Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Τι σημαίνει κατά τον Πλάτων ότι γνώση είναι ανάμνηση και διάκριση μεταξύ ιδεών και αισθητών Ο μύθος της ανάμνησης στο Μένωνα1 Σύμφωνα με το μύθο της ανάμνησης, η ανθρώπινη ψυχή υπήρχε πριν κατοικήσει στο σώμα και πριν την ενσωμάτωση απέκτησε γνώση όλων των θεμάτων που είναι αντικείμενα θεωρητικών ερευνών (π.χ αρετή, δικαιοσύνη). Κατά την ενσωμάτωση η ψυχή ξέχασε ό, τι έμαθε αλλά μπορεί να τα ξαναθυμηθεί με τις κατάλληλες ερωτήσεις (όπως για παράδειγμα όταν δε θυμόμαστε ποιος πήρε τηλέφωνο και μας ρωτάνε, μήπως ήταν ο τάδε ή ο τάδε ώστε να θυμηθούμε). Για αυτό η γνώση είναι ανάμνηση με την έννοια ότι δεν ανακαλύπτει κάποιος κάτι που δεν ήξερε ποτέ αλλά επί της ουσίας το ξαναθυμάται. Για αυτό άλλωστε και ο Σωκράτης, παρόλο που όπως ισχυρίζεται δεν ξέρει τις απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει, προτρέπει πάντα στην συνέχεια της διερεύνησης (αν π.χ δεν ξέρω καθόλου μαθηματικά, τότε δεν έχει νόημα να προσπαθώ να λύσω μια αλγεβρική εξίσωση μόνος μου. Αν όμως ήξερα μαθηματικά και απλώς τα ξέχασα τότε είτε μόνος μου είτε με λίγη βοήθεια μπορεί και να καταφέρω να λύσω την εξίσωση). Η απόδειξη περί τούτου βρίσκεται στο Μένωνα, όταν ένας δούλος χωρίς καθόλου γεωμετρικές γνώσεις, καταφέρνει να λύσει ένα γεωμετρικό πρόβλημα σχεδόν μόνος του, με τη βοήθεια όμως των κατάλληλων ερωτήσεων. Για αυτό άλλωστε και ο Σωκράτης σε όλους τους διαλόγους κάνει ερωτήσεις, ώστε να βοηθήσει του συνομιλητές να ξαναθυμηθούν αυτά που η ψυχή τους γνώρισε πριν την ενσωμάτωση. Ο Πλάτων δε θεωρούσε πως οι ερωτήσεις είναι απαραίτητες όμως θεωρούσε πως διεγείρουν την ψυχή καθώς την υποδεικνύουν πως αυτά που νομίζει πως γνωρίζει (π.χ τι είναι όσιο) δεν τα γνωρίζει επί της ουσίας. Αν δηλαδή είμαι σίγουρος για κάτι τότε δε θα το αναζητήσω περαιτέρω. Αν όμως κάποιος μου υποδείξει ότι δεν το ξέρω πραγματικά, τότε θα το ψάξω περαιτέρω. Έτσι, όντας γνωσιολογικά έτοιμη, η ψυχή τίθεται σε θέση να ξαναθυμηθεί τη βαθύτερη γνώση, την αλήθεια των πραγμάτων, η οποία εντοπίζεται στις Ιδέες. Το επιχείρημα για την ύπαρξη των Ιδεών στο Φαίδωνα2 1 Α, σελ. 137- 139. 2 Α, σελ. 142
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η πραγματική γνώση έγκειται στις Ιδέες, σε πράγματα δηλαδή που προσεγγίζω μόνο μέσω της νόησης (π.χ δικαιοσύνη) και όχι στα Αισθητά πράγματα (αυτά δηλαδή που αντιλαμβάνομαι με τις αισθήσεις μου, αυτά που βλέπω, αυτά που αγγίζω, αυτά που μυρίζω, αυτά που ακούω, αυτά που γεύομαι) στη βάση του εξής επιχειρήματος: Προκείμενη 1: Έχω κάποια γνώση για την ισότητα, δηλαδή μπορώ να κρίνω αν κάποια πράγματα είναι ίσα ή όχι, ή αλλιώς μπορώ να διακρίνω την παρουσία της ισότητας σε αυτά, αν και δεν έχω ακριβή θεωρητική γνώση για την ισότητα. Προκείμενη 2: Αυτή τη γνώση δεν την έχω από τις αισθήσεις. Τη μια στιγμή δυο πράγματα μου φαίνονται ίσα ενώ την άλλη στιγμή μου φαίνονται άνισα. Συμπέρασμα: Η ισότητα δεν παρουσιάζεται από τα ίδια τα αισθητά όπως τα αντιλαμβάνομαι με τις αισθήσεις μου. Δε μπορώ να κρίνω αν είναι ίσα αν βασίζομαι μόνο σε αυτά. Η όποια γνώση περί ισότητας έχει αποκτηθεί από κάτι άλλο, μη αισθητό. Αυτό το κάτι άλλο είναι μια οντότητα, κάτι που υπάρχει δηλαδή, και εφόσον δε μπορώ να το προσεγγίσω από τις αισθήσεις, συνεπάγεται ότι το προσεγγίζω με τη νόηση. Πρόκειται εν ολίγοις για την Ιδέα της ισότητας. Με βάση παρόμοια επιχειρήματα, συμπεραίνεται & η ύπαρξη άλλων Ιδεών. Άλλο παράδειγμα εκτός βιβλίου: Αν σας ρωτήσω αν είναι δίκαιες οι τρομοκρατικές επιθέσεις θα μου πείτε όχι. Αν σας ρωτήσω τον ορισμό της δικαιοσύνης θα δυσκολευτείτε πολύ να μου δώσετε μια ολοκληρωμένη απάντηση, όσα παραδείγματα και αν φέρω ή φέρετε περί δίκαιων και άδικων πράξεων. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η ικανότητά μας να κρίνουμε για τα αισθητά, εδώ αν είναι δίκαια ή όχι, οφείλεται στο ότι η ψυχή πριν την ενσωμάτωση H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr είχε γνωρίσει την Ιδέα της Δικαιοσύνης, μια υπαρκτή, νοητή οντότητα, από την οποία έχει μια ελαφρά ανάμνηση και την οποία μπορεί να ξαναθυμηθεί μέσω της γνωστικής αναζήτησης και έρευνας. Η διάκριση Ιδεών και αισθητών3 Εφόσον το παραπάνω επιχείρημα της ανάμνησης στηρίζεται στο ότι η όποια γνώση έχουμε δε γίνεται να προέρχεται από αισθητά αλλά από ιδέες, η διάκριση μεταξύ αισθητών και μη αισθητών, δηλαδή ιδεών, δε μπορεί παρά να μη γίνει παράλληλα, παρουσιάζοντας δηλαδή τις δύο έννοιες ταυτόχρονα. Εφόσον ασφαλείς πληροφορίες δεν αποκτώ μέσω των αισθήσεων (για την ισότητα ή για τη δικαιοσύνη π.χ) τότε συνεπάγεται ότι ασφαλείς πληροφορίες αποκτώ μέσω της νόησης. Αυτό ωστόσο δε σημαίνει ότι εγώ φτιάχνω έναν ορισμό της δικαιοσύνης και με βάση αυτόν κρίνω όλα τα πράγματα γύρω μου. Αυτό σημαίνει ότι έξω από εμένα, τον υποκειμενικό νου, υπάρχει μια οντότητα, κάτι υπαρκτό, η ιδέα της Δικαιοσύνης, την οποία τη γνώρισα πριν την ενσωμάτωση και την οποία μπορώ να ξαναθυμηθώ, μόνο όμως μέσω της νόησης. Με άλλα λόγια, είτε εγώ τις σκέπτομαι και τις αναζητώ είτε όχι, αυτές εξακολουθούν να υπάρχουν, ανεξάρτητα από εμένα τον ίδιο και ανεξάρτητα από τα αισθητά πράγματα. Για την ακρίβεια, και αυτό δεν αναφέρεται στο βιβλίο, στο Φαίδρο η ψυχή παρουσιάζεται σαν ένα άρμα το οποίο πριν την ενσωμάτωση περιδιάβαινε στους ουρανούς και εκεί βρισκόταν σε άμεση επαφή με τις Ιδέες. Αντιθέτως τα αισθητά όχι μόνο εξαρτώνται από τις Ιδέες από γνωσιολογική σκοπιά (κρίνω για αυτά βάσει των Ιδεών) αλλά και από οντολογική σκοπιά (οι ιδιότητές τους υπάρχουν εξαιτίας των Ιδεών). Για παράδειγμα ένα λουλούδι κρίνεται αν είναι όμορφο στη βάση της Ιδέας της Ομορφιάς και η ομορφιά του, ως ιδιότητά του υπάρχει εξαιτίας της Ιδέας της Ομορφιάς. Εφόσον στον Πλάτωνα όλα τα αισθητά έχουν ιδιότητες, άσχετα με το αν αλλάζουν από καιρό σε καιρό (πχ το λουλούδι μαραίνεται και γίνεται άσχημο), συνεπάγεται ότι όλα αισθητά εξαρτώνται οντολογικώς από τις Ιδέες. Η οντολογική αυτή εξάρτηση συχνά περιγράφεται ως μίμηση. 3 Α, σελ. 142- 146
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Τη στιγμή λοιπόν που τα αισθητά υπόκεινται σε μια συνεχή αλλαγή, σε ένα συνεχές γίγνεσθαι, ως προς τις ιδιότητές τους (τις οποίες χρωστούν στις Ιδέες), οι Ιδέες παραμένουν από οντολογική σκοπιά αμετάβλητες ώστε τα αισθητά να μπορούν να διατηρούν τις ιδιότητές τους για όσο καιρό τις διαρκούν. Ενώ για παράδειγμα για εμάς η Δικαιοσύνη αλλάζει από εποχή σε εποχή περιεχόμενο, για τον Πλάτωνα το περιεχόμενό της παραμένει αμετάβλητο. Κατά συνέπεια, όχι μόνο η ύπαρξη των ιδιοτήτων αλλά και η συντήρηση των ιδιοτήτων αυτών για όσο καιρό διαρκούν στα εξαρτημένα οντολογικώς αισθητά πράγματα οφείλεται στις οντολογικά ανεξάρτητες Ιδέες. Οι ιδιότητές τους οφείλονται στις ίδιες και δε συντηρούνται από κανέναν και δεν αλλάζουν ποτέ. Αυτή η ανεξάρτητη οντολογική σταθερότητα των Ιδεών, η αμετάβλητη οντολογική υπόστασή τους, περιγράφεται με τον όρο «είναι» (βλ. και Παρμενίδη). Με άλλα λόγια τα αισθητά δε θα μπορούσαν να υπάρξουν χωρίς τις Ιδέες αλλά αυτές θα μπορούσαν να υπάρξουν και χωρίς αυτά. Κατά συνέπεια γίνεται ευκρινέστερο το πώς η πραγματική γνώση δεν μπορεί ποτέ να προέρχεται από κάτι που συνεχώς αλλάζει. Οι αισθήσεις μας δεν επαρκούν προκειμένου να κρίνουμε τί είναι ίσο και τι είναι άνισο εφόσον για να το κάνουμε αυτό θα πρέπει να έχουμε κάποια γνώση για το τι είναι ισότητα.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr