Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 4.3 Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 4.3.1 Το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο Η διαμόρφωση του αλφαβήτου Η ελληνική γλώσσα διαμορφώνεται μέσα στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια, εμπλουτίζεται με το λεξιλόγιο του προελληνικού γλωσσικού υποστρώματος και προς το τέλος της προϊστορικής εποχής (ακμή μυκηναϊκής εποχής, 15ος – 13ος αιώνας) γράφεται με ένα συλλαβικό σύστημα (Γραμμική Β γραφή). Ακολουθεί μία περίοδος, από τον 12ο έως τον 8ο π.Χ. αιώνα, κατά την οποία δεν διαθέτουμε αρχαιολογικά ευρήματα που να αφορούν την εξέλιξη της γλώσσας. Τέτοια ευρήματα διαθέτουμε από τον 8ο π.Χ. αιώνα και έπειτα. Οι περισσότερες προσεγγίσεις για το θέμα της ελληνικής γλώσσας συγκλίνουν στην άποψη ότι το ελληνικό αλφάβητο είχε ως πρότυπο το φοινικικό, το οποίο οι Έλληνες υπολογίζεται ότι γνώριζαν τουλάχιστον από τα τέλη του 9ου π.Χ. αιώνα. Όμως οι ανάγκες της ελληνικής γλώσσας επέβαλλαν τις εξής σημαντικές τροποποιήσεις του φοινικικού αλφαβήτου: α) Πέντε από τα φοινικικά σύμβολα χρησιμοποιήθηκαν για να αποδοθούν τα φωνήεντα, καθιστώντας το ελληνικό αλφάβητο φωνολογικό. Αυτή η τροποποίηση θεωρείται ως η πιο βασική καινοτομία των Ελλήνων στην ιστορία της γραφής, β) διαφοροποιούνται τέσσερα φοινικικά σύμβολα ώστε να αποδίδουν τους φθόγγους ζ και σ, γ) δημιουργείται το γράμμα F (Δίγαμμα) και τέσσερα νέα γράμματα, τα Ξι, Φι, Χι, Ψι για τους αντίστοιχους φθόγγους, δ) οι Ίωνες εισάγουν τα γράμματα Ήτα και Ωμέγα. Επιπλέον το αλφάβητο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως αριθμητικό σύστημα, καθώς τα γράμματα έχουν πλέον σταθερή θέση και συγκεκριμένη διάταξη. Η ανάπτυξη του αλφαβήτου Τον 7ο π.Χ. αιώνα όλες οι ελληνικές πόλεις – κράτη έχουν διαμορφώσει και χρησιμοποιούν το δικό τους αλφάβητο που αποτελείται από 21 έως 23 γράμματα. Την εποχή αυτή διακρίνουμε τρεις κύριες ομάδες αλφαβήτων: ▪
Τη Νότια ομάδα (Κρήτη, Θήρα, Μύλο) [80] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ▪
Την Ανατολική ομάδα (ακτές Μ. Ασίας, νησιά ανατολικού Αιγαίου, Μέγαρα, Σικυών, Κόρινθος και οι αποικίες τους)
▪
Τη Δυτική ομάδα (Θεσσαλία, Λοκρίδα, Εύβοια, Λακωνία, Αρκαδία και οι αποικίες τους) Το αλφάβητο των Χαλκιδέων (Δυτική ομάδα), μέσω της αποικίας τους Κύμης,
πέρασε τον 8ο π.Χ. αιώνα στην Ιταλία και ίδρυσε το λατινικό αλφάβητο. Να σημειωθεί ότι τα κείμενα των επιγραφών ήταν πάντοτε γραμμένα με κεφαλαία γράμματα, χωρίς κενά διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις, χωρίς σημεία στίξης και χωρίς τόνους. Το ευκλείδειο αλφάβητο, το οποίο χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα, είναι το ιωνικό αλφάβητο που η χρήση του γενικεύεται από τον 5ο π.Χ. αιώνα και υιοθετείται επισήμως από τους Αθηναίους με νόμο, το 403 / 2 π.Χ., όταν άρχων ήταν ο Ευκλείδης. Κατόπιν, η πολιτική και πολιτιστική ηγεμονία των Αθηνών συνετέλεσε ώστε, σε σύντομο χρονικό διάστημα, να καθιερωθεί σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Τέλος, από τον 5ο π.Χ. αιώνα οριστικοποιείται η κατεύθυνση της γραφής από τα αριστερά προς τα δεξιά. 4.3.2 Οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι Η διάκριση των αρχαίων διαλέκτων Στην αρχή των ιστορικών χρόνων στον ελληνικό χώρο, όπως τα αλφάβητα διέφεραν μεταξύ τους από τόπο σε τόπο, με τον ίδιο τρόπο η ελληνική γλώσσα παρουσίαζε
τοπικές
διαφορές
στην
προφορά
κάποιων
φθόγγων,
στη
γραμματικοσυντακτική δομή και στη σημασία των λέξεων. Δηλαδή διακρίνονταν σε διαλέκτους που, συμβατικά, θα μπορούσαν να διακριθούν σε τρεις ομάδες: •
Στην Ιωνική διάλεκτο, χαρακτηριστικά της οποίας είναι:
✓ το μακρό α μετατρέπεται σε η ✓ η δασεία χάνεται νωρίς ✓ υπάρχει κ αντί π μπροστά από τα φωνήεντα α και ω ✓ τα φωνήεντα αλλάζουν αμοιβαία τον χρόνο τους στην περίπτωση που ένα μακρόχρονο βρεθεί δίπλα ακριβώς σε ένα βραχύ φωνήεν (ο λαός > ο ληός > ο λεώς) [81] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ✓ το δίγαμμα F χάνεται γρήγορα ✓ υπάρχει ει αντί ε και ου αντί ο μετά την αποβολή του F και τα σύμφωνα λ, ν, ρ, σ (ξένFος > ξεινος) ✓ στη γενική ενικού υπάρχει ω και εω στα πρωτόκλιτα σε -ης ✓ στα συγκριτικά συναντάμε ε αντί ει •
Στην Αιολική διάλεκτο, χαρακτηριστικά της οποίας είναι:
❖ τα σύμφωνα τ, δ, θ τρέπονται σε π, β, φ μπροστά από ε και η ❖ ο τόνος από τη λήγουσα ανεβαίνει στην παραλήγουσα ❖ υπάρχει ο αντί α, υ (προφέρεται ου) αντί ο και ου αντί ω ❖ το σ στα συμπλέγματα λσ, σμ, σν, ρσ, κ.λπ. αφομοιώνεται ❖ τα συνηρημένα ρήματα γίνονται σε -μι ❖ υπάρχουν οι δίφθογγοι αι αντί α και οι αντί ου (παισα αντί πάσα, λέγοισα αντί λέγουσα) ❖ ο σύνδεσμος κε αντί του αν ❖ οι προθέσεις χάνουν το τελικό τους φωνήεν •
Στη Δωρική διάλεκτο, χαρακτηριστικά της οποίας είναι:
➢ διατηρούνται το μακρό α, το δίγαμμα F, οι ρηματικές καταλήξεις -τι και -ντι, οι τύποι τοί και ταί του άρθρου αντί οι και αι ➢ υπάρχουν οι καταλήξεις -μες αντί -μεν, -σω, -ξα ➢ η συναίρεση του αω είναι α ➢ του οω είναι ω ➢ του εε είναι η ➢ το ε γίνεται ι μπροστά από α, ο, ω (θιός αντί θεός) ➢ ο τόνος της προπαραλήγουσας κατεβαίνει στην παραλήγουσα Η τάση για ενοποίηση των διαλέκτων Με το πέρασμα του χρόνου και καθώς οι διάφορες πόλεις ανέπτυξαν μεταξύ τους πολιτικές και πολιτιστικές σχέσεις δημιουργήθηκαν, μέσα από τις τοπικές παραλλαγές των διαλέκτων, κάποιες μορφές κοινού γραπτού και προφορικού λόγου. Αυτή την κοινή γλώσσα τη συναντάμε σε διάφορες επιγραφές. Επίσης, αυτή η κοινή γλώσσα ενσωματώνει μέσω των αποικιών στοιχεία από άλλες διαλέκτους (π.χ. ιωνική [82] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr με αιολισμούς, ιωνική με δωρικά στοιχεία, κ.λπ.). Από τον 4ο π.Χ. αιώνα η αττική διάλεκτος εξαπλώνεται ακολουθώντας την εξάπλωση της αθηναϊκής ηγεμονίας και σταδιακά μετατρέπεται στην πρώτη προφορική κοινή όλων των Ελλήνων και σε ελληνιστική Κοινή. 4.3.3 Οι διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία Η διαλεκτική πολυμορφία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας κατά την κλασική εποχή αποτυπώνεται σε ολόκληρη την αρχαία λογοτεχνία. Κάθε λογοτεχνικό έργο (είτε ποιητικό είτε πεζό) συνδέεται στενά με τη διάλεκτο εκείνου του ελληνικού φύλου που για πρώτη φορά δημιούργησε το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος. Έτσι: •
Πρώτοι οι Ίωνες, από το δεύτερο μισό του 8ου π.Χ. αιώνα, δημιουργούν το έπος, μερικά είδη λυρικής ποίησης και τον 6ο π.Χ. αιώνα την ιστοριογραφία
•
Οι Δωριείς, τον 7ο π.Χ. αιώνα δημιούργησαν τη χορική ποίηση και αργότερα το ειδύλλιο
•
Οι Αιολείς καλλιεργούν τη μελική ποίηση
•
Στην Αττική θα αναπτυχθεί τον 5ο π.Χ. αιώνα το δράμα (τραγωδία και κωμωδία) και λίγο αργότερα η ρητορεία και η φιλοσοφία Κάθε ποιητής, ρήτορας, φιλόσοφος, κ.λπ., δεν γράφει στη μητρική του γλώσσα
αλλά στη διάλεκτο που παραδοσιακά χρησιμοποιείται για το λογοτεχνικό είδος στο οποίο ανήκει το έργο του. Ωστόσο, αυτές οι διάλεκτοι που συνδέονται με την ανάπτυξη των λογοτεχνικών ειδών δεν αποδίδουν πιστά τον πραγματικό λόγο, αφού πρόκειται για “τεχνητές” λογοτεχνικές μορφές, με τις οποίες προσδίδονταν σε μία συγκεκριμένη διάλεκτο ο γλωσσικός χρωματισμός μιας άλλης διαλέκτου. Η επεξεργασία αυτών των διαλεκτικών χρωματισμών στον λόγο έφθασε σε τέτοιο βαθμό τελειότητας που απετέλεσε κανόνα μίμησης και μέτρο επιδεξιότητας συγγραφικού ύφους μέχρι τους υστεροβυζαντινούς χρόνους. Με τον τρόπο αυτό η αιολική διάλεκτος έγινε συνώνυμη της επιγραμματικής και ευέλικτης έκφρασης των συναισθημάτων, η ιωνική της γεμάτης χάρη αφήγησης και των αναλύσεων που τις διέκρινε η ακρίβεια, η δωρική του ομαδικού, ηρωικού και εξυμνητικού ύφους ενός χορικού άσματος και η αττική της εκφραστικής λεπτότητας του λόγου. [83] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr