepen tot Le-

je starters in het onderwijs? Eerdere

uit de praktijk. Ik vind dat er daarnaast

raar van het jaar in het primair onderwijs.

gesprekken tussen leden van de Lera-

structureel een lerarenraad moet komen

Ze zit in de jury van het LerarenOntwik-

renkamer en minister van Onderwijs Jet

die altijd geconsulteerd wordt door het

kelfonds, denkt mee over Onderwijs2032

Bussemaker leidden tot subsidies voor

ministerie. Met leraren met een proac-

en is levenslang lid van de LerarenKamer.

beroepsoriëntatiedagen om middelbare

tieve houding, die hun vak en vaklitera-

Wat betekent dat allemaal?

scholieren te interesseren voor het vak

tuur bijhouden en bereid zijn om mee

van leraar en voor drie activiteiten om

te denken over het onderwijs op school.

Femke staat nu niet voor de klas en

startende leraren te behouden voor het

Wie nu niet mee doet aan het gesprek

dat mist zij enorm. ‘Het liefst wil ik

onderwijs: lessen in passie en profes-

moet later niet klagen.’ Femke reageert

kinderen uitdagen en zien hoe zij zich

sionaliteit; starterscafés, coaching en

hiermee op de vele klachten en kritiek

ontwikkelen en samen met collega’s

intervisie om beter grip te krijgen op het

over de uitkomsten van Onderwijs2032.

het onderwijs vormgeven. Ik mis het

vak; inspiratiedagen. Ook het komend

Na alle kritiek heeft het ministerie een

gemeenschapsgevoel.’ Maar ook als zij

jaar gaan deze activiteiten nog door en

pas op de plaats gemaakt en komt er

vertelt over haar werk voor de Onder-

Femke werkt hieraan mee.

een toetsingsfase voor het draagvlak.

wijscoöperatie straalt Femke passie uit.

De LerarenKamer en de activiteiten voor

De Onderwijscoöperatie wil zoveel

‘Als leraar van het jaar mag je levens-

de starters vallen onder de Onderwijscoöperatie2, die onder meer de verkiezing

mogelijke leraren bevragen via internet

lang lid van de LerarenKamer zijn en kan je met elkaar gevraagd en onge-

van de Leraar van het jaar organiseert, de

als centrale vragen: Hoe zie je je eigen

vraagd advies geven aan de minister.

Dag van de leraar en het Lerarencongres.

rol in curriculumontwikkeling? En wat

Wij gebruiken verhalen van anderen en

Femke is vanuit haar Montessorischool Nijmegen nu volledig gedetacheerd bij

heb je daarvoor nodig? Het LerarenOntwikkelfonds3 valt ook

deze coöperatie en heeft daar naast haar

onder de Onderwijscoöperatie. Leraren

lidmaatschap van de LerarenKamer nog

kunnen hier subsidie aanvragen voor

twee taken: ze is juryvoorzitter van het

persoonlijke of schoolontwikkeling. Er

LerarenOntwikkelfonds en meewerkende

zijn drie rondes per jaar en in mei was

leraar bij Onderwijs2032, de landelijke

er een inschrijfronde. De jury voor het

discussie die staatssecretaris Sander

primair onderwijs, die Femke voorzit,

Dekker heeft aangezwengeld.

kreeg 98 aanvragen. Vooral van klas-

Femke vind Onderwijs2032 een uitste-

sikale scholen die meer maatwerk willen

kend initiatief: ‘Sander Dekker wil echt

gaan leveren, vakoverstijgend willen

weten of we in het onderwijs het goede

gaan werken en die willen aansluiten bij

doen en luisteren naar leraren. Deze

de talenten van kinderen. Femke lacht:

kans moeten we pakken, wij leraren

‘Het lijkt wel of ze allemaal montesso-

moeten de kans pakken om vanaf nu

riaanser willen gaan werken.’ Concrete

altijd gehoord te worden als er beleid

activiteiten van de Onderwijscoöperatie

gemaakt wordt. Zodat we niet meer

gaat Femke vanaf nu melden op montes-

hoeven te roepen dat beleid achter een

sorinet. Zij weet nog niet wanneer zij

bureautje bedacht is door een ambte-

weer voor de groep staat.

3 1

Montessori Magazine

en een schoolleidersambtenaar, mensen

en op bijeenkomsten in het land, met

https://juffemke.nl/2015/01/28/klaar-voor-de-start https://onderwijscooperatie.nl/waar-staan-we-voor/ http://onderwijscooperatie.nl/lof-voor-de-leraar/

nummer 3 | jaargang 39

Thema

Broodnodige veranderingen vragen creatieve routine Patrick Sins, lector vernieuwingsonderwijs Saxion en Thomas More hogeschool

Creatieve routine is onmisbaar om te innoveren bij het managen van een restaurant, bij praktijkwetenschappelijk onderzoek en in het onderwijs. In dit artikel beschrijf ik wat creatieve routine in het onderwijs betekent, wat daarvoor nodig is en hoe je er als leraar invulling aan kan geven. Hij eindigt met een praktijkvoorbeeld. En we

beginnen met een kijkje in een keuken waar verandering broodnodig was. In het televisieprogramma Kitchen Nightmares1 bezoekt de markante chef Gordon Ramsay (foto links) het restaurant

heeft zijn manier van werken nauwelijks

digt ook het gehele interieur. Bovendien

Rococo in King’s Lynn, een kleine stad in

veranderd. Uit navraag bij enkele inwo-

brengen de chefs het menu terug naar

het oosten van Engeland. De keuken van

ners van King’s Lynn blijkt dat Nick zich

een kleinere hoeveelheid eenvoudige

Rococo wordt op dat moment bestierd

uit de markt heeft geprezen: ze vinden

gerechten. Nick koopt nu louter verse

door chef Nick Anderson (foto rechts),

dat ze bij Rococo geen waar voor hun

ingrediënten in bij lokale leveranciers en

die in het verleden met een Michelinster

geld krijgen.

houdt de bereiding simpel. Het gevolg

is bekroond. De visite van Gordon heeft

is dat de prijzen flink dalen. Als Gordon

een reden: Nick verliest zo’n tweedui-

Tijdens de uitzending wijst Gordon er

na een maand terugkomt ziet hij tot zijn

zend pond per week en loopt het risico

meerdere keren op dat Nick zijn aanpak

aangename verassing dat het restaurant

failliet te gaan. Nick heeft al een schuld

radicaal moet veranderen. Doordat Nick

helemaal vol is. Nick vertelt dat hij nu

van honderdduizend pond. De reden

jaar in jaar uit steeds hetzelfde doet is

per week gemiddeld vijfduizend pond

voor het oplopend verlies: er komen

zijn creativiteit in het vak gedoofd, aldus

aan omzet draait.

te weinig mensen bij Rococo dineren.

Gordon. En creativiteit is cruciaal, want

Gordon krijgt een aantal gerechten

als Nick zo door blijft gaan is het over

Moedige creatievelingen

voorgeschoteld van Nick, die hij op zijn

en uit met zijn restaurant. Dan moeten

Creatieve routine is nodig in elk vak;

eigengereide, nogal ongeremde wijze

Nick en zijn gezin, die boven het restau-

in de keuken, bij wetenschappelijk

van commentaar voorziet. Gordon hoeft

rant wonen, ook nog eens hun huis uit.

onderzoek en in het onderwijs. Het

niet lang na te denken over zijn oordeel

Uiteindelijk bereiken Gorden en Nick

idee van een creatieve routine ontleen

en deelt Nick mee dat zijn gerechten

een doorbraak. Nick begint met het

ik aan het werk van de gerenommeerde

te pretentieus zijn. Nick werkt namelijk

verwijderen van alles wat met Rococo

Amerikaanse cognitief psycholoog

vooral met dure exclusieve ingrediënten.

te maken heeft. Hij verandert niet al-

Robert Sternberg. Die stelt dat creatieve

Bovendien besteedt hij behoorlijk wat

leen de naam van het restaurant in het

personen problemen routineus op

kostbare tijd aan het opleuken van de

pretentieloze Maggie’s, vernoemd naar

nieuwe manieren benaderen. Hij bear-

gerechten. Nick kookt al jaren zo en

de nabijgelegen kerk, maar vereenvou-

gumenteert dat creativiteit het gevolg is

Zie de aflevering op YouTube: http://bit.ly/1V8T5lS

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

van een houding, een way of life, en niet

in het onderwijs. Cremin onderkent de

spiration’ (citaat van Thomas Edison,

zozeer van een aangeboren talent. Deze

volgende vier kenmerken van creatief

1929; geciteerd in Newton, 1987). Uit

houding manifesteert zich in gedrag

onderwijs: nieuwsgierigheid, het leg-

empirisch onderzoek blijkt dat een crea-

waaruit blijkt dat creatievelingen (a)

gen van verbindingen, autonomie en

tieve routine in het onderwijs niet alleen

problemen op meerdere verschillende

eigenaarschap en originaliteit. Ten eerste

bijdraagt aan de mate van creativiteit bij

manieren begrijpen, (b) risico’s nemen,

modelleren creatieve leraren volgens

leerlingen maar ook aan hun leerpresta-

Cremin nieuwsgierigheid en hanteren

tie. En al hoeft een creatieve routine niet

met weerstand van anderen en te staan

ze open vragen die leerlingen uitdagen

in alle gevallen direct tot aantoonbare

voor hun eigen overtuigingen en (d)

tot verder onderzoek en reflectie. Ten

verbeteringen te leiden, het steevast

obstakels te overwinnen.

tweede proberen creatieve leraren inte-

verbeteren van je onderwijs is volgens

De metafoor die Sternberg hanteert

gratie van vakken in een leergebied of in

mij niet mogelijk zonder dat er sprake

om creativiteit beter te begrijpen, is

vakoverstijgende projecten te realiseren.

is van een creatieve routine. Creative le-

investeren. Volgens zijn Investment

Zij bieden leerlingen de mogelijkheid om

raren zijn onmisbaar om daadwerkelijk

theory of creativity zijn creatieve perso-

verbindingen te maken met hun voor-

duurzaam te innoveren in het onderwijs

nen degenen die hun ideeën goedkoop

kennis. Ten derde stimuleren creatieve

en om leerlingen optimaal te helpen

kopen en duur verkopen. Goedkoop

leraren hun leerlingen om autonome

leren, nu en in de toekomst.

kopen betekent dat creatievelingen

beslissingen te nemen en eigenaar te

ideeën nastreven die in beginsel nog

worden van hun leerproces. Tenslotte

onbekend zijn of nog niet in trek, maar

stellen creatieve leraren zich flexibel op

Praktijkvoorbeeld Creatieve routine in het onderwijs 2

die mogelijk wel groeipotentieel heb-

en demonstreren creativiteit door onder

Leerkracht Sarah voert samen met haar

ben. Doorgaans blijkt dat deze ideeën

meer te experimenteren met ideeën,

klas van 5-7 jarigen een discussie over

weerstand ondervinden wanneer zij

spontaan te reageren op onverwachte

leren. Ze begint met een onderzoek naar

voor het eerst worden geïntroduceerd.

gebeurtenissen en ruimte te bieden voor

hoe baby’s leren en vraagt haar leerlin-

Een creatieve persoon maakt volgens

onzekerheid en het (nog) onbekende.

gen hoe ze de lege hersenen van een buitenaards wezen zouden vullen met

deze theorie juist dan het verschil door te volharden, met als mogelijk

Om op zo’n manier invulling te kunnen

kennis. Haar leerlingen gebruiken niet

gevolg dat ze hun ideeën duur kunnen

geven aan een creatieve routine in het

alleen hun verbeelding maar ze confron-

verkopen en zij zelf verder gaan met het

onderwijs, is het volgens de investment

teren elkaar met elkaars bijdragen aan

volgende nieuwe, of onpopulaire idee.

theory van Sternberg wel nodig dat je

de discussie: ‘Ik zou het in een labora-

Met andere woorden, zo’n individu

als leraar onder meer kennis hebt van

torium doen.’ ‘Ik zou het doen door het

verwerft een creatieve routine.

de vakinhouden en didactiek, in staat

voor te zeggen.’ ‘Dat kan niet, omdat hij

bent om out of the box te denken, risico

niks in zijn hersenen heeft waarmee hij

Creatieve routine in het onderwijs

wilt nemen en om durft te gaan met

kan denken.’ ‘Hij zou zich helemaal niks

onzekerheid, en het idee hebt dat creati-

kunnen herinneren.’ ‘Je zou hem in slaap

Een creatieve routine in het onderwijs

viteit door collega’s en leidinggevenden

kunnen brengen en dan zijn hoofd een

houdt in dat leraren enerzijds hun

wordt gewaardeerd.

beetje open doen om de goede informa-

onderwijs vanuit deze routine invulling

tie in zijn hersenen te doen.’ De discussie maakt de weg vrij voor een

Creatieve leraren nemen zelf initiatie-

Opbrengsten van een creatieve routine in het onderwijs

ven, zijn bereid om risico’s te nemen,

Kortom, een creatieve routine betekent

komt vanuit het niets met een vraag

staan open en laten zich verrassen

steevast hard werken, durven en door-

waar de anderen op konden voortbordu-

door nieuwe ideeën en delen inventieve

zetten en het vergt nogal wat van jou als

ren. ‘Dit is een moeilijke vraag, omdat

onderwijspraktijken, die ze ontwikkelen

leraar en je omgeving om werkelijk cre-

hoe wist de eerste persoon op aarde alle

of gebruiken, met collega’s. Creatieve

atief te kunnen zijn. Dit leidt mogelijk

dingen over de wereld?’ ‘God heeft het

leraren waarderen een creatieve routine

tot onontbeerlijke doorbraken zoals in

hem geleerd.’ ‘Maar hij was een kleine

en zijn in staat deze bewust in te zetten

het restaurant van Nick Anderson. Ook

baby.’ ‘Hoe werd de wereld gemaakt?’

met het doel hun onderwijs en het leren

creatieve grootheden zoals Einstein,

‘Hoe werd de eerste persoon ge-

van hun leerlingen te verbeteren.

Picasso, Mozart of Edison waren zulke

maakt?’ ‘Hoe werd het hele universum

Verder zoeken creatieve leraren actief

doorzetters. Thomas Edison gaf toe:

gemaakt?’ ‘Hoe groeide het leven?’ Er

naar mogelijkheden om creativiteit bij

‘None of my inventions came by acci-

volgt een discussie waarin de kinderen

hun leerlingen te realiseren. De Britse

dent. I see a worthwhile need to be met

veel vragen stellen en aannames en

hoogleraar Teresa Cremin geldt als een

and I make trial after trial until it comes.

mogelijke antwoorden bespreken.

van de meest vooraanstaande onder-

What it boils down to is one percent

zoekers op het terrein van creativiteit

inspiration and ninety-nine percent per-

geven en anderzijds actief creativiteit bij hun leerlingen willen bewerkstelligen.

meer filosofisch onderzoek. Een leerling

Uit Jeffrey en Woods (2003, p.116). Zie alle door Patrick Sins geraadpleegde boeken op montessorinet: http://bit.ly/25xWVLH

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

Parel Mike Louwman docent Scholengemeenschap Pantarijn Wageningen

Twaalf leerlingen uit de tweede klas zijn

zich van haar meester. Thuis heeft ze al

in Augsburg, samen met ons, twee van

op Google StreetView gekeken waar de

Mike Louwman (1988) is docent

hun docenten. Het is mooi weer, in Ne-

leuke winkels te vinden zijn en nu wil ze

Nederlands en mentor op R.S.G.

derland regent het. Het centrale plein in

niets liever dan die aan haar vriendinnen

Pantarijn in Wageningen. Drie jaar

Augsburg is drukbevolkt. Mensen zitten

laten zien. ‘Wees creatief’, is ons advies.

geleden ging hij blogs schrijven

op de grond, ze eten een broodje en ma-

Na wat voorzichtig geschuifel wordt het

over zijn ervaringen als ‘begin-

ken een praatje, in het Duits. Wij hebben

Duitse groepje erbij gehaald. We horen

nende docent en doorgewinterde

al geluncht, een paar uur geleden, op

wat Engelse woorden voorbijkomen, ver-

leerling’ over zaken waar hij op

een school waar de lunch altijd warm en

pakt als een vraag of een antwoord. Voor

school mee te maken kreeg: de

vers is. ‘Gewoon, omdat het kan’, aldus

een mondeling Engels komen de leer-

schoolfotograaf, regenbroeken,

één van onze leerlingen. Niet iedereen is

lingen woorden tekort, maar voor deze

fluisteren, tussenuren, de buiten-

ongeschonden uit de mooie maar lange

situatie slagen ze glansrijk. Want, met

landse reis, de bel en vergaderin-

stadswandeling gekomen. Sommige leer-

wat hulp van handen, voeten, telefoons,

gen. Zijn blogs zijn nu gebundeld

lingen hebben dorst, de meeste hebben

docenten, plattegronden, metrokaartjes,

in de paperback ‘Als docent’,

zin om te zitten. Op het plein vertellen

ouders, auto’s van ouders en wat (zak)

verkrijgbaar bij bol.com:

we de zittende en drinkende leerlingen

geld lukt het hen uiteindelijk om twee

http://bit.ly/1R5Z04h

dat het programma erop zit, althans,

uur onbekommerd te shoppen. ‘De

voor vandaag. Eén leerling kijkt ge-

Duitsers zijn goedgekeurd’, hoor ik één

schrokken over haar schouders naar een

van de leerlingen lachend zeggen, terwijl

groepje Duitse leerlingen. ‘Volgens mij

ze het plein oversteken. Het eerste, span-

willen onze Duitsers al naar huis’, zegt

nende moment van uitwisselen hebben

ze vervolgens zacht. Lichte paniek maakt

ze overleefd.

Leerlingen Pantarijn in Augsburg

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Een stevig houten huisje met aan elke kant: een eigen deur, een eigen werkende bel, een eigen poppetje en een eigen sleutel die niet kwijt raakt.

Met 27 sets kaartjes: Raad spelletjes spelen. Sorteren: wie hoort bij de weg, wie hoort bij de stoep, wie staat er op de stoep maar hoort bij de straat. Memospel spelen. Plaatjes passen bij het lesboek verkeersverkenning

ADV PAG 15

Paul Speelgoed

www.paulspeelgoed.nl paulspeelgoed@home.nl Verkeershesjes Maak van jezelf een vrachtwagen, een auto, motor of politiewagen.

Twiddler

Hoe werkt Twiddler

De hogere-orde denkvaardigheden

ANALYSEREN EVALUEREN CREĂ&#x2039;REN bereik je spelenderwijs met Twiddler (voor groep 1-8)

Leg een figuur/motief en breng deze d.m.v. een tandwiel over van de ene schijf naar de andere schijf. Simpel? Nee hoor, super uitdagend.

Bekijk de video op www.olifu.nl

1_2_liA4_fc_A.indd 1

1000-21-6000-0380 NMV MM 39-3

Kleur: fc

30-05-16 15:15

Thema

Controverse in montessori wereld over fantasie en creativiteit Erica Dirven en Joke Werver

Rond de begrippen fantasie en creativi-

met verbeelding scheppen. En bij crea-

len over elfjes en feeën, trollen en dieren

teit heerst binnen de montessoriwereld

tiviteit: schepping van werk, voortbren-

met menselijke trekken en avonturen.

een controverse. Ze worden vaak niet

gen, iets ‘nieuws’ maken. Beide termen

Kinderen uit arme gezinnen moesten

helder van elkaar gescheiden. Maria

verwijzen naar scheppend vermogen.

werken in de fabriek of werden aan hun

Montessori heeft over beide termen

Het verschil lijkt door deze uitleg dat

lot overgelaten en zwierven op straat.

veel gezegd en wordt regelmatig

fantasie zich meer in het hoofd afspeelt

Het waren deze kinderen die Montessori

verkeerd begrepen. We plaatsen haar

en creativiteit een basis van abstracte

opving in haar Casa dei Bambini in San

uitspraken hierover binnen de context

kennis nodig heeft.

Lorenzo, een sloppenwijk van Rome. In die eerste Casa zette Montessori naast

van haar tijd en onderzoeken wat ze

eigenlijk bedoelde. En we kijken even

In de Victoriaanse tijd, waar Montessori

haar experimentele ontwikkelingsmate-

in het woordenboek.

uit voortkwam, werd fantasie gezien als

rialen ook prachtig speelgoed neer. Zij

een eigenschap die was voorbehouden

verbaasde zich erover dat dit niet gekozen

In het woordenboek staat bij fantasie:

aan het kind. In de rijkere kringen werd

werd, ondanks dat ze voordeed hoe je er

droombeelden scheppen, verzinnen,

het kind overspoeld met fantasieverha-

waarheidsgetrouw mee speelde. Zo werd

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

omdat het minder levenservaring heeft. Met de huidige sinterklaasdiscussie in het achterhoofd weten we hoe schadelijk dit soort fantasieverhalen kunnen zijn. Het zijn volwassenen die elkaar bestrijden naar aanleiding van een verhaal dat henzelf als kind is voorgelogen. Kinderen maken helemaal geen punt van roze of stroopwafelpieten. Ze genieten gewoon van een feest en zo zou het ook moeten zijn.

Schrobben In de klas horen we alleen technieken aan te reiken die de fantasie ter wille zijn. Een kind leert werken met schaar en lijm. Het oefent met een kwast en water en manipuleert klei. Door experimenteren met materialen en gereedschap gaat de hand vorm geven. In het begin volgt het oog de hand (oog-handcoördinatie) en later maakt de hand wat bedacht is (hand-oog-coördinatie). De hand ontwikkelt zich voordat hij kan scheppen. Kinderen ontwikkelen hun creativiteit door aan de praktijk gerelateerd werk. Zo moet een kind voor het schrobben van een tafel de juiste gebruiksvoorwerpen klaarzetten. Voor het jonge kind is de herhaling van de handeling het belangrijkste doel. Maar om een schone tafel te krijgen moet het kind een volgorde van handelingen gaan aanhouden. Dit is een de pop naast het vuur gezet om zich te

alsof’ is. Terwijl een ander het prima

leerproces: het kind gaat inzien wat zijn

warmen. Montessori kwam tot de conclu-

vindt als in deze hoek het echte leven

handen op welk moment moeten doen.

sie dat het leren verzorgen van zichzelf en

wordt nagespeeld. Zolang kinderen het

Het gebruik van te veel zeep maakt het

de omgeving en zelfs het leren schrijven

spelen maar niet kiezen als uitvlucht. En

afsponzen erg moeilijk. Dit is een prima

en lezen het kind meer aantrok dan het

dit valt te observeren.

lesje in oorzaak en gevolg. En bij tegen-

speelgoed. Het beantwoordde aan een

slag heb je doorzettingsvermogen nodig

ontwikkelingsbehoefte. (Het geheim van

Van een andere orde is het, wanneer een

om toch resultaat te bereiken. Zo ontwik-

het kinderleven, tweede deel, hoofdstuk 2

volwassene fantasie aan het kind op-

kelt zich het oplossingsgericht vermogen.

‘Zij kiezen nooit speelgoed’)

dringt. Denk hierbij aan de hedendaagse ‘Disneyfisering’ van de omgeving van

Niet alleen het leren hanteren van

Rekkelijken en preciezen

het jonge kind: het kind wordt gezien als

gebruiksvoorwerpen ligt aan de basis

In Montessori’s beleving was fantase-

marketingobject en het krijgt stereotiepe

van het creatief vermogen, maar ook het

ren met speelgoed niet slecht, maar

beelden en waarden opgedrongen.

verwerven van kennis. Door het werken

slechts een tijdverdrijf, net zoals bij

Volwassenen vullen zo de wereld in

met de montessorimaterialen die de

volwassenen een spelletje kaarten.

voor een kind, zonder dat het kind de

zintuigen ontwikkelen krijgt het kind

Prima om vrije tijd mee te vullen maar

mogelijkheid krijgt een eigen wereld-

onder meer zicht op vorm en ruimte,

meer niet. Tegenwoordig zijn er onder

beeld te vormen. In verhalen krijgen

kleur en structuur. Deze abstracties van

haar volgelingen mensen die hierin een

voorwerpen en dieren vaak menselijke

de werkelijkheid zet het kind in als hij

rekkelijke of precieze lijn aanhouden. Zo

eigenschappen en gevoelens. Dieren en

zich creatief uit. Zo liggen verbeeldings-

is het spelen in de poppenhoek in een

voorwerpen spreken en dragen kleding.

kracht, de ontwikkeling van de hand en

peutergroep of onderbouw voor de één

Wij kunnen de realiteit en fantasie in het

het verwerven van abstracte kennis aan

niet volgens de leer, omdat het ‘doen

verhaal scheiden, maar het kind nog niet

de basis van alle creativiteit.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

Prikkel de geest en roep vragen op Esther Pelgrom

Creativiteit en leren. Wat een mooie

Mooie kenmerken natuurlijk. Maar ja,

je een aanbieding geeft die past bij het

woorden hè? En speciaal in deze

de praktijk. Hoe verzorg je een boeiende

kind - de kinderen - zorg je voor kennis

volgorde. Creativiteit dat niets meer

aanbieding? Zonder – door anderen be-

van de leerlijnen en van de ontwikkeling

betekent dan iets nieuws verzinnen

dachte – instructie, maar waarbij je wel

van het kind. Je kent dus het kind en be-

en leren is het proces van iets nieuws

je eigen professionaliteit en creativiteit

heerst de leerinhoud. Op basis daarvan

kunnen, weten of voelen. Iets nieuws

inzet. Hoe doe je dat?

formuleer je helder het doel en de kern van de les. Heel helder. En dan bied je

dus. Sommige mensen worden er blij van, anderen niet, zij schrikken juist.

Volgens mij is dat niet zo lastig. Die

aan. Je biedt in dat korte moment de

De vraag is: hoe zorg je voor creativi-

door anderen bedachte instructie kan

essentie aan. Het doel van jouw les is

teit en leren bij de kinderen in jouw

jou inspireren tot je eigen les. Voordat

een stukje kennis bieden, zodanig dat

groep? Mijn antwoord: geef een korte, boeiende aanbieding en geef ruimte bij het verwerken en bewijzen. Prikkel de

geest en roep vragen op. Kinderen - met name jonge kinderen - zijn de hele dag bezig met nieuwe dingen leren. Bij hen zijn creativiteit en leren vaak onlosmakelijk met elkaar verbonden, dat gaat vanzelf. In ons onderwijs lijken creativiteit en leren soms heel ver uit elkaar te liggen. Ik vind dat jammer. Iets nieuws verzinnen, creativiteit dus past zo mooi in het proces van iets nieuws leren. Montessori vertelde ons dat onze aanbiedingen de nieuwsgierigheid moeten prikkelen. We moeten niet alles vertellen, wel de ander aanmoedigen om zelf op onderzoek uit te gaan. Geen potdichtverhaal dus. En dit past heel mooi bij die taak van onze hersenen: voorspellen en checken. Waarmee het directe instructiemodel direct ter discussie staat: dat is veel te dichtgetimmerd, past niet bij de hersenwetenschap van tegenwoordig en biedt al helemaal geen ruimte voor creativiteit. Alle montessoriaanse aanbiedingen hebben dezelfde karakteristieke kenmerken: π Ze zijn kort. π

Je gebruikt weinig woorden.

De inhoud spreekt tot de verbeelding.

Ze prikkelen tot activiteit.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

doen. Kinderen kunnen elkaar natuurlijk ook inspireren. Je kunt denken aan een ‘werkje van de week’, tentoonstellingen van gemaakt werk ( per kind, per groep of met de hele school), een mooi gevuld prikbord, een ‘eet&toonmoment’. Het zijn korte, prikkelende, soms terloopse momenten die de creativiteit van het kind tonen en anderen inspireren. Stel vooral veel open vragen aan een kind om te ontdekken wat en hoe het denkt. Na de fase van verwerking volgt het bewijs. Het kind ordent en toont zijn kennis en zijn kunde. Hij laat zien wat hij geleerd heeft in een mooi bewijsstuk, een werkje waarop het kind noteert wat hij nu weet en nu kan. Het het de verwondering aanwakkert, dat

observeren en signaleren, want alleen

maken van een mooi werkje vraagt om

het de geest prikkelt en dat het vragen

dan kun je daadwerkelijk afstemmen op

een creatieve manier van denken en

oproept. Na de les gaat het kind aan

de ontwikkelbehoefte van het kind en

handelen. En vraagt om criteria waar

de slag met zijn eigen onderzoek naar

de leerinhoud. Voorgekauwde (invul)

een bewijswerkje aan moet voldoen.

meer kennis en ervaringen, jouw les

oefeningen doen een minimaal beroep

Dit bewijswerkje is niet alleen het eind-

was een inspiratiebron en bevat in es-

op de creativiteit, van het kind en van

punt van een leerproces, het is tegelijk

sentie wat een kind gaat leren.

de leerkracht. Al zijn ze in het proces

weer de start van een nieuw te behalen

van memoriseren en automatiseren

doel. Het is een prachtig moment om,

onontbeerlijk.

met in je hand het bewijswerkje, een

Na het doel en de aanbieding volgt de fase van verwerken. In deze fase wordt

reflectief gesprek te voeren. Je kunt dan

een beroep gedaan op volharding en

Je zorgt voor creativiteit in de verwer-

zo mooi horen wat een kind allemaal

creativiteit, het kind gaat actief aan de

king door kinderen ruimte te geven en

weet, dacht en zich nog afvraagt. En

slag om de leerinhoud te verkennen

daarnaast voorstellen te doen. Je geeft

een piketpaaltje slaan: Jij weet nu dat...

en zich eigen te maken. En dat kan op

verwerkings- en bewijslesjes net zoals

Dit gesprek is dan een prachtige start

allerlei manieren. Tijdens de verwerking

je wellevendheidslesjes geeft. Hierbij

voor een nieuwe creatieve ontdekkings-

wordt niet alleen een beroep gedaan

bied je kinderen een scala van mogelijk-

tocht.

op de creativiteit van het kind, ook jij

heden en inspiratie om hun eigen werk

als leerkracht bent creatief. Je verzint

vorm te geven. Je toont voorbeelden

telkens nieuwe dingen zodat je kunt

van verwerkingen en bewijzen en laat

afstemmen. Daarbij moet je blijven

zien waar deze werkjes aan moeten vol-

Esther Pelgrom is montessorispecialist en auteur. Zij is mededirecteur van onderwijsbegeleidingsdienst AVE.IK. In 2015 bracht AVE.IK het nieuwe taalmateriaal Taal: doen! op de markt. Voor meer informatie: e.pelgrom@ave-ik.nl.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

De Kwestie

Gabriël Enkelaar Teamleider onderbouw (havovwo) scholengemeenschap Pantarijn in Wageningen

In het montessorionderwijs is de rol van een montessoridocent in principe niet gericht op het stimuleren van creativiteit in de zin van grenzen overschrijden, avontuur, onverwacht en toeval.1

De laatste jaren maken we als vmo-scholen de brede montessoridoelen creativiteit, maatschappelijke bewustwording en zelfstandigheid nadrukkelijker zichtbaar en onderwerp van gesprek. Met creativiteit in ‘enge zin’ had Montessori niet zo veel. Zij was er geen voorstander van om kinderen volledig vrij te laten tekenen of spelen. In plaats van kinderen te voeden met sprookjes of plaatjes van de werkelijkheid, wilde zij kinderen laten leren ín en ván de werkelijkheid. ‘De wereld moet niet naar het kind gebracht worden, maar het kind naar de wereld.’ Het is belangrijk dat kinderen hierin hun eigen weg leren vinden. Dat zij creatief leren omgaan met alle problemen waar zij tegenaan lopen. Als opvoeders moeten we oppassen om kinderen daarbij te veel te beschermen, zeker in het vo. Niet voor niets pleitte Montessori ervoor om 12-15 jarigen juist in deze fase van hun leven aan het werk te zetten en verantwoordelijkheid te laten dragen in een soort ‘farm-schools’ op het platteland. Ook al staat dit perspectief ver van het dagelijkse schoolleven in Nederland, ik ben ervan overtuigd dat het goed voor leerlingen is om meer ‘buiten’ te leren, meer te bewegen en buiten de school zelf op onderzoek uit te gaan. Op het Wagenings Lyceum (de voorloper van mijn huidige school Pantarijn), waar we zo’n 35 jaar geleden ziel en zaligheid stopten in het Open Projectonderwijs, droomden we van zo’n kleine school, waar de leerlingen veel meer ruimte zouden krijgen dan in ons voorgeprogrammeerde klassikale systeem. Toen lieten we ons mede inspireren door het denken van Janusz Korczak, die het ‘recht op risico’ voor kinderen bepleitte. Tegenwoordig dagen we onze leerlingen uit tot creativiteit door hun nieuwsgierigheid, verbeeldingskracht en creërend handelen te stimuleren. Zo reflecteren we samen met onze leerlingen op hoe we dat belangrijke doel kunnen bereiken.

Nou ja zeg, was het eerste wat ik dacht toen ik deze stelling kreeg. Wat een onzin. De rode vlekken kwamen al in mijn nek. Maar als we eens net een stapje verder kijken dan valt hier wel wat over te zeggen. Ten eerste ben ik bang dat we onderwijs in heel Nederland een beetje risicoloos aan het invullen zijn. We proberen veel zekerheden in te bouwen en daarin laten we eigenlijk steeds minder over aan toeval of aan risico. In montessoriland rekken we de mogelijkheden wel op ten opzichte van het regulier onderwijs maar ook wij stellen een grens en de tijd van ‘ach dat komt nog wel een keer’ is wel een beetje achter ons. Ten tweede moest ik even denken aan de heelies. Kinderen razen met een rotgang door de school op schoenen met wieltjes en natuurlijk weten we niet snel genoeg een regel te maken waardoor dat niet meer kan. En bij het maken van een avontuurlijk schoolplein vinden we een risico wel leuk maar als we denken dat kinderen dat niet aankunnen beperken we het wel al snel. We zijn hard op weg naar een soort Franse speeltuin waarbij altijd staat voor welke leeftijd een speeltoestel toegankelijk is en zelfs mijn knul van 4 heeft al te weinig uitdaging aan een speeltoestel dat ze in Frankrijk voor 9 jarigen neer zetten. Maar, en daarom komen de vlekken dan toch weer terug, montessorischolen zijn er in principe juist wél om creatief naar oplossingen te zoeken. We maken gebruik van de inspiratie van onze kinderen. We zoeken juist een andere weg en spelen in op dat wat we voor ons zien. En dat wat we zien zijn prachtige kinderen. Iedere dag.

Egbert de Jong Algemeen directeur Montessorivereniging Haarlemmermeer

De Kwestie is gebaseerd op een post van David van der Kooij (http://bit.ly/1RDNrBR) waarin hij kort gezegd stelt: Kinderen groeien op in een snel veranderende wereld. De kennis van nu is ontoereikend voor straks. Het vraagt creativiteit om alle uitdagingen aan te kunnen gaan. Creativiteit is per definitie grenzen overschrijden, avontuur, onverwacht, toeval. Maar onze samenleving is juist gericht op het wegnemen van mogelijke risico’s. Leraren spelen een sleutelrol. Laten zij zich verdiepen in de theoretische onderbouwing van creatieve denkvaardigheden.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

De Kwestie

Jonge kinderen zijn erg ontvankelijk voor creativiteit. Ze zitten nog niet gevangen in vaste patronen met het idee dat iets op een bepaalde manier hoort te gaan of behoort te zijn. De kindergeest is nog volledig vrij in denken en creëren. Voor een kind is alles nieuw. Wij moeten ons als montessoriprofessional dan ook steeds weer de vraag stellen: hoe zorg ik voor de juiste voorbereide omgeving voor het kind zodat het zich creatief kan ontwikkelen? Als wij goede randvoorwaarden scheppen hoeven we de kinderen niet te stimuleren om creatief bezig te zijn. We hoeven hen toch ook niet te stimuleren om te leren lopen? Laat kinderen zelf de wereld ontdekken en experimenteren en zorg ervoor dat de nieuwsgierigheid van kinderen wordt geprikkeld. Speel in op de leefwereld van de kinderen. Margot Schreurs Lid NMV-sectie Het jonge kind Werkzaam bij Korein

Creativiteit gaat over zoveel meer dan alleen de standaard knutsel-, tekenen schilderwerkjes. Zeker als we daar een voorbedacht resultaat van willen zien, waar we dan ook nog vooraf een voorbeeld van tonen. Eigen gedachtes worden dan in ieder geval niet gestimuleerd. Laat kinderen vrij denken in het werken met (montessori)materiaal en bewonder wat ze er nog meer mee creëren. Bespreek een probleem, stel open vragen en laat kinderen zelf met oplossingen komen. Creativiteit gaat over creëren, problemen oplossen en vrij en innovatief handelen. Belangrijke vaardigheden die kinderen nodig hebben in de toekomst. Aandacht voor creativiteit is niet alleen wenselijk maar noodzakelijk binnen de opvoeding en behoeft aandacht binnen het totale leerproces van kinderen. Wij hoeven slechts de juiste voorwaarden te scheppen.

Een aantal weken geleden kreeg ik een prachtig boek cadeau met een overzicht van werken van Karel Appel. Een serie die mij bijzonder raakte is de serie Vragende Kinderen, ruwe kunstwerken van wrakhout geïnspireerd op kinderen op verlaten stations in Duitsland direct na de tweede wereldoorlog. Het liefst zou je het werk mee naar huis nemen en een plek geven in je eigen huis, zodat je iedere dag weer nieuwe details ontdekt. Goed kijken wordt dan verheven tot een ware kunst.

Maarten Stuifbergen Groepsleraar Montessorischool Leidschenveen Montessoriopleider Haagse Hogeschool Studiebegeleider Hogeschool Leiden Student onderwijswetenschappen Open Universiteit

Tijdens een algemene les over de Tweede Wereldoorlog deel ik de serie met mijn kinderen in de bovenbouw. Ze stellen na verloop van tijd goede vragen over deze Vragende kinderen en beginnen zich te verplaatsen in de figuren. Kinderen leggen van nature verbanden. Het werd die middag een interessant gesprek over kunst, oorlog en grenzen verleggen. Op het whiteboard in de klas hangt een rode sticker met de tekst ‘als dat maar fout gaat...’ Ieder schooljaar gebruiken we die tekst om af te spreken dat je het meeste leert van je fouten. Af en toe wijs ik naar de sticker als een kind een duwtje nodig heeft, of in de put zit door een tegenslag, maar vaak komt het niet ter sprake. Net als we het gesprek afronden roept een kind: ‘Misschien had Karel ook wel zo’n sticker in zijn atelier.’ Misschien is dat wel de kern van creativiteit in ons onderwijs: als we kinderen het vertrouwen en de ruimte geven om zoveel mogelijk te experimenteren en fouten te maken ontstaan de mooiste leermomenten. Voor een docent is dat spannend, want dat betekent loslaten, ook als jij zeker weet wat het beste is. Laten we vanaf vandaag zorgen voor klassen bruisend van creativiteit door goed te kijken, zoveel mogelijk fouten te maken, goede vragen te stellen, te verbinden en grenzen te verleggen.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Vereniging

NMV-bestuur geeft MOC opdracht ‘2020’ over wetswijziging integrale kindcentra Debbie van der Burgh

Het MOC heeft vanuit het NMV-

ondersteuning en verzorgt opleidingen aan

ren en verantwoorden. verantwoordelijk-

bestuur een opdracht gekregen met de

onderwijs- en opvangorganisaties. De ken-

heid. De werkplek neemt namelijk een

naam ‘2020’. De vraag daarbij is: wat

nis, tools en methodieken om een IKC te

belangrijke plaats in bij het ontwikkelen

is er allemaal binnen onze vereniging

realiseren zijn gestoeld op praktijkervaring.

van bekwaamheden. En vandaar ook: ‘Wie

nodig om aan te pakken om in 2020

Angelique is een gedreven innovator en

samen gaat komt verder’.

klaar te zijn voor de voorgenomen

gelooft in de kracht van samenwerking. Als

Na vaststelling door het NMV-bestuur,

wetswijziging over het realiseren van

procesbegeleider en projectleider verbindt

naar verwachting eind maart, verspreidt

integrale kindcentra. Het MOC brengt

Angelique organisaties in hun doorontwik-

het MOC de stukken onder het basison-

in kaart welke aandachtspunten er zijn

keling naar een IKC. Zij is nauw betrokken

derwijs en de opleidingen en worden zij

en adviseert het bestuur om zich hier

bij landelijke ontwikkelingen zoals Kindcen-

geplaatst op montessorinet. Directie-

op voor te bereiden.

tra2020 en PACT.

leden kunnen deze nieuwe bekwaamheden dan gebruiken bij bijvoorbeeld

Een van de eerste stappen die wij zetten is

loopbaan- en functioneringsgesprekken.

het doorlichten van onze eigen visitatie-

Hoe starten Angelique Sterken en Sascha Brasz met de opdracht?

procedure. Hiervoor hebben wij Angelique Sterken en Sascha Brasz ingehuurd. Wij stellen hen hieronder aan u voor.

‘In opdracht van de NMV doen wij onderzoek naar de visitatieprocedure. We richten ons hierbij op de leeftijd 0-12 jaar. Op termijn levert dit een nieuwe visitatieaanpak op. Op dit Sascha Brasz

moment bevinden wij ons in de onderzoeksfase: zowel uit de

Sascha Brasz is jurist en onderwijsadvi-

bestaande documenten als uit de

seur. Na een carrière als jurist heeft zij de

gesprekken met diverse mensen

switch gemaakt naar het onderwijs. Eerst

binnen en buiten de vereniging

als leerkracht op een basisschool en later

halen wij waardevolle informatie.

als onderwijsadviseur bij het Algemeen

Wij zullen via de nieuwsbrieven

Pedagogisch Studiecentrum. Zij combi-

en dit magazine iedereen op de

Angelique Sterken is grondlegger van

neert haar ervaring in beide vakgebieden en

hoogte houden van de voortgang.

IKC Mondomijn in Helmond. Met deze

zet zich met name in voor de ‘ruimte voor

We houden nauw contact met

ervaring in haar rugzak heeft zij in 2014

eigenheid’ van scholen: wat zijn de wet-

het MOC en via hen en het

adviesbureau IKC Consultancy opgericht.

telijke kaders en hoe vul je die als school

sectiebestuur komt er regelmatig

Het adviesbureau helpt bij het implemente-

dan zelf verder in. Sascha heeft hierover

een terugkoppeling naar de

ren van veranderings- en innovatietrajecten

op verzoek van het MOC directeuren van

verschillende regio’s. We streven

bij voorzieningen voor kinderen van 0 tot

montessorischolen geïnformeerd. Zij is

ernaar om onze opdracht rond de

13 jaar. Het bureau geeft strategisch en

ook betrokken bij de projecten rondom

zomer van 2017 af te ronden.’

tactisch advies, coacht, biedt praktische

Triband verantwoorden en Anders evalue-

Angelique Sterken

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Vereniging

Presentatie kindwerkdossier tijdens Algemene Leden Vergadering NMV in november Annette de Deken, Montessori Ontwikkelcentrum (MOC)

Kom in november kennismaken met

heden), socialisatie (ontwikkeling van

praten. Belangrijk voor het kind!

het nieuwe kindwerkdossier (kwd).

tradities, sociale, politieke, culturele en

Omgaan met de ander (socialisatie) en

Dat wordt gepresenteerd tijdens de

professionele waarden en normen) en

omgaan met jezelf (subjectwording)

Algemene Ledenvergadering (ALV) van de NMV.1 Wij nodigen iedereen van

subjectwording (persoonlijke ontwik-

zijn net zo uitgewerkt als de cognitieve

keling, autonomie en verantwoordelijk-

ontwikkeling (kwalificatie). Ook de

harte uit!

heid). Deze dimensies zijn opgenomen

fysieke ontwikkeling heeft een plek ge-

in het kwd, zodat de brede ontwikkeling

kregen in het kwd. Voor leraren is er een

van het kind zichtbaar wordt.

‘ondertiteling’ geschreven, met uitwer-

De opdracht aan het MOC om een kwd te ontwerpen kwam van de sectie Ba-

king van gedrag dat past bij de verschil-

sisonderwijs. Na een selectieprocedure

Ik vind het belangrijk dat een werkdos-

lende onderwerpen in het kwd. Dit kan

door het MOC zijn Maaike Verschuren

sier de brede ontwikkeling van de kinde-

richting geven in de kindgesprekken die

en Patty Petri met de opdracht aan de

ren in beeld brengt. Door de drie dimen-

leraren voeren over een ontwikkeling die

slag gegaan. Het kwd is nog in ontwik-

sies van Biesta in het kwd op te nemen,

het kind heeft laten zien.

keling en zal klaar zijn in november.

wordt de waarde van deze dimensies

Het kwd biedt leraren en kinderen over-

net zo belangrijk als de ontwikkeling van

Wij zijn zeer verheugd met dit product

zicht in het curriculum. Leraren zien de

kennis en vaardigheden. De omschrijvin-

en zullen het tijdens de ALV feestelijk

opbouw van en samenhang tussen de

gen van de dimensies geeft de leraar taal

presenteren. Houd de uitnodiging voor

leerlijnen, met een overzicht van onder-

om hierover met het kind en anderen te

de ALV in de gaten!

tot en met bovenbouw. Bij gebruik van het kwd gaan kinderen de geleerde kennis, vaardigheden en inzichten bewijzen, bovendien kunnen zij richting geven aan een volgend leerdoel. De leraar volgt de ontwikkeling in het kwd en maakt keuzes voor de begeleiding van het kind. Ouders, bestuur en inspectie kunnen de ontwikkeling van individuele kinderen volgen. Gert Biesta vindt het belangrijk dat ‘kinderen iets leren, dat ze met een bepaald oogmerk leren en dat ze van iemand leren.’ Hij geeft drie dimensies aan in het onderwijsproces: kwalificatie (ontwikkeling van kennis en vaardig-

Het NMV-bestuur stelt de datum voor de ALV eind juni vast.

Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

Thema

Montessorinet

Colofon

Op montessorinet kun je met meer dan 3300 collega’s en

Montessori Magazine is een uitgave van de Nederlandse Montessori

medestudenten tips, links, lessen, lesideeën, materialen

Vereniging en verschijnt drie keer per jaar.

en andere informatie uitwisselen. Zowel voor school, als voor kinderopvang en buitenschoolse opvang. Een paar

Redactie

voorbeelden:

Erica Dirven, Joke Werver, Paula Leideritz, Hildi Glastra van Loon,

- Verhaalopdrachten

Bob Molier (hoofdredactie en eindredactie)

- Dierenkaarten - Decimale dobbelstenen

Redactieadres (voor artikelen en inhoudelijke mededelingen)

- Montessoriwerkgroepen

E-mail: mm@montessori.nl

- Reünies

parel@montessori.nl

- Blogs

piazza@montessori.nl

- Vacatures

Roghorst 184, 6708 KS Wageningen

- De 24-uursconferentie op 30 en 31 maart 2017 voor

Telefoon: (070) 331 52 82

directies basisscholen en kinderopvang - De conferentie van Montessori Europe van 7-9 oktober

Grafische vormgeving en advertentieverkoop E Media Groep B.V.

in Berlijn - Een uitnodiging voor nieuwe leraren in het Starterscafé

Keizelbos 1, 1721 PJ Broek op Langedijk

- Artikelen uit Montessori Magazine

Postbus 18, 1720 AA Broek op Langedijk Telefoon: (0226) 331600

Meedoen? Meld je aan op montessorinet.nl

Fax: (0226) 331601 E-mail: info@elma.nl Website: www.elma.nl

Abonnementen Leden van de NMV ontvangen Montessori Magazine gratis. De kosten van een gewoon lidmaatschap bedragen € 31,91. De abonnementsprijs voor niet-leden bedraagt € 20,26. Reductie is mogelijk voor studenten. Aanmelding: Per fax: (070) 381 42 81 Per e-mail: nmv-secretariaat@montessori.nl Men ontvangt na aanmelding een acceptgirokaart. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij het secretariaat. Centraal Secretariaat NMV (voor informatie over abonnementen) Bezuidenhoutseweg 251-253 2594 AM ’s Gravenhage Telefoon: (070) 331 52 82 E-mail: nmv-secretariaat@montessori.nl Websites NMV: www.montessori.nl www.montessorinet.nl Sluitingsdatum kopij Montessori Magazine 40-1 (november2016): 7 oktober 2016 Kopij aanleveren: mm@montessori.nl Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uitsluitend na schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie tracht bij alle gebruikte afbeeldingen de eigenaar te achterhalen. Waar dit niet is gelukt, vragen wij de rechthebbende om contact op te nemen. ISSN nummer Koninklijke Bibliotheek: ISSN 2352-2623 Montessori Magazine

nummer 3 | jaargang 39

PABO De Haagse Hogeschool verzorgt in de avonduren een montessori opleiding voor het primair onderwijs Wij verzorgen op de dinsdagavond een tweejarige cursus die opleidt tot het montessoridiploma. De opleiding is modulair opgezet. De cursist kan naar keuze beginnen met de pedagogiek en didactiek van het jonge kind of die van het oude(re) kind. De opleiding besteedt aandacht aan: ■ de theorie achter het montessori-concept; ■ de methodiek van het werken in een montessori-groep; ■ de didactiek van de verschillende montessori-werkvormen in onder-, midden- en bovenbouw; ■ kosmische opvoeding en kosmisch onderwijs. Desgewenst kunnen we de cursisten ook begeleiden in de (eigen) praktijk, zodat na afronding een volledig diploma wordt verworven. Ook degenen die al in het bezit zijn van een montessori-diploma, maar hun kennis willen verdiepen of het werken in hun groep willen verbreden, kunnen losse modulen volgen. Zij ontvangen een certificaat.

Voor inlichtingen en inschrijvingen: Haagse Hogeschool: Sector Onderwijs, Sport en Talen, PABO Johanna Westerdijkplein 75 Postbus 13336 2501 EH Den Haag Telefoon: (070) 445 86 30

Montessori Coördinator: M. Lammerts Lammerts35@gmail.com Telefoon: 06-45 626 070 Coördinator nascholing: W.F.J. de Looze wfjdelooze@ziggo.nl Telefoon: 06 28911156

internationaal onderwijscongres

16 NoVeMber 2016 beurs VaN berlage aMsterdaM

Making Shift Happen creating learning organizations met

Peter senge

Margareth de wit dagvoorzitter en Ceo

erik Meester onderwijsinnovatie

Pete dudley lesson-study

anthony Muhammad Web worldtour usa

Pak tee ng World webtour singapore

inschrijven: www.academicabusiness.college