Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 4.2 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ 4.2.1 Μαρτυρίες για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας Ποιες είναι οι πηγές για τη μελέτη της εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας; Οι πηγές για τη μελέτη της ελληνικής γλώσσας και για την έρευνα της ιστορικής της εξέλιξης είναι: α) η ίδια η σύγχρονη ομιλούμενη νεοελληνική γλώσσα. β) οι διάλεκτοί της, που διασώζουν πολλούς αρχαϊσμούς. γ) τα ιδιώματά της, όπως είναι π.χ. το δωδεκανησιακό ιδίωμα. δ) οι γραπτές πηγές (επιγραφές, κείμενα, κ.λπ.). 4.2.2 Περίοδοι της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας Επειδή οι διαδικασίες μεταβολής των στοιχείων μιας γλώσσας είναι πολύ αργές και όχι πάντοτε εμφανείς στα κείμενα, είναι δύσκολο να προσδιοριστούν με ακρίβεια οι εξελικτικές φάσεις της ελληνικής γλώσσας και η χρονολόγησή τους. Ωστόσο με βάση το γλωσσολογικό υλικό της ελληνικής που διαθέτουμε, μια διάκριση σε περιόδους θα μπορούσε να είναι η εξής: •
13ος – 15ος π.Χ. αιώνας: Μυκηναϊκή
•
8ος – 3ος π.Χ. αιώνας: Αρχαία ελληνική
•
3ος π.Χ. – 4ος μ.Χ. αιώνας: Κοινή (γνωστή ως αλεξανδρινή ή ελληνιστική κοινή)
•
5ος – 11ος αιώνας: Βυζαντινή
•
12ος – 18ος αιώνας: Πρώιμη Νεοελληνική
•
19ος – σήμερα: Σύγχρονη Νεοελληνική
Μία άλλη διάκριση που ακολουθεί τις μεγάλες ιστορικές περιόδους είναι: ➢ Προϊστορική περίοδος ➢ Εποχή του Χαλκού (26ος – 11ος π.Χ. αιώνας): Μινωικές γραφές. Η Μυκηναϊκή γλώσσα και γραφή ➢ Ιστορική περίοδος ➢ Γεωμετρική – Αρχαϊκή και Κλασσική εποχή (10ος – 3ος π.Χ. αιώνας): Η αρχαία ελληνική γλώσσα ➢ Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή (3ος π.Χ. – 4ος μ.Χ. αιώνας): Η ελληνιστική [76] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Κοινή ➢ Βυζαντινή εποχή (5ος – 14ος αιώνας): Η βυζαντινή γλώσσα ➢ Νεότερη εποχή (15ος – 18ος αιώνας): Η νεοελληνική γλώσσα κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας ➢ Σύγχρονη εποχή (19ος – σήμερα): Η Νέα ελληνική γλώσσα του ελεύθερου κράτους 4.2.3 Η ινδοευρωπαϊκή καταγωγή της ελληνικής γλώσσας Σύμφωνα με τους γλωσσολόγους σε κάθε οικογένεια γλωσσών υπάγονται όχι μόνο κάποιες ομάδες γλωσσών αλλά και μεμονωμένες γλώσσες, γλώσσες ζωντανές ή νεκρές. Μία τέτοια πρωτογενής γλώσσα, τεχνητή και ως ένα βαθμό υποθετική, είναι η ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, που θεωρείται ότι την μιλούσαν αρχικά οι ινδοευρωπαίοι, μία ομάδα λαών με κοινά πολιτιστικά χαρακτηριστικά, διασκορπισμένοι από την Ευρώπη μέχρι την Ινδία. Πέραν της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας υπάρχουν και άλλες, όπως π.χ. η ουραλοαλταϊκή, η σινοθιβετική, η ιαπωνοκορεατική, κ.λπ. Στην οικογένεια των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών ανήκει και η ελληνική ως ανεξάρτητη γλώσσα. 4.2.4 Προελληνικές λέξεις Πιστεύεται ότι η συνάντηση των Ελλήνων (που πρωτοεμφανίζονται στους οριστικούς τόπους εγκατάστασής τους στα μέσα της εποχής του Χαλκού) και η ανάμειξή τους με τους προελληνικούς πληθυσμούς (Πελασγούς, Λέλεγες και Κάρες) άφησε τεκμήρια στην ελληνική γλώσσα. Πρόκειται για λέξεις που δεν μπορούν να ετυμολογηθούν με βάση τους κανόνες της ελληνικής γλώσσας, ούτε να σχετιστούν με τις ρίζες των ινδοευρωπαϊκών λέξεων. Θεωρούνται δάνεια από τη γλώσσα του προγενέστερου πληθυσμού και ένδειξη του πολιτιστικού του επιπέδου. Κατηγορίες προελληνικών λέξεων: •
Ονομασίες νησιών, πόλεων, βουνών, ποταμών, όπως π.χ. Νάξος, Κνωσός, [77] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Υμηττός, Ιλισός, κ.λπ. •
Ονομασίες φυτών και ζώων, όπως π.χ. σέλινον, γαλέος, κ.λπ.
•
Ονόματα θεοτήτων, όπως π.χ. Αθηνά, Αφροδίτη, κ.λπ.
•
Λέξεις με τεχνική σημασία, όπως π.χ. μέγαρον, θάλαμος, κ.λπ.
•
Ονομασίες μετάλλων, όπως π.χ. χαλκός, χρυσός, κ.λπ.
•
Λέξεις με πολιτική σημασία, όπως π.χ. τύραννος, βασιλεύς, κ.λπ.
•
Άλλες λέξεις, όπως π.χ. ζέφυρος, θάλασσα, θίασος, κ.λπ.
4.2.5 Προϊστορικές γραφές. Η μυκηναϊκή Γραμμική Β: Η πρώτη ελληνική γραφή Μινωική γραφή Το αρχαιότερο σύστημα γραφής που χρησιμοποιήθηκε στον ελλαδικό χώρο είναι η μινωική γραφή της Κρήτης, η οποία ονομάζεται ιερογλυφική και εμφανίζεται γύρω στο 2000 π.Χ., μένοντας σε χρήση μέχρι τον 17ο π.Χ. αιώνα. Δεν έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί
και
δεν
γνωρίζουμε
αν
τα
σύμβολά
της
αποδίδουν
εικονογράμματα ή ιδεογράμματα. Παράλληλα, από το τέλος του 19ου αιώνα π.Χ. αρχίζει να χρησιμοποιείται στην Κρήτη Γραμμική Α, η οποία επίσης δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί. Τα εκατό περίπου σημεία της αποδίδουν μάλλον συλλαβές και δεκαδικό αριθμητικό σύστημα. Είναι η γραφή της νεοανακτορικής περιόδου του μινωικού πολιτισμού, με την οποία καταγράφονται σε πήλινες πινακίδες οι οικονομικές δραστηριότητες των ανακτόρων και των επαύλεων. Μυκηναϊκή γραφή Το 1952 αποκρυπτογραφήθηκε ένας πιο εξελιγμένος τύπος της γραμμικής γραφής, η Γραμμική Β όπως ονομάστηκε, η οποία αποδίδει μια αρχαϊκή μορφή της ελληνικής γλώσσας που μιλούσαν οι Μυκηναίοι τον 15ο – 13ο π.Χ. αιώνα και συνιστά την αρχαιότερη, με βάση τα ως τώρα δεδομένα, γραφή της ελληνικής γλώσσας. Το σύστημα της Γραμμικής Β συγκροτούν: ✓ 88 συλλαβογράμματα, από τα οποία 50 περίπου μοιάζουν με σημεία της Γραμμικής Α, χωρίς όμως να γνωρίζουμε αν έχουν την ίδια φωνητική αξία. ✓ 260 περίπου ιδεογράμματα που ακολουθούν τις λέξεις, προσδιορίζοντας κατά κάποιον τρόπο την έννοιά τους. [78] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ✓ 5 σημεία αριθμητικού δεκαδικού συστήματος. ✓ 11 σημεία μονάδων μέτρησης βάρους, χωρητικότητας στερεών και χωρητικότητας υγρών. Ειδικά για τα συλλαβογράμματα παρατηρήθηκε ότι δεν αποδίδουν με ακρίβεια την ελληνική γλώσσα, γιατί η συλλαβική γραφή δεν μπορεί να αποδώσει τους πολλούς σύνθετους φθόγγους της ελληνικής γλώσσας, ούτε και τις λέξεις που τελειώνουν σε σύμφωνο. Με τον τρόπο αυτό. «απλοποιούνται» οι συλλαβές των λέξεων ή παραλείπονται τα γράμματα. Η τυπική μορφή μιας εγχάρακτης φράσης αποτελείται από συλλαβογράμματα σχεδιασμένα το ένα δίπλα στο άλλο, ένα ιδεόγραμμα που αποσαφηνίζει ή εξειδικεύει την έννοια του αντικειμένου στο οποίο αναφέρεται η όλη φράση και τα σημεία αρίθμησης ή μετρήσεων που δηλώνουν ποσότητα. Στις πινακίδες οι λέξεις χωρίζονται με μικρές κάθετες γραμμές και χαράσσονταν σε ευθεία γραμμή από τα αριστερά προς τα δεξιά. Οι διατάσεις των πινακίδων δεν είναι όλες ίδιες και χωρίζονται σε εκείνες που μοιάζουν με σελίδες (ή δέλτους) με αρκετές γραμμές και στις πιο συνηθισμένες στενόμακρες που έχουν από μία έως τρεις γραμμές. Εκτός από την Κνωσσό, πήλινες πινακίδες με Γραμμική Β έχουν βρεθεί στην Πύλο, στις Μυκήνες, στη Θήβα και την Τίρυνθα και χρονολογούνται μεταξύ 1400 – 1200 π.Χ. Οι μυκηναϊκές πινακίδες είναι κατάλογοι προσώπων ή πραγμάτων ή λογιστικά κατάστιχα των διοικητικών αρχών εκείνης της κοινωνίας.
[79] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr