54
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
15) Ο επιστημολογικός σκεπτικισμός του ώριμου εμπειρισμού Σε τι συνίσταται ο επιστημολογικός σκεπτικισμός των Locke και Hume και ποια η αξία του για την εξέλιξη της επιστημολογικής σκέψης; (τόμ. Β΄, σελ. 122, 125131) Τα πάγια χαρακτηριστικά του εμπειρισμού ως μεγάλου επιστημολογικού ρεύματος διαμορφώθηκαν κυρίως στον 18ο αιώνα. Στο πλαίσιό του διερευνήθηκαν το ζήτημα των ορίων της ανθρώπινης γνώσης (γνωσιολογικός ρεαλισμός), η αντικειμενικότητα των εννοιών και η αιτιότητα. Ο εμπειρισμός είναι μια γνωσιολογική θεώρηση που επεξεργάζεται συστηματικά τις επιστημονικές μεθόδους μέσω των οποίων εξάγεται η γνώση από τις αισθητηριακές παρατηρήσεις, συνεχίζοντας το εγχείρημα του Bacon. Στην ώριμη εκδοχή του τροποποίησε πολλές από τις αφελείς, απλοϊκές παραδοχές που χαρακτήρισαν τον πρώιμο εμπειρισμό. Ο στοχαστής που διαμόρφωσε τον εμπειρισμό σε συστηματική επιστημολογία ήταν ο Τζων Λοκ (John Locke, 1632-1704). Αφετηρία της σκέψης του είναι η ιδέα ότι τα όρια της ανθρώπινης γνώσης συμπίπτουν με τα όρια της εμπειρίας. Ό,τι υπερβαίνει την εμπειρία ή δεν συνδέεται με αυτήν δεν είναι γνώσιμο. Κατά τη γέννησή του ο ανθρώπινος νους είναι μια «άγραφη δέλτος» (tabula rasa), και χωρίς την εισροή πληροφοριών μέσω των αισθητηρίων θα παρέμενε τέτοια. Αντίθετα με όσα υποστήριζε ο Descartes, δεν υπάρχουν έμφυτες ιδέες. Επίσης, ο νους δεν είναι αποκομμένος από το σώμα, αλλά η λειτουργία του έγκειται στην επεξεργασία των αισθητηριακών δεδομένων. Οι αισθήσεις μάς ενσωματώνουν στο φυσικό περιβάλλον και μας συντονίζουν με τον ρυθμό του. Με τον τρόπο αυτό αίρεται το πανσοφικό ιδεώδες του ορθολογισμού: οι γνώσεις μας είναι αποσπασματικές, ελλιπείς και περιορισμένες. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να υποβαθμίσουμε την αξία των εμπειρικών καταβολών τους, αναβιώνοντας τον μεσαιωνικό δυϊσμό σώματος και ψυχής. Οι διανοητικές ικανότητες του ανθρώπου, αν και ατελείς, του παρέχουν τη δυνατότητα να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες και στις προκλήσεις της καθημερινής, πρακτικής ζωής εξασφαλίζοντας την επιβίωση και την πρόοδό του. Ο Λοκ προβαίνει σε μια επιστημολογική παραδοχή που περιορίζει το βακώνειο αίτημα για γνώση των «θεμελιωδών μορφών» στο έσχατο βάθος τους: η επιστήμη είναι Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
55
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
μια αυστηρά περιγραφική δραστηριότητα, δεν κάνει βαθιά οντολογία. Ενώ είναι εύλογο να υποτεθεί ότι τα φυσικά όντα διαθέτουν «δυνάμεις» (powers) που συνιστούν τις βαθύτερες αιτίες τους, καθώς και την αιτία της εντύπωσής τους στην ανθρώπινη νόηση, οι δυνάμεις αυτές δεν γίνονται γνωστές καθεαυτές αλλά μόνο μέσω των επιδράσεών τους στα ανθρώπινα αισθητήρια. Δεν υπάρχει τρόπος να περάσει η ανθρώπινη νόηση πίσω από το «πέπλο των φαινομένων», ώστε να συλλάβει τον βαθύτερο οντολογικό πυρήνα των πραγμάτων. Η επιστήμη διδάσκει τον τρόπο, όχι την αιτιακή αναγκαιότητα της λειτουργίας των φυσικών φαινομένων. Ένα υλικό ον γίνεται γνωστό από τη συναλλαγή μας με αυτό, η οποία διαμεσολαβείται πάντοτε από την υποκειμενική αίσθηση. Έτσι, γίνεται γνωστό ως «ονομαστική ουσία» (nominal essence), όχι ως μεταφυσική υπόσταση. Δεν επιτρέπεται να αποφαινόμαστε για την αιτιακή αναγκαιότητα της ύπαρξής του. Η «πραγματική ουσία» (real essence) των πραγμάτων, αυτό το «κάτι» που συνιστά τη βαθύτερη φύση τους, πάντοτε θα μας διαφεύγει. Αυτό το «κάτι» συγκροτεί τα φαινόμενα που μπορούν να γίνουν γνωστά, αλλά το ίδιο δεν είναι γνώσιμο. Έτσι, η επιστήμη, παρά τον κομβικό ρόλο της για την κατανόηση του φυσικού κόσμου, παρουσιάζεται ως μια ατελής δραστηριότητα που περιορίζεται από τις ίδιες τις ανεπάρκειες της ανθρώπινης διάνοιας. Η γνώση που παράγει είναι η καλύτερη και η επωφελέστερη δυνατή. Όμως, δεν παύει να είναι μόνο πιθανολογική, καθώς της λείπει η βεβαιότητα που χαρακτηρίζει τις μαθηματικές αποδείξεις. Αυτή η επιστημολογική ταπεινοφροσύνη αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη φιλοσοφική και πολιτισμική κληρονομιά του εμπειρισμού. Όπως αναφέρει ο Λοκ στο Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση, «η αυστηρή επιστημονική γνώση θα εξακολουθεί να μας διαφεύγει». Η γνωσιολογία του Λοκ, εγκαθιστώντας έναν υγιή και ίσως αναπόφευκτο σκεπτικισμό ως προς τη γνωστική εμβέλεια της ανθρώπινης νόησης, εξακολουθεί να τονίζει την επιστημολογική εγκυρότητα της εμπειρικής επιστήμης. Αυτός ο συμβιβασμός είναι γνώρισμα της μετριοπάθειας και της αυτοσυγκράτησης του κοινού νου, που χαρακτηρίζει όχι μόνο τον Λοκ αλλά γενικότερα την αγγλοσαξονική παράδοση του εμπειρισμού. Η ριζοσπαστική αναθεώρηση τη επιστημολογίας υπό σκεπτικιστική οπτική πραγματοποιείται από τον κορυφαίο Σκώτο φιλόσοφο Ντέηβιντ Χιουμ (David Hume, 1711-1776). Ο Χιουμ λαμβάνει υπ’ όψιν τις επιστημολογικές επισημάνσεις του Μπέρκλεϋ, αλλά δεν συμμερίζεται τον άκρατο ιδεαλισμό του, την ταύτιση των υλικών Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
56
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
όντων με το πλέγμα των υποκειμενικών τους προσλήψεων. Όπως δεν μπορεί να αποδειχθεί η ύπαρξη της αντικειμενικής πραγματικότητας ανεξάρτητα από τον παρατηρητή, έτσι δεν μπορεί να αποδειχθεί και η μη ύπαρξή της. Όταν δεν υφίστανται εμπειρικά στοιχεία για την ύπαρξη κάποιου όντος, δεν ευσταθεί καμία απόφανση γύρω από τη μη ύπαρξή του: αυτή είναι η «πλάνη της άγνοιας» (fallacy of ignorance). Το μόνο που μπορεί να κάνει κανείς είναι να δηλώσει την άγνοιά του. Η θέση που υιοθετεί ο Χιουμ είναι ενδιάμεση, ανάμεσα στον διστακτικό, μετριοπαθή ρεαλισμό του Λοκ και στον απόλυτο ιδεαλισμό του Μπέρκλεϋ· είναι ο γνωσιολογικός σκεπτικισμός. Η ύπαρξη ενός φυσικού κόσμου ανεξάρτητα από τα αισθητήριά μας είναι εφικτή πλην αναπόδεικτη. Σκοπός του επιστήμονα δεν μπορεί να είναι η διείσδυση σε αυτήν την υπερβατική πραγματικότητα, γιατί τα εμπειρικά μέσα που διαθέτει είναι περιορισμένα. Ούτε είναι εφικτός ο παραλληλισμός της τάξης των ιδεών μας με τη φυσική πραγματικότητα, εφόσον είναι αδύνατο να υπερβούμε τις ιδέες μας και να τις παραβάλουμε σαν εξωτερικοί κριτές με τον αισθητό κόσμο. Η μεταφυσική επιστήμη φαντασιωνόταν ότι μπορούμε να βγούμε από τον εαυτό μας και να αγγίξουμε τη βαθύτερη ουσία των όντων, αλλά αυτό είναι ανέφικτο. Ο ανθρώπινος νους αναφέρεται αποκλειστικά στα περιεχόμενά του, δηλαδή στο εμπειρικό υλικό που έχει προσλάβει από τις αισθήσεις. Η επιστημονική γνώση παράγεται από την επεξεργασία αυτών των ιδεών, και αντικείμενο της επιστήμης είναι η συστηματική ταξινόμηση των κανονικοτήτων των εμπειρικών ιδεών. Η επιστήμη περιορίζεται στην παροχή γνώσεων σχετικά με τους τύπους και τους τρόπους με τους οποίους έχει παρουσιαστεί στην ανθρώπινη διάνοια ο φυσικός κόσμος κατά την εμπειρική του παρατήρηση. Μολονότι η επιστημολογία του Χιουμ αναφέρει την επιστημονική γνώση αποκλειστικά στο υποκείμενο, δεν δέχεται ότι αυτή αποτελεί ένα σύνολο αυθαίρετων και ασύνδετων ιδεών. Η συλλογική εμπειρία διαθέτει δομή, επαναληπτικότητα και σταθερότητα, τις οποίες καταγράφει η θεωρητική γνώση. Η οπτική αυτή βρίσκει την πιο χαρακτηριστική εφαρμογή της στην έννοια της αιτιότητας (causality). Κατά τον Χιουμ, αιτιότητα είναι η χρονική διαδοχή (succession) και η χωρική εγγύτητα (contiguity) δύο συμβάντων, η οποία παρατηρείται εμπειρικά με μεγάλη συχνότητα. Τα δύο συμβάντα συνιστούν δύο απόλυτα διακριτές αντιληπτικές στιγμές, που συνδέονται αποκλειστικά διά του ότι γειτνιάζουν μέσα στη Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
57
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
μνήμη μας κατά μία «σταθερή σύζευξη» (constant conjunction). Η επαφή μας με τον κόσμο μέσω των αισθήσεων μάς κάνει να τη θυμόμαστε. Αυτή η χωροχρονική γειτνίαση μάς εμβάλλει την ιδέα ότι η εμφάνιση του ενός συμβάντος (αποτελέσματος) θα ακολουθήσει την εμφάνιση του άλλου (αιτίου). Δημιουργείται, λοιπόν, μία «έξη του νου» (habit of mind), επί της οποία οικοδομείται μια υποκειμενική «πίστη» (belief) που αφορά την αιτιώδη συσχέτιση αυτών των συμβάντων και αποτελεί το θεμέλιό της. Καμία άλλη αντικειμενική ή «αναγκαία σύνδεση» (necessary connection) ανάμεσα σε αυτά τα συμβάντα δεν μας αποκαλύπτεται, ούτε και είναι γνώσιμη. Η αιτιότητα έχει ισχύ αποκλειστικά εντός του πλαισίου των συμβάντων στα οποία αναφέρεται. Όσο μεγαλύτερη είναι η συχνότητα της γειτνίασης δύο συμβάντων, τόσο μεγαλύτερη είναι και η πιθανότητα διαπίστωσης της αιτιακής συνάφειάς τους. Άρα, η αιτιότητα νοείται αποκλειστικά με πιθανολογικούς όρους, όπως και η ισχύς όλων των θεωρητικών γενικεύσεων για τον φυσικό κόσμο. Η ανθρώπινη αντιληπτική ικανότητα είναι πεπερασμένη, δεν μπορεί να έλθει σε επαφή με το σύνολο της απειρίας των όντων που μας περιβάλλουν. Αυτό ισχύει τόσο για τις παραδοχές του κοινού νου όσο και για εκείνες της επιστήμης. Στο μέλλον είναι δυνατό να εμφανιστούν επιστημονικές θεωρίες που θα τροποποιήσουν ή και θα ανατρέψουν εκ βάθρων τις υφιστάμενες. Οι φυσικοί νόμοι είναι δυνατό και νοητό ότι μπορούν επίσης να τροποποιηθούν· δεν είναι όμως εξίσου πιθανό, λόγω του ότι η παρελθούσα εμπειρία συμβουλεύει να προσδοκούμε την ίδια σταθερότητα και στο μέλλον. Εξ ορισμού το μέλλον βρίσκεται πέρα από την εμβέλεια της εμπειρίας· γι’ αυτό, το τι θα παρατηρηθεί στο μέλλον είναι εντελώς άγνωστο. Όταν συλλογιζόμαστε το μέλλον, ενεργούμε σύμφωνα με τις ψυχολογικές προσδοκίες μας που έχουν διαμορφωθεί από την προηγούμενη εμπειρία. Απλώς εικάζουμε ότι τα πράγματα θα εξακολουθήσουν να είναι όπως ήταν μέχρι τώρα. Πρόκειται για τη διαισθητική «αρχή της ομοιομορφίας στη φύση» (principle of uniformity in nature), η οποία, πάντως, δεν μπορεί να αποδειχθεί. Ο κοινός και ο επιστημονικός νους είναι εντούτοις υποχρεωμένοι να στηριχθούν σε αυτήν για να προβούν σε προβλέψεις για το μέλλον μέσω μιας επαγωγικής γενίκευσης. Το πρόβλημα που ανακύπτει είναι ότι η ανθρώπινη γνώση είναι πάντοτε μια επαγωγική γενίκευση (inductive generalization) που οικοδομείται επί της παρελθούσας εμπειρίας. Ενώ γνωρίζουμε αναδρομικά, ενεργούμε προδρομικά. Ένα εμπειρικό Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
58
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
συμπέρασμα, όμως, μπορεί ενδεχομένως να ανατραπεί από τη μελλοντική εμπειρική παρατήρηση. Δεν υπάρχει ούτε εμπειρική ούτε λογική έδραση για τη συνέχεια παρελθόντος και μέλλοντος, μολονότι θεωρούμε την αποτελεσματικότητα των εμπειρικών γνώσεών μας ασφαλή οδηγό για τη μελλοντική συμπεριφορά μας. Αυτό συνιστά και το θεμελιώδες «πρόβλημα της επαγωγής» (problem of induction). Ενώ στην πράξη δεν επιτρέπεται να αμφιβάλλουμε για την κανονικότητα των φυσικών φαινομένων, η αμφιβολία αυτή, ο σκεπτικισμός, μπορεί να ξεπεραστεί μόνο πρακτικά. Γνωσιοθεωρητικά, το περιθώριο αμφιβολίας διατηρεί την ισχύ του. Σε σχέση με όλα ανεξαιρέτως τα δεδομένα της εμπειρίας (matters of fact) είμαστε υποχρεωμένοι να πιθανολογούμε. Ασφαλή βεβαιότητα προσφέρει μόνο ο μαθηματικός λογισμός, ο οποίος όμως αναφέρεται στη σχέση των ιδεών μεταξύ τους, και όχι στα εμπειρικά δεδομένα. Όπως και ο Λοκ, ο Χιουμ υπερασπίζει τον επιστημονικό λόγο σε πραγματιστική βάση. Η συνεπής δραστηριότητά μας σε ευθυγράμμιση με την παρελθούσα εμπειρία αποφέρει σημαντική πρακτική ωφέλεια για την επιβίωση και την πρόοδό μας. Ο λόγος, κατά τον Χιουμ, οφείλει να υπηρετεί ένα πρακτικό πρόταγμα. Έτσι, «ο λόγος είναι ο δούλος των παθών» (“reason is the slave of the passions”). Το μέγιστο που μπορούμε να προσδοκούμε από την άσκηση της επιστήμης, με δεδομένη τη γνωσιολογική αμφιβολία, είναι αυτή ακριβώς η πρόοδος.
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr