Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΠΟΛΙΤΗ Ενότητα 1.1. Γέννηση και εξέλιξη της Αρχαίας Ελληνικής πόλης
Η πόλη, ως έκφραση ομαδικής συμβίωσης των ανθρώπων, είναι δημιούργημα των
Ελλήνων.
Η
διαμόρφωση
της
πόλης
ως
ορθολογικά
οργανωμένης
κοινωνικοπολιτικής οντότητας άρχισε τον 8ο αιώνα π.Χ. Το επόμενο διάστημα συνεχίστηκε με γρηγορότερους ρυθμούς, για να φτάσει ο θεσμός στο αποκορύφωμά του στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Τον 4ο αιώνα π.Χ. η εξέλιξη του ήταν συνεχής.
Τι γνωρίζετε για τη σχέση ενότητας και μεγέθους της πόλης και για την ταύτιση πόλης και πολίτη; Πώς νοείται με σημερινούς όρους η αυτονομία της αρχαίας ελληνικής πόλης; 1.1.1 Εννοιολογικός προσδιορισμός Πηγές για την πόλη Οι πρώτες πόλεις ως ομαδική συμβίωση των ανθρώπων είναι πολύ παλιά και εμφανίζεται ήδη στις πρώτες εγκαταστάσεις των ελληνικών φύλων. Εκατοντάδες τέτοιες πόλεις εμφανίζονται στο Αιγαίο, την ηπειρωτική Ελλάδα, τα παράλια της Μικράς Ασίας. Χωρίς αμφιβολία υπήρξε δημιούργημα των Ελλήνων και ο πληρέστερος τύπος ανεξάρτητης και αυτόνομης κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης των Ελλήνων. Στις πηγές οι πόλεις για πρώτη φορά εμφανίζονται στα Έπη του Ομήρου. Σε αρκετά σημεία των Επών ονομάζει «πόλιν» ή «πτολίεθρον» το φρούριο, δηλαδή την ακρόπολη του άστεως, που είναι παρούσα σε όλες τις ελληνικές πόλεις. Την κατοικημένη περιοχή, την πόλη καθευτή, την ονομάζει «άστυ». .
Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Σε ποιους παράγοντες βασίστηκε η εξέλιξη του θεσμού της πόλης-κράτους;
1.1.2. Οικονομικός παράγοντας Καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της πόλης έπαιξε ο οικονομικός παράγοντας. Τον 7ο αιώνα, σημειώνεται σημαντική αύξηση σε εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες, καθιερώνονται νέες τεχνικές ενώ καθιερώνεται και το νόμισμα. 1. Καθιέρωση νομίσματος - 7ος αιώνας π.Χ. αποτέλεσμα της άνθησης του εμπορίου και των βιοτεχνικών δραστηριοτήτων. Η καθιέρωση του νομίσματος αποτέλεσε το κατεξοχήν εργαλείο ανάπτυξης του εμπορίου και προσέδωσε κυριαρχικό ρόλο στο θεσμό της κινητής περιουσίας. Η κινητή περιουσία οδήγησε πολλούς φτωχούς και χρεωκοπημένους γεωργούς να αναζητήσουν την τύχη τους στα αστικά κέντρα ώστε να αποτινάξουν από πάνω τους τη μιζέρια και την πίεση από τους ευγενείς. Επίσης, σημαντικά ήταν τα οφέλη που αποκόμισε η πόλη, αφού το νόμισμα χρησιμοποιήθηκε για την είσπραξη φόρων, ενώ με τις δωρεές και τις χορηγίες αποτέλεσε κύρια πηγή κρατικών εσόδων. 2. Ο εκπατρισμός, στον οποίο οδήγησαν η στενότητα της καλλιεργήσιμης γης, η ανακάλυψη νέων εύφορων περιοχών και στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας. Η κατοχή γης από τους ευγενείς δεν άφηνε πολλά περιθώρια σε όσους είχαν χρέη, ιδίως εκείνοι που δανείζονταν «επί σώμασι» και όταν αδυνατούσαν να πληρώσουν ή γίνονταν δούλοι ή επέλεγαν τη «μετοικεσία». Ο Θουκυδίδης μας πληροφορεί ότι οι μεγαλύτερες εσωτερικές αναταραχές ήταν στη Θεσσαλία, Βοιωτία, Πελοπόννησο, που οδήγησαν σε μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα.
Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 3. Η ναυσιπλοΐα και το εμπόριο έκαναν πληθυσμούς πιο ευκίνητους, έδωσαν ώθηση στην αστυφιλία, οδήγησαν στην αύξηση της παραγωγής των γεωργικών προϊόντων. Το εμπόριο αποτέλεσε πηγή πλουτισμού, κάνοντας τους τεχνίτες να εισρέουν στα αστικά κέντρα αναζητώντας καλύτερη τύχη.
1.1.3 Τα χαρακτηριστικά της πόλης
Τα χαρακτηριστικά της ελληνικής πόλης σύμφωνα με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. (βλ. πηγές σελ. 28)
Για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη η πόλη αποτελεί φυσική εξέλιξη της ανθρώπινης συμβίωσης, που δημιουργήθηκε από την αδυναμία της οικογένειας, του οίκου, και της ευρύτερης συγγενικής συμβίωσης (γένος, κώμη) να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των μελών τους. Επιπλέον, για τον Αριστοτέλη η πόλη είναι κάτι παραπάνω, συμβάλλει στην ολοκλήρωση του ανθρώπου και του εξασφαλίζει όχι μόνο την ικανοποίηση των
Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr βιοτικών αναγκών του αλλά και μια ευτυχισμένη και αξιοπρεπή ζωή. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η ψυχολογική δομή του ανθρώπου συνδέεται με την κοινωνική δομή της πολιτείας. Συμπερασματικά η αρχαία πόλη αποτελούσε μια κοινωνικοπολιτική και οικιστική ενότητα, στην οποία έβρισκε την έκφρασή της η οργανωμένη ζωή και η οποία είχε ως κύριο σκοπό της την εξυπηρέτηση των αναγκών των πολιτών. Κύρια χαρακτηριστικά της πόλης ήταν: η ενότητα, η αυτάρκεια, η αυτονομία.
Τα κύρια χαρακτηριστικά της πόλης, (σύμφωνα με απόψεις του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα) είναι: Τόσο για τον ρεαλιστή Αριστοτέλη όσο και για τον ιδεαλιστή Πλάτωνα, τα χαρακτηριστικά που αποτελούν προϋπόθεση για την ύπαρξη της πόλης είναι: 1. η ενότητα, των πολιτών, όπως προκύπτει μέσα από του κοινούς μεταξύ τους δεσμούς. Η ενότητα εξασφαλίζει την ευδαιμονία ενώ η διχόνοια και η διάσπαση προξενούν τα μεγαλύτερα δεινά.
Ενότητα, λοιπόν, σημαίνει άμεση
επικοινωνία και γνωριμία μεταξύ των πολιτών, δράση σύμφωνα με τα κοινά ήθη, τους κοινούς θεσμούς και τους νόμους. Έτσι εξασφαλίζεται η ευδαιμονία. Η ενότητα αποτελεί κριτήριο για το μέγεθος της ιδανικής πόλης, η οποία δεν μπορεί να είναι ούτε μικρή, γιατί δεν θα είναι αυτάρκης, ούτε μεγάλη γιατί δεν θα είναι λειτουργική. Η ιδεατή αυτή μορφή της ενότητας: i.
δημιουργεί κοινούς δεσμούς και ήθη
ii.
προάγει την ανάπτυξη αισθημάτων αλληλοκατανόησης και
αλληλεγγύης, φιλικών δεσμών iii. εξισορροπεί τα μέσα και τους σκοπούς, τα κίνητρα και τις επιλογές iv.
οδηγεί στη συνοχή του πληθυσμού, την εξασφάλιση της ευδαιμονίας,
και την πλήρη ταύτιση του ανθρώπου με την πόλη του. v.
Ο Πλάτωνας στην ιδανική πολιτεία του θεωρεί τον άνθρωπο όχι μόνο
οργανικό μέρος της πόλης, αλλά συνδέει την ψυχολογική του δομή με την κοινωνική δομή της πόλης. Θέση που τη δικαιολογεί με το επιχείρημα ότι όταν Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr μια πόλη είναι τυραννούμενη και δούλη τότε και ο πολίτης είναι ανελεύθερος και η ψυχή του υποδουλωμένη. Η ταύτιση πόλης-πολίτη είναι δεδομένη για τον Πλάτωνα αφού υποστηρίζει πως ό,τι καλό ή κακό συμβαίνει σε έναν πολίτη αφορά και την πόλη, η οποία συμμερίζεται τη χαρά ή τη λύπη του. Λέει χαρακτηριστικά: αν χτυπήσουμε ένα δάκτυλό μας, τον πόνο τον αισθάνεται όλο το σώμα μας και η ψυχή μας. 2. η αυτάρκεια, δηλαδή, η τέλεια εναρμόνιση του μεγέθους, του πληθυσμού και των πόρων. Για τον Πλάτωνα, αυτάρκης είναι η πόλη που απλώς εξασφαλίζει τα προς το ζην στον πολίτη. Για τον Αριστοτέλη, όμως, η αυτάρκεια έχει ευρύ περιεχόμενο και οδηγεί στο ευ ζην, που προκύπτει από την εξασφάλιση τόσο των βασικών αγαθών, όσο και από τη δυνατότητα να διαμορφώνει ο πολίτης ελεύθερα, κατά βούληση, τη ζωή του. Άρα η πόλη μόνο με την επίτευξη της αυτάρκειας μπορεί να λειτουργήσει ως οργανισμός στον οποίο θα συνυπάρχουν η ασφάλεια, η σιγουριά, η αρμονία και η ευνομία. δηλαδή η αυτοκυριαρχία, η αυτοδιάθεση, η κρατική ανεξαρτησία και η ελευθερία.
3. η αυτονομία, όχι όμως με τη στενή έννοια του όρου που περιλαμβάνει μόνο την ικανότητα των ανθρώπων να θεσπίζουν νόμους και να υπακούνε σε αυτούς, αλλά έχει έννοια ευρύτερη και αφορά όλες τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές, ηθικές και εθιμικές αρχές της πόλης. Εμπεριέχει την έννοια της αυτοκυριαρχίας, της αυτοδιάθεσης, της κρατικής ανεξαρτησίας, της ελευθερίας. Κάθε πόλη είχε τους δικούς της νόμους, ήθη, έθιμα, τη δική της στρατιωτική δύναμη, είχε τη δική της ταυτότητα και το δικό της χαρακτήρα. Έτσι η αυτονομία, όντας συνδεδεμένη με την ατομική ελευθερία, ήταν αίσθημα βαθιά ριζωμένο αίσθημα στη συνείδηση των πολιτών, το οποίο οι Έλληνες ονόμαζαν αίσθημα υπεροχής και οι Ρωμαίοι άμετρη φιλοδοξία. Γι’ αυτό το συναντούμε σε όλες τις πόλεις ανεξάρτητα από το μέγεθος τους. Εξάλλου οι ελληνικές πόλεις συνεργάζονταν μεταξύ τους μόνο όταν απειλούνταν η αυτονομία τους.
Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Γεωγραφική θέση και μέγεθος της αρχαίας πόλης (σελ.31) Χωροθετικά οι περισσότερες αρχαίες ελληνικές πόλεις ήταν κτισμένες στις παρυφές ενός λόφου, συχνά κοντά στη θάλασσα. Στην κορυφή ήταν κτισμένο το φρούριο και η ακρόπολη, όπου κατέφευγαν οι κάτοικοι σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής. Πολλές πόλεις διέθεταν και τείχη, π.χ. Αθήνα, Κόρινθος, Άργος, Μίλητος, ενώ Σπάρτη από την άλλη δεν είχε τείχη. Η γεωγραφική θέση και γενικά η χωροθέτηση της αρχαίας πόλης, παρείχαν στους πολίτες της την απαιτούμενη ασφάλεια και διευκολυνόταν η άμυνα σε περίπτωση επίθεσης. Ήταν τα στοιχεία που προσδιόριζαν την ιδεώδη θέση μιας πόλης, η οποία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, έπρεπε να δυσκολεύει τους εχθρούς να εισβάλουν και ταυτόχρονα να διευκολύνει τους κατοίκους να ξεφύγουν.
Η έκταση που καταλάμβανε το άστυ μαζί με την ύπαιθρο χώρα ήταν σχετικά περιορισμένη. Σύμφωνα με τα στοιχεία: Μεγαλύτερη σε έκταση ήταν η Σπάρτη: 8400 τ. χλμ., μετά και την κατάκτηση της
Μεσσηνίας, δεύτερη η Αθήνα + Σαλαμίνα + Ωρωπός: 2.650 τ. χλμ. Το Άργος: 1.400 τ. χλμ. Θήβα: 1.000 τ. χλμ., η Σικυώνα 360 τ.χλμ., ενώ μικρότερες ήταν οι νησιωτικές πόλεις, αφού συνήθως ολόκληρο το νησί ήταν μια πόλη. Πληθυσμός Σύμφωνα με τον Ιππόδαμο τον Μιλήσιο, που εφηύρε τη ρυμοτομική διαίρεση των πόλεων, η ιδανική πόλη έπρεπε να έχει 10.000 κατοίκους. Ο Πλάτωνας θεωρούσε επαρκή πληθυσμό τους 5.040 κατοίκους, αριθμό ικανό και να αμυνθεί και να επιλέγει με επίγνωση τους άρχοντες, αφού οι κάτοικοι γνωρίζονται μεταξύ τους, ενώ ο Αριστοτέλης θεωρεί ό,τι οι κάτοικοι πρέπει να είναι τόσοι ώστε η πόλη να είναι αυτάρκης. Στα Πολιτικά του διακρίνει την πολυάνθρωπη από τη μεγάλη πόλη θέλοντας να τονίσει ΄τοι στον πληθυσμό πρέπει να υπάρχει μέτρο και ότι μια κοινωνία με Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 100.000 μέλη δεν είναι πιο «πόλη» από κάποιαν που έχει δέκα μέλη. Λίγες ξεπέρασαν τον αριθμό του Ιππόδαμου: η Αθήνα και το Άργος. Ενώ Μίλητος, Έφεσος, Θήβα, Κόρινθος και Ρόδος είχαν γύρω στους 10.000 κατοίκους. Σπάρτη:9.000-10.000 κάτοικοι, γύρω στον 5ο αιώνα.
Η κοινωνική δομή (σελ.32) Παρούσες επί αιώνες οι αντιπαραθέσεις μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Από την ομηρική εποχή κύριο αίτημα των φτωχών αγροτών υπήρξε ο αναδασμός και η παραγραφή των χρεών. Η γη αποτελούσε το μοναδικό κριτήριο πλούτου μέχρι το νόμισμα. Κοινό φαινόμενο σε όλες τις πόλεις: παντού οι πλούσιοι κατείχαν τη γη, αν και ήταν λιγότεροι, και φυσικά την εξουσία. Οι φτωχοί, να και πολυάριθμοι αγωνίζονταν να ξεχρεώσουν τους πλούσιους. Σε λίγες πόλεις, όπως η Αθήνα μετά τις μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη και Σόλωνα, διαφοροποιήθηκε αυτή η διαμάχη, κυρίως επειδή αναπτύχθηκε το εμπόριο αποτελώντας αντίβαρο στην καλλιέργεια της γης. Στις περισσότερες πόλεις εμφανίζονται τρεις πληθυσμιακές ομάδες: πολίτες, . μέτοικοι, δούλοι. Δομή που διαφοροποιείται σε πόλεις όπως η Σπάρτη: πολίτες, περίοικοι, είλωτες και δούλοι από τον 3ο αιώνα. Στην Κρήτη οι δούλοι ονομάζονται κλαρώτες και στη Θεσσαλία πενέστες. Οι πολίτες (σελ.33) Ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου πολίτη; 1. η κατοχή γης 2. η κατοχή πολιτικών δικαιωμάτων 3. καταγωγή από πολίτες γονείς
Οι πολίτες 1. εξέλεγαν τους άρχοντες 2. αποφάσιζαν για ειρήνη ή πόλεμο Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 3. ήταν υπεύθυνοι για τη χρηματοδότηση της άμυνας της πόλης, των θρησκευτικών τελετών και των αγώνων 4. πολλοί από αυτούς απέφευγαν τη χειρονακτική εργασία 5. αποτελούσαν τη μειοψηφία στις πόλεις.
Οι μέτοικοι (σελ. 34) Έτσι ονομάζονταν οι ξένοι που ήταν εγκαταστημένοι σε μια πόλη, αλλά κατάγονταν από άλλες πόλεις. Για παράδειγμα, η Αθήνα στα τέλη του 5
ου
αιώνα είχε μέτοικους που
κατάγονταν από τα νησιά, τη Μ. Ασία, τη Θράκη, τη Μεγάλη Ελλάδα, τη Λυδία, τη Φρυγία και τη Συρία. Δικαιώματα - υποχρεώσεις - συνεισφορά μετοίκων Οι μέτοικοι είχαν κοινά με τους πολίτες τα περισσότερα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Ειδικότερα οι μέτοικοι: ● Ήταν γραμμένοι στα μητρώα ενός δήμου, σε ξεχωριστό κατάλογο ήταν δηλαδή διοικητικά ενσωματωμένοι στην πόλη. ● Μπορούσαν να ασκήσουν ορισμένα δημόσια λειτουργήματα, όπως του κήρυκα, του δημόσιου ιατρού, του εργολάβου δημόσιων έργων κ.λπ. ● Μπορούσαν να αποκτούν κινητή περιουσία και δούλους, όχι όμως ακίνητη περιουσία και γη, εκτός αν τους είχε δοθεί αυτό το δικαίωμα (έγκτησις) ● Δεν είχαν κανένα πολιτικό δικαίωμα, αυτή ήταν και η βασική διαφορά τους με τους πολίτες, δεν ψήφιζαν ούτε εκλέγονταν δεν μπορούσαν να καταλάβουν δημόσια αξιώματα. Υπήρξαν κάποιες εξαιρέσεις που λόγω προσφοράς πολεμικών και οικονομικών υπηρεσιών προς την πόλη, τους αποδόθηκαν πολιτικά δικαιώματα. ● Όφειλαν να έχουν προστάτη έναν πολίτη, ο οποίος θα τους αντιπροσώπευε στις αρχές. Θεσμός που φαίνεται να εξασθένησε στην Αθήνα τον 4ο αιώνα, καθώς ο Πλάτωνας δεν τον αναφέρει στους Νόμους. ● Οι οικονομικές τους υποχρεώσεις έμοιαζαν με εκείνες των πολιτών και οι διαφορές προέρχονταν ως συνέπεια της κατώτερης νομικής θέσης τους. Είχαν κύρια οικονομική υποχρέωση να καταβάλλουν το μετοίκιον, έναν κατά
Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr κεφαλή φόρο, που τον πλήρωναν και άντρες και γυναίκες ● Είχαν δικαίωμα συμμετοχής στις λειτουργίες, με εξαίρεση την τριηραρχία ● Υπηρετούσαν στο πεζικό ως οπλίτες και στον στόλο ως ερέτες (κωπηλάτες), αλλά αποκλείονταν από το ιππικό. ● η συμμετοχή τους στις θρησκευτικές τελετές ήταν περιορισμένη επειδή α-η συμμετοχή σ’ αυτές ήταν συνδεδεμένη με την ιδιότητα του πολίτη βήταν πιστοί στη λατρεία των δικών τους θεών ●
ήταν αποκλεισμένοι από τους χορούς, με εξαίρεση τον χορό στα Λήναια
●
Μπορούσαν να μυηθούν στα Ελευσίνια Μυστήρια
●
Η συνεισφορά τους στην οικονομία των πόλεων ήταν σημαντική. Έτσι οι περισσότεροι μέτοικοι στην Αθήνα ήταν έμποροι, βιοτέχνες, τραπεζίτες, και χωρίς να σημαίνει ότι ήταν το μονοπώλιο τους, είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν ενεργά στην οικονομική ζωή της πόλης και να προσφέρουν τις ευεργεσίες τους στον λαό. Χαρακτηριστική για την προσφορά των μετοίκων είναι η αναφορά του Ξενοφώντα στους Πόρους:
Πολλοί μέτοικοι επιδίωκαν να αποκτήσουν την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη με σκοπό: 1. την απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων 2. την απόκτηση δικαιώματος γης και ακινήτων 3. την κοινωνική καταξίωση και γόητρο 4. την αυτονόμηση της προσωπικότητάς τους Αριθμός μετοίκων Αθήνα : 25.000-35.000 Βοιωτία : 5000-10000
Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Οι δούλοι Ήταν η μεγαλύτερη πληθυσμιακή τάξη των ελληνικών πόλεων. Ο θεσμός ήταν γνωστός από τον Όμηρο, εξαπλώθηκε όμως κυρίως τον 5ο αιώνα π.Χ. εξαιτίας: ● της ανάπτυξης του εμπορίου ● της ανόδου του βιοτικού επιπέδου των πολιτών ● της αυξανόμενης συμμετοχής των πολιτών στα κοινά ● της περιφρόνησης της χειρωνακτικής εργασίας ● της προσιτής τιμής αγοράς τους. Ο δούλος ήταν έμψυχο κτήμα. Ο κύριός του είχε επάνω του απόλυτα δικαιώματα και μπορούσε να τον ανταμείψει, να τον τιμωρήσει ή να τον εκμισθώσει σε τρίτο. Βέβαια έπρεπε να αποφεύγει να ασκεί βία επάνω του. Ο δούλος δεν είχε νομική υπόσταση και δικαίωμα ιδιοκτησίας. Ούτε η οικογένειά του ήταν νομικά αναγνωρισμένη. Κατηγορίες δούλων 1. Οι «οικιακοί δούλοι» υπηρέτες, βοηθοί σε εργαστήρια και αγρούς 2. Οι «χωρίς οικούντες» δεν έμεναν στο σπίτι του κυρίου τους, απολάμβαναν οικονομική ανεξαρτησία, αφού τους επιτρέπονταν να εργάζονται, με τα χρήματα πλήρωναν ένα πάγιο ποσόν (αποφορά) στον κύριό τους και τα υπόλοιπα τα κρατούσαν. 3. Οι «δημόσιοι δούλοι» αστυνομικοί, κλητήρες, γραμματείς, οδοκαθαριστές, στα ναυπηγεία, σε δημόσια έργα κ.λπ. Συχνά αμείβονταν για τις υπηρεσίες τους. 4. Τα «ανδράποδα μισθοφορούντα» δούλοι που τους εκμίσθωναν οι κύριοί τους, εργάζονταν ως κωπηλάτες στο στόλο ή στα μεταλλεία, έναντι ημερήσιας αμοιβής που λάμβανε ο κύριός τους, ενώ τη διατροφή αναλάμβανε ο εργοδότης τους. Μπορούσαν να αποκτήσουν την ελευθερία τους με: Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
1. εξαγορά της ελευθερίας τους με χρήματα που συγκέντρωναν οι ίδιοι, από τον κύριό τους ως πράξη γενναιοδωρίας για κάποια αξιέπαινη πράξη τους, 2. απελευθέρωση από την πόλη για προσφορά εξαιρετικών υπηρεσιών ή για κάποια αξιέπαινη πράξη. Ενώ η προσφορά τους στην παραγωγική διαδικασία είναι αδιαμφισβήτητη, δεν γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό τους. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι στην κατάληψη της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες λιποτάκτησαν 20.000 δούλοι, ο Αθήναιος μιλά για 400.000 δούλους στην Αττική. Έγκυροι μελετητές, πάντως, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο αριθμός τους τον 5ο αιώνα στη Αθήνα αγγίζει τους 100.000 το μισό δηλαδή του συνολικού πληθυσμού. Όσο πιο εμπορική είναι η περιοχή τόσο περισσότεροι οι δούλοι, αντίθετα είναι μικρότερος ο αριθμός στις αγροτικές περιοχές: πχ. στη Βοιωτία υπολογίζονται σε 30. 000 γύρω στο 432 π.Χ., στο 1/5 του συνολικού πληθυσμού. Προέλευση Θράκη, Φρυγία, Συρία, Αρμενία, Σκυθία. Ποια είναι η κοινωνική δομή (=πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης; α. Ποιοι ονομάζονταν περίοικοι; Υποχρεώσεις, δικαιώματα, απασχόληση και προνόμια των περιοίκων. β. Οι είλωτες και οι διαφορές τους από τους δούλους.
Η κοινωνική δομή της Σπάρτης (σελ. 37) Αναφερθήκαμε παραπάνω στην κοινωνική δομή των περισσοτέρων δημοκρατικών πόλεων του 5ου αιώνα. Θα αναφερθούμε στη συνέχεια στο ιδιότυπο καθεστώς της ολιγαρχικής Σπάρτης, ένα πολίτευμα που ήταν δύσπιστο προς καθετί νέο. Στη Σπάρτη οι κοινωνικές τάξεις ήταν τρεις: α. οι πολίτες, β. οι περίοικοι, γ. οι είλωτες
1. οι πολίτες / 12.000-15.000
Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Οι Σπαρτιάτες ήταν ελεύθεροι πολίτες, εκείνοι που καθόριζαν τις τύχες της πόλης τους και διέθεταν τα εξής συνεκτικά χαρακτηριστικά: ● ισότητα ● αποχή από κάθε οικονομική δραστηριότητα ● λιτή ζωή ● κοινοκτημοσύνη Η ζωή τους χαρακτηρίζονταν από ● την υποταγή στο δημόσιο συμφέρον, αντι-ατομικισμός, αντίθετα με την Αθήνα. ● την ομοιομορφία Ασκούσαν το επάγγελμα του στρατιώτη ή αξιωματικού και συμμετείχαν μετά το 30ο έτος της ηλικίας τους στην Απέλλα και μετά το 60ο στη Γερουσία.
Η ζωή τους ήταν υποβαθμισμένη απουσίαζε η ελευθερία έκφρασης και συμμετοχής στα κοινά. Η σπαρτιατική αγωγή διέθετε ως κύρια χαρακτηριστικά την υπακοή και την εκούσια υποταγή στο συμφέρον της πόλης.
2. οι περίοικοι / 40.000-60.000 Έτσι ονομάζονταν οι κάτοικοι που κατοικούσαν στις περιοχές γύρω από τις 4 κώμες στις οποίες είχαν εγκατασταθεί οι Σπαρτιάτες. Τα εδάφη θεωρούνταν σπαρτιατικά και οι περίοικοι Λακεδαιμόνιοι. Χαρακτηριστικά περιοίκων: ● δεν συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή ● υπηρετούσαν στον στρατό ● ζούσαν από την καλλιέργεια της γης ● εργάζονταν ως έμποροι και τεχνίτες ● απολάμβαναν οικονομική και κάποιας μορφής διοικητική αυτονομία ● ήταν κάτω από τον έλεγχο των σπαρτιατικών αρχών ● βοήθησαν στην ανάδειξη της Σπάρτης σε μεγάλη δύναμη.
3. οι είλωτες / 140.000-200.000
Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Ήταν οι παλιοί κάτοικοι της περιοχής της Σπάρτης, που είχαν υποδουλωθεί από τους Σπαρτιάτες. Χαρακτηριστικά ειλώτων: ● δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα. ● η νομική τους θέση δεν διέφερε από αυτή των δούλων σε άλλες πόλεις εκτός από δύο σημεία: i. είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας ii. αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών ● οι αρχές της πόλης είχαν απόλυτη δικαιοδοσία επάνω τους ● δεν υπηρετούσαν στο στρατό, παρά μόνο ως συνοδοί των οπλιτών - πολιτών και ως κωπηλάτες στο στόλο ● η σχέση τους με τους Σπαρτιάτες ήταν μόνιμα εχθρική.
Διαφορές ειλώτων και δούλων: 1. Οι είλωτες αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών, ενώ οι δούλοι ήταν περιουσία των ιδιωτών. 2. Οι είλωτες είχαν τη δυνατότητα της δικής τους οικογένειας, ενώ οι δούλοι όχι. 3. Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους, ενώ οι είλωτες όχι. 4. Η σχέση των ειλώτων με τους Σπαρτιάτες ήταν μόνιμα εχθρική, ενώ η σχέση κυρίου - δούλου όχι.
Η πόλη ως πολιτικός οργανισμός (σελ. 39) Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν μια πολιτική κοινωνία, ένας πολιτικός οργανισμός, ένα λειτουργικό σύστημα αξιών με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της συλλογικής συνείδησης. Το πολιτικό στοιχείο υπερίσχυε των υπολοίπων, καθώς η ενασχόληση με την πολιτική ήταν α) καθημερινή δραστηριότητα και β) υπόθεση όλων των ελεύθερων πολιτών. Εξάλλου, ο άνθρωπος, σύμφωνα με τη θεώρηση των αρχαίων, είναι από τη φύση του «ζώο πολιτικό», προορισμένο να ζει σε μια πολιτική κοινωνία (Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1253 a). Ο άνθρωπος, ως πολιτικό ζώο, ολοκληρώνεται μέσα στην πόλη, γι’ αυτό και Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr η πόλη έχει προτεραιότητα έναντι του πολίτη. Προηγείται του ατόμου, ωστόσο το άτομο, ο πολίτης, είναι ο μοναδικός φορέας των πολιτικών δικαιωμάτων. Η συμμετοχή των πολιτών στα συλλογικά όργανα ωφελεί πρώτα την πόλη συνακόλουθα τους ίδιους. Ο πολίτης προτάσσει το συμφέρον της πόλης και όχι το δικό του συμφέρον, διότι η ελεύθερη και αυτόνομη ύπαρξή του είναι άμεσα συνδεδεμένη με την πόλη. Πρόκειται για σχέση που στηρίχτηκε στην ταύτιση πόλης και πολιτών, κυβερνώντων και κυβερνημένων, και όχι στη σχέση κυβερνώντων και υποτελών. Έτσι, ο Θουκυδίδης με τη φράση του «άνδρες γαρ πόλις» εννοεί τους πολίτες. Η ταύτιση αυτή, που ίσχυσε με σημαντικές ποιοτικές διαφορές σε όλους τους τύπους πολιτευμάτων, ήταν ολοκληρωτική και περιόριζε την προσωπική ζωή των πολιτών, η οποία εξελισσόταν δημοσίως στην Αγορά, στη συνέλευση των Πολιτών, στις τελετές και στους αγώνες. Πόλη και κοινωνία ήταν άμεσα συνυφασμένες, καθώς αδιαχώριστα ήταν και τα
όρια
των
πολιτικών,
πνευματικών,
καλλιτεχνικών
και
θρησκευτικών
δραστηριοτήτων. Συνέπεια των παραπάνω ήταν να μην υπάρχει διαχωρισμός του πολιτικού από τον στρατιωτικό τομέα. Στη δημοκρατική Αθήνα οι στρατηγοί κατείχαν και πολιτικά δικαιώματα. Πολλοί από τους οποίους κατέλαβαν το αξίωμα του στρατηγού λόγω πολιτικής επιρροής. Ο δε στρατός της (εκτός του στόλου) ήταν μια πολιτοφυλακή που μεταβάλλονταν σε στρατό μόνο σε περίπτωση πολέμου Στη Σπάρτη, η περίπτωση είναι μοναδική: μία κλειστή τάξη πολιτών ήταν συγχρόνως στρατιώτες πλήρους απασχόλησης, ο τρόπος ζωής των οποίων βασίστηκε στην καταναγκαστική εργασία των ειλώτων. Σχετικά με την πολιτική οργάνωση, συνήθως, τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης ήταν: 1. η πολυμελής συνέλευση των ελευθέρων πολιτών 2. ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα 3. μια ομάδα αξιωματούχων, που αναδεικνύονταν εκ περιτροπής (με εκλογή ή κλήρο) για έναν χρόνο. Η σύνθεση των οργάνων, οι μέθοδοι εκλογής, οι αρμοδιότητες, η ονομασία και ο πολιτικός τους ρόλος διέφεραν σε κάθε πόλη και σε κάθε περίοδο. Παρά την ύπαρξη όμως της πολιτειακής αυτής δομής, η αρχαία πόλη δεν ήταν Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr κράτος με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Οι σημαντικότερες κυβερνητικές αποφάσεις λαμβάνονταν από την Εκκλησία του Δήμου, ενώ ο θεσμός αντιπροσώπευσης ως έννοια είχε τελείως διαφορετικό χαρακτήρα από σήμερα. Δεν υπήρχαν ειδικοί στις πολιτικές υποθέσεις αλλά η πολιτική ειδημοσύνη ανήκει στην πολιτική κοινότητα. Έτσι επανερχόμαστε στη θέση ότι η αρχαία πόλη ήταν μία πολιτική κοινότητα, μία κοινωνία των πολιτών, με κύριο γνώρισμα την ταύτιση αρχόντων και αρχομένων -την εκ περιτροπής, δηλαδή, δυνατότητα ανάληψης των αξιωμάτων- και βασικό αντικείμενο την ανάπτυξη πολιτικής δράσης.
Επιλογή ύλης: Αγγελική Χαιρέτη