Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
ΕΛΠ 21 ΓΡΑΜΜΑΤΑ Ι: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Γ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΡΗΤΟΡΙΚΗ
Τι ονομάζουμε «ρητορική» και για ποιους λόγους καλλιεργήθηκε στο Βυζάντιο; Με τον όρο «ρητορική» εννοούμε τη διαμόρφωση του γραπτού ή προφορικού λόγου με βάση κάποιους κανόνες και με στόχο ένα υψηλού επιπέδου αποτέλεσμα. Η ρητορική που ως λογοτεχνικό είδος καλλιεργήθηκε ήδη από την αρχαιότητα, αναπτύχθηκε τόσο για λόγους αγάπης προς την καλλιέργεια, όσο και για λόγους που σχετίζονταν με την ανάγκη να πεισθεί ή να εντυπωσιαστεί ένα κοινό. Τα τρία είδη στα οποία διαχωρίστηκε, ήδη από την αρχαιότητα, η ρητορική
1
είναι: •
Το συμβουλευτικό
•
Το δικανικό και
•
Το πανηγυρικό Αυτά τα τρία είδη της ρητορικής αναλογούν προς τα τρία μέρη της ψυχής (το λογικό, το θυμικό και το επιθυμητικό). Έτσι:
➢ Το συμβουλευτικό είδος της ρητορικής αναλογεί προς το λογικό μέρος της ψυχής ➢ Το δικανικό αναλογεί προς το θυμικό και ➢ Το πανηγυρικό αναλογεί προς το επιθυμητικό Κατά τη βυζαντινή περίοδο καλλιεργήθηκε τόσο η θεωρία, όσο και η πρακτική της ρητορικής για τους εξής λόγους: •
Υπήρχε η επιθυμία ή και η ανάγκη απαγγελίας των λογοτεχνικών κειμένων και του επεξεργασμένου ρητορικού λόγου σε ένα μορφωμένο ακροατήριο
•
Το τελετουργικό της αυτοκρατορικής αυλής και η γενικότερη πολιτική δραστηριότητα παρείχε πολλές ευκαιρίες για τη χρήση ρητορικών λόγων
•
Η λαϊκή έκφραση μέσω των δήμων προσέφερε τις κατάλληλες συνθήκες για H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό!
Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr την εφαρμογή της ρητορικής έκφρασης •
Υπήρχε η τάση για τη μίμηση αρχαίων προτύπων, αφού η παιδεία των Βυζαντινών ήταν σταθερά προσανατολισμένη στην αρχαία ελληνική γραμματεία.
Σε ποια περίοδο παρατηρείται ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ενασχόληση με ζητήματα που σχετίζονται με τη θεωρία της ρητορικής; Ποια ήταν τα σημαντικότερα κείμενα αυτού του είδους, σε τι αυτά αναφέρονταν και ποιοι ήταν οι συγγραφείς τους; Η περίοδος κατά την οποία παρουσιάστηκε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ενασχόληση με ζητήματα που άπτονται της θεωρίας της ρητορικής τέχνης ήταν οι πρώτοι μετά - χριστιανικοί χρόνοι (η λεγόμενη περίοδος της δεύτερης σοφιστικής). Τότε, διάφοροι λόγιοι κατέγραψαν τις σκέψεις τους ως προς τον ορισμό και τους κανόνες της ρητορικής και τη σχέση της με τις υπόλοιπες θεωρητικές γνώσεις. Την ίδια περίοδο καθιερώθηκε και η σχολική ρητορική. Τα σημαντικότερα θεωρητικά κείμενα σε σχέση με την ρητορική ήταν •
Του Ερμογένη (2ος – 3ος μ.Χ. αιώνας), ο οποίος στο έργο του Τέχνη Ρητορικής συνόψισε σε ένα σώμα όλο το διδακτικό ρητορικό υλικό και
•
του Αφθονίου (4ος – 5ος μ.Χ. αιώνας), σημαντικότερο έργο του οποίου ήταν το έργο Προγυμνάσματα. Και οι δύο αυτοί συγγραφείς προέβησαν στην κωδικοποίηση της ρητορικής σε διάφορους τομείς. Έτσι, ο Ερμογένης χωρίζει το έργο του στα:
•
Προγυμνάσματα (μύθος, διήγημα, χρεία, γνώμη, ανασκευή-κατασκευή, κοινός τόπος, εγκώμιον-ψόγος, σύγκρισης, ηθοποιία, έκφρασις, θέσις, νόμου εισφοραί).
•
Περί Στάσεων (διδασκαλία κατάστασης).
•
Περί ευρέσεως (διήγηση, διδασκαλία της απόδειξης).
•
Περί Ιδεών (μορφές του λόγου).
•
Περί Μεθόδου Δεινότητος (διαμόρφωση των σκέψεων σε λόγους που εκφωνούνται). H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
2
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Σύμφωνα με τους Ερμογένη και Αφθόνιο τα μέρη της ρητορικής τέχνης είναι: ➢ Εύρεση (στάση, απόδειξη): εδώ ο ρήτορας ασχολείται με το θέμα του λόγου και με ολόκληρο το περιεχόμενό του. ➢ Τάξη: κατάταξη και οργάνωση ενός λόγου στα μέρη του. ➢ Ύφος ή Λέξη: αφορά το λεκτικό μέρος κάθε λόγου και τις αρετές που πρέπει να το χαρακτηρίζουν. ➢ Μνήμη: αναφέρεται στα τεχνάσματα εξάσκησης της μνήμης και τους τρόπους αποστήθισης. ➢ Υπόκριση: τρόπος εκφώνησης ενός ρητορικού λόγου (τόνος της φωνής του ρήτορα, χειρονομίες και μορφασμοί, που πρέπει να συμφωνούν με τις ιδέες που πραγματεύεται το κείμενο και με τα συναισθήματα που ο ρήτορας επιθυμεί να δημιουργήσει στους ακροατές). Στη βάση αυτών των θεωρητικών προσεγγίσεων ένας ρητορικός λόγος θα πρέπει να περιλαμβάνει: •
Προοίμιο,
•
Διήγηση,
•
Αντίθεση,
•
Λύση και
•
Επίλογο.
3
Έτσι, οι ρήτορες προκειμένου να επιτύχουν το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα ασκούνταν: •
Για το προοίμιο στη χρεία και στη γνώμη
•
Για τη διήγηση στο διήγημα
•
Για την αντίθεση και τη λύση στην ανασκευή και κατασκευή
•
Για τον επίλογο στον κοινό τόπο Τα κείμενα που γράφτηκαν αυτή την περίοδο επηρέασαν καθοριστικά τη
βυζαντινή
ρητορική.
Η
θεωρητική
προσέγγιση
της
βυζαντινής
ρητορικής
διαμορφώθηκε από τη μελέτη των κειμένων του Ερμογένη και κυρίως του Αφθονίου. Με τον σχολιασμό και υπομνηματισμό των εγχειριδίων της ρητορικής ασχολήθηκαν πολλοί λόγιοι σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου. Μερικοί από τους υπομνηματιστές αυτούς ήταν: ▪
Οι Ευστάθιος, Συριανός και Μερκελλίνος (πρώιμη βυζαντινή περίοδος) H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ▪
Ο Ιωάννης από τις Σάρδεις (9ος αιώνας)
▪
Ο Ιωάννης Δοξαπατρής (11ος αιώνας)
▪
Ο Μάξιμος Πλανούδης (ύστερη βυζαντινή περίοδος).
Τι ήταν τα «προγυμνάσματα» και ποια τα είδη (ομάδες) τους; Σύμφωνα με τις θέσεις του Ερμογένη και του Αφθονίου τα προγυμνάσματα ήταν ασκήσεις που αποτελούσαν το πρώτο στάδιο επαφής των αρχάριων ρητόρων με τη ρητορική. Τα προγυμνάσματα υιοθετούν και όλοι οι Βυζαντινοί λόγιοι που ασχολήθηκαν με αυτά τα ζητήματα. •
Η πρώτη ομάδα προγυμνασμάτων ήταν οι μύθοι. Οι μύθοι χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: ✓ σε αυτούς που πρωταγωνιστεί ο άνθρωπος, ✓ σε αυτούς που αφορούν το ηθικό μέρος της ανθρώπινης ζωής και παρουσιάζουν δραστηριότητες ζώων με αλληγορική σημασία και ✓ σε αυτούς που παρουσιάζουν μια μεικτή μορφή.
•
Η δεύτερη ομάδα προγυμνασμάτων ήταν το διήγημα, που αφορούσε στην εξάσκηση του ατόμου στη σύνθεση μιας μικρής διήγησης. Η διαφορά ανάμεσα στο διήγημα και στη διήγηση έγκειται στο γεγονός ότι το πρώτο πραγματεύεται ένα μεμονωμένο γεγονός, ενώ η διήγηση πραγματεύεται μία σύνθετη εξέλιξη πράξεων. Τα συνθετικά στοιχεία του διηγήματος είναι: •
Το πρόσωπο που δρα
•
Η πράξη
•
Ο χρόνος
•
Ο τόπος
•
Ο τρόπος και
•
Η αιτία του γεγονότος
Τα διηγήματα, ως προς το περιεχόμενό τους, διακρίνονται σε:
•
•
Μυθικά
•
Δραματικά
•
Ιστορικά και
•
Πολιτικά (αναφέρονται στην καθημερινή ζωή)
Η τρίτη ομάδα προγυμνασμάτων είναι η χρεία. Πρόκειται για τη σύντομη απόδοση H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
4
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ενός λόγου ή μιας πράξης με επωφελή σκοπό που επιτυγχάνεται σε οκτώ παραγράφους:
•
•
Σύντομο εγκώμιο σε αυτόν που ενεργεί ή μιλάει
•
Παράφραση του θέματος
•
Δικαιολόγηση
•
Θεμελίωση της δικαιολόγησης με την άρνηση του αντιθέτου
•
Παραβολή (παρομοίωση προσχεδιασμένη)
•
Υποδειγματικό παράδειγμα
•
Παραθέματα αρχαίων συγγραφέων
•
Σύντομος επίλογος
Η τέταρτη ομάδα είναι η γνώμη: Αφορά σε παρότρυνση ή προειδοποίηση και το υλικό αντλείται από την αρχαία ελληνική γραμματεία ή την χριστιανική κοσμοθεωρία.
•
Η πέμπτη ομάδα είναι η ανασκευή ή κατασκευή: Ζεύγος προγυμνασμάτων που στοχεύουν στην αναίρεση ή θεμελίωση ενός θέματος
•
Η έκτη ομάδα είναι ο κοινός τόπος: Ακολουθεί την πρακτική των δικαστηρίων και αποσκοπεί στη δημιουργία τόπων διαβολής ή υπεράσπισης του κατηγορουμένου.
•
Η έβδομη ομάδα είναι το εγκώμιο ή ψόγος: Το εγκώμιο αναφέρεται στα θετικά στοιχεία ατόμων, τύπων ανθρώπων ή σε ιδιότητες ζώων, φυτών, κ.λπ. Ο ψόγος αναφέρεται στην αρνητική φύση όλων των παραπάνω.
•
Η όγδοη ομάδα είναι η σύγκριση: Υπάρχει μέσα στο εγκώμιο και στον ψόγο αλλά, αλλά λειτουργεί και αυτόνομα. Σε αυτή την περίπτωση συγκρίνονται πρόσωπα ή ιδιότητες. Το αποτέλεσμα της σύγκρισης άλλοτε οδηγεί σε ένα διπλό εγκώμιο και άλλοτε σε ένα ψόγο. Τα στοιχεία που μπορεί να αξιοποιήσει ένας ρήτορας για τη σύγκριση είναι οι πόλεις, οι οικογένειες, η ανατροφή, ο τρόπος ζωής και οι συνθήκες θανάτου.
•
Η ένατη ομάδα είναι η ηθοποιία: Μίμηση του χαρακτήρα ενός προσώπου για το οποίο γίνεται λόγος (Ερμογένης). Για τη σύνθεση μιας ηθοποιίας ο ρήτορας θα έπρεπε να προσέχει πολύ την επιλογή των λέξεων και την έκφραση του κειμένου ώστε να αποδώσει σωστά την προσωπικότητα του συγκεκριμένου ατόμου. Αρετές του κειμένου της ηθοποιίας θεωρούνταν η συντομία, η σαφήνεια και η σωστή H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
5
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr χρονική διαβάθμιση. •
Δέκατο προγύμνασμα είναι αυτό της έκφρασης.
•
Ενδέκατη ομάδα προγυμνασμάτων είναι η θέση: Γενική εξέταση ενός ειδικού επιστημονικού ή πρακτικού προβλήματος.
•
Δωδέκατο και τελευταίο είδος ή ομάδα ρητορικού προγυμνάσματος είναι η νόμου εισφορά: Κρίση πάνω σε μια πρόταση νόμου.
6
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr