Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
1.2 ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ 1.2.1 Ιστορική εμφάνιση των εννοιών μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα Στη βάση ποιων ιστορικών συνθηκών εμφανίζονται και χρησιμοποιούνται οι όροι μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα; Οι όροι μάζα, μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά περί τα μέσα του 19ου αιώνα. Πιο συγκεκριμένα: •
Ο όρος μάζα και μαζική κοινωνία χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τα εξαστισμένα λαϊκά στρώματα και το δημοκρατικό πνεύμα των διεκδικήσεών τους.
•
Ο όρος μαζική κουλτούρα χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει το σύνολο των νέων πολιτισμικών μορφών επικοινωνίας και πολιτισμικών προϊόντων που εμφανίστηκαν με την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Η εμφάνιση και χρήση αυτών των όρων είναι αποτέλεσμα των κοινωνικών,
πολιτικών και τεχνολογικών εξελίξεων που ακολούθησαν τη Γαλλική Επανάσταση. Οι εξελίξεις αυτές, που αποτελούν και το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου εμφανίζονται οι όροι μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα, θα μπορούσαν εν συντομία να συνοψιστούν στα εξής: ✓ επαναστατικές αλλαγές στην παραγωγή, στην επιστήμη, στην τεχνολογία, στα κοινωνικά ήθη, στην πολιτική, στην παιδεία, στον πολιτισμό ✓ αύξηση της αστικοποίησης και των λαϊκών στρωμάτων ✓ ισότιμη πρόσβαση των τελευταίων στους χώρους της πολιτικής και της εκπαίδευσης ✓ ανάπτυξη νέων μέσων επικοινωνίας, εκμηχανισμός της τυπογραφίας, θεαματική παραγωγή και διάδοση νέων πολιτισμικών προϊόντων. Οι θεωρίες για τη μαζική κοινωνία και τη μαζική κουλτούρα αναπτύχθηκαν ιδιαιτέρως κατά τον 20ο αιώνα, όταν οι προαναφερόμενες αλλαγές επιταχύνθηκαν λόγω: ➢ Της εμφάνισης και ευρείας διάδοσης των μέσων μαζικής επικοινωνίας (κινηματογράφου, ραδιοφώνου, τηλεόρασης, κ.λπ.) ➢ Της ανάπτυξης του καθημερινού και περιοδικού δημοφιλούς Τύπου και της [9] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr παραλογοτεχνίας ➢ Της οργάνωσης της κινηματογραφικής και φωνογραφικής παραγωγής στη βάση βιομηχανικών προτύπων και ➢ Της διεύρυνσης της μαζικής εκπαίδευσης και της ευρείας συμμετοχής των λαϊκών στρωμάτων στα πολιτικά και πολιτιστικά δρώμενα. 1.2.2 Η κριτική της μαζικής κουλτούρας Η συντηρητική κριτική Ποια κριτική ασκείται στη μαζική κουλτούρα από τη σκοπιά της συντηρητικής θεωρητικής παράδοσης; Η πρώτη κριτική αυτού του τύπου ασκείται στην τέταρτη δεκαετία του 19ου αιώνα από τον Alexis de Tocqueville. Σύμφωνα με τον συγγραφέα ο εξισωτισμός του παράγει σε κοινωνικό επίπεδο η δημοκρατία οδηγεί στον ατομικισμό, στη λατρεία της κοινής γνώμης και στην τυραννία της ομοιόμορφης μάζας. Ανάλογη είναι και η μοίρα της τέχνης και της κουλτούρας στη δημοκρατία. Σε αντίθεση με την υψηλή τέχνη της αριστοκρατικής κοινωνίας, στη δημοκρατία παράγονται καλλιτεχνικά έργα κατώτερης ποιότητας. Λίγο αργότερα ο Matthew Arnold χαρακτηρίζει ως αναρχία τόσο την εμφάνιση των λαϊκών στρωμάτων στην πολιτική όσο και το είδος της κουλτούρας που προτιμούν. Κατά την άποψή του, το αντίδοτο στην απειλή που αντιπροσωπεύουν οι μάζες είναι η διαπαιδαγώγησή τους σε εκείνη την εκλεκτή κουλτούρα που αποτελείται από “ότι καλύτερο έχει σκεφτεί και πει ο άνθρωπος”. Ο Freidrich Nietzsche επέκρινε την επέκταση της εκπαίδευσης στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα διότι, όπως πίστευε, με τον τρόπο αυτό υπονομεύεται η αληθινή μόρφωση. Στην ίδια γραμμή ο Ortega y Gasset θεωρεί αναγκαία τη διάκριση των ελίτ από τις απαίδευτες μάζες, υποστηρίζοντας τη σύγχρονη τέχνη, διότι θεωρεί ότι ο δυσνόητος χαρακτήρας της επιτρέπει τον διαχωρισμό των λίγων και εκλεκτών από το μαζικό κοινό. Ο T. S. Eliot θεωρεί ότι ζει σε μία εποχή παρακμής με υποβαθμισμένο επίπεδο κουλτούρας. Κατά την άποψή του ο μόνος τρόπος να διατηρηθεί υψηλό το επίπεδο της [10] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr κουλτούρας είναι αυτή να παραμείνει κουλτούρα μειοψηφίας. Η μαζική κουλτούρα θα είναι πάντοτε ένα υποκατάστατο της πραγματικής κουλτούρας. Τέλος, ο F. R. Leavis θεωρεί υπεύθυνες για την πολιτισμική κρίση την εκβιομηχάνιση
και
τη
μαζική
κουλτούρα,
την
οποία
θεωρεί
ως
μία
εμπορευματοποιημένη κουλτούρα της απαίδευτης μάζας. Ως λύση σε αυτό το πρόβλημα προτείνει την εισαγωγή στα σχολεία μαθήματος κριτικής αγωγής της μαζικής κουλτούρας. Η αριστερή κριτική Ποια είναι η αριστερή κριτική που ασκήθηκε στις έννοιες μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα; Η κριτική αυτού του τύπου έχει ως υπόβαθρο τις απόψεις της Σχολής της Φρανκφούρτης, που σύμφωνα με τις θέσεις των πιο γνωστών μελών της (Adorno, Horkheimer, Marcuse, Lowenthol) η μαζική κουλτούρα είναι ουσιαστικά έκφραση ενός πολιτικού και πολιτισμικού φαινομένου ολοκληρωτισμού που ως στόχο έχει την ιδεολογική χειραγώγηση και πολιτική καθυπόταξη των λαϊκών στρωμάτων. Τα βασικά σημεία της κριτικής τους στη μαζική κουλτούρα είναι: 1) Η μαζική κουλτούρα δεν είναι ένα είδος λαϊκής τέχνης αλλά προϊόν της πολιτισμικής βιομηχανίας. Τα προϊόντα αυτά είναι αποκλειστικά εμπορεύματα, οι δημιουργοί των οποίων είναι δέσμιοι των κανόνων που υπαγορεύει η λογική της εμπορευματοποίησης, 2) Η εκβιομηχάνιση της πολιτιστικής παραγωγής οδηγεί στην τυποποίηση των σχετικών προϊόντων μέσα από τη χρήση στερεότυπων “συνταγών”. Τα προϊόντα της μαζικής κουλτούρας χαρακτηρίζονται από συνεχείς βελτιώσεις και καινοτομίες, οι οποίες όμως αποβλέπουν στη βελτίωση της μαζικής παραγωγής, χωρίς να προσθέτουν τίποτε το ουσιαστικά νέο στη βελτίωση του ίδιου του προϊόντος, 3) Η οργάνωση της παραγωγής και διανομής των πολιτιστικών προϊόντων έχει ως αποτέλεσμα τη μερική διαφοροποίησή τους, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στις προτιμήσεις και το εισόδημα των καταναλωτών τους. Επομένως, η δημοτικότητα της μαζικής κουλτούρας δεν εκφράζει την ελεύθερη επιλογή του κοινού που την καταναλώνει, [11] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 4) Η πολιτισμική βιομηχανία οργανώνει τον ελεύθερο χρόνο του κοινού με τον ίδιο τρόπο που η βιομηχανία εν γένει οργανώνει τον χρόνο εργασίας, καθιστώντας τη διασκέδαση επέκταση της εργασίας, 5) Η πολιτισμική βιομηχανία αντί να προσφέρει αισθητική εξιδανίκευση επιβάλλει τη ματαίωση των επιθυμιών, με το να πείθεται κανείς ότι πρέπει να αρκείται σε αυτό μόνο που του προσφέρεται. Πίσω από τις λαμπερές εικόνες αυτό που αναπαράγεται είναι το εγκώμιο της καθημερινότητας, νομιμοποιώντας ουσιαστικά την υπακοή και τον κομφορμισμό, 6) Ενώ η τέχνη συνιστά μία σφαίρα ελεύθερης έκφρασης του υποκειμένου, η μαζική κουλτούρα προκαλεί την εξαφάνιση της εσωτερικής ζωής. Το συνολικό αποτέλεσμα της πολιτισμικής βιομηχανίας είναι ένας αντί – διαφωτισμός, αφού εμποδίζει την ανάπτυξη αυτόνομων, αυτοτελών και συνειδητά κρινόντων ατόμων. Η Hanna Arendt υποστηρίζει ότι ο “μαζάνθρωπος” είναι το αποτέλεσμα του ατομικισμού και της πολιτικής εξουδετέρωσης των λαϊκών στρωμάτων. Η πολιτισμική βιομηχανία προκειμένου να ικανοποιήσει την ασίγαστη ζήτηση για διασκέδαση λεηλατεί όλο το φάσμα της παρελθούσας και παρούσας κουλτούρας. Το αποτέλεσμα είναι τα πολιτιστικά αντικείμενα να μετατρέπονται σε καταναλωτικά αγαθά. Επομένως, στη μαζική κοινωνία η κουλτούρα απειλείται με αφανισμό. Ο Dwight Macdonald, υιοθετώντας τα βασικά σημεία της κριτικής της Σχολής της Φρανκφούρτης, υποστηρίζει ότι σε αντίθεση με την παραδοσιακή λαϊκή τέχνη, η μαζική κουλτούρα κατασκευάζεται από ειδικούς που προσλαμβάνονται από επιχειρηματίες, οι οποίοι την επιβάλουν σε ένα κοινό παθητικών καταναλωτών με σκοπό το κέρδος. Η μαζική κουλτούρα αποτελεί μία εκχυδαϊσμένη εκδοχή της υψηλής κουλτούρας που δύσκολα διακρίνεται από την τελευταία. Οι Roland Barthes και Jean Baudrilliard προέκτειναν και αναδιατύπωσαν πολλές από τις βασικές θέσεις της Σχολής της Φρανκφούρτης. Ο Barthes ασχολήθηκε με την ιδεολογική λειτουργία της μαζικής κουλτούρας και συγκεκριμένα με τα κρυφά μηνύματα που αυτή εκπέμπει, αναπτύσσοντας μία μέθοδο για την αποκρυπτογράφηση του νοηματικού περιεχομένου της, που ονομάζει σημειολογία. Με τη μέθοδό του αυτή έδειξε ότι τα μηνύματά της διαπνέονται από την κυρίαρχη αστική ιδεολογία, την οποία φροντίζουν να νομιμοποιούν. Ο Baudrilliard αντιλαμβάνεται τη μαζική κουλτούρα ως [12] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr την κουλτούρα μιας κοινωνίας που κυριαρχείται από την κατανάλωση και τη μαζική επικοινωνία. Για αυτόν η μαζική κουλτούρα είναι το αντίθετο της κουλτούρας, εννοούμενης είτε ως παράδοσης είτε ως συμβολικής λειτουργίας. Ο θεσμός που είναι υπεύθυνος για αυτό το γεγονός είναι η μαζική επικοινωνία. Από τη δεκαετία του 1960 και έπειτα η μαζική κουλτούρα έγινε στόχος έντονων επικρίσεων και για δύο ακόμα λόγους: α) Από τη σκοπιά του φεμινιστικού και αντιρατσιστικού κινήματος, θεωρήθηκε ότι η μαζική κουλτούρα περιλαμβάνει μειωτικές αναπαραστάσεις τόσο των γυναικών όσο και των μη λευκών φυλών, β) Η μεγάλη διείσδυση των προϊόντων της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας στην παγκόσμια πολιτιστική αγορά θεωρήθηκε ως μία ιδιαίτερα απειλητική μορφή οικονομικού και πολιτιστικού επεκτατισμού, που ονομάστηκε πολιτιστικός ιμπεριαλισμός. 1.2.3 Ο αντίλογος: Από τη μαζική κουλτούρα στη δημοφιλή κουλτούρα Για ποιους λόγους από τη δεκαετία 1950 και έπειτα αμφισβητούνται οι έννοιες μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα; Από τη δεκαετία του 1950 κι έπειτα οι παραπάνω κριτικές θεωρίες για τη μαζική κοινωνία και κουλτούρα αμφισβητήθηκαν. Η βάση αυτής της αμφισβήτησης ήταν: 1) Η γενικότερη επισήμανση ότι οι μεταπολεμικές βιομηχανικές κοινωνίες χαρακτηρίζονται από έντονο κοινωνικό και πολιτισμικό πλουραλισμό. Η φάση αυτή χαρακτηρίστηκε ως μεταβιομηχανική κοινωνία, ύστερος καπιταλισμός, μοντερνισμός, μεταμοντερνισμός, κ.λπ. 2) Η συνειδητοποίηση ότι το κοινό δεν συνιστά μία ομοιογενή μάζα παθητικών δεκτών, αλλά ένα κοινωνικά και πολιτιστικά διαφοροποιημένο σύνολο ενεργητικών χρηστών. Οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν σε αυτό το πλαίσιο απορρίπτουν την έννοια της μαζικής κουλτούρας, αντικαθιστώντας την με την έννοια δημοφιλής κουλτούρα. Η μαζική κοινωνία ως πλουραλιστική δημοκρατία Μεταξύ του 1950 και 1970 αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ η προσέγγιση του λεγόμενου προοδευτικού εξελικτισμού (D. Plesman, D. Bell, E. Shils), σύμφωνα με [13] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr την οποία η σύγχρονη κοινωνία είναι μία κοινωνία πλουραλιστική, τόσο πολιτικά όσο και πολιτισμικά, γεγονός το οποίο σημαίνει ότι οι κοινωνικές οριοθετήσεις και συγκρούσεις, αλλά και οι πολιτισμικές διακρίσεις και ιεραρχήσεις έχουν ξεπεραστεί εξαιτίας της γιγάντωσης της μεσαίας τάξης και της μεγάλης διάδοσης της κουλτούρας που προσφέρουν τα ΜΜΕ. Οι απόψεις του Edward Shils O Shils, θεωρώντας ότι η σύγχρονη μαζική κοινωνία χαρακτηρίζεται από την έμφαση στην ατομική αξιοπρέπεια, στα ατομικά δικαιώματα, στην προσωπική ελευθερία, κ.λπ., αντιλαμβάνεται τρία βασικά επίπεδα ποιότητας κουλτούρας, σύμφωνα με αισθητικά, πνευματικά και ηθικά κριτήρια: α) την ανώτερη ή εκλεπτυσμένη κουλτούρα με χαρακτηριστικά την ενασχόληση με θεμελιώδη ανθρώπινα προβλήματα, βάθος και λεπτότητα στην προσέγγιση των θεμάτων, πλούσια παράδοση και διαχρονικής αξίας έργα, β) τη μέτρια κουλτούρα, η οποία ασχολείται με ότι και η προηγούμενη αλλά το κάνει με απλοϊκότητα και λιγότερη πρωτοτυπία, γ) τη βάναυση κουλτούρα, που περιλαμβάνει είδη από τα προηγούμενα δύο επίπεδα, αλλά εδώ η επεξεργασία είναι στοιχειώδης και λείπει η λεπτότητα, το βάθος και η πρωτοτυπία, ενώ κυριαρχεί η έμφαση στην παράδοση και η στερεότυπη μορφή. Κάθε επίπεδο κουλτούρας έχει το δικό του κοινό. Επίσης, θεωρεί ότι το συνολικό απόθεμα της ανώτερης κουλτούρας έχει συρρικνωθεί, αλλά αυτό το γεγονός δεν το αντιλαμβάνεται ως μία κατάσταση πολιτισμικής παρακμής, διότι ✓ η δημιουργική έκφραση των διανοούμενων δεν έχει περιοριστεί, αλλά μάλλον έχει διευρυνθεί, ✓ οι προοπτικές για την ανώτερη κουλτούρα είναι ευνοϊκές λόγω των ΜΜΕ, ✓ το γεγονός ότι οι λαϊκές τάξεις καταναλώνουν κυρίως τη βάναυση κουλτούρα δεν σημαίνει ότι η κουλτούρα τους περιορίζεται σε αυτήν και ✓ ένα σημαντικό φαινόμενο της μαζικής κοινωνίας και κουλτούρας είναι η εμφάνιση της νεολαίας ως σημαντικού καταναλωτή ειδικών μορφών της μέτριας και βάναυσης κουλτούρας. [14] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Οι απόψεις του Herbert J. Gans O Gans αντικαθιστά τον υποτιμητικό όρο μαζική κουλτούρα με τον περιγραφικό δημοφιλής κουλτούρα, τονίζοντας τον θετικό της ρόλο στην ανάπτυξη της ατομικότητας και δημιουργικότητας των καταναλωτών της. Βασική έννοια στην ανάλυσή του είναι αυτή της κουλτούρας γούστου, την οποία κατατάσσει σε πέντε διαφορετικές επιμέρους κουλτούρες: 1. την υψηλή, 2. την υψηλή – μεσαία, 3. τη χαμηλή - μεσαία, 4. τη χαμηλή και τη δημώδη – χαμηλή. Όλες, πλην της πρώτης, αποτελούν παραλλαγές της δημοφιλούς κουλτούρας. Κάθε μία από αυτές διαθέτει το δικό της κοινό, το οποίο προσδιορίζεται από παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, ο τόπος διαμονής, κυρίως η κοινωνική τάξη, κ.λπ.. Ο Gans υπερασπίζεται την ισοτιμία όλων αυτών των κουλτουρών γούστου και μία πολιτισμική πολιτική την οποία αποκαλεί υπό – πολιτισμικό προγραμματισμό, σύμφωνα με την οποία η πολιτεία θα πρέπει να εξασφαλίσει πόρους και ευκαιρίες για την ανάπτυξη όλων των κουλτουρών γούστου που συνδέονται με τις ασθενέστερες κοινωνικά τάξεις. Στην πραγματικότητα το πλουραλιστικό μοντέλο πρότεινε μία κοινωνία χωρίς συγκρούσεις στο πλαίσιο της οποίας ο καθένας καταναλώνει την κουλτούρα που του αξίζει ή επιλέγει. Από τη μαζική κουλτούρα στις μαζικές επικοινωνίες Ποιες είναι οι βασικές θέσεις του Umberto Eco για τη μαζική κουλτούρα; Ο Umberto Eco απορρίπτει τόσο του επικριτές της μαζικής κουλτούρας, όσο και τους υποστηρικτές και απολογητές της. Οι βασικές θέσεις του για αυτό το θέμα είναι οι εξής: •
Τα ΜΜΕ και η κουλτούρα τους πρέπει να μελετηθούν συστηματικά, έτσι ώστε να διερευνηθούν η ρητορική τους, οι καινοτομίες που εισήγαγαν και η δομή των μηνυμάτων που εκπέμπουν,
•
Πρέπει να μελετηθεί ο τρόπος πρόσληψης των μηνυμάτων της μαζικής [15] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr κουλτούρας, καθώς το όποιο περιεχόμενό τους δεν προσλαμβάνεται μηχανικά από το κοινό αλλά με ποικίλους τρόπους, μερικοί εκ των οποίων μπορεί να είναι έντονα κριτικοί. Επομένως, από την άποψη αυτή δεν υπάρχει μαζική κουλτούρα αλλά μαζικές επικοινωνίες (mass media), •
Η διαφορά μεταξύ υψηλής και μαζικής κουλτούρας δεν εκφράζει κάποια εγγενή διαφορά αισθητικής επάρκειας ή νοηματικής πολυπλοκότητας, αλλά μια διαφορά στη σχέση πρόσληψης των περιεχομένων τους που κάθε φορά εδραιώνεται με τον καθένα μας. Ο κάθε ένας από εμάς, ανάλογα με τις ανάγκες του, μπορεί τη μία φορά να αναζητήσει μία διέγερση υψηλής εξειδίκευσης που εκφράζει η υψηλή κουλτούρα και μία άλλη φορά μία μορφή ψυχαγωγίας που μπορεί να σχετίζεται με την κατανάλωση προϊόντων της μαζικής κουλτούρας,
•
Τελικά, το βασικό ερώτημα για τον Eco σε σχέση με αυτό το θέμα είναι: εφόσον το καθεστώς μιας βιομηχανικής κοινωνίας κάνει αναπόφευκτη την επικοινωνιακή σχέση που ονομάζεται σύνολο των μαζικών μέσων, με ποιον τρόπο τα μέσα αυτά μπορούν να καταστούν φορείς πολιτισμικών αξιών; Για τον σκοπό αυτό ο Eco προτείνει οι διανοούμενοι να παρέμβουν συλλογικά στον κόσμο παραγωγής της μαζικής κουλτούρας με στόχο την πολιτισμική εξυγίανσή του.
Η στροφή στον δέκτη: σύγκρουση, αντίσταση και δημιουργία Ποιες είναι οι θέσεις που αναπτύχθηκαν για τη δημοφιλή κουλτούρα μετά τον Eco και ποια είναι η σημασία και το περιεχόμενο των “Πολιτισμικών Σπουδών”; Μετά τον Eco η νέα γενιά κριτικών επικέντρωσε το ενδιαφέρον της στο να αποδείξει ότι το κοινό της μαζικής κουλτούρας δεν είναι το παθητικό θύμα της αλλά έχει τη δυνατότητα κριτικής και αντίστασης. Έτσι, ο H. M. Enzensberger υποστήριξε ότι η επιτυχία της μαζικής κουλτούρας οφείλεται στο γεγονός ότι ανταποκρίνεται στις πραγματικές ανάγκες και επιθυμίες του κοινού, τις οποίες εκμεταλλεύεται χωρίς όμως να μπορεί να υλοποιήσει. Ο F. Jameson θεωρεί ότι ακόμα και η πιο υποβαθμισμένη μορφή μαζικής κουλτούρας εμπεριέχει πάντοτε μία ουτοπική διάσταση, κάτι που για τη Σχολή της Φρανκφούρτης αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο της υψηλής τέχνης. [16] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Το Centre for Contemporary Cultural Studies του Πανεπιστημίου του Birmingham, μέσα από το ερευνητικό του έργο προσπάθησε να ανασκευάσει τις παραδοσιακές αντιλήψεις για τη μαζική κουλτούρα και το κοινό της. Στη βάση αυτή τονίζεται η πολυπλοκότητα της μαζικής κουλτούρας και της διαδικασίας πρόσληψής της, μία προσέγγιση που έχει ως βασική θεωρητική αφετηρία το έργο του Antonio Gramsci και κυρίως τη θέση του ότι η ηγεμονική αστική ιδεολογία ενσωματώνει αξίες και των υποτελών τάξεων. Επομένως, η κουλτούρα της καθημερινής ζωής και η δημοφιλής κουλτούρα συνιστούν ένα πεδίο ιδεών και αξιών που περικλείει την προσπάθεια της ηγεμονικής ιδεολογίας να αποκτήσει αποδοχή αλλά και τις άλλες διαφορετικές μορφές που αντιστέκονται σε αυτήν. Ο Stuart Hall διατύπωσε τις εξής προτάσεις, οριοθετώντας τον ερευνητικό ορίζοντα του Centre for Contemporary Cultural Studies: α) το περιεχόμενο των διαφορετικών μορφών δημοφιλούς κουλτούρας συνδυάζει αξίες διαφορετικής ιδεολογικής προέλευσης και εμπειρίες διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Το τι θεωρείται κάθε φορά ως δημοφιλές καθορίζεται από τον συγκυριακό συσχετισμό πολιτισμικών και κοινωνικών δυνάμεων και θεσμών, β) υπάρχουν τρεις βασικοί τρόποι πρόσληψης της δημοφιλούς κουλτούρας : ✓ ο κυρίαρχος (πλήρης αποδοχή του μηνύματος από τον δέκτη), ✓ ο αντιπολιτευτικός, όταν ο δέκτης αναγνωρίζει το μήνυμα αλλά το ερμηνεύει με έναν συνολικά αντίθετο τρόπο και ✓ ο συνδιαλλακτικός, όταν ο δέκτης επιλέγει μία ερμηνεία του κειμένου που συνδυάζει τους δύο προηγούμενους τρόπους αποκωδικοποίησης. Οι δύο αυτές προτάσεις προσέφεραν τη βάση για τη θεμελίωση μιας νέας προσέγγισης για τη μελέτη της δημοφιλούς κουλτούρας με το όνομα πολιτισμικές σπουδές. Βασικό χαρακτηριστικό αυτής της προσέγγισης είναι η συνθετική συνεξέταση των διαφορετικών συντελεστών της δημοφιλούς κουλτούρας, των πολιτισμικών βιομηχανιών, των προϊόντων που παράγουν και του κοινού που τα καταναλώνει. Πολιτισμικός λαϊκισμός Ποιες είναι οι θέσεις για τη δημοφιλή κουλτούρα της προσέγγισης του “Πολιτισμικού [17] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Λαϊκισμού”; Η σημασία που δόθηκε, στις προηγούμενες προσεγγίσεις, στη δυνατότητα του κοινού να ερμηνεύει με ποικίλους τρόπους τα μηνύματα των προϊόντων της πολιτισμικής βιομηχανίας, οδήγησαν κάποιους ερευνητές (σημαντικότεροι των οποίων υπήρξαν οι Michel de Certeau, John Fiske και Paul Willis) να φθάσουν στο άλλο άκρο και να αναφερθούν σε χειραγώγηση των προϊόντων της κουλτούρας από το κοινό. Στο πλαίσιο αυτό ο Michel de Certeau αντιλαμβάνεται την κατανάλωση των πολιτισμικών προϊόντων ως “δευτερεύουσα παραγωγή”, υπαινισσόμενος ότι το κοινό προσαρμόζει αυτά τα προϊόντα στα δικά του ενδιαφέροντα και στους δικούς του κανόνες. Ο John Fiske θεωρεί την πρόσληψη των πολιτιστικών προϊόντων ως έναν αυτοτελή κόσμο νοημάτων χρήσεων και απολαύσεων, ανεξάρτητο από την εμπορευματική διάσταση της δημοφιλούς κουλτούρας, δηλαδή της πολιτισμικής βιομηχανίας. Κατά την άποψή του, η τελευταία παρά το γεγονός ότι προσπαθεί διαρκώς να προσελκύσει το κοινό, αυτό συμπεριφέρεται απρόβλεπτα με αποτέλεσμα να μην μπορεί κανείς να προβλέψει την τύχη των πολιτισμικών προϊόντων. Ο Paul Willis αντιλαμβάνεται τη στιγμή της πρόσληψης του μηνύματος ως μία στιγμή δημιουργικότητας, αφού συμπίπτει με τη στιγμή διαμόρφωσης του νοήματος. Επομένως τα νοήματα της δημοφιλούς κουλτούρας δεν είναι δεδομένα αλλά απρόβλεπτα, εξαρτώμενα από τον τρόπο με τον οποίο θα τα χειριστεί ο δέκτης τους.
[18] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr