Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 3.2 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 3.2.1 Στόχοι και αποτελέσματα των αρχαιολογικών ερευνών στην Ελλάδα Οι ανασκαφές που ξεκίνησαν στον ελλαδικό χώρο από τον 19ο αιώνα αποτελούν τη βάση της αρχαιολογικής έρευνας και διαθέτουν μερικά κοινά χαρακτηριστικά που μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: •
Συνέβαλαν στον μέγιστο βαθμό στην αποκάλυψη και εξερεύνηση άγνωστων πολιτιστικών ενοτήτων, των προϊστορικών κυρίως αλλά και των ιστορικών χρόνων.
•
Επιβεβαίωσαν ή απέρριψαν τις μαρτυρίες αρχαίων πηγών σε πολλούς και διαφορετικούς τομείς.
•
Επέτρεψαν την τεκμηρίωση, κατανόηση
και
ερμηνεία πολιτιστικών
συστημάτων, για τα οποία οι γραπτές μαρτυρίες είναι πενιχρές ή ανύπαρκτες. •
Καθιέρωσαν νέους τρόπους αρχαιολογικής σκέψης και πρακτικής.
•
Διευκόλυναν τη συστηματοποίηση της αρχαιολογικής γνώσης μέσα από την επεξεργασία των αρχαιολογικών δεδομένων. Μια αρχαιολογική ανασκαφή μπορεί να διακριθεί σε:
− Συστηματική ανασκαφή, η οποία συχνά είναι αντιπροσωπευτική, δηλαδή είναι αρκετή η ανασκαφή ενός μόνο τμήματος του χώρου για να απαντηθούν τα ερωτήματα που θέτουν οι αρχαιολόγοι. − Σωστική ανασκαφή, που περιορίζεται εκ των πραγμάτων στη δεδομένη έκταση που πρέπει να ερευνηθεί και στη συνέχεια αποδίδεται στον δικαιούχο της. Αν τα ευρήματα είναι τέτοια που να δικαιολογούν τη συνέχισή της τότε προχωράμε σε απαλλοτρίωση της ιδιοκτησίας. Μεταπολεμικά, ο σωστικός χαρακτήρας των περισσότερων ανασκαφών δεν επέτρεπε στους αρχαιολόγους να έχουν ολοκληρωμένη εικόνα της ερευνώμενης περιοχής. Έτσι, η έρευνα συχνά περιοριζόταν στην παρουσίαση μεμονωμένων ευρημάτων. − Έρευνα επιφάνειας, η οποία είναι μία σχετικά νέα πρακτική που έχει κερδίσει έδαφος στον χώρο της αρχαιολογίας. Αφορά τη συλλογή αντικειμένων και άλλων υλικών που βρίσκονται στην επιφάνεια σε μία αρχαία θέση. Ανάλογα με τους στόχους και τις δυνατότητες της ερευνητικής ομάδας, η έρευνα αυτή [63] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr μπορεί να είναι εκτεταμένη προκείμενου να καλύψει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη επιφάνεια ή εντατική και περιορισμένη σε μια μικρή έκταση. Αυτού του τύπου η έρευνα προσφέρει πολλές γνώσεις για λιγότερο γνωστές μορφές της αρχαίας διαβίωσης, όπως είναι οι εγκαταστάσεις και οι μέθοδοι καλλιέργειας στην ύπαιθρο. (Δες στη σελ. 212 τον “Χρονολογικό πίνακα των περιόδων της ελληνικής ιστορίας”) 3.2.2 Η αρχαιολογική έρευνα της προϊστορίας και των πρώιμων ιστορικών χρόνων στον ελλαδικό χώρο Α. Η αρχαιολογική έρευνα των προϊστορικών χρόνων Η προϊστορική έρευνα στην Ελλάδα ξεκίνησε τον 19ο αιώνα με πρωτοποριακές έρευνες (Σλήμαν, Τσούντας, Έβανς) και αναπτύχθηκε κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα με τις συστηματικές έρευνες Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων σε διάφορες προϊστορικές θέσεις. Ένα χαρακτηριστικό των ερευνών σε προϊστορικές θέσεις στην Ελλάδα είναι ότι αυτές δεν είχαν το μέγεθος, την έκταση και τη διάρκεια που είχαν αντίστοιχες έρευνες π.χ. στην Αίγυπτο ή στη Μεσοποταμία Από τους πρωτοπόρους της ελληνικής αρχαιολογίας υπήρξε ο Χρήστος Τσούντας στον οποίο οφείλουμε την αποκάλυψη του Νεολιθικού και Κυκλαδικού πολιτισμού ως ιδιαίτερων πολιτισμικών συνόλων. Η συνέχιση και εντατικοποίηση της αρχαιολογικής έρευνας έριξε φως σε διάφορες όψεις της ζωής στους νεολιθικούς οικισμούς του ελλαδικού χώρου, όπως ήταν η κοινωνική και οικονομική οργάνωση, η βιοτεχνική παραγωγή, κ.λπ.). Αποκαλύφθηκε επίσης η ύπαρξη ποικίλων αρχιτεκτονικών μορφών και επιβεβαιώθηκε η ανάπτυξη της κεραμοπλαστικής τεχνολογίας και της διακοσμητικής τέχνης. Οι προϊστορικοί αρχαιολόγοι σε συνεργασία με επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων κατάφεραν να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν τις δοξασίες, τις σχέσεις και τις επαφές των νεολιθικών κοινωνιών. Επίσης, να αναγνωρίσουν και να μελετήσουν τις πρώτες μορφές της αγροτικής παραγωγής, που συνιστά το κύριο χαρακτηριστικό του νεολιθικού πολιτισμού. Ακόμη, εξετάστηκαν οι ανθρώπινες επεμβάσεις στο περιβάλλον, οι συνθήκες και ο ρυθμός ανάπτυξης των οικισμών και οι αιτίες παρακμής, εγκατάλειψης ή καταστροφής τους. [64] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Οι ενδείξεις για τη χρήση μετάλλων κατά την τελευταία φάση της νεολιθικής εποχής, οδήγησε στον χαρακτηρισμό της τελευταίας ως Χαλκολιθικής. Με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα τα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου αναφέρονται στη γνώση της κατεργασίας του χαλκού, στην εμφάνιση διάφορων μετάλλινων αντικειμένων, σε σχήματα και διακοσμητικά θέματα αγγείων με μεταλλικά πρότυπα, στην παρουσία οχυρωματικών έργων και στη χρήση σπηλαίων ως κατοικιών στη νότια Ελλάδα, στην αύξηση της επικοινωνίας ανάμεσα στους οικισμούς της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας και στον κυρίαρχο ρόλο του Αιγαίου στη μετάδοση νέων πολιτισμικών ρευμάτων. Οι ανασκαφές στην Πολιόχνη της Λήμνου αποκάλυψαν την ύπαρξη ενός ανεπτυγμένου πολιτισμού στο βορειοανατολικό Αιγαίο, την ύπαρξη ενός αστικού κέντρου που είχε ανεπτυγμένες σχέσεις με τις γύρω περιοχές και εξελιγμένη μεταλλοτεχνία από τα μέσα της τρίτης χιλιετίας. Τα ανασκαφικά ευρήματα στις Κυκλάδες αποκάλυψαν πολλές προϊστορικές θέσεις και μαρτυρούν την ανάπτυξη “προαστικών” κέντρων με κοινωνική διαστρωμάτωση και πολιτιστικές και οικονομικές σχέσεις εντός και εκτός του Αιγαίου, αλλά και με την ηπειρωτική Ελλάδα. Κατά την περίοδο της μέσης Χαλκοκρατίας, ενώ υπάρχουν ενδείξεις πολιτισμικής ύφεσης στην ηπειρωτική Ελλάδα, η Κρήτη έχει να επιδείξει τη γένεση του μινωικού πολιτισμού. Τα
αρχαιολογικά δεδομένα επιβεβαιώνουν τη
γενικότερη ακμή των ανακτορικών κέντρων στην Κρήτη και το εύρος των επαφών τους με άλλες περιοχές του Αιγαίου. Στα οικοδομήματα των μινωικών ανακτόρων αποτυπώνονται τα κυριότερα χαρακτηριστικά της μινωικής αρχιτεκτονικής, ενώ η έρευνα των τελευταίων δεκαετιών αποκάλυψε την πολεοδομική οργάνωση των μινωικών οικισμών και το οργανωμένο οδικό δίκτυο του νησιού μέχρι το τέλος της υστερομινωικής περιόδου. Επίσης, οι ανασκαφές έδωσαν πλήθος στοιχείων για τη θρησκευτική ζωή, τη λατρεία και τις δοξασίες στις διάφορες φάσεις του Μινωικού πολιτισμού. Ήδη, από τις πρώτες ανασκαφές του Ερρίκου Σλήμαν (1860 - 1870) στις Μυκήνες ήρθαν στο φως πλούσια ευρήματα και πολλά στοιχεία για τον Μυκηναϊκό πολιτισμό. Τα ευρήματα διάφορων ανασκαφών μαρτυρούν την εξάπλωση του [65] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr μυκηναϊκού κόσμου στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα, όπως και το εύρος των εμπορικών σχέσεων που ανέπτυξαν, τις επαφές και τη διείσδυση των Μυκηναίων σε αυτές τις περιοχές. Επίσης, οι ανασκαφές μας προσφέρουν πληροφορίες για τη δομή του ανακτορικού μυκηναϊκού συστήματος, που στηριζόταν στον συγκεντρωτισμό και τον έλεγχο της αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής, ενδεχομένως και του εμπορίου. Τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε εξέλιξη η αρχαιολογική έρευνα των προϊστορικών θέσεων στον βορειοελλαδικό χώρο (Μακεδονία, Ήπειρο, Θράκη), τα δεδομένα της οποίας με τη συνδρομή των φυσικών επιστημών και της πληροφορικής επιτρέπουν στους αρχαιολόγους να σχηματίσουν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την προϊστορική περίοδο στις ανασκαπτόμενες περιοχές. Β. Η αρχαιολογική έρευνα των πρώιμων ιστορικών χρόνων Η ανασκαφική έρευνα μας προσέφερε πολλές πληροφορίες για την περίοδο των πρώιμων ιστορικών χρόνων και, κυρίως, της Πρωτογεωμετρικής (1050 – 900 π.Χ.) και της Γεωμετρικής Περιόδου (900 – 700 π.Χ.). Μεταξύ αυτών των πληροφοριών είναι και εκείνες που συμβάλλουν στην κατανόησή μας σχετικά με τις αιτίες καταστροφής και εγκατάλειψης των μυκηναϊκών κέντρων, τους λόγους μείωσης του αριθμού των οικισμών κατά την υπομυκηναική περίοδο, κ.λπ.. Με βάση αυτά τα δεδομένα έχουν διατυπωθεί ενδιαφέρουσες θεωρίες που αφορούν τη γένεση της πόλης – κράτους κατά τον 8ο π.Χ. αιώνα. Πληροφορίες από τις ανασκαφές αντλούμε και για τη χωροταξική και οικιστική οργάνωση των δύο αυτών περιόδων. Μεταξύ των οικισμών ξεχωρίζουν αυτοί που είναι χτισμένοι σε φυσικά οχυρές θέσεις ή είναι ενισχυμένοι με οχυρωματικούς περιβόλους, όπως στο Καρφί και στο Βρόκαστρο της Κρήτης, στη Ζαγορά της Άνδρου, στις Κουκουναριές της Πάρου, κ.λπ. Το ίδιο ισχύει και για τα ιερά των γεωμετρικών χρόνων, των οποίων οι θέσεις συμπίπτουν με αυτές των αρχαιότερων ελληνικών ναών. Με βάση τα αρχιτεκτονικά λείψανα μπορούμε να αποκαταστήσουμε τις κατόψεις των επικρατέστερων τότε τύπων κτισμάτων που αφορούν ορθογώνια “μέγαρα” και επιμήκη ωοειδή ή αψιδωτά κτίρια, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για τη θρησκευτική αλλά και για την κοσμική αρχιτεκτονική εκείνων των περιόδων. Σημαντικές πληροφορίες για τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους αντλούμε και [66] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr από τα ανασκαμμένα νεκροταφεία των οικισμών, που αναφέρονται στο είδος των τάφων κάθε περιοχής, την κοινωνική διαστρωμάτωση, τις κατηγορίες των ταφικών αγγείων, κ.λπ. 3.2.3 Αρχαιολογική έρευνα και ανασκαφές σε θέσεις των ιστορικών χρόνων στην Ελλάδα Ιερά Το ενδιαφέρον της έρευνας, αρχικά, στράφηκε σε περιοχές για τις οποίες υπήρχαν πλούσιες αρχαίες μαρτυρίες, όπως ήταν τα μεγάλα λατρευτικά κέντρα της αρχαίας Ελλάδας (Ακρόπολη Αθηνών, Ολυμπία, Δελφοί, Δήλος, Επίδαυρος, Ελευσίνα). Παράλληλα, από νωρίς οι αρχαιολόγοι αναζήτησαν και ανέσκαψαν λιγότερο γνωστά ιερά απομακρυσμένων τοποθεσιών, όπως στην Τεγέα, η Χίος, κ.λπ. Μέσω της έρευνας διαπιστώθηκαν τα όρια, η μορφή τους, τα είδη και οι διαδοχικές φάσεις των κτισμάτων και οι κατηγορίες των πολυάριθμων αναθημάτων. Με τον τρόπο αυτό, οι ανασκαφές ανέδειξαν τη φυσιογνωμία των τόπων λατρείας και τεκμηρίωσαν άγνωστες όψεις της οργάνωσης και λειτουργίας τους. Σε πολλές περιπτώσεις τα ευρήματα των ανασκαφών διαμόρφωσαν νέα δεδομένα για τη μελέτη των ήδη γνωστών αρχιτεκτονικών ρυθμών της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας. Ακόμη αποκάλυψαν σπάνιους τύπους λατρευτικών οικοδομημάτων με ιδιαιτερότητες στην αρχιτεκτονική τους δομή, όπως το Νεκρομαντείο του Αχέροντα, το Τελεστήριο της Ελευσίνας, κ.ά. Η
ανασκαφική
έρευνα
στα
ιερά
μας
έδωσε
τη
δυνατότητα
να
παρακολουθήσουμε διαχρονικά τη ζωή στις περιόδους ακμής και παρακμής τους και τη σχέση τους με τον κοινωνικό – πολιτικό τους περίγυρο. Νεκροταφεία Από τον 19ο αιώνα ξεκίνησε η έρευνα των νεκροταφείων που σχετίζονταν με γνωστούς και ανεξερεύνητους αρχαίους οικισμούς. Η αρχαιολογική έρευνα στο ζήτημα αυτό συχνά αντιμετώπιζε προβλήματα που σχετίζονταν τόσο με την έλλειψη δυνατοτήτων αξιοποίησης των ευρημάτων όσο και με εξωγενείς παράγοντες, όπως ήταν η αρχαιοκαπηλία και η τυμβωρυχία που είχαν ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση [67] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr πολλών υλικών. Η έρευνα ασχολήθηκε και με ταφικά σύνολα και μεμονωμένους επιβλητικούς τάφους, ενώ η ανεύρεση ασύλητων τάφων πλούτισε τις γνώσεις μας για τις ταφικές πρακτικές, την κοινωνική διαφοροποίηση των νεκρών και τα διάφορα αντικείμενα που τους συνόδευαν. Σε πολλές περιπτώσεις τα καλύτερα διατηρημένα και ανώτερα ποιοτικά προϊόντα ενός κεραμικού εργαστηρίου, ενός χαλκουργού, ενός χρυσοχόου ή ενός εργαστηρίου γλυπτικής που έχουν διασωθεί, έχουν βρεθεί μέσα σε τάφους ως κτερίσματα ή επάνω στους τάφους ως επιτάφια σήματα. Οικισμοί Η ανασκαφική έρευνα των αρχαίων ιερών, τόσο στη μητροπολιτική Ελλάδα όσο και στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου που υπήρξαν ελληνικές αποικίες, γενικεύτηκε τα μεταπολεμικά χρόνια. Οι λόγοι που επέδρασσαν αρνητικά στην εξερεύνηση των οικισμών κυρίως ήταν ✓ η αδυναμία να εντοπιστούν εξαιτίας του γεγονότος ότι οι σύγχρονες πόλεις οικοδομήθηκαν στην ίδια θέση με τις αρχαίες, ✓ οι επάλληλες οικοδομικές φάσεις που παρατηρούνται στους οικισμούς με διαχρονική κατοίκηση, ✓ η αποσπασματική εικόνα της έρευνας εξαιτίας της έκτασης ενός οικισμού και ✓ η περιορισμένη εκτίμηση της καλλιτεχνικής αξίας ευτελών ευρημάτων που όμως αντιπροσώπευαν διάφορες πλευρές της καθημερινής ζωής. Ένας ακόμη λόγος που επέδρασσε αρνητικά στην εξερεύνηση των οικισμών οφείλονταν στην τακτική της αρχαιολογικής έρευνας, που επικεντρωνόταν πρώτα στην ανασκαφή των δημόσιων κτισμάτων και κατόπιν των ιδιωτικών κατοικιών, σε συνδυασμό με τα σωζόμενα λείψανα, που στην περίπτωση των ιδιωτικών κτισμάτων των γεωμετρικών, αρχαϊκών και κλασσικών χρόνων ήταν κατασκευασμένα από ιδιαίτερα φθαρτά υλικά. Αντίθετα, οι κατοικίες των ελληνιστικών χρόνων σώζονται καλύτερα διότι ήταν κατασκευασμένες από ανθεκτικότερα υλικά, είχαν μεγάλες διαστάσεις, σύνθετη κάτοψη και πολυτελή διάκοσμο. Οι ανασκαφές ολόκληρων οικοδομικών τετραγώνων στις αρχαίες πόλεις [68] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr συνέβαλαν στη γνώση της πολεοδομικής οργάνωσης, της ρυμοτομίας, των δημοσίων έργων και του βιοτικού επιπέδου μιας δεδομένης κοινωνίας, δηλαδή φώτισαν τις συνθήκες διαβίωσης και την καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Επίσης επέτρεψαν την ανασύσταση διάφορων όψεων της ιδιωτικής αρχιτεκτονικής, διεύρυναν τις γνώσεις μας για την οικοτεχνία, τη γεωργική και βιοτεχνική παραγωγή, το εμπόριο και τις συναλλαγές στα αστικά κέντρα των ιστορικών χρόνων. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί η σημασία και η προβολή που απέκτησαν τα τελευταία χρόνια ορισμένες ανασκαφές σε θέσεις των ιστορικών χρόνων, κυρίως στη βόρεια Ελλάδα (Πέλλα, Δίον, Βεργίνα, Αμφίπολις, κ.λπ.). Παράλληλα με την έρευνα, η αναστήλωση και συντήρηση των σχετικών μνημείων κατέστησε τα ευρήματα αυτά προσιτά στο κοινό και στους επιστήμονες. 3.2.4 Η αρχαιολογική έρευνα του παλαιοχριστιανικού και βυζαντινού πολιτισμού στην Ελλάδα Η έρευνα του βυζαντινού πολιτισμού αναπτύχθηκε με πιο αργούς ρυθμούς και ξεκίνησε, κυρίως από Έλληνες αρχαιολόγους, πολύ αργότερα από την αντίστοιχη έρευνα άλλων περιόδων. Η έρευνα στις τουρκοκρατούμενες μέχρι το 1912 – 1915 περιοχές της βόρειας Ελλάδας ξεκίνησε με την απελευθέρωση αυτών των περιοχών, ενώ στις περιοχές που παρέμειναν στην Τουρκία η σχετική έρευνα επηρεάστηκε από τον εθνικό και θρησκευτικό φανατισμό που επικράτησε για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα στη χώρα αυτή. Τα χριστιανικά μνημεία της Ιταλίας ερευνήθηκαν κυρίως από Ευρωπαίους αρχαιολόγους και η μελέτη τους προσέφερε σημαντικά στοιχεία σχετικά με τη βυζαντινή τέχνη της περιφέρειας. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί το σημαντικό έργο του μοναδικού ελληνικού ερευνητικού ιδρύματος του εξωτερικού, του Ινστιτούτου του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στη Βενετία. Οι βυζαντινοί αρχαιολόγοι αντλούν πολύτιμες πληροφορίες για την έρευνά τους από τις πλούσιες γραπτές πηγές που έχουν στη διάθεσή τους, καθώς επίσης και από στοιχεία της ντόπιας παράδοσης (τοπωνύμια, θρύλοι, προφορικές αφηγήσεις, κ.λπ.). Πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά από τα βυζαντινά μνημεία σώθηκαν την τελευταία στιγμή από τον ζήλο των οπαδών του κλασικισμού, ενώ στο πλαίσιο των [69] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr επιδράσεων του ρομαντισμού και με επέμβαση του Όθωνα σώθηκαν κάποια βυζαντινά μνημεία, όπως η Καπνικαρέα στο κέντρο της Αθήνας. Η αρχαιολογική έρευνα της παλαιοχριστιανικής περιόδου Το ξεκίνημα της βυζαντινής αρχαιολογικής έρευνας υλοποιήθηκε με την ανασκαφή των ερειπίων παλαιοχριστιανικών βασιλικών. Αρχιτεκτονικά στοιχεία αυτών των ναών άρχισαν να εντοπίζονται σε περιοχές που υπήρχαν ίχνη αρχαίων οικισμών. Σε πολλές περιπτώσεις οι ανασκαφές επικεντρώθηκαν στην προσπάθεια ανασυγκρότησης της αρχικής μορφής των μνημείων και αναστήλωσής τους. Από τους πρωτοπόρους και πλέον παραγωγικούς ερευνητές αυτής της κατηγορίας υπήρξε ο Αναστάσιος Ορλάνδος. Για αρκετές δεκαετίες το κέντρο βάρους της έρευνας έπεφτε στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Στα εικονιστικά θέματα που χρησιμοποιήθηκαν στη διακόσμηση των παλαιοχριστιανικών βασιλικών υπάρχουν συμβολικά χριστιανικά μηνύματα (ιχθύς, λυχνία, κ.λπ.) και στοιχεία της όψιμης ειδωλολατρικής τέχνης, όπως ο εικονογραφικός τύπος του Χριστού ως καλού ποιμένα που αντιγράφει ρωμαϊκά αγαλμάτια βοσκών. Επίσης, ένας άλλος προσφιλής τρόπος έκφρασης των πρώτων χριστιανικών αιώνων είναι η αλληγορία. Επιπλέον, η αρχαιολογική έρευνα συνέβαλε στη μελέτη και άλλων εικαστικών κατηγοριών που εκπροσωπούνταν στα μνημεία, όπως του ψηφιδωτού, του γλυπτού, κ.λπ. και διεύρυνε τις γνώσεις μας για τις σχέσεις των κτιρίων μεταξύ τους και τις επιμέρους χρήσεις τους. Τέλος, χάρη στην ανασκαφική έρευνα ανατράπηκε η θεωρία περί ερήμωσης του ελλαδικού χώρου από τους Σλάβους εισβολείς κατά τη διάρκεια των λεγόμενων “σκοτεινών χρόνων” (7ος – 8ος μ.Χ. αιώνας). Η αρχαιολογική έρευνα της περιόδου της Εικονομαχίας και της μεσοβυζαντινής περιόδου Η νεότερη αρχαιολογική έρευνα φώτισε και την περίοδο της Εικονομαχίας (730 – 843 μ.Χ.). Τα στοιχεία για την εικονογράφηση των εκκλησιών, εξαιτίας του γεγονότος ότι τα περισσότερα μνημεία των μεγάλων αστικών κέντρων αυτής της [70] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr περιόδου καταστράφηκαν, προήλθαν από ναούς απομακρυσμένων περιοχών, όπως π.χ. από τη μελέτη των εικονογραφιών επτά εικονομαχικών ναών της Νάξου. Η έρευνα της μεσοβυζαντινής περιόδου (850 – 1204) προσδιόρισε τις νέες αρχιτεκτονικές παραλλαγές που χαρακτηρίζουν τους μεσοβυζαντινούς ναούς. Έτσι, διαπιστώθηκε η ύπαρξη του απλού οκταγωνικού ρυθμού που τον συναντάμε στις Κυκλάδες σε αντίθεση με τον σύνθετο οκταγωνικό ρυθμό της ηπειρωτικής Ελλάδας. Τέλος, η ιστορική μελέτη των ισχυρών πολιτικών κέντρων αυτής της εποχής συνέβαλε στην παράλληλη έρευνα της πολιτιστικής φυσιογνωμίας και καλλιτεχνικής παραγωγής τους. Η αρχαιολογική έρευνα της υστεροβυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου Υπό την επίδραση των καλλιτεχνών της γενιάς του 1930 που στράφηκαν στα βυζαντινά πρότυπα έκφρασης, του γενικότερου κλίματος εκείνης της εποχής για επιστροφή στις ρίζες της ελληνικής παράδοσης αλλά και του θαυμασμού για τα μεγάλα αγιορείτικα μνημεία, δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για τη μελέτη της υστεροβυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης. Σε αυτό το πλαίσιο οι αρχαιολόγοι ενδιαφέρθηκαν για τις σχέσεις των ελλαδικών δημιουργιών με την καλλιτεχνική παραγωγή της υπόλοιπης Βαλκανικής, η οποία βρίσκονταν στη σφαίρα της πολιτιστικής επιρροής του Βυζαντίου. Το ενδιαφέρον για τη μεταβυζαντινή ζωγραφική εκδηλώθηκε τη δεκαετία 1950 με τις μελέτες του Ανδρέα Ξυγγόπουλου και του Μανόλη Χατζηδάκη. Επίσης, οι αρχαιολόγοι στράφηκαν στα δείγματα κοσμικής αρχιτεκτονικής, όπως ήταν οι βυζαντινές οχυρώσεις, όπως κάστρα, φρούρια, οχυρωματικοί περίβολοι, πύργοι, κ.λπ. Πολλά
βυζαντινά
και
μεταβυζαντινά
εκκλησιαστικά
μνημεία,
όπως
μοναστηριακά συγκροτήματα μελετήθηκαν και, σε αρκετές περιπτώσεις, οι ανασκαφές συνέβαλαν στην αποκάλυψη των παλαιότερων φάσεων στα καθολικά των μοναστηριών και στην αποκατάσταση της αρχικής μορφής των μνημείων. Η έρευνα των οικιστικών συνόλων είναι πολύ πρόσφατη. Από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα το αρχαιολογικό ενδιαφέρον στράφηκε στη μελέτη των διαφόρων όψεων της καθημερινής ζωής στους οικισμούς, από την οποία προέκυψαν [71] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Επίσης, η αξιοποίηση των ευρημάτων αποκάλυψε το σύνθετο πλέγμα σχέσεων ανάμεσα στην τοπική και κεντρική εξουσία, την κοινωνικό – οικονομική οργάνωση των οικισμών και τον ιδιωτικό βίο. Δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στην αποτύπωση των κτητορικών επιγραφών, οι οποίες πρόσφεραν πολύτιμες μαρτυρίες για του κτήτορες των κτιρίων και των καλλιτεχνών που εργάστηκαν σε αυτά. Στη βάση των παραπάνω αρχαιολογικών ενδιαφερόντων αναπτύχθηκαν νέες ειδικότητες, υιοθετήθηκαν νέες επιστημονικές τάσεις και προχώρησε η συντήρηση αντικειμένων από ευπαθή υλικά. Μεγάλο μέρος της δραστηριότητας όσων ασχολούνται με τον βυζαντινό πολιτισμό διοχετεύεται στη συντήρηση μνημείων και στις αναστηλώσεις, συχνά ολόκληρων οικισμών, όπως στην περίπτωση του Μυστρά, της Μονεμβασιάς, της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, κ.λπ. Τέλος, την πορεία της έρευνας των μνημείων της συγκεκριμένης περιόδου επηρεάζει το γεγονός ότι πολλά βυζαντινά μνημεία, που είναι ιδιοκτησία της εκκλησίας και τυγχάνουν της κρατικής προστασίας, είναι σε λειτουργία. ΟΛΕΣ ΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΡΙΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΑΠΑΝΤΩΝΤΑΙ ΣΤΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ
[72] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr