Εκπαιδευτική κοινότητα Ι arnos.gr 1. Μεσαίωνας – Προαναγέννηση: 5ος – 14οαι1 1.1 Ιστορικό κοινωνικό – Πλαίσιο2 ➢ 475: κατάρρευση του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ➢ 5ος – 6ος αι: μαζικές μετακινήσεις γερμανικών φύλων προς τη δυτική και νότια Ευρώπη. ➢
οι χώροι που θα εγκατασταθούν θα αποτελέσουν με τον γηγενή πληθυσμό – εν μέρει - τα μελλοντικά Ευρωπαϊκά βασίλεια
➢ Βάρβαρος: κυρίως θεωρείται αυτός που δεν αναγνωρίζει την αξία της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, ενώ η τέχνη τους μάλλον συνδέεται με παλαιότερες δοξασίες και τελετές. ➢
Σκοτεινοί Χρόνοι: Περίοδος αναταραχών – πολέμων- συνεχούς κινητικότητας και προσπάθειας επιβίωσης: δεν ευνοούνται η ανάπτυξη πνευματικών δραστηριοτήτων. Αλλά και η πληροφόρηση για την εποχή είναι ελλιπής – αποσπασματική σχεδόν σκοτεινή.
768-814: Βασιλεία Καρλομάγνου ➢
800: στέφεται στη Ρώμη Αυτοκράτορας Ρωμαίων
➢
θα ενώσει ένα μεγάλο αριθμό βαρβαρικών φύλων – προσπαθώντας να αναβιώσει την ιδεολογία τη Ρώμης
➢ Θα υποστηρίξει τον πολιτισμό και τις τέχνες – επηρεάζεται από τη τέχνη της εποχής του Ιουστινιανού (6ος αιώνας) – προκειμένου να εκλαμβάνεται ως συνεχιστής των Ρωμαίων αυτοκρατόρων – προστατεύει τον κλήρο
1
Τυπικά περίοδος του Μεσαίωνα οριοθετείται από το 476 (κατάρρευση δυτικού τμήματος ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας) – 1350 (τυπική έναρξη του Ουμανιστικού κινήματος) οπότε έχουν ήδη την εμφάνιση καλλιτεχνών που προοικονομούν την Αναγέννηση (Giotto), αλλά και την εμφάνιση του Διεθνούς Γοτθικού Ρυθμού, ο οποίος θα διατηρηθεί μέσα στον 15 ο αι παράλληλα με την κατάκτηση της πραγματικότητας, δηλαδή την εφεύρεση της μαθηματικής προοπτικής. Σχετικά με την περίοδο για τους αιώνες πριν τον 11ο αιώνα στην Ευρώπη θα πρέπει να δώσετε έμφαση στα δημιουργήματα κατ’ επίδραση της Βυζαντινή τέχνης (βλ. Gombrich, κυρίως κεφ. 8ο ). Δηλαδή στη περίοδο του Καρλομάγνου (Αιξ-λα Σαπέλ, εικονογράφηση ευαγγελίων). Εντούτοις, για πρακτικούς λόγους θα στηριχτούμε στην περιοδολόγηση το ΕΑΠ που θέλει τον Μεσαίων μέχρι το τέλος του 14ου αι: 5ος -14ος αι. 2
Gombrich ,κεφ. 8-10, κυρίως κεφάλαια 8,10
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 ΑθήναIτηλ: 210 38 22 157Iinfo@arnos.grΙwww.arnos.gr
Εκπαιδευτική κοινότητα Ι arnos.gr ➢
καλλιτεχνική δημιουργία: έργα μικροτεχνίας – ιστορημένα χειρόγραφα – επαφές με βυζάντιο (διπλωματία) – επαφή με τη σύγχρονη τέχνη της επιοχής
➢ Αιξ-λα- Σαπέλ: αυτοκρατορικό παρεκκλήσιο - άγιος Βιτάλιος Ραβέννα ➢ 10ος αι: Οθωνική περίοδος – συνεχίζονται οι επιρροές από το Βυζάντιο – η τέχνη της περιόδου συνεχίζει τη παράδοση της Καρολίγγειας περιόδου 11ος /12ος αι : περίοδος σταθερότητας και ανάπτυξης – ανάπτυξη εμπορίου – αναβίωση του θεσμού των αστικών κέντρων ➢
ανάπτυξη του φεουδαρχικού συστήματος
➢
οι μεσαιωνική κοινωνική διαστρωμάτωση με βάση το φεουδαρχικό σύστημα: αριστοκρατία, κλήρος – «αστοί» - αγρότες
➢
η έννοια του κράτους στη Δύση ήταν μια υποτυπώδης κατάσταση μεταξύ ευγένειας και ιπποσύνης
➢ Οικονομία αγροτική – αστική κοινωνία περιορισμένη και ανίσχυρη ➢ Ανάπτυξη μοναχισμού – μοναστήρια βιοτεχνικά κέντρα ➢ Τα μοναχικά τάγματα φορείς πολιτισμού ➢ Η εκκλησία κάθε κοινότητας αποτελούσε και το κέντρο της 13ος αι σταδιακή ανάπτυξη πόλεων: εμπόριο – βιοτεχνία – τραπεζικό σύστημα ➢
συντεχνίες (επαγγελματικών ομάδων ) – αυτοδιοίκηση – συμβολή στην πολιτισμική ανάπτυξη: ανέγερση ναϊκών οικοδομημάτων
➢
ο πολιτισμικός ρόλος του καθεδρικού ναού: εκτός από χώρος λατρείας γίνεται και ο "πολυχώρος πολιτισμού (σχολείο, μουσική, μουσείο, τόπος συνάθροισης και κοινωνικής συναναστροφής)
➢
πρόδρομος του γοτθικού αρχιτεκτονικού ρυθμού : StDenis / Paris 1150.
Η Ευρώπη κατά τον 14ο αιώνα3. ➢ Η Ευρώπη στα μέσα του 14ου αιώνα βυθίζεται σε ένα πόλεμο ο οποίος θα επιφέρει μεγάλη υστέρηση σε ότι είχε κατακτηθεί μέχρι τότε, ειδικότερα η ανάπτυξη του εμπορίου, των πρώιμων αστικών δομών . Σε μεγάλο βαθμό η υποχώρηση αυτή οφείλεται στον εκατονταετή πόλεμο μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας
3
Gombrich ,κεφ.11.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 ΑθήναIτηλ: 210 38 22 157Iinfo@arnos.grΙwww.arnos.gr
Εκπαιδευτική κοινότητα Ι arnos.gr ➢ Η περίοδο αυτή, πρίγκιπες μαικήνες της εποχής θα υποστηρίξουν τη δημιουργία έργων τέχνης και ένα πολιτιστικό διάλογο μεταξύ των πριγκιπικών αυλών τους. Μια τέτοια μορφή
ήταν και ο Κάρολος Δ΄ της Γερμανίας (1346-1378), ο οποίος
δημιούργησε μια σημαντική βιβλιοθήκη στη πρωτεύουσα τη Πράγα. ➢ Οι εμπορικοί δρόμοι της εποχής, αλλά και η ενότητα της λατινικής Εκκλησίας δημιουργούσαν μια αίσθηση ενότητας ανάμεσα στον καλλιτεχνικό και πνευματικό κόσμο της εποχής, ευνοώντας τη διάχυση των ιδεών και την αλληλεπίδραση διαφορετικών τάσεων στη τέχνη. ➢ Τα χαρακτηριστικά της Διεθνούς Γοτθικής Τέχνης αποτελούν η εξέλιξη της γοτθικής ζωγραφικής μέσα από τις κατακτήσεις της ιταλικής τέχνης ειδικότερα στον τομέα απόδοσης και των τριών διαστάσεων τόσο στη ζωγραφική όσο και στη γλύπτική.
Η Θέση του καλλιτέχνη στον Μεσαίωνα ➢ Οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα δεν τους επιβάλλεται να είναι πρωτότυποι ➢ βασικός στόχος είναι η αντιγραφή των έργων του παρελθόντος - τα οποία θεωρούνται πρότυπα. ➢
ο καλλιτέχνης μέσα από την αναπαραγωγή των προτύπων, προσπαθεί να παρουσιάσει τη δική του αισθητική ματιά στο πρωτότυπα
➢
η τέχνη είναι θρησκευτική - ο καλλιτέχνης θέλει να επικοινωνήσει το μήνυμα του Ευαγγελίου με λιτό και κατανοητό τρόπο το μήνυμα του Ευαγγελίου
➢
ο καλλιτέχνης είναι ένας ανώνυμος τεχνίτης – σπάνια μπορούμε να ταυτίσουμε ένα έργο με τη ταυτότητα του δημιουργού.
➢ Σταδιακά θα αρχίσει να επιλέγει να ζωγραφίζει θέματα «απλώς γιατί του αρέσουν» ενώ μέσα στον 14ο αι θα ξεκινήσει να δίνει έμφαση και στην απόδοση του χώρου (στη βιβλιογραφία το βλέπουμε ως τρίτη διάσταση ή βάθος)ενώ οι επιδιώξεις του θα μετατοπιστούν σημαντικά στο γύρισμα προς τον 15ο αι.4
4
Ειδικότερα για τις πρωτοβουλίες των καλλιτεχνών σε αυτή τη περίοδο: Gombrichσ.196 και 220-221.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 ΑθήναIτηλ: 210 38 22 157Iinfo@arnos.grΙwww.arnos.gr
Εκπαιδευτική κοινότητα Ι arnos.gr 1.2 Τα έργα τέχνης Αρχιτεκτονική Το πιο σημαντικό επίτευγμα της Αρχιτεκτονική του Μεσαίωνα κι ειδικότερα μετά τον 11ο αιώνα είναι ο Γοτθικός Ναός. Η καταγωγή το Γοτθικού ναού είναι από τον Ρομανικό με την τελειοποίηση του συστήματος των σταυροθολίων με νευρώσεις και την ανύψωση του μέσω της ευρείας χρήσης του οξυκόρυφου τόξου το οποίο στη βιβλιογραφία θα το συναντήσετε κι ως «γοτθικό». Η Παναγία των Παρισίων (1163-1250)5 Σε γενικές γραμμές τα χαρακτηριστικά του γοτθικού ναού είναι: ➢ Η
βασική ιδέα για τη κατασκευή είναι η επέκταση του συστήματος των
σταυροθολίων με νευρώσεις - η παράλειψη των βαριών τοίχων - η προσθήκη μεγάλων υαλοστασίων
➢
αρχιτεκτονικές και μορφολογικές προσθήκες: οξυκόρυφο τόξο - αντηρίδες εξωτερικά, δημιουργείται ένας ισχυρός πέτρινος σκελετός- τα κενά του οποίου αντί για τοίχους τοποθετούνται γυάλινες επιφάνειες (vitraux) - αντικατάσταση τοιχογραφιών - συμβολική φόρτιση φωτός με το Χριστό ως πηγή φωτός
➢
το οξυκόρυφο τόξο θα δώσει επιπλέον ύψος στο κτήριο
➢ ύψος: βασική διάσταση της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής
5
Gombrich, 187-190
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 ΑθήναIτηλ: 210 38 22 157Iinfo@arnos.grΙwww.arnos.gr
Εκπαιδευτική κοινότητα Ι arnos.gr ➢ διαθέτουν τρεις προσόψεις μια σε κάθε πλευρά του κτηρίου - εκτός ανατολική : Πυλώνας - Ρόδακας - Αέτωμα ➢ Η γενική αίσθηση που αποπνέει ο γοτθικός ναός όταν βρίσκεται κάποιος στο εσωτερικό του είναι αντίληψη του ύψους – και του ιλίγγου που αυτό δημιουργεί – μέσω των τεράστιων ωθήσεων και των έλξεων που ασκούνται για την στήριξη της θολωτής στέγης. Πρόκειται τελικά για μεγαλεπήβολα σχέδια τα οποία ποτέ δεν ολοκληρώθηκαν σύμφωνα με τη αρχική τους σύλληψη. Τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά, τα κτήρια αυτά στοχεύουν στη διακήρυξη της χριστιανικής πίστης, να δώσουν στους πιστούς την αίσθηση μια ουράνιας υπερκόσμιας Ιερουσαλήμ.
Γλυπτική: Η γλυπτική των μεσαίωνα ανήκει αναφέρεται κυρίως σε δύο κατηγορίες γλυπτών: τα αρχιτεκτονικά γλυπτά (γοτθικός ναός) και τα ευαγγελικά επεισόδια στους άμβωνες του Νικολά Πιζάνο. Α) αρχιτεκτονική γλυπτική6:
6
Gombrich, σ. 190-196, εικ.127-129
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 ΑθήναIτηλ: 210 38 22 157Iinfo@arnos.grΙwww.arnos.gr
Εκπαιδευτική κοινότητα Ι arnos.gr Μελχισεδέκ, Αβραάμ, Μωησής,προστώο βορείου κλίτους στον καθεδρικό ναό της Σάρτρ, 1194.
Τα χαρακτηριστικά των αρχιτεκτονικών γλυπτών συμπυκνώνονται στις μορφές των τριών προφητών της Σαρτρ στα εξής: - καινοτομία αποτελεί η κατασκευή αγαλμάτων - κιόνων - ατομικά μορφολογικά χαρακτηριστικά - ένταση συναισθήματος -κίνηση πτυχώσεων - δεν αντιγράφει φύση - προσπαθεί να αποδώσει με πειστικότητα τα βιβλικά επεισόδια δηλαδή να αποδώσει τις βιβλικές μορφές με ατομικά χαρακτηριστικά. - ειδικότερα παρατηρώ επιδράσεις της ελληνικής γλυπτικής στη γοτθική τέχνη αλλά και απόδοση του συναισθήματος (Gombrich 195-196) Β) Άμβωνες, Νικολά Πιζάνο7: ➢ Τοσκάνη: κυριαρχεί η μορφή του Νικόλα Πιζάνο και του Τζιοβάνι Πιζάνο (13ος αιώνας ➢
Οι Πιζάνοι εισάγουν καινοτομίες στη γοτθική γλυπτική σε έργα τους στη Τοσκάνη, Πίζα, Σιένα Πιστόια, σε μαρμάρινους άμβωνες.
➢ Πολυγωνικό σχήμα – συνήθως εξαγωνικοί,
7
Gombrich, σ. 198-201, εικ. 133.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 ΑθήναIτηλ: 210 38 22 157Iinfo@arnos.grΙwww.arnos.gr
Εκπαιδευτική κοινότητα Ι arnos.gr ➢
ευαγγελικά επεισόδια σε έξεργο ανάγλυφο, με
λεπτομερή επεξεργασία των
μορφών – συναίσθημα / θυμίζουν τις μορφές των πυλώνων των γοτθικών ναών.
➢
αν όμως η γοτθική γλυπτική χαρακτηρίζεται από γεωμετρική ακαμψία και αυστηρότητα, στις συνθέσεις του Πιζάνο χαρακτηρίζεται από πυκνότητα στη σύνθεση και αφήγηση.
➢
ανθρώπινες μορφές με νατουραλισμό στη απόδοση τους, πτυχώσεις ενδυμάτων , αλλά και ανθρώπινη αξιοπρέπεια στις κινήσεις και στις στάσεις.
➢
τεχνοτροπία Πιζάνο από αρχαία τέχνη αλλά και οργάνωση της αφήγησης,
➢ Αίσθηση του βάθους, στενές συγγένειες με ιστορημένες σαρκοφάγους της παλαιοχριστιανικής περιόδου. Η σχέση με αρχαία τέχνη εξαιτίας Απουλίας και το έργο που προωθούσε εκεί ο Φρειδερίκος Β΄ Hohenstauphen, για επιστροφή στις αξίες της αρχαιότητας, ως διάδοχος των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Στο κλίμα αυτό θα διαμορφωθεί το προ-αναγεννησιακό ύφος του Πιζάνο. Ζωγραφική: Για την εξέταση της Ζωγραφικής του Μεσαίωνα θα πρέπει να σταθούμε κυρίως σε δυο περιπτώσεις: στη ζωγραφική του GiottodiBondone (13ος/14ος αι)και τη διαμόρφωση του διεθνούς γοτθικού ρυθμού (14ος/15ος) κατ’ επίδραση διαφορετικών τάσεων, ενώ δεν θα πρέπει να παραλείψετε, και στις δύο περιπτώσεις, να αναφερθείτε στη επίδραση της βυζαντινής τέχνης.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 ΑθήναIτηλ: 210 38 22 157Iinfo@arnos.grΙwww.arnos.gr
Εκπαιδευτική κοινότητα Ι arnos.gr Giotto di Bondone - Φλωρεντία (1267-1337)8 ➢ Μαθητεύει δίπλα στον Gimabue (βυζαντινή τεχνοτροπία) ➢
η Βυζαντινή τέχνη, κι ειδικότερα το ρεύμα της νέα εποχής (παλαιολόγειο στυλ) διατηρεί στοιχεία από την ελληνορωμαϊκή παράδοση, σε αντίθεση απλό τη γοτθική που σε πολλές περιπτώσεις τα αγνοεί.
➢
το έργο του Nicola Pisano
➢ Ο Giotto στο έργο του θα συνδυάσει στοιχεία διαμορφώνοντας ένα νέο και παράλληλα δικό του ύφος στη ζωγραφική: α) πλαστική απόδοση των μορφών, β) πειστικότητα στις κινήσεις και στις εκφράσεις, γ)αίσθηση του βάθους, δ) τα θέματα του «δραματοποιούνται» με θεατρικό – σκηνογραφικό τρόπο ➢
η τέχνη του Giotto προετοιμάζει τη περίοδο της Αναγέννησης ανοίγοντας νέους δρόμους.
Giotto di Bontone, Ο Θρήνος για τον Χρηστό, περ.1305, Capella dell Arena, Padova. ➢ Ίσως το σημαντικότερο έργο του είναι η ιστόρηση του παρεκκλησίου της Αρένας ή Scrovegni
8
Gombrich, σ.201-205.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 ΑθήναIτηλ: 210 38 22 157Iinfo@arnos.grΙwww.arnos.gr
Εκπαιδευτική κοινότητα Ι arnos.gr ➢ Επεισόδια από τη ζωή του Χριστού και της Παναγίας, σε χαμηλότερη ζώνη προσωποποιήσεις των αρετών και των ελαττωμάτων (είσοδοι καθεδρικών ναών) ➢
Είσοδος μνημειώδης παράσταση Δευτέρας Παρουσίας.
➢
Σαφή ανάγνωση του «ιστορικού» ευαγγελικού επεισοδίου, του επεισοδίου του θρήνου του νεκρού Χρηστού
➢
η σκηνή διαδραματίζεται στο πρώτο επίπεδο – το βάθος υπονοείται (φυσικό τοπίο – απόδοση που παραπέμπει σε βυζαντινή τέχνη ) –
➢ βλέμμα παρατηρητή: επικεντρώνεται στη σκηνή του θρήνου που διαδραματίζεται στο κεντρικό θέμα, ενώ η διάταξη των προσώπων υπονοεί και το βάθος, αλλά οι δύο καθιστές μορφές με στραμμένη τη πλάτη στο παρατηρητή διαγράφουν με τεχνικό τρόπο τις διαστάσεις του χώρου ➢ Χρήση χρώματος στο σχέδιο, «διαπερνάει» τη δισδιάστατη αίσθηση και αποδίδει και την τρίτη στο έργο, δίνοντας στις μορφές όγκο και στιβαρότητα. ➢ Ξεχωρίζει η απόδοση του συναισθήματος – εξωτερίκευση
της συγκινησιακής
φόρτισης. 14ος/ 15οςαι, Διεθνής Γοτθικός Ρυθμός Paul and Johan Limbourg, Μάης 14409. ➢ Οι ζωγράφοι του ΔΓΡ χαρακτηρίζονται από παρατηρητικότητα και έμφαση στην λεπτομέρεια. ➢ Εικονογραφούν σελίδες χειρογράφων (μηνολόγια με παραστάσεις με ασχολίες κάθε μήνα, προσαρμοσμένα σε προσευχητάρια, ψαλτήρια κ.α) ➢ Έμφαση στη αφήγηση, σκηνές παρμένες από τη καθημερινή ζωή μιας υψηλής τάξης: εδώ της αριστοκρατικής, το συγκεκριμένο έργο ανήκει στον Δούκα της Βουργουνδίας ο οποίος και το παρήγγειλε. ➢ Οι σκηνές της καθημερινότητας μια υψηλής αριστοκρατίας γίνονται περισσότερο αφηγηματικές από τη αρχή του ρυθμού, όπως αυτό είχε αρχίσει να διαμορφώνεται στην αρχή τους 14ου αιώνα (Gombrichσ.211).
Gombrichσ.218-219, εικ. 144. Βλ. επίσης Gombrich, σ. 211, εικ. 140, Ο Χριστός στο Ναό, 1310 για σύγκριση με αρχές 14ου αι και αντιλήψεις καλλιτεχνών για τον τρόπο αφήγησης των επεισοδίων. 9
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 ΑθήναIτηλ: 210 38 22 157Iinfo@arnos.grΙwww.arnos.gr
Εκπαιδευτική κοινότητα Ι arnos.gr ➢ Ειδικότερα στο μηνολόγιο αναπαρίσταται η γιορτή της Άνοιξης όπως την γιόρταζαν οι αυλικοί- δηλαδή τα μέλη της υψηλής αριστοκρατίας που περιέβαλλαν του ηγεμόνες (κοινωνία) ➢ Το μικρό μέγεθος της εικόνας αλλά η έμφαση στην λεπτομέρεια παραπέμπει σε χρήση μεγεθυντικού φακού (τεχνολογία) ➢ Γενικά η τεχνική απόδοση του επεισοδίου, φανερώνει μια σημαντική εξέλιξη προς τη φυσιοκρατική απόδοση των μορφών και του χώρου (αποβολή του συμβολισμού) αλλά όχι εντελώς – δεν είναι ακόμη ώριμη η τεχνική των καλλιτεχνών να αναπαραστήσουν το χώρο οπότε καταλήγουν στην ψευδαίσθηση και στον συμβολισμό. ➢ Ενδιαφέρεται για την απόδοση της χαράς της ζωή – διαφορετικές από τις στοχεύσεις των καλλιτεχνών του πρώιμου Μεσαίωνα. Μουσική ➢ Μια καλή επιλογή για ένα μουσικό θέμα του Μεσαίωνα είναι: Μονιό ντ’ Αράς (Φλαμανδία 1213-39) , Συνέβη το Μάη, αντιπροσωπευτικό ερωτικό τραγούδι, που διηγείται την ιστορία ενός εραστή, το οποίο συγκαταλέγεται στη κατηγορία της κοσμικής μουσικής (Machlis σ. 81-82)
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 ΑθήναIτηλ: 210 38 22 157Iinfo@arnos.grΙwww.arnos.gr