Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
ΤΟΜΟΣ Α ΕΝΟΤΗΤΑ 1.1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 1.1.1 Το πρόβλημα του ορισμού του πολιτισμού και της κουλτούρας Πως ορίζονται οι έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας; Και οι δύο έννοιες εμφανίζουν ένα πρόβλημα ορισμού εξαιτίας του γεγονότος ότι και οι δύο σημαίνονται με διαφορετικούς κατά καιρούς τρόπους, λόγω των διαφορετικών κάθε φορά ιστορικών συγκυριών που συνέβαλαν στη διαμόρφωσή τους. Και οι δύο έννοιες πρωτοεμφανίζονται στη Δ. Ευρώπη κατά τους νεότερους χρόνους (18ος – 19ος αιώνας) και στους αιώνες που ακολουθούν χρησιμοποιούνται κατά κόρον, χωρίς ωστόσο να παρατηρείται κάποιου είδους συναίνεση, ακόμα και μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας, στην απόδοση και οριοθέτησή τους. Στη χώρα μας η εννοιολογική σύγχυση σχετικά με τις δύο έννοιες είναι εντονότερη, αφού και οι δύο είναι δάνειες έννοιες και επιπρόσθετα στην Ελλάδα δεν διαθέτουμε μεγάλη παράδοση στις κοινωνικές επιστήμες, που θα βοηθούσε στην επεξεργασία αυτών των εννοιών. Μερικές από τις τρέχουσες εννοιολογήσεις που αποδίδονται στον πολιτισμό και την κουλτούρα είναι οι ακόλουθες: κουλτούρα = παιδεία, καλλιέργεια, κουλτούρα = αναφορά στις καλές τέχνες, κουλτούρα = αναφορά στη μαζική κουλτούρα, πολιτισμός = κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς, ήθος, πολιτισμός ή κουλτούρα = ένα σύνολο από τα στοιχεία της καθημερινής ενός λαού (ήθη, έθιμα, θρησκεία, κ.λπ.), πολιτισμός = σύνολο χαρακτηριστικών του πληθυσμού μιας ευρύτερης περιοχής (π.χ ευρωπαϊκός πολιτισμός), πολιτισμός = σύνολο χαρακτηριστικών μιας κοινωνίας σε μία συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, πολιτισμός = η παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, πολιτισμός = ιδεώδες ηθικής τελείωσης του ανθρώπου, κ.λπ. Κάποιοι ερευνητές θεωρούν αυτές τις δύο έννοιες συμπληρωματικές του ίδιου πολύπλοκου αντικειμένου, άλλοι προτείνουν τη σύνθεση όλων των επιμέρους εννοιών. •
Οι A. Kroeber και C. Kluckhohn συμπεραίνουν ότι αυτό που διαφοροποιεί τις έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας είναι ότι αυτοί που τις εισάγουν επιλέγουν κάθε φορά να τονίζουν ένα διαφορετικό χαρακτηριστικό ενός κατά τα άλλα κοινού σημασιολογικού πεδίου.
•
Ο R. Williams εντοπίζει τρεις γενικές κατηγορίες ορισμών της κουλτούρας: [1] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr εξιδανικευτικούς, περιγραφικούς και κοινωνικούς, που κατά την άποψή του πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στον ορισμό της κουλτούρας. •
Ο Z. Bauman θεωρεί ότι υπάρχουν τρεις διαφορετικές σημασίες της κουλτούρας: η ιεραρχική, η διαφοροποιητική και η γενική και προτείνει διαφορές ομάδες γνωσιολογικών ερωτημάτων που αντιστοιχούν σε κάθε μία από αυτές.
Γενικότερα, η κατανόηση των εννοιών της κουλτούρας και του πολιτισμού προϋποθέτει την ανάπλαση της κοινωνικής ιστορίας της γένεσής τους και τις διαφορετικές σημασίες και χρήσεις που εξέλαβαν σε αυτό το πλαίσιο. 1.1.2 Ιστορική εμφάνιση και εξέλιξη των εννοιών πολιτισμός και κουλτούρα Προσδιορίστε την έννοια του πολιτισμού από την Αναγέννηση ως τον Διαφωτισμό Το ρήμα εκπολιτίζω και η μετοχή πολιτισμένος εμφανίζονται στην αγγλική και γαλλική γλώσσα από τον 16ο αιώνα προκειμένου να περιγράψουν τους κοινωνικούς τρόπους της αυλικής αριστοκρατίας αυτής της εποχής, με σκοπό την κοινωνική διαφοροποίηση της τάξης αυτής από τις υπόλοιπες κοινωνικές τάξεις αλλά και για να υπερασπιστούν την υποτιθέμενη πολιτιστική ανωτερότητα των ευρωπαϊκών έναντι άλλων λαών . Μοναχικός αντίλογος σε αυτές τις θέσεις ήταν οι απόψεις του Michel de Montaigne ο οποίος, περί τα τέλη του 16ου αιώνα, εισάγοντας την αρχή του πολιτιστικού σχετικισμού ισχυρίζεται ότι οι λαοί αυτοί δεν έχουν τίποτε το βάρβαρο, αφού η κατάσταση της βαρβαρότητας προσδιορίζεται στη βάση των δικών μας συνηθειών και όχι αντικειμενικών δεδομένων που αφορούν αυτούς τους λαούς. Ωστόσο, οι θέσεις αυτές δεν βρίσκουν απήχηση και καθ' όλη τη διάρκεια του 17ου αιώνα ταξινομούν τους λαούς: ✓ στους άγριους, ✓ στους βάρβαρους και ✓ στους πολιτισμένους, με βάση γενικόλογα κριτήρια. Από τον 18ο όμως αιώνα κι έπειτα αναπτύσσεται κάποιο ενδιαφέρον για τους μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, που έχει ως αποτέλεσμα την αμφισβήτηση αυτών των θέσεων και προοδευτικά τη συνειδητοποίηση της σχετικότητας και της ατέλειας των ευρωπαϊκών ηθών. [2] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Στα μέσα του 18ου αιώνα ο Mirabeau απορρίπτοντας τον πολιτισμό όπως τον εννοεί η εποχή του, σχηματίζει ένα νέο ουσιαστικό, αυτό του πολιτισμού, που βρίσκει τεράστια απήχηση μεταξύ των διανοουμένων της εποχής, αφού συμπίπτει με το πνευματικό και πολιτικό κλίμα της εποχής, που είναι ο Διαφωτισμός. Για τους Διαφωτιστές, ο πολιτισμός δεν είναι συνώνυμος της ευπρέπειας ή της κοσμιότητας αλλά συνιστά μία ιστορική διαδικασία οικουμενικής κλίμακας που οδηγεί στη διαμόρφωση και τελειοποίηση των κοινωνικών ηθών και θεσμών, η οποία προκειμένου να ολοκληρωθεί απαιτεί την ανάπτυξη και διάδοση της γνώσης και της επιστήμης. Ο όρος πολιτισμός συμπυκνώνει δύο βασικά χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού: ✓ την αμφισβήτηση της απολυταρχίας και των πολιτισμικών της αξιών και ιεραρχιών και ✓ τη διαμόρφωση ενός διαφορετικού κοινωνικού και πολιτισμικού οράματος Για τους εκπροσώπους του Διαφωτισμού η έννοια του πολιτισμού σήμαινε: Μία οικουμενικής κλίμακας ιστορική διαδικασία που θα οδηγούσε στη διαμόρφωση και τελειοποίηση των κοινωνικών ηθών και των κοινωνικών θεσμών, που για την επιτυχή έκβασή της ήταν απαραίτητη η ανάπτυξη της γνώσης και της επιστήμης. Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΙΚΕΡΩΝΑ ΩΣ ΤΟΝ HERDER Την ίδια περίοδο στη Γερμανία η έννοια της κουλτούρας καθίσταται επίδικο αντικείμενο ανάμεσα στην αριστοκρατία και την αστική τάξη. Η λέξη αυτή αρχικά σήμαινε την καλλιέργεια της γης, ενώ η επέκταση του σημασιολογικού της περιεχομένου στον άνθρωπο αρχικά επιχειρείται τον 1ο π.χ αιώνα από τον Κικέρωνα, που της δίνει την έννοια της καλλιέργειας της ψυχής. Στην ύστερη Αναγέννηση προσλαμβάνει την έννοια της καλλιέργειας του νου και με τον τρόπο αυτό καθιερώνεται στα μέσα του 18ου αιώνα, σηματοδοτώντας την αυξανόμενη σημασία της αστικής τάξης, δεδομένου ότι κύριο γνώρισμα των μελών της είναι η μόρφωση. Όμως: •
Στην Αγγλία και Γαλλία, όπου οι αστοί διανοούμενοι απολαμβάνουν κοινωνικής αναγνώρισης κυριαρχεί η έννοια του πολιτισμού που απορροφά και [3] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr την έννοια της κουλτούρας. •
Στη Γερμανία, όπου οι αστοί διανοούμενοι είναι κοινωνικά παραγκωνισμένοι, επιλέγεται η έννοια της κουλτούρας έναντι του πολιτισμού, με τον οποίο αντιδιαστέλλεται. Αυτή η αντιπαράθεση μεταξύ κουλτούρας και πολιτισμού στη Γερμανία θα προσλάβει προοδευτικά για τους αστούς μία αντιπαράθεση μεταξύ της αυτόχθονης γλώσσας, τέχνης και παράδοσης και των ξενόφερτων ηθών που υιοθετούν οι Γερμανοί αριστοκράτες.
Σε αυτό το πλαίσιο ο J. Herder θα προσδώσει έμφαση στην ενότητα τόπου και κουλτούρας, υποστηρίζοντας ότι μόνο η καλλιέργεια της μητρικής γλώσσας μπορεί να συμβάλλει ώστε ένας λαός να βγει από την κατάσταση της βαρβαρότητας. Προεκτείνοντας τη σκέψη του θα ορίσει το έθνος ως την αδιατάρακτη ενότητα μιας ιδιαίτερης περιοχής και μιας ιδιαίτερης κουλτούρας, θεωρώντας το εθνικό κράτος ως τη μόνη νόμιμη αρχή οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό πρόβαλλε το όραμα της ενοποίησης των γερμανικών κρατιδίων. Ποιος ήταν ο αντίκτυπος των απόψεων του Herder; Οι απόψεις του Herder βρήκαν μεγάλη απήχηση και οδήγησαν στα τέλη του 18ου αιώνα στη δημιουργία του καλλιτεχνικού και αισθητικού κινήματος του ρομαντισμού που διαδόθηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, δημιουργώντας εν τέλει μία εθνική λογοτεχνία και τέχνη. Η εξέλιξη αυτή δικαιολογεί και τη σύνδεση του ρομαντισμού με τον εθνικισμό, που εκφράζουν οι ιδέες του Herder. Έτσι, οι ιδέες του Herder συνιστούν την πρώτη συστηματική διατύπωση του εθνοτικού δόγματος (κάθε έθνος, δηλ. κάθε πολιτισμικά διακριτή κοινότητα, δικαιούται να αποτελεί μία εξίσου διακριτή και αυτόνομη πολιτική οντότητα), που απετέλεσε και τη θεμελιακή ιδέα για την ανάπτυξη των εθνικών κρατών τον 19ο αιώνα. Οι ιδέες αυτές, με έναν τρόπο, εδαφοποίησαν και πολιτικοποίησαν την κουλτούρα, μετατρέποντάς την από έναν χώρο δημιουργίας και έκφρασης σε έναν χώρο κυριαρχίας και αποκλεισμού του “Άλλου”. Η πρόταση του Herder για “πληθυντικοποίηση” της κουλτούρας σε συνδυασμό με τις απόψεις για τη σχετικοποίηση της κουλτούρας που ανέπτυξαν κυρίως οι Γάλλοι Διαφωτιστές, οδήγησαν: 1. τον 19ο αιώνα στη γένεση της εθνολογίας ή κοινωνικής [4] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ανθρωπολογίας. 2. Επηρέασαν την επιστήμη της ιστορίας, οδηγώντας σε μία ιδιαίτερη σχολή ιστορικής σκέψης, αυτή του ιστορισμού, που υποστήριξε την εξατομικευτική θεώρηση των παρελθόντων εποχών. 3. Τέλος, οι ιδέες του για μια ποικιλία ανθρώπινων φυλών που αναπτύσσουν
διαφορετικές
κουλτούρες
λόγω
διαφορετικής
ιδιοσυγκρασίας, έδωσαν ώθηση στον ρατσισμό. Ο πολιτισμός ως εξέλιξη και ως φυλετική διαδικασία Οι σημαντικότεροι κοινωνικοί επιστήμονες κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα διαπνέονται από το δόγμα του εξελικτισμού, που κυριαρχείται από την ιδέα της μονόδρομης πορείας της ανθρωπότητας από την αγριότητα προς τον πολιτισμό. Ο εξελικτισμός θα αποτελέσει το κυρίαρχο επιστημονικό δόγμα του 19ου αιώνα και θα επηρεάσει άμεσα το έργο πολλών και σημαντικών κοινωνικών επιστημόνων αυτής της περιόδου. Παρά το γεγονός ότι αυτή η ιδέα της εξέλιξης θεωρούνταν, όπως συνέβη στην περίπτωση των Διαφωτιστών, ως μία διαδικασία με κριτικό και προοδευτικό πρόσημο μέσω της οποίας η ανθρωπότητα θα υπερέβαινε τις χαμηλότερες πολιτισμικές βαθμίδες προς άλλες ανώτερες, μετά τη Γαλλική Eπανάσταση χρησιμοποιείται ως μία θεώρηση δικαιολογητική και νομιμοποιητική της αποικιοκρατίας που χαρακτηρίζει όλο τον 19ο αιώνα. Με άλλα λόγια, η υποτιθέμενη ευρωπαϊκή πολιτισμική ανωτερότητα χρησιμοποιήθηκε ως η θεωρητική βάση που δικαιολογούσε την αποικιοκρατική επέκταση. Παράλληλα, ο διαχωρισμός που επιχειρείται μεταξύ πολιτιστικά εξελιγμένων και μη κοινωνιών και ανώτερων και κατώτερων φυλών, επιτρέπει την ανάπτυξη του φυλετικού διαχωρισμού και, κατ' επέκταση, του ρατσισμού, που με τη σειρά τους ενισχύουν το νομιμοποιητικό επιχείρημα της αποικιοκρατίας. Με τον τρόπο αυτό οι ιδέες του εξελικτισμού μετατρέπονται στο κύριο ιδεολογικό πλαίσιο του αποικιοκρατικού εγχειρήματος. Η θέση που κυριαρχεί είναι ότι η διαδικασία της κοινωνικής προόδου έχει ολοκληρωθεί στα ευρωπαϊκά κράτη και πλέον τα τελευταία «οφείλουν» να μεταφέρουν αυτή τη διαδικασία πέραν της ευρωπαϊκής ηπείρου. Όλα τα παραπάνω οδηγούν στη σύνδεση των πολιτισμικών και ηθικών [5] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr χαρακτηριστικών με τις ανθρώπινες φυλές. Μέσω αυτής της σύνδεσης επιχειρείται μια ιεράρχηση των διαφόρων φυλών. Παράλληλα, η επικράτηση του εθνικισμού θα οδηγήσει σε ακραίες θέσεις και διατυπώσεις, όπως αυτές του F. Liszt που υποστήριξε ότι το πεπρωμένο της γερμανικής φυλής ήταν να κυβερνήσει τον κόσμο. Οι ιδέες αυτές υιοθετήθηκαν αργότερα από του ναζί με τα γνωστά αποτελέσματα. Κουλτούρα vs Πολιτισμός ή η κριτική της νεωτερικότητας Ποια είναι η κριτική του άσκησαν οι Adorno και Horkheimer στη σκέψη του Διαφωτισμού; Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και με αφορμή τις καταστροφικές του διαστάσεις, οι Adorno και Horkheimer επιχειρούν να αποδώσουν αυτή την καταστροφή σε ένα θεμελιακό πρόβλημα της αντίληψης του Διαφωτισμού για τον πολιτισμό, σε αυτό που αναφέρεται στο όραμα του Διαφωτισμού για την τελειοποίηση και χειραφέτηση του ανθρώπου. Το όραμα αυτό συνδέει την ανθρώπινη πρόοδο με τον εξορθολογισμό της κοινωνίας και την καθυπόταξη της φύσης. Κατά τους Adorno και Horkheimer η βαρβαρότητα του εθνικοσοσιαλισμού συνιστά μία ακραία μορφή της υπολογιστικής ορθολογικότητας και της ασύδοτης δυτικής κυριαρχίας πάνω στη φύση. Η κριτική τους παρουσιάζει συγγένεια προς τις ρομαντικές θέσεις περί ενότητας φύσης και ανθρώπου και εκφράζει μία, αντίστοιχη με τη ρομαντική, εχθρότητα για τις διαφωτιστικές θέσεις για τον ορθό λόγο και την πρόοδο. Ταυτόχρονα, μπορεί κανείς να παρατηρήσει μία εκλεκτική συγγένεια και μεταξύ ρομαντισμού και εθνικοσοσιαλισμού (όπως προκύπτει π.χ. από τις θέσεις για επιστροφή στις ζωτικές αρχέγονες δυνάμεις της φύσης και της υπαίθρου, έμφαση στις ρίζες, στον μύθο, την κοινότητα, κ.λπ.). Επομένως τα χαρακτηριστικά αυτά του ρομαντισμού τροφοδότησαν και υπερσυντηρητικές ιδεολογίες και αντιπολιτευόμενες προς αυτές θέσεις, που και οι μεν και οι δε είχαν ως κοινό σημείο την κριτική της εκβιομηχάνισης και του καπιταλισμού. Πως διατυπώνεται γενικότερα η κριτική στη νεωτερικότητα σε σχέση με τις έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας; [6] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Πρωτοπόρος στη διαμόρφωση της ρομαντικής κριτικής της εκβιομηχάνισης και της νεωτερικότητας είναι ο Γερμανός F. Schiller (1759 - 1805), ο οποίος ασκεί κριτική στη θέση του Διαφωτισμού ότι ο άνθρωπος μπορεί να ολοκληρωθεί μόνο μέσα από την πρόοδο, διατυπώνοντας την άποψη ότι το ρήγμα που έχει ανοιχθεί ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση μπορεί να επουλωθεί μόνο μέσω της τέχνης και της αισθητικής αγωγής. Αργότερα ο S. Coleridge τόνισε ότι ο πολιτισμός από μόνος του είναι ένα αμφίβολο αγαθό και ότι θα έπρεπε ο τελευταίος να βασίζεται στην καλλιέργεια και την αρμονική ανάπτυξη των ανθρώπινων ικανοτήτων. Γενικότερα, ο ρομαντισμός απετέλεσε την πρώτη κριτική της βιομηχανικής νεωτερικής κοινωνίας, δίνοντας ώθηση στην αμφισβήτηση της νεωτερικότητας, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση τόσο της ριζοσπαστικής παράδοσης, αμφισβήτησης της βιομηχανικής κοινωνίας όσο και της συντηρητικής. Αυτό που ουσιαστικά ενώνει αυτές τις δύο αντίπαλες παραδόσεις είναι ο προνομιακός ρόλος που αποδίδουν στην τέχνη και στην καλλιέργεια ως θεραπεία στην παθολογία της βιομηχανικής εποχής. Με τον τρόπο αυτό η κουλτούρα ταυτίστηκε με την αισθητική και πνευματική καλλιέργεια και ο πολιτισμός με την τεχνικό – βιομηχανική πρόοδο. Ο διαχωρισμός αυτός μεταξύ κουλτούρας και πολιτισμού διαδόθηκε ευρέως κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, αποδίδοντας στις έννοιες αυτές επιμέρους διαφοροποιήσεις. Ο M. Arnold στο έργο του Κουλτούρα και Αναρχία αναφερόμενος στην έννοια της κουλτούρας την ορίζει ως «ότι το καλύτερο έχει σκεφτεί και πει ο άνθρωπος σε όλες τις εποχές», δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στην παιδεία και στην ηθική τελειοποίηση του ανθρώπου, Στη βάση αυτή δημιουργείται η διάσπαση της έννοιες της κουλτούρας σε δύο επιμέρους έννοιες, στην υψηλή και στην μαζική κουλτούρα. •
Υψηλή κουλτούρα θεωρείται το σύνολο των μεγάλων καλλιτεχνικών και πνευματικών επιτευγμάτων
•
Μαζική κουλτούρα θεωρείται ένα είδος πολιτιστικού υποπροϊόντος που παράγεται στο πλαίσιο της βιομηχανικής κοινωνίας.
Κατά τον 19ο αιώνα η αντιδιαστολή κουλτούρας και πολιτισμού καθιερώνεται οριστικά και έκτοτε διατυπώνεται κυρίως ως αντίθεση μεταξύ του πνευματικού και υλικού πολιτισμού. [7] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 1.1.3. Οι έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας κατά τον ύστερο 20ο αιώνα Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο οι έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας αναθεωρούνται σε σχέση με το περιεχόμενο που είχαν προσλάβει κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα. Οι λόγοι για αυτό ήταν: ➢ Η αποσύνθεση του αποικιακού συστήματος, τις δεκαετίες 1950 και 1960 ➢ Η ποικιλία των τρόπων με τον οποίο τα νέα κράτη που δημιουργούνται επιχειρούν την οικονομική και κοινωνική τους ανασυγκρότηση ➢ Η υιοθέτηση από μέρους τους της εθνικορομαντικής αντίληψης για την κουλτούρα, αναδεικνύει τις επιμέρους πολιτισμικές παραδόσεις και ταυτότητες. Ο όρος και η έννοια που αντανακλά αυτή τη νέα πραγματικότητα είναι η έννοια της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Παράλληλα, στο πλαίσιο των δυτικών κοινωνιών οι εξελίξεις που συντελούνται, όπως είναι: ✓ Η εισβολή των μεταναστευτικών ρευμάτων ✓ Η ανάπτυξη και διάδοση των μέσων μαζικής επικοινωνίας ✓ Η ευρωπαϊκή ενοποίηση, κ.λπ. έχουν ως αποτέλεσμα την αποδόμηση των παραδοσιακών πολιτικών και πολιτισμικών ιεραρχιών. Όλα τα παραπάνω προκαλούν την εκ θεμελίων μεταμόρφωση του κόσμου της τέχνης με την εμφάνιση νέων μορφών και τρόπων καλλιτεχνικής έκφρασης. Σε αυτή τη βάση, ο μέχρι τότε εννοιολογικός διαχωρισμός μεταξύ κουλτούρας και πολιτισμού κατέστη περιττός. Η άποψη που κυριάρχησε ήταν ότι αυτές οι δύο έννοιες συνδέονται μεταξύ τους, αφού οι αξίες, τα ήθη και η τέχνη μιας κοινωνίας δεν μπορούν να μελετηθούν και να κατανοηθούν ανεξάρτητα από τις γνώσεις, τις τεχνικές και την τεχνολογία της. Ειδικότερα, αναθεωρήθηκε η μέχρι τότε επικρατούσα άποψη περί κουλτούρας μέσα από μία νέα προσέγγιση κατά την οποία οι διαφορετικές κουλτούρες θεωρείται ότι βρίσκονται σε μία διαρκή ανταλλαγή και αλληλεπίδραση και, επομένως, σε διαρκή μετασχηματισμό. Άρα, κάθε κουλτούρα συγκεντρώνει μία ποικιλία ετερόκλητων στοιχείων. Τελικά, στη βάση αυτής της νέας προσέγγισης η κουλτούρα συλλαμβάνεται ως το συνολικό ετερογενές κοινωνικό πεδίο παραγωγής νοήματος, ετερογενές από την άποψη ότι οι κοινωνικές εμπειρίες, ρόλοι και σχέσεις που συνθέτουν την κοινωνική ζωή εμφανίζουν μεγάλη ποικιλία. [8] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr