Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 2.2 ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ 2.2.1 Τι ερμηνεύουμε; Οι διαφορές που μπορεί να εντοπίσουμε σε κοινωνίες και πολιτισμούς μπορούν να σημειώνονται ✓ είτε σε συγχρονικό επίπεδο, δηλαδή στη διαφορετικότητα των πολιτισμών μεταξύ τους σε μια χρονική περίοδο, ✓ είτε σε διαχρονικό επίπεδο, δηλαδή στο πως αλλάζουν οι πολιτισμοί στο πέρασμα του χρόνου. Σε αυτό το πλαίσιο θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε συγκεκριμένα γεγονότα (πράξεις ανθρώπων, ένα πόλεμο, την καταστροφή ενός οικισμού, κ.λπ.). Μπορούμε επίσης να επιχειρήσουμε την αναγνώριση σχημάτων (patterns), δηλαδή την πολλαπλή και με σχετική κανονικότητα εμφάνιση χαρακτηριστικών ή τάσεων σε μία κοινωνία. Έτσι, μπορούμε να ερμηνεύσουμε το πως διαμορφώνεται μια κοινωνία στον χρόνο, δηλαδή τη διαδικασία του πολιτισμού και της αλλαγής. Τέλος, η ερμηνευτική προσπάθεια μπορεί να αφορά πολιτισμικά φαινόμενα που εμφανίζονται ακόμα και ανεξάρτητα μεταξύ τους σε διάφορους πολιτισμούς και γεωγραφικές περιοχές, που αποτελούν δηλαδή μια γενική κατηγορία γεγονότων. 2.2.2 Εννοιολογικό και μεθοδολογικό πλαίσιο Ποιες είναι οι βασικές έννοιες που οριοθετούν το πλαίσιο της ερμηνευτικής διαδικασίας στις θεωρίες για την πολιτιστική αλλαγή; Πριν την παρουσίαση αυτών των θεωριών θα αναφερθούμε σε κάποιες έννοιες που ορίζουν το πλαίσιο της ερμηνευτικής διαδικασίας. Μία πρώτη διάκριση που μπορεί να κάνει κανείς είναι κατά πόσον η παρατηρούμενη αλλαγή οφείλεται σε εξωτερικούς παράγοντες (εξωγενής διαδικασία) ή είναι το αποτέλεσμα των εσωτερικών διεργασιών που έλαβαν χώρα σε μια κοινωνία (ενδογενής διαδικασία). Στην πρώτη περίπτωση μπορούν να ανήκουν οι εισβολές, οι μετακινήσεις λαών, κ.λπ. Στη δεύτερη οι αλλαγές που συμβαίνουν στην κοινωνική δομή, στην οικονομία και στην τεχνολογία. Ένα ερμηνευτικό σχήμα μπορεί να είναι μονοαιτιακό ή πολυαιτιακό. Στην πρώτη περίπτωση δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα σε έναν μόνο παράγοντα που προκαλεί την αλλαγή, όπως π.χ. στο περιβάλλον, στο πληθυσμιακό μέγεθος, κ.λπ. Στη δεύτερη περίπτωση δίνεται έμφαση στον συνδυασμό περισσότερων του ενός παραγόντων. [41] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Ένα άλλο ζήτημα αφορά την κλίμακα χρόνου στην οποία εξετάζουμε τα γεγονότα, αφού διαφορετικού είδους φαινόμενα μπορεί να γίνονται αντιληπτά σε διαφορετικά χρονικά επίπεδα. Για παράδειγμα, σε μία κατηγορία του υλικού πολιτισμού η τεχνοτροπία ή το στυλ, π.χ. η κεραμική μπορεί να αλλάζει σε διάστημα λίγων δεκαετιών. Όμως, οι πολιτικές ιδεολογίες ή οι θρησκευτικές αντιλήψεις μπορεί να αλλάζουν σε διάστημα αιώνων ή και χιλιετιών. Ένας άλλος διαχωρισμός αναφέρεται στο κατά πόσο στην ερμηνεία των πολιτισμών στηριζόμαστε σε γενικεύσεις, αναζητώντας γενικούς νόμους που διαμορφώνουν τις ανθρώπινες κοινωνίες ή δίνουμε έμφαση στο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο ενός πολιτισμού. Επίσης, κάποιες ερμηνευτικές προσεγγίσεις δίνουν έμφαση στη δομή και το σύστημα. Στις περιπτώσεις αυτές ο πρωταρχικός ρόλος της πολιτισμικής αλλαγής αποδίδεται στα δομικά χαρακτηριστικά των κοινωνιών. Σε άλλες προσεγγίσεις αποδίδεται ενεργός ρόλος στο άτομο, το οποίο μαζί με τις δομές συνιστά παράγοντα που επηρεάζει την αλλαγή. Τέλος, μία άλλη διάκριση μπορεί να αναφέρεται ανάμεσα στις θεωρίες ερμηνείας του πολιτισμού που χαρακτηρίζονται από μία υλιστική και σε εκείνες που χαρακτηρίζονται από μία ιδεαλιστική προσέγγιση. Οι πρώτες αποδίδουν πρωταρχικό ρόλο στους υλικούς παράγοντες της κοινωνίας, όπως είναι η οικονομία ή η τεχνολογία. Οι δεύτερες δίνουν βαρύτητα στα συστήματα σκέψης, αντίληψης και συμβολισμού μιας κοινωνίας. Ποιες είναι οι μέθοδοι που ακολουθούν οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις για την πολιτιστική αλλαγή; Οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις της πολιτισμικής αλλαγής ακολουθούν τρεις κυρίως μεθόδους: την εμπειριοκρατική, την υποθετικοπαραγωγική και την ερμηνευτική. •
Η εμπειριοκρατική μέθοδος προσπαθεί να ερμηνεύσει το κάθε γεγονός χωριστά, ξεκινώντας με εμπειρικό τρόπο από τα ίδια τα δεδομένα και προχωρώντας στην ερμηνεία του ζητήματος που εξετάζει με βάση την κοινή λογική. [42] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr •
Η
υποθετικοπαραγωγική
μέθοδος,
αντιθέτως,
εκκινεί
από
νόμους
διατυπωμένους με τη μορφή υποθέσεων και κατόπιν επιχειρεί να ελέγξει και να επαληθεύσει τις υποθέσεις με βάση τα δεδομένα. Στην περίπτωση αυτή τα δεδομένα αποτελούν τη βάση για τον αντικειμενικό έλεγχο των θεωριών. •
Η ερμηνευτική προσέγγιση επιχειρεί να προσεγγίσει τη σημασία που έχουν τα δεδομένα μέσα από τη λεγόμενη “μεθερμήνευση”, δηλαδή επιχειρεί να κατανοήσει ένα γεγονός από την οπτική γωνία του υποκειμένου που δρα, μέσα από την εσωτερική οπτική της υπό εξέταση κοινωνίας. Στη λογική αυτή το υποκείμενο, κατά κάποιον τρόπο, ερμηνεύει τον ερευνητή, ο οποίος θεωρείται ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην κατασκευή των “αντικειμενικών γεγονότων”, υποθέτοντας παράλληλα πως διαφορετικοί άνθρωποι σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και κοινωνικό πλαίσιο θα δώσουν διαφορετικές ερμηνείες.
2.2.3 Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο Με ποιον τρόπο η διατύπωση διαφορετικών θεωριών για την πολιτισμική αλλαγή σχετίζεται με το ιστορικό πλαίσιο, τις αντιλήψεις που επικρατούν σε κάθε εποχή και με τους στόχους των ερευνητών; Το μεσαιωνικό πρότυπο για την ιστορία ήταν ένα αυστηρά θρησκευτικό πρότυπο που απέδιδε τη δημιουργία του ανθρώπου από τον Θεό. Τα κύρια χαρακτηριστικά του προτύπου αυτού για τον πολιτισμό και την αλλαγή ήταν : α) η αντίληψη της ιστορίας του κόσμου ως μιας διαδοχής μοναδικών γεγονότων που ήταν το αποτέλεσμα της θεϊκής επέμβασης, β) η έννοια του συνεχούς πνευματικού και φυσικού εκφυλισμού του ανθρώπου μετά την απομάκρυνσή του από τον Θεό. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονταν και οι διάφοροι πρωτόγονοι λαοί. Το πρότυπο του Διαφωτισμού, που στηρίχθηκε στην πίστη για την πρόοδο του ανθρώπινου πνεύματος και στην ικανότητα των ανθρώπων να αναπτύσσονται οικονομικά και πολιτισμικά, διατυπώθηκε από τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού τον 18ο αιώνα και είχε τα εξής χαρακτηριστικά : α) την πίστη στη συνεχή και γραμμική πολιτισμική πρόοδο ως χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιστορίας, [43] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr β) την αναζήτηση των αιτίων αυτής της προόδου και της αλλαγής του πολιτισμού, όχι στη θεία παρέμβαση αλλά σε φυσικά αίτια και στη λογική σκέψη του ανθρώπου. Στα μέσα του 19ου αιώνα αναπτύσσονται και διαδίδονται οι ρατσιστικές θεωρίες που ερμηνεύουν τις διαφορές στους πολιτισμούς και τα έθνη με βάση τις βιολογικές διαφορές. Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου η εμφάνιση της πολιτισμικής ιστορίας μετέφερε, στο ζήτημα αυτό, το κέντρο βάρους στην έννοια της εθνότητας και στην ιστορικότητα των πολιτισμών. Ένα άλλο πλαίσιο σκέψης συνιστά το πρότυπο του θετικισμού που ως κύριο χαρακτηριστικό του έχει την υιοθέτηση των αρχών και των μεθόδων των φυσικών επιστημών από τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Στο πρότυπο αυτό η γενίκευση θεωρείται ως η μόνη έγκυρη μορφή ερμηνείας. Επίσης, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στον έλεγχο των υποθέσεων με βάση τα δεδομένα με στόχο την προσέγγιση της αντικειμενικής γνώσης. Ο θετικισμός χαρακτήρισε τις επιστήμες κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970. Ένα παράδειγμα επίδρασης του θετικισμού στον χώρο των επιστημών είναι η Σχολή της Νέας Γεωγραφίας τη δεκαετία του 1960, η οποία έδωσε έμφαση στην ποσοτικοποίηση και στη δημιουργία μοντέλων για την κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς στον χώρο. Στην ιστορία αναπτύχθηκε το κίνημα της Νέας Ιστορίας τη δεκαετία του 1970, που έδωσε έμφαση στα ποσοτικά δεδομένα και στην ενασχόληση με τις κοινωνικές και πληθυσμιακές δομές μεγάλης κλίμακας. Στην αρχαιολογία, η Νέα Αρχαιολογία στις δεκαετίες 1960 και 1970 στηρίχθηκε σε γενικεύσεις, ποσοτικά δεδομένα και κατασκευή μοντέλων στην προσπάθεια κατανόησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς κατά το παρελθόν. Τέλος, σχετικά με τα διαφορετικά πρότυπα σκέψης που καθορίζουν τη μεθοδολογία και την οπτική της επιστήμης σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και ιστορικές συγκυρίες, θα πρέπει να αναφερθούμε και στις μεταμοντέρνες τάσεις που αναπτύχθηκαν τις δεκαετίες 1980 και 1990. Μερικές από τις κοινές θέσεις των εκπροσώπων αυτών των τάσεων στο πλαίσιο της ερμηνείας του πολιτισμού είναι ότι ✓ δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε το παρελθόν ή το παρόν, ✓ η ατομικότητα, η πρόσληψη και η έκφραση είναι σχετικές, ✓ ο πολιτισμός και η αλλαγή αντιπροσωπεύουν ένα “κείμενο” που αλλάζει [44] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr διαρκώς. Δεν υπάρχει μία σωστή εξήγηση ή ερμηνεία, ✓ το περιεχόμενο των ενεργειών μας (ανάλυση και επικοινωνία) και των μέσων που χρησιμοποιούμε για την επίτευξή τους είναι πολιτικό. 2.2.4 Προσεγγίσεις στην πολιτισμική αλλαγή Παραδοσιακοί όροι : Διάχυση, Μετανάστευση, Εισβολή Οι θεωρίες της διάχυσης ή μετάδοσης του πολιτισμού Σύμφωνα με το ερμηνευτικό σχήμα της διάχυσης ή μετάδοσης του πολιτισμού, η αλλαγή συμβαίνει επειδή ένα πολιτισμικό στοιχείο μεταδίδεται από μία περιοχή σε μία άλλη, συνήθως από μία αρχική κοιτίδα πολιτισμού προς την περιφέρεια. Ένας συνήθης τρόπος διάχυσης θεωρείται ότι είναι η επαφή ή οι σχέσεις μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών, όπως π.χ. συμβαίνει στην περίπτωση των εμπορικών σχέσεων. Στο πλαίσιο αυτής της αρχής στηρίχθηκε στο παρελθόν η εργασία των αρχαιολόγων. Με βάση αυτή την παραδοσιακή αντίληψη η αλλαγή του πολιτισμού μπορεί να επιτυγχάνεται μέσω της ειρηνικής μετανάστευσης μιας ομάδας ανθρώπων σε μια περιοχή ή μέσω της εισβολής που επιφέρει με βίαιο τρόπο την αλλαγή. Σύμφωνα με τις θεωρίες διάχυσης του πολιτισμού υπήρξαν κάποιες κοιτίδες πολιτισμού από τις οποίες εξαπλώθηκε ο πολιτισμός προς άλλες περιοχές. Τέτοιες κοιτίδες πολιτισμού θεωρούνται η Αίγυπτος, η Μεσοποταμία και η Εγγύς Ανατολή. Στο πλαίσιο αυτών των θεωριών υποστηρίζεται ότι η πολιτισμική αλλαγή μπορεί να προέρχεται και από την πολιτιστική ενσωμάτωση ενός πολιτισμού από έναν άλλο, όπως ήταν η υιοθέτηση του ελληνικού πολιτισμού από μη ελληνικούς πληθυσμούς στα όρια των ελληνικών βασιλείων. Παρά το γεγονός ότι οι μετακινήσεις και μεταναστεύσεις λαών έχουν παίξει ρόλο στην πολιτισμική αλλαγή, υπήρξε η δυνατότητα των ανθρώπων να εφευρίσκουν πράγματα σε διαφορετικές περιοχές, χωρίς ποτέ να έχουν έρθει σε επαφή (ανεξάρτητη καινοτομία). Οι θέσεις αυτές εξέφρασαν και την κριτική προς τις παραπάνω θεωρίες. Από τη δεκαετία 1960 η χρήση των εννοιών αυτών των θεωριών εγκαταλείφθηκε από την αρχαιολογία. Πολιτισμική εξέλιξη [45] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Η θεωρία της πολιτισμικής εξέλιξης Πολλά ερμηνευτικά σχήματα της πολιτισμικής αλλαγής έχουν χρησιμοποιήσει τις έννοιες της προόδου και της εξέλιξης, έννοιες οι οποίες είναι βαθιά ριζωμένες στη δυτική σκέψη. Σύμφωνα με τις απόψεις αυτές οι κοινωνίες εξελίσσονται όπως οι οργανισμοί και αλλάζουν, προσαρμοζόμενες σε εσωτερικές και εξωτερικές πιέσεις. Άρα, η διαδικασία της αλλαγής ερμηνεύεται ως προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και η γενική κατεύθυνσή της θεωρείται προοδευτική. Η θεωρία της εξέλιξης που κυριάρχησε τον 19ο αιώνα αντιλαμβανόταν τον πολιτισμό ως μία ενιαία, συνεχή και μονόδρομη διαδικασία με κοινά στάδια εξέλιξης που ίσχυε για όλη την ανθρωπότητα. Η θεωρία της εξέλιξης εγκαταλείφθηκε στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, αλλά οι απόψεις αυτές επανήλθαν κατά τις δεκαετίες 1950 και 1960. Περιβαλλοντικές ερμηνείες Περιβαλλοντικές θεωρίες της πολιτισμικής αλλαγής Σε διάφορες θεωρητικές προσεγγίσεις που προσπαθούν να ερμηνεύσουν την πολιτισμική
αλλαγή
έχει
χρησιμοποιηθεί
ο
οικολογικός,
περιβαλλοντικός
παράγοντας, όπως είναι οι πηγές διατροφής, το έδαφος, το κλίμα, οι βροχοπτώσεις, οι ξηρασίες, κ.λπ. Στις προσεγγίσεις αυτές ο ανθρώπινος πολιτισμός θεωρείται ως ένας πρωταρχικός
μηχανισμός
προσαρμογής
του
ανθρώπου
σε
ένα
διαρκώς
μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Δημογραφικοί παράγοντες Θεωρίες που χρησιμοποιούν δημογραφικούς παράγοντες για να ερμηνεύσουν την πολιτισμική αλλαγή Οι προσεγγίσεις αυτές χρησιμοποιούν δημογραφικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού (μέγεθος, δομή, γονιμότητα, θνησιμότητα, μετανάστευση, ρυθμός αύξησης) για να διερευνήσουν και να εξηγήσουν την πολιτισμική αλλαγή. Η πολιτισμική αλλαγή άλλοτε αποδίδεται απευθείας στη μεταβολή των δημογραφικών χαρακτηριστικών και άλλοτε ερμηνεύεται, συνδεόμενη με ευρύτερους οικολογικούς, τεχνολογικούς ή κοινωνικούς παράγοντες που αλληλοεπιδρούν με τα [46] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr δημογραφικά χαρακτηριστικά ενός πληθυσμού. Στις συνηθέστερες από αυτές τις προσεγγίσεις θεωρείται ότι η κοινωνία και η οργάνωσή της ρυθμίζονται με βάση την αυξομείωση του πληθυσμού. Σύμφωνα με αυτές τις θεωρήσεις το μέγεθος ενός πληθυσμού και, πιο συγκεκριμένα, η αύξησή του, από ένα σημείο και έπειτα οδηγεί σε θεσμικές τροποποιήσεις, που με τη σειρά τους επιφέρουν αλλαγές στην οργανωτική δομή της κοινωνίας. Τέλος, κάποιες άλλες δημογραφικές προσεγγίσεις στηρίζονται στις απόψεις του Malthus και της Bosserup, στις οποίες το πληθυσμιακό μέγεθος συνδυάζεται με τεχνολογικούς παράγοντες. Στις θεωρήσεις αυτές οι πληθυσμιακές αυξομειώσεις θεωρείται ότι προκαλούν την πολιτισμική αλλαγή. Δες στο εγχειρίδιο Ε.Α.Π., τομ. Α, σελ. 154, το σχήμα 5 που αναπαριστά με σχηματικό τρόπο τις θεωρίες πληθυσμιακής αλλαγής. Συστημική θεώρηση Η συστημική θεωρία της πολιτισμικής αλλαγής Σύμφωνα με αυτές τις ιδιαίτερα πολύπλοκες προσεγγίσεις η έννοια του πολιτισμού γίνεται αντιληπτή ως ένα σύστημα (πολιτισμικό σύστημα), το οποίο συναρθρώνεται από ένα δίκτυο μερών και χαρακτηριστικών (υποσυστήματα) που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους και με τον τρόπο αυτό συνθέτουν ένα ενιαίο όλο. Για παράδειγμα, ο Collin Renfrew στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει με βάση τη συστημική θεώρηση τον αιγιακό πολιτισμό της τρίτης και δεύτερης χιλιετίας Π.χ. θεωρεί ότι τα υποσυστήματα που αποτελούν το πολιτισμικό σύστημα είναι: ➢ το κοινωνικό υποσύστημα, ➢ το υποσύστημα της διατροφικής διαβίωσης, ➢ το θρησκευτικό / συμβολικό υποσύστημα, ➢ το υποσύστημα των επαφών και της επικοινωνίας (εμπόριο) και ➢ το υλικό υποσύστημα (τέχνες, τεχνολογία, κ.λπ.). Η αλληλεπίδραση μεταξύ των μερών του πολιτισμικού συστήματος χαρακτηρίζεται από ανταλλαγή ύλης, ενέργειας και πληροφοριών, με τέτοιο τρόπο ώστε το όλο σύστημα να τείνει προς την σταθερότητα και την προσαρμογή στις συνθήκες του εξωτερικού περιβάλλοντος. [47] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Τα διάφορα υποσυστήματα αλληλεξαρτώνται και βρίσκονται σε σχέση ισορροπίας μεταξύ τους, αλλά η αλλαγή σε κάποιο από τα υποσυστήματα οδηγεί σε αλλαγές και των άλλων, με τελικό αποτέλεσμα να επηρεάζεται το αρχικό υποσύστημα μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται πολλαπλασιαστική δράση. Γενικότερα, η συστημική θεώρηση δίνει έμφαση στη συγχρονική ανάλυση, στην ενδογενή αλλαγή και στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μερών ενός πολιτισμού. Παρόλα αυτά περιορίζει την ερμηνεία στην έννοια της προσαρμογής του συστήματος, αγνοώντας τις συγκρούσεις, την ατομική δράση και τη συμβολική συμπεριφορά. Μαρξιστικές προσεγγίσεις Οι μαρξιστικές προσεγγίσεις της πολιτισμικής αλλαγής Οι προσεγγίσεις αυτές εντοπίζουν την κύρια αιτία της πολιτισμικής αλλαγής στην κοινωνική σφαίρα και στον ανταγωνισμό μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών ομάδων για τον έλεγχο του πλούτου και της εξουσίας. Σε αυτό το πλαίσιο σκέψης ο πρωταρχικός παράγοντας, που καθορίζει και τα ιδεολογικά και πολιτισμικά στοιχεία μιας κοινωνίας (εποικοδόμημα), αναφέρεται στα οικονομικά δεδομένα της κοινωνίας (βάση) που περιλαμβάνει κυρίως τις παραγωγικές δυνάμεις (εργαλεία, τεχνολογία, ανθρώπινη εργασία, κ.λπ.) και τις παραγωγικές σχέσεις που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της παραγωγικής διαδικασίας. Καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία της αλλαγής διαδραματίζει η αναντιστοιχία ή αντίθεση που κάποια στιγμή παρατηρείται μεταξύ των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων. Αυτή η αντίθεση, σύμφωνα με τον Μαρξ, αναδύεται όταν οι υφιστάμενες παραγωγικές σχέσεις δεν ανταποκρίνονται πλέον στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων μιας κοινωνίας. Όλη αυτή η διαδικασία έχει ως αποτέλεσμα την όξυνση των ταξικών συγκρούσεων που οδηγεί και στην αλλαγή, δηλαδή στην ανάπτυξη ενός νέου είδους παραγωγικών σχέσεων. Το τελευταίο επιφέρει αλλαγή του εποικοδομήματος, δηλαδή των πολιτισμικών στοιχείων της κοινωνίας. Μερικές μεταμαρξιστικές θεωρήσεις δίνουν έμφαση στο κοινωνικό πλαίσιο της γνώσης και στον ιδεολογικό και συμβολικό παράγοντα, που θεωρούν ανεξάρτητο από τις οικονομικές σχέσεις. Αξίζει να αναφερθεί ότι στο πλαίσιο των μαρξιστικών προσεγγίσεων, η [48] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr πολιτισμική αλλαγή στις αταξικές κοινωνίες του παρελθόντος ερμηνεύεται με βάση τις αντιθέσεις που δημιουργούνται από τα διαφορετικά συμφέροντα ή στρατηγικές ανδρών και γυναικών ή ομάδων διαφορετικής ηλικίας.
Σχολή των Annales Η προσέγγιση της Σχολής των Annales για την πολιτισμική αλλαγή Η
ερμηνευτική
προσέγγιση
της
πολιτισμικής
αλλαγής
μέσω
της
ιστοριογραφικής σχολής των Annales προσφέρει ένα πρότυπο μελέτης διαφορετικών διαδικασιών σε διαφορετικές κλίμακες του χώρου και του χρόνου. Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης ο χρόνος διακρίνεται σε τρία επίπεδα: ➢ στα γεγονότα (βραχύχρονο επίπεδο), ➢ στις συγκυρίες (μεσόχρονο επίπεδο) και ➢ στη μακρά διάρκεια (μακρόχρονο επίπεδο). Όλες οι διαδικασίες δρουν συγχρόνως σε αυτές τις διαφορετικές κλίμακες χρόνου και η αλλαγή είναι το αποτέλεσμα της διαπλοκής των διαφορετικών επιπέδων χρόνου και των παραγόντων που δρουν σε αυτά. Το πρώτο επίπεδο, ο κόσμος των γεγονότων, είναι το πεδίο των ανθρώπινων πράξεων και της ατομικής δράσης, όπου τα γεγονότα που συμβαίνουν διαρκούν λίγο, όπως είναι τα γεγονότα της πολιτικής ή στρατιωτικής ιστορίας. Το δεύτερο επίπεδο είναι το επίπεδο των συγκυριών, στο οποίο δρουν οι δυνάμεις που διαμορφώνουν την ανθρώπινη ζωή. Είναι διαδικασίες μέσης διάρκειας που εξελίσσονται σε διάστημα γενεών ή και αιώνων, όπως είναι η δράση των οικονομικών, κοινωνικών ή ιδεολογικών παραγόντων, οι διάφοροι οικονομικοί κύκλοι, τα κοινωνικό-πολιτικά συστήματα, κ.λπ. Το τρίτο επίπεδο είναι αυτό της μακράς διάρκειας και περιλαμβάνει τις σταθερές δυνάμεις (τεχνολογίες, μόνιμα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, νοοτροπίες, κ.λπ.) που δρουν σχεδόν αμετάβλητες στη διάρκεια αιώνων ή και χιλιετιών. Οι δυνάμεις που δρουν στον μέσο χρόνο και στο επίπεδο της μακράς διάρκειας δεν γίνονται αντιληπτές από τους ανθρώπους στο πλαίσιο της καθημερινότητάς τους [49] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr διότι προσλαμβάνουν τον χαρακτήρα των δομών. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ 2ΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΑΠΑΝΤΗΘΕΙ ΣΤΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1: Παραδείγματα προϊστορικών πολιτισμών είναι οι πολιτισμοί της Παλαιολιθικής, Μεσολιθικής και Νεολιθικής περιόδου του ελλαδικού χώρου. Τυπικά και πολύ γνωστά παραδείγματα ιστορικών πολιτισμών που αναπτύχθηκαν στον ελλαδικό χώρο είναι ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός της κλασικής περιόδου και ο πολιτισμός του Βυζαντίου, αν και ο τελευταίος δεν αναπτύχθηκε μόνο στον ελλαδικό χώρο αλλά και σε διάφορες άλλες περιοχές. Βασικό χαρακτηριστικό των προϊστορικών πολιτισμών είναι ότι αυτοί έχουν γίνει γνωστοί σε εμάς αποκλειστικά μέσω των υλικών καταλοίπων που συνδέονται με αυτούς, όπως είναι οικισμοί, νεκροταφεία, αντικείμενα τέχνης, υλικά κατάλοιπα που αφορούν διάφορες δραστηριότητες που έλαβαν χώρα στο πλαίσιο αυτών πολιτισμών, κ.λπ. Οι πολιτισμοί αυτοί αντιπροσωπεύουν τον λεγόμενο αρχαιολογικό πολιτισμό, κύρια χαρακτηριστικά του οποίου είναι η ύπαρξη αποκλειστικά υλικών καταλοίπων. Αντιθέτως, πολιτισμοί όπως αυτός της κλασικής περιόδου και του Βυζαντίου, αν και γίνονται σε εμάς γνωστοί μέσω και των υλικών τους καταλοίπων, όπως είναι τα ιερά, οικισμοί, αντικείμενα, γλυπτική, κεραμική, κ.λπ., η γνώση μας για αυτούς δεν περιορίζεται στα υλικά κατάλοιπα, αλλά και στις γραπτές πηγές που έχουν διασωθεί από αυτές τις περιόδους, όπως είναι τα ιστορικά κείμενα, η λογοτεχνία, η φιλοσοφία, η νομοθεσία, κ.λπ. Στην πραγματικότητα το βασικό χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τους προϊστορικούς από τους ιστορικούς πολιτισμούς είναι η παρουσία της γραφής, η οποία χαρακτηρίζει αποκλειστικά τους δεύτερους. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2: Τα κύρια χαρακτηριστικά που προσέλαβε η έννοια του αρχαιολογικού πολιτισμού στα πλαίσια της πολιτισμικής – ιστορικής αρχαιολογίας είναι: - Η έμφαση στη χρονική και χωρική διαφοροποίηση των χαρακτηριστικών και της διασποράς του υλικού πολιτισμού ως βάση της αρχαιολογικής μεθοδολογίας για την αναγνώριση αρχαίων πολιτισμών. - Η καταγραφή αυτής της διαφοροποίησης και η περιγραφή και ταξινόμηση των υλικών [50] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr καταλοίπων σε ενότητες μέσα σε ένα χωρικό και χρονικό πλαίσιο αναφοράς. - Ο ορισμός των αρχαιολογικών πολιτισμών που, όμως, υποκρύπτει την ιδέα ότι οι πολιτισμοί πρέπει να συνδέονται με διαφορετικές κοινωνικές ομάδες ή λαούς. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 5: Από τα 4 αντιθετικά ζεύγη που παρατίθενται θα μπορούσε κανείς να επιλέξει τα μέλη: «υλισμός», «δομή», «αντικειμενικότητα» και «ερμηνευτικό μεθοδολογικό πλαίσιο», προκειμένου να προσπαθήσει να απαντήσει στον τρόπο με τον οποίο συντελείται η πολιτισμική αλλαγή. Η έννοια του «υλισμού» υπονοεί ότι η μετάβαση από τον έναν πολιτισμό στον άλλο είναι μία διαδικασία που επιτελείται με άξονα τις υλικές προϋποθέσεις της ύπαρξης των ανθρώπων στο πλαίσιο των διάφορων κοινωνικών συσσωματώσεων. Η κοινωνικό – οικονομική ανάπτυξη αυτών των κοινωνιών επιφέρει μία τροποποίηση στις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων και συγκεκριμένες μορφές εξουσίας και δύναμης («δομή»). Τα δεδομένα αυτά (οικονομία, κοινωνικές σχέσεις, εξουσία) συνιστούν αντικειμενικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας («αντικειμενικότητα»), αφού στηρίζονται σε λίγο – πολύ «μετρήσιμα» στοιχεία. Στη βάση αυτών των υποθέσεων μπορεί κανείς να επιχειρήσει με συστηματικό τρόπο να ερμηνεύσει τις παρατηρούμενες πολιτισμικές αλλαγές («ερμηνευτικό μεθοδολογικό πλαίσιο»). ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 6: Τα υποσυστήματα του πολιτισμικού συστήματος στο σχήμα του Colin Renfrew είναι το κοινωνικό υποσύστημα, το υποσύστημα της διατροφικής διαβίωσης, το θρησκευτικό – συμβολικό υποσύστημα, το υποσύστημα των επαφών και της επικοινωνίας (εμπόριο) και το υλικό υποσύστημα που διαιρείται στις τέχνες – τεχνολογία και στη μεταλλουργία (λόγω της τεράστιας σημασίας της μεταλλουργίας στην τρίτη χιλιετία π.Χ., περίοδο που προσπαθεί να ερμηνεύσει ο Renfrew μέσω αυτού του σχήματος). Στο σχήμα αυτό τα διάφορα υποσυστήματα συνδέονται με αμφίδρομα βέλη, γεγονός που αναπαριστά την αλληλεπίδραση των διαφόρων υποσυστημάτων. Αυτές οι αλληλεπιδράσεις θεωρούνται βασικός παράγοντας αλλαγής.
[51] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr