Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 4.5 Η ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 4.5.1 Τα μεσαιωνικά ελληνικά Η εποχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και του μεσαιωνικού ελληνισμού (4ος – 15ος αιώνας) για λόγους μεθοδολογικούς μπορεί να χωριστεί: •
στην πρώιμη περίοδο (4ος – 11ος αιώνας), που καλύπτει την κοινή, προφορική γλώσσα του βυζαντινού ελληνισμού.
•
στην όψιμη περίοδο (12ος – 15ος αιώνας), που καλύπτει τη διαμόρφωση και τις αρχές της νέας ελληνικής γλώσσας κατά τους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες. Η ΠΡΩΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ(4ος – 11ος αιώνας) Σε αυτή την περίοδο επίσημη γλώσσα παρέμενε η λατινική, παρά το γεγονός
ότι η γλώσσα επικοινωνίας στο ανατολικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν η ελληνική. Την περίοδο αυτή εισάγονται στη γλώσσα: ✓ λέξεις της διοίκησης, της αυτοκρατορικής εθιμοτυπίας, γενικά της δημόσιας ζωής, όπως κάστρο, παλάτι, τίτλος, σακελλάριος, νοτάριος, κ.λπ. ✓ λέξεις της καθημερινής ζωής, όπως καμάρα, κάγκελο, σκάλα, ταβέρνα, τσεκούρι, κ.λπ. ✓ Ονομασίες στο ημερολόγιο, όπως Ιανουάριος, Μάρτιος, καλαντάρι, κάλαντα, κ.ά. ✓ τοπωνυμίες, π.χ. φόρο = αγορά, μπούργος = συνοικία, κ.λπ. ✓ εκκλησιαστικοί όροι: ράσο, φελόνιον, κ.ά. ✓ πολλές παραγωγικές καταλήξεις, όπως -άτος: μαγιστράτος, -άριος: βικάριος, άλιος: οφφικιάλιος, κ.λπ. Κατά την περίοδο του Ιουστινιανού (527 – 565 μ.Χ.) τα ελληνικά κυριαρχούν στην Ανατολή, αντικαθιστώντας τα λατινικά και η ελληνική γλώσσα εισάγεται στη διοίκηση και στη νομοθεσία. Τρεις αιώνες αργότερα παρατηρείται πλήρης γλωσσικός και πολιτιστικός εξελληνισμός του κράτους. Κύρια χαρακτηριστικά των μεσαιωνικών ελληνικών Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής ελληνικής είναι: ▪
Στη φωνητική
➢ κατά την προφορά το υ και το οι ταυτίζονται πλέον με το ι. Λίγο μετά [87] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr εμφανίζεται η συνίζηση των ι και ε με το επόμενο φωνήεν, π.χ. καρδία > καρδιά ➢ πολλά συμφωνικά συμπλέγματα, όπως και τα διπλά σύμφωνα, απλοποιούνται, π.χ. πενθερός > πεθθερός > πεθερός. ▪
Στη μορφολογία Η απλοποίηση και εξομάλυνση του τυπικού που παρατηρήθηκε στην κοινή
ελληνιστική προχωρά περισσότερο. Έτσι: ➢ στα ονόματα καταργείται η δοτική και η πρώτη κλίση χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο ➢ εμφανίζονται νέοι τύποι αντωνυμιών ➢ στα ρήματα χάνεται η χρονική αύξηση ➢ χάνονται η ευκτική και η συζυγία των εις -μι ➢ εμφανίζονται οι περιφραστικοί τύποι (θέλω ελθείν, είχεν γράψειν, ας λέγη) και νέες καταλήξεις ▪
Στη σύνταξη παρατηρείται η ίδια τάση για απλοποίηση με παρατακτικές φράσεις και συχνή χρήση των νέων μορίων: ας, να, με
▪
Στο λεξιλόγιο παρουσιάζονται
➢ νέες σημασίες σε αρχαίες λέξεις, σημασίες που θα διατηρηθούν πλέον ως την εποχή μας, π.χ. άλογο ➢ σχηματισμός νέων λέξεων ➢ νέες καταλήξεις Ας σημειωθεί ότι την εποχή αυτή στα ελληνικά εισάγονται και λέξεις από λαούς που είχαν εκχριστιανιστεί από τους Βυζαντινούς, αλλά και η ελληνική ασκεί επιδράσεις στη γλώσσα αυτών των λαών. Η όψιμη περίοδος: Η διαμόρφωση της νέας ελληνικής γλώσσας Την περίοδο αυτή, δηλαδή από τον 12ο μέχρι τον 15ο αιώνα, παραμένει η συνήθεια των Βυζαντινών λογίων να γράφουν σε αρχαΐζουσα γλώσσα και ο αττικισμός εντείνεται περισσότερο. Ωστόσο, εμφανίζονται περισσότερα κείμενα που το γράψιμό τους αποδίδει τον κοινό, λαϊκό δημώδη λόγο (κείμενα της δημώδους λογοτεχνίας) που αποτελούν την αρχή της νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Γενικότερα, κατά την περίοδο αυτή: [88] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr α) έχουν διαμορφωθεί τα κύρια χαρακτηριστικά της νεοελληνικής γλώσσας και β) παρατηρούνται νέες διαλεκτικές διαφοροποιήσεις. 4.5.2 Η νέα ελληνική γλώσσα. Γενικά χαρακτηριστικά, ιδιώματα, διάλεκτοι Η νέα ελληνική γλώσσα είναι σχεδόν τέλεια διαμορφωμένη στους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες στα κείμενα της δημώδους λογοτεχνίας. Από εκεί κι έπειτα εμφανίζονται διάφορες νεοελληνικές διάλεκτοι. Κατόπιν η εξέλιξη συντελείται με πολύ βραδύ ρυθμό. Στα μέσα περίπου του 16ου αιώνα συντάσσεται και η πρώτη Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης από τον κερκυραίο Νικόλαο Σοφιανό. Βεβαίως τα νέα ελληνικά συνέχισαν να διαμορφώνονται μέχρι τον 20ο αιώνα. Τα γενικά χαρακτηριστικά της νεοελληνικής γλώσσας ▪
Στη φωνητική έχουμε:
➢ εμφάνιση νέων διφθόγγων: αι, οι, π.χ. γάιδαρος, κορόιδο ➢ απλοποίηση διαφόρων συμφωνικών συμπλεγμάτων ➢ εξαφάνιση του τελικού -ν ▪
Στη μορφολογία:
➢ στα ονόματα περιορίζεται η χρήση της γενικής, ιδίως του πληθυντικού αριθμού ➢ στο ρήμα, οι βασικοί πλέον χρόνοι είναι ο ενεστώτας, ο αόριστος και ο μέλλων. Ο παρακείμενος και ο υπερσυντέλικος σχηματίζονται περιφραστικά με το θα και το έχω ➢ η μεσαιωνική κατάληξη -έα γίνεται -ιά (μηλέα > μηλιά) και η χρήση της επεκτείνεται ➢ ο αόριστος των ρημάτων αποκτά την κατάληξη -(θ)ηκα: ανέβηκα, φέρθηκα, κ.λπ. ▪
Στο λεξιλόγιο: πέρα από τις λέξεις που η ελληνική κληρονόμησε από προηγούμενες περιόδους της ιστορίας, έχουμε δάνεια από τις γλώσσες των κατακτητών. Κατά τον 19ο αιώνα εισάγονται λέξεις από τη λόγια παράδοση ή πλάθονται
νέες προκειμένου να παραμεριστούν οι πολλές τουρκικές λέξεις ή να αποδοθούν οι [89] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr νεολογισμοί του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού στον υλικό και πνευματικό τομέα. Νεοελληνικές διάλεκτοι και ιδιώματα Προς το τέλος των βυζαντινών χρόνων και στις αρχές των νεότερων συναντάμε στα κείμενα νέους ιδιωματισμούς σε γραπτό λόγο. Οι ιδιωματισμοί στη γλώσσα εντείνονται με τη συρρίκνωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας και από τότε η κοινή ομιλουμένη γλώσσα παρουσιάζει διαφοροποιήσεις, ακολουθώντας ξεχωριστή εξέλιξη σε διάφορες περιοχές. Στους αιώνες της τουρκοκρατίας η λεκτική διαφοροποίηση παίρνει την οριστική της μορφή. Με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και τη συνεχή διάδοση της νέας κοινής ελληνικής γλώσσας αρχίζει η προοδευτική εξασθένιση των διαλεκτικών διαφορών. Με τον όρο διάλεκτος εννοούμε συνήθως μια γλωσσική μορφή που χρησιμοποιείται από τον πληθυσμό μιας μεγάλης γεωγραφικής περιοχής και, κυρίως, παρουσιάζει σημαντικές διαφορές σε φωνητικό, μορφοσυντακτικό και λεξιλογικό επίπεδο από την κοινή γλώσσα. Με τον όρο ιδίωμα χαρακτηρίζουμε μια γλωσσική μορφή με μικρές διαφοροποιήσεις από την κοινή και χρήση σε περιορισμένο τόπο, μια τοπική δηλαδή παραλλαγή της κοινής γλώσσας. Σε γενικές γραμμές, ως προς αυτό το θέμα, διακρίνουμε δύο βασικές κατηγορίες: α) Στην πρώτη ανήκουν τα ποντιακά, κατωιταλικά και τσακώνικα, που θεωρούνται διάλεκτοι. β) Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα ιδιώματα, π.χ. των Επτανήσων, της Πελοποννήσου, της Μάνης, κ.λπ. 4.5.3 Η διαμάχη για την “εθνική” γλώσσα Το ζήτημα της διαμάχης μεταξύ ¨δημοτικής” και “καθαρεύουσας”, αν δηλαδή θα χρησιμοποιείται η σύγχρονη μορφή της ελληνικής γλώσσας ή όχι, ξεκινά κατά τον 18ο αιώνα όταν οι λόγιοι και οι δάσκαλοι του γένους επιδίωξαν την πνευματική αφύπνιση του λαού. Οι περισσότεροι έκριναν πως η πλέον κατάλληλη γλώσσα για τον φωτισμό του γένους είναι η αρχαία, αφού η ομιλουμένη ήταν «χυδαία» και γεμάτη με [90] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr τουρκικές λέξεις. Στον αντίποδα, κάποιοι άλλοι υποστήριξαν την ανάδειξη και καλλιέργεια της προφορικής γλώσσας, της φυσικής γλώσσας των Νεοελλήνων. Ανάμεσα στις δύο αυτές απόψεις βρίσκεται η θέση του Αδαμάντιου Κοραή, ο οποίος υποστήριξε τη μέση οδό, δηλαδή να χρησιμοποιηθεί ως βάση η κοινή ομιλουμένη γλώσσα αφού πρώτα γίνει ο «καλλωπισμός» της. Έτσι, με τον Αδαμάντιο Κοραή ξεκινά, στις αρχές του 19ου αιώνα, μία τάση καθαρισμού της γλώσσας, με πολλές λαϊκές λέξεις να αντικαθίστανται από αρχαιότερους τύπους. Παρόλα αυτά, το γενικό πνεύμα που επικράτησε με τον νεοκλασικισμό και τη Μεγάλη Ιδέα οδηγούν σταδιακά τη γλώσσα στον άκρατο αρχαϊσμό και στην αντικατάσταση της “καθαρεύουσας του Κοραή” από την αρχαΐζουσα (1860 – 1880). Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα το γλωσσικό ζήτημα παίρνει έντονες κοινωνικές διαστάσεις. Η παρουσία του Γιάννη Ψυχάρη ενισχύει την αντίδραση των δημοτικιστών, που βρίσκει ανταπόκριση από τους λογοτέχνες αυτής της γενιάς. Αν και το Σύνταγμα του 1911 αναγνωρίζει ως επίσημη γλώσσα την καθαρεύουσα, από το 1917 η δημοτική διδάσκεται στις τρεις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου. Στα επόμενα χρόνια ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης προτείνει μια δημοτική λιγότερο απόλυτη, η οποία αποδέχεται λόγιους τύπους και συντάσσει τη Νεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής). Λίγο πριν, ο Αχιλλέας Τζάρτζανος εκδίδει τη Νεοελληνική Σύνταξι (της κοινής δημοτικής). Το Σύνταγμα του 1952 διατηρεί τη διάταξη του Συντάγματος του 1911. Σημαντικός σταθμός για τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό είναι η μεταρρύθμιση του 1964 που καθιερώνει την ισότιμη διδασκαλία δημοτικής και απλής καθαρεύουσας, ενώ η δικτατορία του 1967 επιβάλλει σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης την καθαρεύουσα. Τελικά, το 1976 η δημοτική καθιερώνεται στη διοίκηση και την εκπαίδευση. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ 4ΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΑΠΑΝΤΗΘΕΙ ΣΤΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1: Τρεις βασικές αλλαγές που συμβαίνουν στον προφορικό λόγο διαμέσου των αιώνων είναι: [91] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr - διαφοροποιήσεις στους φθόγγους και στις λέξεις. - αλλαγές στους κανόνες γραμματικής και σύνταξης. - αλλαγές στο σημασιολογικό περιεχόμενο των λέξεων. Τα πέντε εξελικτικά στάδια της γραφής που παρατηρούνται αφορούν: - την παρουσία των εικονογραμμάτων. - την εξέλιξη των παραστατικών εικονογραμμάτων σε ιδεογράμματα εννοιών. - την εξέλιξη των εικονογραμμάτων σε ιδεογράμματα φθόγγων. - την εξέλιξη των εικονογραμμάτων σε συλλαβογράμματα και - την εξέλιξη σε γράμματα αλφαβητικού συστήματος. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2: Οι τρεις μορφές προϊστορικών γραφών που χρησιμοποιούνται στον ελλαδικό χώρο είναι: Α. Η μινωική γραφή η ιερογλυφική ή εικονογραφική γραφή: Βασικά χαρακτηριστικά: - Εμφάνιση κατά τη Μέση εποχή του Χαλκού, 2.000 π.Χ. μέχρι τον 17ο αι. π.Χ. - Δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί. - Δεν ξέρουμε αν με αυτήν αποδίδονται εικονογράμματα ή ιδεογράμματα. Η μινωική γραφή αντιστοιχεί στο στάδιο εξέλιξης της γραφής που χαρακτηρίζεται από την παρουσία εικονογραμμάτων. Β. Η Γραμμική Α: Βασικά χαρακτηριστικά: - Εμφανίζεται κατά τον 19ο αιώνα π.Χ. - Δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί. - Χρησιμοποιούνται εκατό σημεία μέσω των οποίων πιθανότατα αποδίδονται συλλαβές. - Χρήση δεκαδικού αριθμητικού συστήματος. Η Γραμμική Α αντιστοιχεί στο στάδιο εξέλιξης της γραφής που χαρακτηρίζεται από την παρουσία ιδεογραμμάτων εννοιών και πιθανόν συλλαβογραμμάτων. Γ. Η Γραμμική Β: Βασικά χαρακτηριστικά: - Εμφανίζεται περί τα τέλη του 15ου αιώνα π.Χ. - Έχει αποκρυπτογραφηθεί [92] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr - Περιλαμβάνει συλλαβογράμματα, ιδεογράμματα, σημεία δεκαδικού αριθμητικού συστήματος και σημεία μονάδας μέτρησης βάρους και χωρητικότητας στερεών και υγρών. Η Γραμμική Β αντιστοιχεί στο στάδιο εξέλιξης της γραφής που χαρακτηρίζεται από την παρουσία συλλαβογραμμάτων. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4: •
Η πρώτη διαλεκτική ομάδα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι η Ανατολική ομάδα με βασικό κορμό της την ιωνική – αττική διάλεκτο.
•
Η δεύτερη ομάδα είναι η Κεντρική με πιο χαρακτηριστικές διαλέκτους την αρκαδοκυπριακή και την αιολική.
•
Η τρίτη ομάδα είναι η Δυτική με κύρια διάλεκτο τη δωρική. Η διαλεκτική ποικιλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας οφείλεται στη γεωγραφική διαμόρφωση του ελλαδικού χώρου, στη διασπορά των ελληνικών φύλων και στην αρχική απομόνωση και πολιτική αυτοτέλεια των πρώτων οικιστικών κέντρων. Από τον 4ο π.Χ. αιώνα η αττική διάλεκτος εξαπλώνεται σε βάρος των άλλων
διαλέκτων. Οι βασικοί παράγοντες για αυτό ήταν η όλο και μεγαλύτερη, την περίοδο αυτή, πολιτική και πνευματική επιρροή της Αθήνας. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 6: Οι κύριες αλλαγές που υπέστη η ελληνική γλώσσα κατά την Ελληνιστική Εποχή με την εισαγωγή της Ελληνιστικής Κοινής Γλώσσας ήταν: ▪
Στη φωνητική: Σε αυτό το επίπεδο μία βασική αλλαγή ήταν ότι χάθηκε η διάκριση της προφοράς των φωνηέντων σε μακρά και βραχέα. Επίσης, ότι όλες οι δίφθογγοι κατέληξαν να προφέρονται σαν ένας φθόγγος. Π.χ. αι=ε, ει=ι, κ.λπ.
▪
Στη μορφολογία: Πολλοί αρχαίοι τύποι απλοποιούνται με αποτέλεσμα την εξομάλυνση της γραμματικής. Π.χ. στα ονόματα ο δυικός αριθμός (ένας από τους τρεις αριθμούς που σήμαινε δύο πράγματα) χάνεται. Επίσης, πολλοί ανώμαλοι τύποι παραμερίζονται από άλλους πιο απλούς, με το ίδιο θέμα και νέες συχνά καταλήξεις.
▪
Στη σύνταξη: Παρατηρείται μία τάση εξομάλυνσης του λόγου. Π.χ. η παρατακτική έκφραση αντικαθιστά την υποτακτική. Επίσης, η δοτική πτώση [93] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr χάνεται και τη θέση της παίρνουν η γενική ή η αιτιατική με χρήση πολλών προθέσεων. ▪
Στο λεξιλόγιο και στις σημασίες: Παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές. Π.χ. εμφανίζονται νέες λέξεις και αντικαθίστανται πολλές αρχαίες με νεότερες. Ακόμη, εισάγονται νέες λέξεις από τα αιγυπτιακά, τα σημιτικά και τα λατινικά.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 7: Κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, κυρίως από την εποχή του Ιουστινιανού και έπειτα, όταν τα ελληνικά αντικαθιστούν πλέον τα λατινικά ως επίσημη γλώσσα του βυζαντινού κράτους, η ελληνική γλώσσα κυριαρχεί. Ωστόσο λόγω της επικράτησης του αττικισμού ο γραπτός λόγος χαρακτηριζόταν από την υιοθέτηση των κλασικών προτύπων. Αντιθέτως, ο προφορικός λόγος ακολουθούσε μία άλλη κατεύθυνση, αποχωριζόταν από την αρχαΐζουσα και διεσπάτο σε τοπικές διαλέκτους. Αυτό το φαινόμενο είχε σημαντικές συνέπειες για την ομαλή εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας, η οποία στο εξής χαρακτηριζόταν από ένα είδος διγλωσσίας. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 11: Από τον 19ο αιώνα και έπειτα παρατηρείται μία διαμάχη μεταξύ των Ελλήνων λογίων για τη μορφή της γλώσσας του αναγεννημένου έθνους. Οι πιο πολλοί λόγιοι θεωρούσαν μη επαρκή την προφορική λαϊκή (δημώδη) γλώσσα ως καταλληλότερη για το αναγεννημένο έθνος. Άλλοι ωστόσο υπερασπίζονταν την εξέλιξη και καλλιέργεια της λαϊκής γλώσσας. Η πρόταση του Αδαμάντιου Κοραή που αφορούσε τον καλλωπισμό της λαϊκής γλώσσας ουσιαστικά εισήγαγε ως ιδέα τη δημιουργία και χρήση της καθαρεύουσας ως επίσημης γλώσσας του ελληνικού κράτους. Ωστόσο η υιοθέτηση της καθαρεύουσας, με την απομάκρυνσή της από τον καθημερινό προφορικό λόγο και τη χρήση της αρχαΐζουσας γλώσσας, προκάλεσε το γλωσσικό ζήτημα που δημιούργησε σοβαρά προβλήματα στην παιδεία μας ως το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα.
ΤΕΛΟΣ ΠΡΩΤΟΥ ΤΟΜΟΥ
[94] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr