Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 1.3 ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ 1.3.1 Ο θεσμός κι η έννοια της υψηλής τέχνης Όπως η έννοια της μαζικής κουλτούρας, έτσι και η έννοια της υψηλής τέχνης καθιερώνεται στο πλαίσιο της νεωτερικότητας, δηλαδή της χρονικής περιόδου από τον 19ο αιώνα, όταν οι δυτικές κοινωνίες εισέρχονται σε μία διαδικασία συνεχών και ριζικών κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών αλλαγών. Η ζωή και η χρήση των δύο αυτών εννοιών είναι αλληλένδετη και ο ορισμός της μιας προϋποθέτει τον ορισμό της άλλης. Ο γενικός κοινωνικός χαρακτήρας της υψηλής τέχνης Στον αντίποδα της αντίληψης ότι η καλλιτεχνική αξία ενός έργου τέχνης συνιστά μία εγγενή ιδιότητά του (απολυταρχική αντίληψη) τοποθετείται η αντίληψη ότι κάθε είδος αξιολογικής κατηγορίας και κρίσης βασίζεται όχι στα εγγενή χαρακτηριστικά ενός έργου τέχνης, αλλά σε εξωγενείς παράγοντες που σχετίζονται με το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον εντός του οποίου παράγεται ένα έργο τέχνης (σχετικιστική προσέγγιση). Λαμβάνοντας συνθετικά υπόψη και τις ιδέες δύο κορυφαίων εκπροσώπων της προσεγγιστικής αντίληψης, των Karl Mannheim και Pierre Bourdieu μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το φαινόμενο της διάκρισης μεταξύ υψηλής και μαζικής τέχνης συνιστά τη συγκεκριμένη εκδοχή ενός γενικότερου φαινομένου, κατά το οποίο η αξιολογική διαφοροποίηση και ιεράρχηση των έργων και των ειδών τέχνης συναρτάται με την κοινωνική θέση εκείνων που τα χρησιμοποιούν. Ειδικότερα, σε κάθε κοινωνία που εμφανίζει μία ιεραρχική κοινωνική δομή αντιστοιχεί σε αυτήν και μια ιεραρχική πολιτισμική δομή, στο πλαίσιο της οποίας οι προνομιούχες ομάδες αξιολογούν τα έργα και τα είδη τέχνης που χρησιμοποιούν ως ανώτερα σε σχέση με αυτά που χρησιμοποιούν οι κατώτερες ομάδες. Με τον τρόπο αυτό υπογραμμίζουν, με έναν συμβολικό τρόπο, την κοινωνική τους υπεροχή. Άρα, η υψηλή τέχνη είναι η τέχνη που καταναλώνει πάντα μία κοινωνική ελίτ σε μία κοινωνία που χαρακτηρίζεται από μεγάλες και παγιωμένες κοινωνικές ανισότητες, όπως ήταν οι δυτικές κοινωνίες στην προνεωτερική ή φεουδαρχική περίοδο. Στη φεουδαρχική κοινωνία συναντάμε και την πρώτη διάκριση ανάμεσα σε [19] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr υψηλή και μαζική τέχνη. Η υψηλή τέχνη από τον Πλάτωνα ως τον Λουδοβίκο 14ο Στην περίοδο της κλασσικής αρχαιότητας η πολιτισμική διαφοροποίηση μεταξύ των κοινωνικών ομάδων δεν ήταν σημαντική. Στις μεγάλες όμως εμπορικές πόλεις της αρχαιότητας, όπου αρχίζουν να σχηματίζονται εμφανείς κοινωνικές και μορφωτικές ανισότητες, σταδιακά κάνουν την εμφάνισή τους και οι πολιτισμικές διαφορές. Για παράδειγμα ο Ηράκλειτος και ο Πλάτωνας αντιμετωπίζουν με δυσφορία τις δημοφιλείς τέχνες της εποχής τους, όπως ήταν η επική και η λυρική ποίηση. Στην ελληνιστική και κυρίως στη ρωμαϊκή περίοδο οι κοινωνικές ανισότητες οξύνονται και οι πολιτισμικές διακρίσεις γίνονται ακόμη σαφέστερες. Αργότερα, στη φεουδαρχία (από τον 8ο έως τον 18ο αιώνα) η άτεγκτη κοινωνική ιεραρχία που επικρατεί έχει ως αποτέλεσμα τη συστηματική διαφοροποίηση της κουλτούρας των κυρίαρχων τάξεων από αυτή των κυριαρχούμενων. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, η ευρωπαϊκή αριστοκρατία θέλει να υπογραμμίσει την κοινωνική της ανωτερότητα από τις υποτελείς τάξεις. Αυτή η διάθεση των κυρίαρχων τάξεων για επίδειξη θα συμβάλλει και στην άνθηση των τεχνών στην περίοδο της Αναγέννησης. Στη βάση αυτή αναπτύσσεται μία ευρωπαϊκή αυλική κουλτούρα, που έχει ως πρότυπο το ανάκτορο των Βερσαλλιών του Λουδοβίκου 14ου (1643 - 1715), η οποία θα προκαλέσει και την άνθηση όλων των εφαρμοσμένων τεχνών. Την ίδια περίοδο, η εμφάνιση και εξάπλωση της τυπογραφίας θα συμβάλλει στη διεύρυνση των πολιτισμικών διαφορών μεταξύ των προνομιούχων τάξεων και των λαϊκών στρωμάτων, αφού η κουλτούρα και η γλώσσα της μειοψηφούσας ελίτ θα παράγεται και θα αναπαράγεται κυρίως μέσω του γραπτού και έντυπου λόγου, διαστέλλοντας έτσι ακόμη περισσότερο τη διαφορά μεταξύ της δημώδους κουλτούρας και της κουλτούρας των κυρίαρχων τάξεων. Η ανερχόμενη αστική τάξη διεκδίκησε τη δική της θέση στην πολιτιστική ιεραρχία της αναγεννησιακής κοινωνίας, εισάγοντας τον όρο κουλτούρα, της οποίας το μορφωτικό και καλλιτεχνικό ιδεώδες αναζητήθηκε, από τους αστούς διανοούμενους, στους χρόνους της κλασσικής αρχαιότητας. Στο πλαίσιο αυτό, στα μέσα του 17ου αιώνα, αναπτύχθηκε αυτό που αργότερα ονομάστηκε μεγάλο ή υψηλό γούστο, η [20] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr αυστηρότητα του οποίου δεν το κατέστησαν δημοφιλές στις Βερσαλλίες ή στις άλλες ευρωπαϊκές αυλές. Στις αρχές του 18ου αιώνα κυριάρχησε, ως αποτέλεσμα της διάθεσης για επιτήδευση και επίδειξη της ιθύνουσας τάξης, το ροκοκό, μία τεχνοτροπία που διαπότισε όλες τις τέχνες. Η διαμόρφωση και καθιέρωση της έννοιας της υψηλής τέχνης Πριν την οριστική πολιτική επικράτηση της αστικής τάξης στη σύγκρουσή της με την αριστοκρατία, η πρώτη έχει επικρατήσει σε ένα επίπεδο συμβολικών συγκρούσεων, δηλαδή στον χώρο των πολιτισμικών αξιών και ιεραρχιών. Το αισθητικό ιδεώδες των φορέων της αστικής τάξης συναρθρώνεται μέσα από την επιθυμία τους για σαφήνεια, καθαρότητα, κανονικότητα, πειθαρχία και αρμονία, που στο επίπεδο της τέχνης έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το κυρίαρχο ακόμη την περίοδο εκείνη ροκοκό. Αυτό το νέο αισθητικό ιδεώδες, που είναι μία ανακαινισμένη εκδοχή του ουμανιστικού προτύπου, οι αστοί το αποκάλεσαν μεγάλο ή υψηλό ύφος ή υψηλή τέχνη. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της υψηλής τέχνης σύμφωνα με τους θεωρητικούς της; •
Η υψηλή τέχνη πραγματεύεται “υψηλά” θέματα (ήρωες και γεγονότα από την ιστορία, τη θρησκεία, τη μυθολογία, κ.λπ.).
•
Λιτότητα και ακρίβεια στην αισθητική σύλληψη, επεξεργασία και αναπαράσταση των θεμάτων με βάση τους κανόνες που έχουν καθιερωθεί στα έργα των δημιουργών της κλασσικής αρχαιότητας και της Αναγέννησης.
•
Η απεικόνιση της φύσης και του ανθρώπου ακολουθεί ένα ιδεώδες ομορφιάς με υπόδειγμα την κλασσική τέχνη, που θεωρείται διαχρονικό.
•
Η υψηλή τέχνη, σε αντίθεση με τα “χαμηλά” είδη τέχνης, αποβλέπει στην πνευματική ανάταση και ηθική διάπλαση του κοινού.
Οι ιστορικοί της τέχνης αποκάλεσαν αυτή τη νέα τεχνοτροπία, νεοκλασικισμό, τονίζοντας με αυτόν τον τρόπο τη σχέση της με τα καλλιτεχνικά πρότυπα της αρχαιότητας. Στην πραγματικότητα οι αστοί διανοούμενοι εξιδανικεύουν την κλασσική τέχνη γιατί θεωρούν ότι αυτή αντιπροσωπεύει τα αστικά ιδεώδη, δηλαδή την αισθητική έκφραση μιας αντιαπολυταρχικής και ορθολογικής κουλτούρας. Η πίστη των αστών στον παιδευτικό χαρακτήρα της υψηλής τέχνης τους κάνει [21] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr να πρωτοστατούν στην ίδρυση μουσείων. Επίσης, η πεποίθηση των αστών ότι η υψηλή τέχνη συνιστά την αισθητική έκφραση κάποιων αιώνιων και οικουμενικών αληθειών, μετατρέπει τον νεοκλασικισμό και την υψηλή τέχνη στο πρώτο πραγματικά διεθνές ύφος. Η διαμόρφωση της σύγχρονης έννοιας της υψηλής τέχνης Οι ιστορικές αλλαγές που σημειώνονται κατά τον 19ο αιώνα, περίοδο κατά την οποία η αστική τάξη εμπεδώνει την κυριαρχία της και επιβάλλει το δικό της σύστημα πολιτιστικών αξιών, επιφέροντας τροποποιήσεις στη έννοια της υψηλής τέχνης, είναι οι εξής: •
Ο κύριος κοινωνικός ανταγωνισμός εντοπίζεται μεταξύ της αστικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων. Η παρουσία των τελευταίων γίνεται αισθητή στην πολιτισμική ζωή με την παραγωγή πολιτισμικών μορφών που οι αστοί διανοούμενοι καταδικάζουν ως μαζική κουλτούρα.
•
Η αστική τάξη ασκεί πλέον την ηγεμονία της σε κράτη που ορίζονται ως εθνικά και που οι πληθυσμοί τους έχουν πολιτισμική συγγένεια.
•
Στον χώρο της τέχνης η διάδοση του ρομαντισμού οδηγεί α) στη νομιμοποίηση του εθνικισμού και της λαογραφίας και β) στην καθιέρωση της λατρείας του καλλιτέχνη και της δημιουργικής φαντασίας.
Οι αλλαγές αυτές επέδρασσαν στο είδος της πολιτισμικής ιεραρχίας που επέβαλλε η αστική τάξη, που κύρια χαρακτηριστικά της είναι : ✓ Ο ορισμός της υψηλής τέχνης διευρύνθηκε περιλαμβάνοντας όλα τα έργα των μεγάλων καλλιτεχνών όλων των προηγούμενων εποχών του δυτικού πολιτισμού. Ταυτόχρονα, κάθε χώρα της Δύσης καθιέρωσε ένα κανόνα υψηλής εθνικής τέχνης, που περιελάμβανε όλους τους μεγάλους καλλιτέχνες της και τα έργα τους. ✓ Τώρα πλέον η έννοια της υψηλής τέχνης έχει ως στόχο την αντιπαράθεση ενός προτύπου ανώτερης τέχνης έναντι μιας ηθικά ανυπόληπτης μαζικής τέχνης που καταναλώνουν τα λαϊκά στρώματα. ✓ Η αστική τάξη απέδωσε στο αισθητικό της ιδεώδες μία χαρακτηριστική εξωστρέφεια, αναγορεύοντας το σε δημόσιο πρότυπο αισθητικής αγωγής και [22] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr δημιουργίας, μέσω θεσμών όπως η εκπαίδευση, τα μουσεία, η κριτική και οι δημόσιοι θεσμοί για τη διδασκαλία (Εθνικό Ωδείο, Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, κ.λπ.). 1.3.2 Το τέλος της υψηλής τέχνης; Κριτική και υπέρβαση της υψηλής τέχνης τον 20ο αιώνα Το πρώτο μισό του 20ου αιώνα οι μεγάλες αλλαγές που έλαβαν χώρα και που αφορούσαν, εκτός των άλλων, την ευρεία παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών και την εμφάνιση και διάδοση νέων μέσων μαζικής επικοινωνίας, θεωρήθηκε ότι απειλούσαν την ήδη καθιερωμένη πολιτισμική ιεραρχία. Η ενασχόληση με αυτό το θέμα συντηρητικών και αριστερών διανοουμένων είχε ως κοινό σημείο την αποδοχή της πολιτισμικής ιεραρχίας και την καταγγελία της μαζικής κουλτούρας ως απειλής και για την παραδοσιακή λαϊκή κουλτούρα και για την υψηλή τέχνη. Μαζική επικοινωνία και υψηλή τέχνη Ποιες είναι οι θέσεις του W. Benjamin και του Α. Malraux για την επίδραση των νέων μέσων επικοινωνίας του 20ου αιώνα στην τέχνη; Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα οι επικριτές της μαζικής κουλτούρας κατηγόρησαν τα νέα μέσα επικοινωνίας ότι η εμφάνισή τους, με τη μαζική αναπαραγωγή των έργων της υψηλής τέχνης στην οποία προέβαιναν, υπονόμευαν τη μοναδικότητα της υψηλής τέχνης. Ωστόσο υπήρξαν διανοούμενοι, όπως ο W. Benjamin που τόνισαν τη θετική διάσταση αυτής της εξέλιξης. Ο
Benjamin,
εγκωμιάζει τον ρόλο των νέων μέσων επικοινωνίας από την άποψη ότι κατέστησαν δυνατή την εύκολη και φθηνή αναπαραγωγή των έργων της υψηλής κουλτούρας, καθιστώντας τα προσιτά σε όλους, οικεία και επίκαιρα. Στην ίδια γραμμή σκέψης ο Andre Malraux θεωρεί ότι το πλήθος των αντιγράφων τέχνης που κυκλοφορούν συγκροτούν ένα “φανταστικό μουσείο”, ένα “μουσείο χωρίς τοίχους”, που υπερβαίνει το παραδοσιακό μουσείο από την άποψη ότι κάνει τα έργα αυτά προσιτά στο ευρύ κοινό και ταυτόχρονα μεταβάλλει τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουμε και αξιολογούμε τα έργα τέχνης. Αυτό συμβαίνει διότι αυτό το φανταστικό μουσείο με τα περιεχόμενά του [23] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr α) δίνει έμφαση στο ύφος κάθε ιστορικής εποχής ή καλλιτεχνικής σχολής, β) επιτρέπει τη μελέτη και την ανάδειξη υποτιμημένων τεχνών, όπως π.χ. είναι η νομισματική, τα ψηφιδωτά, κ.λπ. και γ) διευρύνει και εμπλουτίζει την αντίληψή μας για την ιστορία της τέχνης. Κριτική του φετιχιστικού χαρακτήρα της υψηλής τέχνης Ο φετιχιστικός χαρακτήρας της υψηλής τέχνης έγκειται στο γεγονός της συμβολικής χρησιμοποίησης της τέχνης από την αστική και μικροαστική τάξη ως μέσου απόκτησης κοινωνικού γοήτρου. Οι αριστεροί επικριτές της μαζικής κουλτούρας, όπως οι Αdorno και Horkheimer, διέκριναν και καυτηρίασαν αυτό το γεγονός, που πήρε διαστάσεις κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα στις καπιταλιστικές χώρες της Δύσης. Οι έρευνες που διεξήγαγε ο Bourdieu κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970 επιβεβαιώνουν τα παραπάνω. Σύμφωνα με τα πορίσματά τους το κοινό των μουσείων είναι ταξικά προσδιορισμένο και το αποτελούν στην συντριπτική τους πλειοψηφία τα μορφωμένα μεσοαστικά στρώματα, σε αντίθεση με τα μέλη των λαϊκών στρωμάτων που αντιμετωπίζουν το μουσείο με δέος και εχθρότητα. Επίσης, ότι η υιοθέτηση της υψηλής τέχνης και κουλτούρας από την αστική τάξη στοχεύει στη συμβολική νομιμοποίηση της κυριαρχίας της. Η κριτική του κανόνα Η έννοια και ο κανόνας της υψηλής τέχνης, από τις αρχές της δεκαετίας του '70 και έπειτα, έγιναν αντικείμενο νέων αμφισβητήσεων που αυτή τη φορά αφορούσαν κυρίως τον αποκλεισμό από τον κανόνα της υψηλής τέχνης των γυναικών καλλιτεχνών και τον εθνοκεντρικό, κυρίως ευρωκεντρικό, χαρακτήρα της υψηλής τέχνης. Σχετικά με το πρώτο θέμα η κριτική επικεντρώθηκε στο γεγονός ότι ο κανόνας της υψηλής τέχνης διαμορφώνεται με βάση τον αποκλεισμό του γυναικείου φύλου, προσλαμβάνοντας έτσι έναν ανδροκεντρικό χαρακτήρα. Τη δεκαετία του 1980 η φεμινιστική κριτική επικεντρώθηκε σε μία άλλη ιδιαίτερη πλευρά αυτού του ζητήματος. Δηλαδή, παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες καλλιτεχνικά απουσιάζουν από τον κανόνα της υψηλής τέχνης, η παρουσία τους δεσπόζει σε αυτήν ως θέμα ή ως [24] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr εικόνα. Στο πλαίσιο αυτής της κριτικής διαπιστώνεται η συμβολή των έργων τέχνης στη διαμόρφωση των κυρίαρχων στερεότυπων για το γυναικείο φύλο. Σχετικά με το ζήτημα του ευρωκεντρικού χαρακτήρα της υψηλής τέχνης τονίζεται ότι η πολιτιστική ιεραρχία που καθιέρωσε η αστική τάξη τον 19ο αιώνα εξέφρασε όχι μόνο τον κοινωνικό αλλά και τον εθνικιστικό ναρκισσισμό της, θεωρώντας παράλληλα τον εαυτό της ως κληρονόμο μιας πολιτισμικής παράδοσης ανώτερης από αυτήν που έχει καθιερωθεί σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου. Έτσι, μέσω του κανόνα της υψηλής τέχνης επιχειρήθηκε η νομιμοποίηση της πολιτισμικής ανωτερότητας της Δύσης. Οι καλλιτέχνες και η υψηλή τέχνη Ένα βασικό χαρακτηριστικό των νέων καλλιτεχνικών κινημάτων και ρευμάτων που εμφανίζονται κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα (εμπρεσιονισμός, φουτουρισμός, κυβισμός, κ.λπ.), σε ότι αφορά τη σχέση τους με την υψηλή τέχνη, είναι ότι η πορεία τους καθορίζεται από μία πρώτη φάση απόρριψης και περιθωριοποίησης από τον κανόνα της υψηλής τέχνης. Ακολουθεί μία δεύτερη φάση κατά την οποία εντάσσονται και αφομοιώνονται από αυτήν. Στο γεγονός της συμπερίληψης στον κανόνα της υψηλής τέχνης αυτών των ρευμάτων και κινημάτων καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε και η στάση των καλλιτεχνών, οι οποίοι σε κάθε περίπτωση θεωρούσαν τον εαυτό τους και τα έργα τους ως εκφράσεις της υψηλής τέχνης, αντιδιαστέλλοντάς τα από αυτά της μαζικής κουλτούρας. Μοναδική εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα αποτελεί το κίνημα του υπερρεαλισμού, το οποίο με έναν προκλητικό τρόπο υιοθέτησε την ανάμειξη του υψηλού με το χαμηλό, υπερβαίνοντας τη διάκριση μεταξύ υψηλής και μαζικής τέχνης, συνιστώντας έτσι τον βασικό πρόγονο της μεταμοντέρνας τέχνης του 20ου αιώνα. Ανάλογα χαρακτηριστικά μπορούμε να διακρίνουμε στο ζωγραφικό κίνημα της pop art τη δεκαετία του 1960 αλλά και σε άλλες τέχνες από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ 1ΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΑΠΑΝΤΗΘΕΙ ΣΤΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1 ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2: Οι δραστηριότητες 1 και 2 [25] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr αναφέρονται μαζί γιατί συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους, όπως άλλωστε αναφέρεται και στη δραστηριότητα 2. Στην πραγματικότητα η δεύτερη δραστηριότητα απαντά στην πρώτη. Η πρώτη δραστηριότητα μας καλεί να προσπαθήσουμε να ορίσουμε τις έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας, τονίζοντάς μας τις πιθανές δυσκολίες που θα μπορούσαμε να συναντήσουμε σε αυτή την προσπάθεια. Στη δεύτερη δραστηριότητα μας δίνεται μία σειρά φράσεων, στο πλαίσιο των οποίων αναφέρονται οι έννοιες «πολιτισμός» και «κουλτούρα». Από την ανάγνωσή τους μπορεί κανείς να διαπιστώσει την πολυσημία αυτών των εννοιών. Τα διαφορετικά νοήματα των εννοιών του πολιτισμού και της κουλτούρας είναι αυτά που απαντώνται στη δεύτερη παράγραφο της πρώτης σελίδας των σημειώσεων. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4: Οι αλλαγές που επέφερε ο Herder στην έννοια της κουλτούρας σχετίζονται με τη σύνδεσή της με την εντοπιότητα, το έθνος και το εθνικό κράτος. Έτσι, η κουλτούρα συνδέθηκε με τα πολιτιστικά στοιχεία μιας συγκεκριμένης εθνοτικής ομάδας και με το εθνικό κράτος ως θεσμό που νομιμοποιεί αυτή τη σύνδεση. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 7: Οι βασικές σημασίες που απέκτησαν οι όροι κουλτούρα και πολιτισμός στον άξονα του χρόνου είναι: Πολιτισμός: Ευπρέπεια, κοσμιότητα, που σημαίνουν τον πολιτισμό ως πρότυπο συμπεριφοράς. Ο πολιτισμός ως μία διαδικασία μέσω της οποίας τελειοποιούνται οι κοινωνικοί θεσμοί και τα κοινωνικά ήθη, δηλαδή ο πολιτισμός ως ένα «όχημα» κοινωνικής προόδου. Ο πολιτισμός ως το αποτέλεσμα της επιστημονικής και τεχνολογικής εξέλιξης, δηλαδή η ταύτιση του πολιτισμού με την επιστημονική πρόοδο. Ο πολιτισμός ως αποτέλεσμα των ανθρώπινων επιτευγμάτων μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Κουλτούρα: Η κουλτούρα ως μόρφωση. Η κουλτούρα ως πολιτισμική έκφραση του έθνους. Η κουλτούρα ως το αποτέλεσμα της δημιουργικής ικανότητας του ανθρώπου που μπορεί να προσδιοριστεί σε ένα συγκεκριμένο τόπο – χρονικό πλαίσιο. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 8: Οι συντηρητικές κριτικές που κατά καιρούς διατυπώθηκαν για τη μαζική κουλτούρα έχουν κάποια κοινά σημεία, σημαντικότερα από τα οποία είναι τα εξής: Η μαζική κουλτούρα συνιστά ένα φαινόμενο που οδηγεί στην αποδιάρθρωση [26] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr της κοινωνικής ευταξίας. Το γεγονός αυτό είναι ορατό στο πλαίσιο των δημοκρατικών κοινωνιών, οι οποίες δεν χαρακτηρίζονται από την σαφήνεια των πολιτισμικών αξιών και ιεραρχήσεων του παρελθόντος, αλλά από μία κατάσταση παρακμής σε ότι αφορά αυτό το ζήτημα. Επομένως, η προβιομηχανική κουλτούρα και οι πολιτισμικές ελίτ συνιστούν καθοριστικό παράγοντα μιας αυθεντικής παιδείας και κουλτούρας. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 9: Οι Αριστερές κριτικές που διατυπώθηκαν για τη μαζική κουλτούρα συγκλίνουν σε κάποια βασικά σημεία, σημαντικότερα των οποίων είναι τα εξής: Η μαζική κουλτούρα αντιπαρατίθεται στην αυθεντική κουλτούρα των λαϊκών τάξεων. Ο τρόπος παραγωγής των πολιτιστικών προϊόντων της εντάσσεται στον βιομηχανικό τρόπο παραγωγής, που χαρακτηρίζεται από την τυποποίηση και την ομοιομορφία. Το γεγονός αυτό συμβάλλει στη διάδοση μιας ιδεολογίας που νομιμοποιεί την υφιστάμενη εκμεταλλευτική τάξη πραγμάτων της καπιταλιστικής κοινωνίας εις βάρος των λαϊκών στρωμάτων. Στην πραγματικότητα αποτελεί ένα είδος αντί – τέχνης, αφού αντιστρατεύεται τη δημιουργική έκφραση και την κριτική σκέψη. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 10: Οι εκπρόσωποι της πλουραλιστικής προσέγγισης για τη μαζική κουλτούρα διατύπωσαν απόψεις που εμφανίζουν κάποια κοινά σημεία μεταξύ τους. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι: Τα βασικότερα χαρακτηριστικά των σύγχρονων κοινωνιών είναι ο πολιτικός και πολιτισμικός πλουραλισμός, ο υπερτονισμός των προσωπικών επιλογών και η ευρεία συναίνεση σε ζητήματα ηθικής τάξης. Το κοινό των σύγχρονων κοινωνιών διαφοροποιείται ως προς τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, με αποτέλεσμα την κατανάλωση διαφορετικών ειδών κουλτούρας από αυτό. Αυτές οι διαφορετικές κουλτούρες, αν και δεν είναι ισάξιες, είναι ισότιμες, αφού ανταποκρίνονται στις ανάγκες των καταναλωτών τους. Έτσι, ο επιτυχέστερος χαρακτηρισμός της μαζικής κουλτούρας θα ήταν «δημοφιλής κουλτούρα». ΑΣΚΗΣΗ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 4: Οι αντιστοιχίες είναι οι εξής: Πολιτισμικές σπουδές: β. Διαφορετικοί τρόποι ενεργοποίησης του κοινού - δ. Αλληλεπίδραση των πολιτισμικών βιομηχανιών – ε. Μελέτη αλληλεπιδράσεων. Πολιτισμικός λαϊκισμός: α. Μελέτη πρόσληψης - γ. Καθορισμός του νοήματος από το κοινό – στ. Ενεργητικό – δημιουργικό κοινό. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 12: Τα χαρακτηριστικά της «υψηλής τέχνης» είναι: -
η πραγμάτευση υψηλών θεμάτων από την Ιστορία, τη θρησκεία, τη μυθολογία, [27] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr κ.λπ. -
η λιτότητα και η ακρίβεια στην επεξεργασία αυτών των θεματικών περιοχών.
-
η απεικόνιση της φύσης και του ανθρώπου με βάση κλασικά αισθητικά ιδεώδη.
-
η προσπάθεια πνευματικής και ηθικής τελείωσης του κοινού που καταναλώνει αυτά τα έργα.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 13: Αρνητικές συνέπειες της κυκλοφορίας των αντιγράφων υψηλής τέχνης: -
Αποτελούν φορείς μιας επιβλαβούς και αντιαισθητικής χαμηλής κουλτούρας
-
Υποβάθμιση της υψηλής τέχνης και εξομοίωσή της με τη μαζική κουλτούρα
Θετικές συνέπειες: -
Τα έργα τέχνης, μέσω των αντιγράφων τους, καθίστανται διαθέσιμα στο ευρύ κοινό
-
Τα έργα τέχνης καθίστανται οικεία και επίκαιρα.
-
Συγκροτείται ένα φανταστικό μουσείο χωρίς τοίχους που περιλαμβάνει την τέχνη όλων των λαών, όλων των εποχών.
-
Διευρύνεται η αντίληψή μας για την ιστορία της της τέχνης.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 14: Στοιχεία προβληματισμού σχετικά με τη λειτουργία και το κοινό των επίσημων μουσειακών, θεατρικών και συναυλιακών θεσμών θα μπορούσαν να αφορούν: -
την επιδεκτική κατανάλωσή από κάποιες κοινωνικές ομάδες με σκοπό την αύξηση του κοινωνικού τους γοήτρου
-
την επιτήδευση της κατανάλωσης των έργων υψηλής τέχνης από τις κυρίαρχες τάξεις
-
τον χρηστικό και εργαλειακό χαρακτήρα αντιμετώπισης των έργων υψηλής τέχνης
-
την εμπορευματοποίηση της κουλτούρας
-
τον αποκλεισμό των λαϊκών στρωμάτων από τα δρώμενα αυτών των θεσμών.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 15: Στο πλαίσιο του ελιτισμού που χαρακτηρίζει την υψηλή τέχνη παρατηρείται το φαινόμενο του αποκλεισμού των γυναικών καλλιτεχνών από τα σχετικά δρώμενα. Το γεγονός αυτό απετέλεσε το κεντρικό σημείο της φεμινιστικής τεχνοκριτικής. Όταν τον 19ο αιώνα θεμελιώνεται η έννοια και ο [28] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr κανόνας της υψηλής τέχνης, συστηματοποιείται και η πατριαρχική ιδεολογία, με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό του γυναικείου φύλου.
[29] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr