Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
4.4 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 4.4.1 Θρησκευτική αρχιτεκτονική Α. Ο ναός Ο ναός ήταν το σημαντικότερο οικοδόμημα στο αρχαίο ελληνικό ιερό και ποίκιλλε σε μέγεθος ανάλογα με τη σημασία του τελευταίου. Οι μεγάλοι ναοί απετέλεσαν το κύριο αντικείμενο της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής και σε αυτούς θα αναφερθούμε. Οι πρώτοι ναοί εμφανίζονται στην Ελλάδα τον 8ο π.Χ. αιώνα, αλλά ο βασικός «κανονικός» τύπος ελληνικού ναού παγιώθηκε δύο αιώνες αργότερα. Η κανονική κάτοψη του μεγάλου αρχαίου ελληνικού ναού αποκρυσταλλώνεται με τον ναό της Ήρας στην Ολυμπία (600 π.Χ.) και λίγο αργότερα, με την υιοθέτηση μιας εξ' ολοκλήρου λίθινης ανωδομής, διαμορφώνεται ο μνημειακός χαρακτήρας του κανονικού ελληνικού ναού με τον ναό της Αρτέμιδας στην Κέρκυρα. Οι δύο κύριες τεχνοτροπίες της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής είναι ο δωρικός και ο ιωνικός ρυθμός, που απετέλεσαν άλλη μία εκδήλωση του πνεύματος εξιδανίκευσης των αρχαίων Ελλήνων. ❖ Ο αυστηρός δωρικός ρυθμός χρησιμοποιήθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα και στις δυτικές ελληνικές αποικίες της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας. Δεν γνωρίζουμε τις διαδικασίες γένεσης του δωρικού ρυθμού αλλά η απόφαση να οικοδομηθούν στην Ελλάδα μεγάλοι λίθινοι δωρικού τύπου ναοί πιθανόν να ανταποκρινόταν στις ανάγκες της αριστοκρατικής τάξης ή των τυράννων της εποχής να αντιγράψουν πρότυπα από την Ανατολή για προπαγανδιστικούς σκοπούς. ❖ Ο κομψός ιωνικός ρυθμός εμφανίστηκε αργότερα (αρχές 6ου π.Χ. αιώνα) και είχε κοιτίδα τη δυτική Μικρά Ασία και το Αιγαίο. Τα κίνητρα της κατασκευής των δύο αρχαιότερων ελληνικών ιωνικών ναών (της Ήρας στη Σάμο και της Αρτέμιδας στη Έφεσο) ήταν σαφώς πολιτικά και αποτελούσαν αντικείμενο σκληρού ανταγωνισμού ανάμεσα στις δύο πόλεις. Ο δωρικός και ιωνικός ρυθμός έφθασαν στην αισθητική τους τελειότητα στο δεύτερο μισό του 5ου π.Χ. αιώνα στην Αθήνα. Τα πλέον χαρακτηριστικά από αυτά τα αρχιτεκτονικά δείγματα είναι ο Παρθενώνας (δωρικού ρυθμού) και ο ναός της [55] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Απτέρου Νίκης και το Ερέχθειο (ιωνικού ρυθμού). Η αισθητική εντύπωση που προκαλεί στον θεατή ο ιωνικός ρυθμός οφείλεται στην κομψότητα των αναλογιών του και στην λεπτότητα της πλούσιας αρχιτεκτονικής του διακόσμησης. Στον δωρικό ρυθμό ο πειραματισμός των αρχιτεκτόνων με τις αναλογίες αποδείχθηκε πιο έντονος, με μία γενική τάση να δοθεί στον ναό ένας όλο και πιο ανάλαφρος χαρακτήρας. Παράλληλα, μία σειρά από οπτικές διορθώσεις (οπτικά τεχνάσματα) ενισχύουν την μεγάλη αισθητική εντύπωση που προκαλεί ο δωρικός ρυθμός στον θεατή.
Β. Άλλοι οικοδομικοί τύποι της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής Εκτός από τον ναό, σε κάθε αρχαίο ελληνικό ιερό υπήρχαν και άλλοι τύποι οικοδομημάτων που ακολουθούσαν τους γνωστούς αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, όπως: το πρόπυλο, που ήταν η είσοδος στο ιερό. ο θησαυρός, μικρό ναόσχημο κτήριο, που χρησιμοποιούνταν για τη φύλαξη του εξοπλισμού, των αναθημάτων, κ.λπ. ο θόλος, μικρό κυκλικό οικοδόμημα άγνωστης χρήσης. η στοά, επίμηκες ορθογώνιο κτήριο πολλαπλής χρήσης, που συνδύαζε ιωνικό και δωρικό ρυθμό. 4.4.2 Δημόσια αρχιτεκτονική της πόλης – κράτους Μεταξύ του 7ου και του 4ου π.Χ. αιώνα, οι αρχαίοι Έλληνες επινόησαν μια σειρά από οικοδομικούς τύπους για να στεγάσουν τις βασικές λειτουργίες της πόλης – κράτους και όλες τις δραστηριότητες των πολιτών. Αυτοί οι οικοδομικοί τύποι ήταν : ❖ Η στοά: συχνά οριοθετούσε την αγορά και εξυπηρετούσε ποικίλες ανάγκες, όπως χώρο περιπάτου και σχόλης, έδρα δημόσιων γραφείων, κ.λπ. ❖ Η κρήνη: ορθογώνιο κτήριο με ανοικτή πρόσοψη, στο οποίο η παροχή του νερού γινόταν με αγωγούς που ανήκαν στο δίκτυο ύδρευσης της πόλης. ❖ Το βουλευτήριο: μεγάλη στεγασμένη αίθουσα που χρησιμοποιούνταν για τις συνεδριάσεις της Βουλής. [56] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ❖ Το θέατρο: για τις παραστάσεις αρχαίου δράματος. ❖ Το γυμνάσιο: το κύριο κέντρο άθλησης και πνευματικής διαπαιδαγώγησης των εφήβων στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, αλλά και χώρος που σύχναζαν ενήλικες άνδρες για την εκγύμνασή τους. ❖ Το στάδιο: μια υπαίθρια κατασκευή όπου γίνονταν οι αθλητικοί αγώνες. 4.4.3 Ιδιωτική αρχιτεκτονική Τα μεγάλα επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων στον τομέα της ιδιωτικής αρχιτεκτονικής οφείλονται στις προόδους της ελληνικής πολεοδομίας και κυρίως στο πολύ - λειτουργικό σύστημα οργάνωσης των πόλεων που επινόησε, στο δεύτερο μισό του 5ου π.Χ. αιώνα, ο διάσημος πολεοδόμος Ιππόδαμος. Σύμφωνα με το σχέδιό του όλες οι λειτουργικές ζώνες της πόλης συνδέονταν μεταξύ τους. Σε αυτό το πλαίσιο οι κατοικίες ανήκουν στον τύπο με κλειστή εσωτερική αυλή και χώρους διευθετημένους γύρω της, χωρίς παράθυρα προς τα έξω. Επίσης, οι κατοικίες παρουσιάζουν μία ομοιομορφία στις διαστάσεις, στο σχέδιο και τον προσανατολισμό. Στην κλασσική εποχή οι κατοικίες ήταν εξωτερικά και εσωτερικά απέριττες και τα σπίτια των πλουσίων και φτωχών δεν διέφεραν. Το στοιχείο αυτό αρχίζει και αλλάζει από τον 4ο π.Χ. αιώνα. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ 4ΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΑΠΑΝΤΗΘΕΙ ΣΤΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1: Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής τέχνης ήταν η ανθρωποκεντρική της έμφαση, η μίμηση και η εξιδανίκευση και η τέλεια απόδοση της φύσης, η συμμετρία, ο ρυθμός, η ακρίβεια και καθαρότητα των μορφών, η χρήση προκαθορισμένων τύπων στην τέχνη, η συνεχής αλλαγή στις τεχνικές και στα εκφραστικά μέσα και η πολυχρωμία των γλυπτών και αρχιτεκτονικών έργων. Οι αλλαγές στη γεωμετρική αγγειογραφία επέρχονται με τα αγγεία του ζωγράφου Διπύλου (αγγεία τεραστίων διαστάσεων που είχαν τον ρόλο επιτάφιων μνημείων). Μέσω αυτών γίνεται μία συστηματική προσπάθεια ανάπτυξης της εικονιστικής και αφηγηματικής θεματολογίας και μία πρώτη εμφάνιση των βασικών αρχών της συμμετρίας, του [57] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ρυθμού και της ακρίβειας που μετά χαρακτηρίζουν την αρχαία ελληνική τέχνη. Τα επιτεύγματα της ανατολίζουσας περιόδου αφορούν την εισαγωγή μιας σειράς νέων διακοσμητικών θεμάτων και μία πρώτη προσπάθεια φυσιοκρατικής απόδοσης των μορφών. Τα κυριότερα επιτεύγματα του αττικού μελανόμορφου ρυθμού είναι ένα θεματολόγιο αφιερωμένο αποκλειστικά στην αφήγηση, μία μεγάλη δεξιοτεχνία στη φυσιοκρατική απόδοση των μορφών και η προσπάθεια από τον αγγειογράφο Εξηκία να αποδοθεί η συναισθηματική κατάσταση των μυθικών και ηρωικών μορφών. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2: Ένα βασικό στοιχείο των κοινωνικό – πολιτικών αλλαγών που σημειώνονται από την αρχαϊκή ως την ελληνιστική περίοδο και αφορούν την εξέλιξη της τέχνης είναι οι αλλαγές του τρόπου διακυβέρνησης και οι σχετιζόμενοι με αυτές τρόποι χρηματοδότησης της τέχνης. Στην αρχαϊκή εποχή η τέχνη χρηματοδοτείται από αριστοκράτες ή τυράννους, στη δημοκρατική περίοδο από την κοινότητα και στην ελληνιστική περίοδο από τους ηγεμόνες. Στο ξεκίνημα της ελεύθερης ζωγραφικής τα έργα διακοσμούσαν τους τοίχους των ναών ή είχαν τον χαρακτήρα αναθηματικών πινάκων. Από τον 5ο π.Χ. αιώνα η ζωγραφικές αναπαραστάσεις αφορούν «προγραμματικά θέματα», όπως ήταν η Άλωση της Τροίας, η Μάχη του Μαραθώνα, κ.λπ. Στο δεύτερο μισό του 4ου π.Χ. αιώνα η θεματολογία διευρύνεται περιλαμβάνοντας προσωπογραφίες, όπως του Φιλίππου Β και του Αλέξανδρου. Έτσι, στην κλασική περίοδο τα θέματα αφορούν μυθολογικές ή επικές σκηνές, όπως και ιστορικές σκηνές ηρωικών διαστάσεων. Στην ελληνιστική περίοδο η θεματολογία της ελεύθερης ζωγραφικής αφορά τις ερωτικές σκηνές, την νεκρή φύση, την επιστημονική εικονογράφηση, την προσωπογραφία και την τοπιογραφία. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 5: Οι δύο κύριες μορφές αγαλμάτων της δαιδαλικής γλυπτικής (7ος π.Χ. αιώνας) είναι ο κούρος (όρθιος γυμνός άνδρας) και η κόρη (όρθια ντυμένη γυναίκα). Κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα οι κούροι εμφανίζουν μεγαλύτερο πλαστικό όγκο και βάθος. Η γενική ανατομία των κούρων κατακτάται αυτή την περίοδο. Ταυτόχρονα, ως προς την κίνηση το χέρι τους εμφανίζεται να απομακρύνεται από το σώμα σε στάση προσφοράς. Οι κούροι προβάλλουν το πόδι εμπρός. Ως προς τη συναισθηματική έκφραση, μένουν ανέκφραστοι, το βλέμμα τους είναι απόμακρο, έχοντας ένα απόμακρο και συμβατικό μειδίαμα. Ο λόγος που εμφανίζονται έτσι είναι ότι η πρόθεση του καλλιτέχνη δεν είναι να απεικονίσει ιδιαίτερα άτομα, αλλά να συμβολίσει την [58] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ιδανική ανδρική ομορφιά της εποχής. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 6: Η αρχαία ελληνική γλυπτική της πρώιμης κλασικής περιόδου εξέφραζε τη γενική ατμόσφαιρα αυτοπεποίθησης που επικρατούσε κυρίως στην Αθήνα εξαιτίας της πνευματικής και πολιτικής ελευθερίας που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του δημοκρατικού πολιτεύματος. Δύο παραδείγματα που χαρακτηρίζουν τη γλυπτική αυτής της περιόδου είναι η κατάκτηση της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος και η επινόηση νέων ελεύθερων στάσεων για την απόδοση της κίνησης. Η γλυπτική της ώριμης κλασικής φάσης εξέφραζε το όραμα του Περικλή που συνιστούσε το αποκορύφωμα του ανθρωποκεντρικού αισθήματος που ενισχύονταν από τις αρχές του 5ου αιώνα. Δύο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της γλυπτικής σε αυτή τη φάση είναι η υποχώρηση των έντονα ρεαλιστικών τάσεων της προηγούμενης περιόδου και η μεγαλύτερη έμφαση στην εξιδανίκευση. Στην ύστερη κλασική φάση εξέφραζε τις εμπειρίες και της αξίες του ανθρώπου ως ατόμου. Χαρακτηριστικά επιτεύγματά της είναι τα έργα του Σκόπα και του Πραξιτέλη. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 8: Τα θέματα με τα οποία ασχολήθηκαν οι γλύπτες κατά την αρχαϊκή εποχή ήταν κυρίως τα γλυπτά της δαιδαλικής γλυπτικής (κούροι και κόρες) που αναπαριστούσαν το αρχέτυπο του άνδρα αριστοκράτη και της γυναίκας εκείνης της εποχής. Κατά την κλασική περίοδο η θεματολογία των γλυπτών αφορούσε την προσπάθεια μίμησης της φύσης και την απόδοση του χαρακτήρα και των συναισθημάτων των μορφών. Επίσης, του ρόλου και των ιδιοτήτων των μορφών, των ιδανικών αναλογιών του ανθρώπινου σώματος και την αναπαράσταση των αξιών και εμπειριών του ατόμου. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 9: Στην πορεία της αρχαίας ελληνικής γλυπτική προς τον ρεαλισμό καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει η γλυπτική της ελληνιστικής περιόδου, κατά την οποία αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι το άτομο και η συναισθηματική του ικανοποίηση. Έτσι, οι γλύπτες αυτής της περιόδου απομακρύνονται από την κλασική παράδοση και στρέφονται προς τον ρεαλισμό. Με τον τρόπο αυτό αλλάζει και η θεματολογία των έργων, τα οποία πλέον έχουν διδακτικό χαρακτήρα ή εκφράζουν ανθρώπινα συναισθήματα. Επίσης, εκφράζουν τον αισθησιασμό ή ακραίες καταστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως θυμό, μέθη, φόβο, λαγνεία, κ.λπ. Ακόμη, τα έργα της γλυπτικής αυτής της περιόδου επιδεικνύουν τεχνική [59] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr δεξιοτεχνία, όπως ήταν π.χ. τα κολοσσιαία αγάλματα αυτής της περιόδου. Επιπλέον απεικονίζουν συνθέσεις ανθρώπινων μορφών με στοιχεία της φύσης, όπως ήταν η Νίκη της Σαμοθράκης. Χρήση του τοπίου γίνεται και στη δημιουργία αγαλμάτων ανθρώπων των κατώτερων κοινωνικών τάξεων. Με το τέλος της ελληνιστικής εποχής, η ελληνική γλυπτική είχε κατακτήσει ένα υψηλό επίπεδο ρεαλισμού. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 11: Παρά το γεγονός ότι οι πρώτοι ναοί εμφανίζονται τον 8ο π.χ. αιώνα, ο «κανονικός» τύπος ελληνικού ναού παγιώθηκε δύο αιώνες αργότερα. Το πρώτο δείγμα αυτού του ναού είναι ο Ναός της Ήρας στην Ολυμπία και αποτελείται από έναν μακρόστενο ορθογώνιο σηκό που υποδιαιρείται σε πρόναο, κυρίως ναό και οπισθόδομο. Μετέπειτα καθοριστική επίδρασή του στην αρχιτεκτονική σχετίζεται με το γεγονός ότι ο ναός αυτού του τύπου συγκέντρωνε το ενδιαφέρον του θεατή στο σύνολο του ναού και όχι σε κάποια ιδιαίτερα μέρη του. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 12: Ο δωρικός και ιωνικός εντυπωσιάζει τον θεατή με τη σημαντική αισθητική του παρουσία, αποτέλεσμα των προσεγμένων μαθηματικών τους αναλογιών και των αρχιτεκτονικών λεπτομερειών τους. Η αισθητική εντύπωση του δωρικού ναού οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον εκλεπτυσμένο χαρακτήρα του και στην περιπλοκότητά του σε σχέση με τον ιωνικό ναό. Ο πειραματισμός των αρχιτεκτόνων οδήγησε στο να δοθεί στον ναό ένας ανάλαφρος χαρακτήρας, γεγονός που συμβάλει στη συγκεκριμένη αισθητική εντύπωση που προκαλεί. Αργότερα οι αρχιτέκτονες πέτυχαν μία μεγάλη αρμονία αναλογιών στους δωρικούς ναούς. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 14: Οι οικοδομικοί τύποι που χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι Έλληνες στην αρχιτεκτονική ήταν ο ναός, το πρόπυλο, ο θησαυρός, ο θόλος η στοά, η κρήνη, το βουλευτήριο, το θέατρο, το γυμνάσιο και το στάδιο. Ο οικοδομικός τύπος που επηρέασε περισσότερο τη δυτική αρχιτεκτονική ήταν ο δωρικός τύπου ναός λόγω της απαράμιλλης αισθητικής εντύπωσης που προκαλούσε. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 15: Τα χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής ιδιωτικής αρχιτεκτονικής που προκαλούν τη μεγαλύτερη εντύπωση είναι: η αρχαία πολεοδομία και κυρίως το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα, που ίχνη του συναντάμε ακόμα και στη σημερινή εποχή. Στο πλαίσιό του οι βασικές λειτουργίες της πόλης συνδέονταν μεταξύ τους στο κέντρο μιας καννάβου. Οι κατοικίες που εντάσσονταν στα οικοδομικά τετράγωνα της πόλης ανήκουν στον τύπο με κλειστή εσωτερική αυλή και χώρους [60] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr διευθετημένους γύρω της και παρουσιάζουν ομοιομορφία στις διαστάσεις, στο σχέδιο και στον προσανατολισμό. Οι κατοικίες ήταν ομοιόμορφες και μόνο από τον 4ο π.Χ, αιώνα, αλλά κυρίως κατά την ελληνιστική περίοδο παρατηρείται μία τάση για διαφοροποίηση στην ιδιωτική αρχιτεκτονική.
[61] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr