Ερωτήσεις-απαντήσεις ΕΠΟ-31 Μέρος 4

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr

Ερωτήσεις-απαντήσεις για τη θεματική ενότητα ΕΠΟ-31 (Οι επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου στην Ευρώπη) της εξεταστέας ύλης του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Τόμος Α΄: Η ιστορία και η θεωρία των επιστημών κατά τον Μεσαίωνα Κεφάλαιο 1. Τι είναι μεσαιωνική επιστήμη; 1.1. Η «ανακάλυψη» της μεσαιωνικής επιστήμης 1) Ποιο είναι το περιεχόμενο του όρου «μεσαιωνική επιστήμη»; (σελ.29) Παραδοσιακά, ο Μεσαίωνας θεωρείται περίοδος σκοταδισμού, γεγονός που είχε οδηγήσει αρχικά τους μελετητές να αρνηθούν κάθε επιστημονικότητα στη μεσαιωνική σκέψη. Ο θετικισμός του 19ου αιώνα, οδηγημένος από τις αντιλήψεις του Διαφωτισμού, αντιμετώπισε τον δυτικό Μεσαίωνα ως μια σκοτεινή, «κενή» επιστημονικά περίοδο, ως χάσμα ανάμεσα στην αρχαία Ελλάδα και στους Νέους Χρόνους. Χαρακτηριστικά, ο Άγγλος φιλόσοφος και ιστορικός των επιστημών William Whewell αποκαλούσε τον Μεσαίωνα «στάσιμη περίοδο της επιστήμης» (Η ιστορία των επαγωγικών επιστημών, 1837). Οι εκτιμήσεις αυτές άρχισαν να μεταβάλλονται με τη συμβολή του Γάλλου Καθολικού ιστορικού και επιστήμονα Pierre Duhem, ο οποίος εξέθεσε τις κοσμολογικές μεσαιωνικές θεωρίες στο δεκάτομο έργο του Το σύστημα του κόσμου: Ιστορία των κοσμολογικών δοξασιών από τον Πλάτωνα έως τον Κοπέρνικο (19131959). Η ιστορία και η γενικότερη μελέτη της μεσαιωνικής επιστήμης διαμορφώθηκαν έκτοτε σε διακριτό επιστημονικό κλάδο, με τη συμβολή κυρίως των L. Thorndike (Μία ιστορία της μαγείας και της πειραματικής επιστήμης, 1923-1958, 8 τόμοι), A. Meier και M. Claggett. Κεφάλαιο 2. Περί μεσαιωνικής επιστήμης: Φύση και άνθρωπος, επιστήμη και Καθολική Εκκλησία 2.1. Περιοδολόγηση 2) Σε ποιες περιόδους χωρίζεται ο Μεσαίωνας; (σελ. 38) Οι Μέσοι Χρόνοι (περίπου 500-1492) περιοδολογούνται ως εξής:

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr α΄. 6ος-9ος αι.: πρώιμη περίοδος (περίοδος παρακμής, από την πτώση της Ρώμης έως την αναγέννηση των χρόνων του Μεγάλου Καρόλου). β΄. 10ος-11ος αι.: περίοδος μεταφράσεων και ισλαμικής πολιτισμικής επιβολής. γ΄. 12ος-15ος αι.: ώριμη περίοδος (ολοκλήρωση μεταφράσεων, ίδρυση και ανάπτυξη πανεπιστημίων, μετατόπιση πνευματικού επικέντρου από τη Μεσόγειο στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη).

2.2. Λόγος, εμπειρία και Θεία Αποκάλυψη 3) Σε ποιο πλαίσιο προβληματικής εντάσσεται η συσχέτιση της Πίστης και του Λόγου με τη Θεία Αποκάλυψη κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα; (Ή: Πώς πλαισιώνει ο Αυγουστίνος της συσχέτιση της Πίστης και του Λόγου με τη Θεία Αποκάλυψη;) (σελ. 38) Παρά τη μάλλον περιορισμένη φιλοσοφική κατάρτισή του, ο επίσκοπος Καρχηδόνας Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) θεμελίωσε το φιλοσοφικό πλαίσιο εντός του οποίου διαμορφώθηκε η κυρίαρχη μεσαιωνική αντίληψη για τη σχέση Πίστης και Λόγου και η συσχέτισή τους με τη Θεία Αποκάλυψη. Ενώ ο Αυγουστίνος δεν ήταν αγνωστικιστής και απέδιδε αξιοπιστία στα δεδομένα της εμπειρίας, ωστόσο δίδασκε ότι υπάρχουν φαινόμενα που δεν είναι προσβάσιμα ούτε στην εμπειρία ούτε στον Λόγο. Με τον τρόπο αυτό υποβάθμισε τη γνωσιολογική αξία της φιλοσοφίας και της επιστημονικής σκέψης (που ήταν τα οχήματα της αρχαιοελληνικής σκέψης για την πρόσβαση στην αλήθεια) υπέρ της θεολογίας. Με βάση τις γενικές θέσεις του Αυγουστίνου διαμορφώθηκαν οι ιδιαίτερες δυτικές χριστιανικές αντιλήψεις περί επιστήμης, περί της αξιοποίησης ή μη της αρχαίας ελληνικής σκέψης, καθώς και περί της σχέσης Πίστης και Λόγου σε συσχέτιση με τη Θεία Αποκάλυψη.

4) Πώς συσχετίζονται η Θεία Αποκάλυψη και η Πίστη με την επιστημονική γνώση στη σκέψη του Αυγουστίνου; (σελ.39) Θεμέλιο των απόψεων του Αυγουστίνου για τη σχέση ανθρώπου και κόσμου είναι η έννοια της χριστιανικής σωτηρίας. Κατ’ αυτόν, η ύλη δεν είναι κατώτερη από το πνεύμα ή την ψυχή, όπως υποστήριζε ο Πλάτωνας. Η αμαρτία και η φθορά που H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr συνδέονται με την ύλη δεν οφείλονται στη φύση της ύλης, αλλά στην κακή χρήση της ανθρώπινης βούλησης. Η χριστιανική ανάσταση σώματος και ψυχής αίρει την αμαρτία και σηματοδοτεί τη σωτηρία του ανθρώπου. Όμως, αντικείμενο της χριστιανικής αγάπης δεν είναι ο υλικός κόσμος, αλλά ο Θεός. Ο Θεός, μέσω της «θείας φώτισης», αποδίδει εγκυρότητα στις εμπειρικές και λογικές γνώσεις μας για τον υλικό κόσμο και μας οδηγεί στην αλήθεια. Έτσι, η χριστιανική διδασκαλία γίνεται η βάση για τον πρακτικό-ωφελιμιστικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής επιστήμης: η κοσμογνωσία οδηγεί στη θεογνωσία/θεοπιστία και μέσω αυτής στη σωτηρία. Μέσο τους είναι η Θεία Αποκάλυψη.

2.3. Η φύση στην ελληνική Αρχαιότητα και στον χριστιανισμό 5) Πώς αντιμετώπισαν τη φύση, τον Θεό και τον άνθρωπο η αρχαιοελληνική σκέψη και ο χριστιανισμός; (σελ. 40) Από καθαρά φιλοσοφική άποψη, βασισμένη στις μελέτες της Ρωσίδας φιλοσόφου P.P. Gaidenko, οι βασικές θέσεις της αρχαίας ελληνικής σκέψης και του χριστιανισμού περί φύσης, Θεού και ανθρώπου θα μπορούσαν να αποδελτιωθούν ως εξής: α΄. Αρχαία Ελλάδα: – Η φύση είναι αυθύπαρκτη και αδημιούργητη, στην ουσία ταυτίζεται με τον Θεό. Αυτή η αντίληψη οδηγεί στη θεωρησιακή-περιγραφική πραγμάτευση της φύσης, όπως εκφράζεται, λ.χ., με τη θεωρία των τελικών αιτίων, της τελεολογίας του Αριστοτέλη (η φύση είναι αιτία και σκοπός του εαυτού της: η τελεολογία είναι η εσωτερική αιτία του φυσικού κόσμου). Έτσι, τα όρια της επιστημονικής έρευνας είναι περιορισμένα.

– Ο Θεός δεν είναι δημιουργός του κόσμου από το μηδέν αλλά από μια πρωταρχική ύλη, την οποία διαμορφώνει (Πλάτων). Στην ουσία, ταυτίζεται με τη φύση (οι αρχαιοελληνικές θεότητες είναι φυσιοκρατικές) – Ο άνθρωπος είναι αναπόσπαστο, οργανικό μέρος του φυσικού κόσμου. β΄. Χριστιανισμός: – Η φύση είναι δημιουργημένη από τον Θεό εκ του μηδενός, αποτελεί στο σύνολό της θαύμα (E. Gilson). Διαθέτει εσωτερικούς μηχανισμούς προς ανακάλυψη, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr αντίληψη που έδωσε ώθηση στην επιστημονική διερεύνησή της, η οποία κατέληξε στο μηχανιστικό κοσμοείδωλο κατά τα τέλη του Μεσαίωνα. Στο πλαίσιο της μελέτης της φύσης-θαύματος αναπτύχθηκαν επίσης και οι μεσαιωνικές ερμηνείες των συμβολισμών και της αλληγορίας.

– Ο Θεός δημιούργησε τον φυσικό κόσμο εκ του μηδενός (η φύση αποτελεί θείο θαύμα).

– Ο άνθρωπος δεν είναι απλό μέρος της φύσης, αλλά κύριός της. Άρα, έχει αυξημένες δυνατότητες παρέμβασης στη γνώση και στην αξιοποίηση του φυσικού κόσμου. Στη βάση αυτών των διαφορών, κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα εκφράστηκαν ποικίλες θέσεις αναφορικά με τη δέουσα θέση των πιστών έναντι της αρχαιοελληνικής γραμματείας (της σχέσης Αθήνας-Ιερουσαλήμ). Στον χριστιανικό κόσμο, τόσο στον δυτικό (Αυγουστίνος) όσο και στον ανατολικό (Γρηγόριος Ναζιανζηνός), επικράτησε η άποψη υπέρ της επιλεκτικής αξιοποίησης της αρχαιοελληνικής σκέψης μέσω του εμπλουτισμού της με τις χριστιανικές θέσεις.

2.4. Πίστη και Λόγος, διπλή αλήθεια 6) Πώς διατυπώθηκε από τον Αυγουστίνο η σχέση Πίστης και Λόγου με βάση το «δόγμα της διπλής αλήθειας»; (σελ. 42) Για τον Αυγουστίνο, ενώ είναι αναξιοπρεπές για τον πιστό να μην κατέχει την πραγματική γνώση για τον φυσικό κόσμο και να δίνει ανυπόστατες ερμηνείες σε αυτόν, τελικά η επιστημονική γνώση έχει υποδεέστερη θέση σε σύγκριση με την πίστη. Επίσης, ο ορθός Λόγος έχει θέση στην εξέταση της φύσης, όμως μόνο στο πλαίσιο της θείας φώτισης. Έτσι, στο καίριο ζήτημα της σχέσης Πίστης και Λόγου, που βρίσκεται κάτω από κάθε επιστημονική αναζήτηση, ο Αυγουστίνος απαντά με τη διατύπωση του «δόγματος της διπλής αλήθειας». Σύμφωνα με αυτό, υπάρχουν δύο αλήθειες για τον κόσμο, αυτή της θρησκείας και εκείνη της επιστήμης. Ενώ αυτές οι δύο αλήθειες δεν θα έπρεπε κανονικά να συγκρούονται (όπως θα υποστηρίξει με μεγαλύτερη σαφήνεια αργότερα ο Αβερρόης), εάν συμβαίνει αυτό, η αλήθεια που θα υπερισχύσει πρέπει να είναι εκείνη της θεολογίας.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Το δόγμα της διπλής αλήθειας οδήγησε στην αρχή της παντοδυναμίας του Θεού, και η ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα αντικατοπτρίζει τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των φορέων της επιστημονικής και της θρησκευτικής αλήθειας.

7) Ποια η υπήρξε σχέση του δόγματος της διπλής αλήθειας με την αρχή της παντοδυναμίας του Θεού κατά την ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα; (σελ. 42) Το δόγμα της διπλής αλήθειας οδήγησε στην αρχή της παντοδυναμίας του Θεού, και η ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα αντικατοπτρίζει τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των φορέων της επιστημονικής και της θρησκευτικής αλήθειας. Κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, οπότε η ανάπτυξη της επιστήμης δεν είχε φθάσει σε υψηλό επίπεδο, ουσιαστικά δεν υπήρχε θέμα εφαρμογής του δόγματος. Αργότερα υποστηρίχθηκε ότι η επιστήμη (η «φυσική φιλοσοφία») είναι θεραπαινίδα της θεολογίας. Τον 13ο αι. ο Μποναβεντούρα συνέθεσε ειδικό σύγγραμμα προς υποστήριξη αυτής της θέσης, ενώ ο Θωμάς Ακινάτης, εξυψώνοντας το κύρος της επιστημονικής γνώσης, υποστήριξε ότι η θεολογική και η επιστημονική αλήθεια είναι ισόκυρες ως προερχόμενες αμφότερες από τον Θεό. Από τον 9ο έως τον 12ο αι. οι μεταφράσεις και η διάδοση των αριστοτελικών συγγραμμάτων στη Δύση απόκτησαν εξέχουσα σημασία, και οι δυτικοί θεολόγοι σπούδαζαν τις αριστοτελικές θέσεις. Με την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων άρχισαν να διδάσκονται αριστοτελικές θέσεις που έρχονταν σε σύγκρουση με την αλήθεια της χριστιανικής πίστης, γεγονός που προξένησε σφοδρές διαμάχες. Αυτές κορυφώθηκαν το 1277, όταν η παπική Έδρα απαγόρευσε τη διδασκαλία 219 θέσεων αριστοτελικής προέλευσης. Σκοπός αυτών των απαγορεύσεων ήταν να διατηρηθεί η αρχή της παντοδυναμίας του Θεού. Παρά τον αρνητικό χαρακτήρα τους, οι απαγορεύσεις αυτές έδωσαν ώθηση στην αναζήτηση υποθετικών κόσμων εκτός του αριστοτελικού πλαισίου σκέψης, προωθώντας την επιστημονική έρευνα σε νέους δρόμους. Ενώ, λοιπόν, ο Μπουριντάν τον 14ο αι. τονίζει ότι ο Θεός δρα πάντοτε σε συμφωνία με τις αριστοτελικές αντιλήψεις, τον ίδιο αιώνα ο Νικόλαος Ορέμ υποστηρίζει ότι εχέγγυα αληθούς γνώσης παρέχει μόνο ο Θεός, υποβαθμίζοντας έτσι τις γνωσιοθεωρητικές δυνατότητες της ανθρώπινης νόησης και αναδεικνύοντας την H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr απεριόριστη δύναμη της Θείας Βούλησης. Η αναζήτηση υποθετικών κόσμων κατά τον 14ο αι. γίνεται «μια φυσική φιλοσοφία χωρίς φύση» (J. Murdoch). Το 1614 ο Γαλιλαίος, για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που θα αντιμετώπιζε από την Καθολική Εκκλησία, υποστήριξε ότι δεν υπάρχουν δύο διαφορετικές αλήθειες, αλλά δύο διαφορετικές κοινωνικές δραστηριότητες με διακριτή κοινωνική αποστολή, οι οποίες δεν θα έπρεπε να έρχονται σε σύγκρουση. Ωστόσο, η καταδίκη του και η μετέπειτα υποχώρηση της ιταλικής επιστήμης έδειξαν ότι η σύγκρουση αφορούσε τους φορείς των δύο αληθειών σε κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο.

8) Ποια η υπήρξε σχέση Λόγου και Πίστης κατά τον δυτικό Μεσαίωνα και ποια η αντίληψη περί παντοδυναμίας του Θεού στην ιστορική τους πορεία; (σελ. 3839, 42-44) Εισηγητής των βασικών μεσαιωνικών αντιλήψεων για τη σχέση Πίστης και Λόγου ήταν ο επίσκοπος Καρχηδόνας Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) Ενώ ο Αυγουστίνος δεν ήταν αγνωστικιστής και απέδιδε αξιοπιστία στα δεδομένα της εμπειρίας, ωστόσο δίδασκε ότι υπάρχουν φαινόμενα που δεν είναι προσβάσιμα ούτε στην εμπειρία ούτε στον Λόγο. Με τον τρόπο αυτό υποβάθμισε τη γνωσιολογική αξία της φιλοσοφίας και της επιστημονικής σκέψης (που ήταν τα οχήματα της αρχαιοελληνικής σκέψης για την πρόσβαση στην αλήθεια) υπέρ της θεολογίας. Με βάση τις γενικές θέσεις του Αυγουστίνου διαμορφώθηκαν οι ιδιαίτερες δυτικές χριστιανικές αντιλήψεις περί επιστήμης, περί της αξιοποίησης ή μη της αρχαίας ελληνικής σκέψης, καθώς και περί της σχέσης Πίστης και Λόγου σε συσχέτιση με τη Θεία Αποκάλυψη. Θεμέλιο των απόψεων του Αυγουστίνου για τη σχέση ανθρώπου και κόσμου είναι η έννοια της χριστιανικής σωτηρίας. Κατ’ αυτόν, η ύλη δεν είναι κατώτερη από το πνεύμα ή την ψυχή, όπως υποστήριζε ο Πλάτωνας. Η αμαρτία και η φθορά που συνδέονται με την ύλη δεν οφείλονται στη φύση της ύλης, αλλά στην κακή χρήση της ανθρώπινης βούλησης. Η χριστιανική ανάσταση σώματος και ψυχής αίρει την αμαρτία και σηματοδοτεί τη σωτηρία του ανθρώπου. Όμως, αντικείμενο της χριστιανικής αγάπης δεν είναι ο υλικός κόσμος, αλλά ο Θεός. Ο Θεός, μέσω της «θείας φώτισης», αποδίδει εγκυρότητα στις εμπειρικές και λογικές γνώσεις μας για τον υλικό κόσμο και μας οδηγεί στην αλήθεια. Έτσι, η H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr χριστιανική διδασκαλία γίνεται η βάση για τον πρακτικό-ωφελιμιστικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής επιστήμης: η κοσμογνωσία οδηγεί στη θεογνωσία/θεοπιστία και μέσω αυτής στη σωτηρία. Μέσο τους είναι η Θεία Αποκάλυψη. Για τον Αυγουστίνο, ενώ είναι αναξιοπρεπές για τον πιστό να μην κατέχει την πραγματική γνώση για τον φυσικό κόσμο και να δίνει ανυπόστατες ερμηνείες σε αυτόν, τελικά η επιστημονική γνώση έχει υποδεέστερη θέση σε σύγκριση με την πίστη. Επίσης, ο ορθός Λόγος έχει θέση στην εξέταση της φύσης, όμως μόνο στο πλαίσιο της θείας φώτισης. Έτσι, στο καίριο ζήτημα της σχέσης Πίστης και Λόγου, που βρίσκεται κάτω από κάθε επιστημονική αναζήτηση, ο Αυγουστίνος απαντά με τη διατύπωση του «δόγματος της διπλής αλήθειας». Σύμφωνα με αυτό, υπάρχουν δύο αλήθειες για τον κόσμο, αυτή της θρησκείας και εκείνη της επιστήμης. Ενώ αυτές οι δύο αλήθειες δεν θα έπρεπε κανονικά να συγκρούονται (όπως θα υποστηρίξει με μεγαλύτερη σαφήνεια αργότερα ο Αβερρόης), εάν συμβαίνει αυτό, η αλήθεια που θα υπερισχύσει πρέπει να είναι εκείνη της θεολογίας. Το δόγμα της διπλής αλήθειας οδήγησε στην αρχή της παντοδυναμίας του Θεού, και η ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα αντικατοπτρίζει τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των φορέων της επιστημονικής και της θρησκευτικής αλήθειας. Κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, οπότε η ανάπτυξη της επιστήμης δεν είχε φθάσει σε υψηλό επίπεδο, ουσιαστικά δεν υπήρχε θέμα εφαρμογής του δόγματος. Αργότερα υποστηρίχθηκε ότι η επιστήμη (η «φυσική φιλοσοφία») είναι θεραπαινίδα της θεολογίας. Τον 13ο αι. ο Μποναβεντούρα συνέθεσε ειδικό σύγγραμμα προς υποστήριξη αυτής της θέσης, ενώ ο Θωμάς Ακινάτης, εξυψώνοντας το κύρος της επιστημονικής γνώσης, υποστήριξε ότι η θεολογική και η επιστημονική αλήθεια είναι ισόκυρες ως προερχόμενες αμφότερες από τον Θεό. Από τον 9ο έως τον 12ο αι. οι μεταφράσεις και η διάδοση των αριστοτελικών συγγραμμάτων στη Δύση απόκτησαν εξέχουσα σημασία, και οι δυτικοί θεολόγοι σπούδαζαν τις αριστοτελικές θέσεις. Με την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων άρχισαν να διδάσκονται αριστοτελικές θέσεις που έρχονταν σε σύγκρουση με την αλήθεια της χριστιανικής πίστης, γεγονός που προξένησε σφοδρές διαμάχες. Αυτές κορυφώθηκαν το 1277, όταν η παπική Έδρα απαγόρευσε τη διδασκαλία 219 θέσεων αριστοτελικής προέλευσης.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Σκοπός αυτών των απαγορεύσεων ήταν να διατηρηθεί η αρχή της παντοδυναμίας του Θεού. Παρά τον αρνητικό χαρακτήρα τους, οι απαγορεύσεις αυτές έδωσαν ώθηση στην αναζήτηση υποθετικών κόσμων εκτός του αριστοτελικού πλαισίου σκέψης, προωθώντας την επιστημονική έρευνα σε νέους δρόμους. Ενώ, λοιπόν, ο Μπουριντάν τον 14ο αι. τονίζει ότι ο Θεός δρα πάντοτε σε συμφωνία με τις αριστοτελικές αντιλήψεις, τον ίδιο αιώνα ο Νικόλαος Ορέμ υποστηρίζει ότι εχέγγυα αληθούς γνώσης παρέχει μόνο ο Θεός, υποβαθμίζοντας έτσι τις γνωσιοθεωρητικές δυνατότητες της ανθρώπινης νόησης και αναδεικνύοντας την απεριόριστη δύναμη της Θείας Βούλησης. Η αναζήτηση υποθετικών κόσμων κατά τον 14ο αι. γίνεται «μια φυσική φιλοσοφία χωρίς φύση» (J. Murdoch). Το 1614 ο Γαλιλαίος, για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που θα αντιμετώπιζε από την Καθολική Εκκλησία, υποστήριξε ότι δεν υπάρχουν δύο διαφορετικές αλήθειες, αλλά δύο διαφορετικές κοινωνικές δραστηριότητες με διακριτή κοινωνική αποστολή, οι οποίες δεν θα έπρεπε να έρχονται σε σύγκρουση. Ωστόσο, η καταδίκη του και η μετέπειτα υποχώρηση της ιταλικής επιστήμης έδειξαν ότι η σύγκρουση αφορούσε τους φορείς των δύο αληθειών σε κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο.

2.5. Επιδράσεις της επιστήμης στη θεολογία 9) Ποιες υπήρξαν οι επιδράσεις της επιστήμης στη θεολογία κατά τον δυτικό Μεσαίωνα; (σελ. 45) Σε μια εποχή γενικευμένης αμφιβολίας ως προς την εγκυρότητα τόσο της θεολογικής όσο και της επιστημονικής αλήθειας, οι επιδράσεις της επιστήμης στη θεολογία συνδέθηκαν με προβλήματα υποθετικής φύσης, αλλά και με το καίριο ζήτημα της συμβατότητας των Γραφών με την επιστημονική γνώση. Έτσι, οι Προτάσεις του Πέτρου του Λομβαρδού (12ος αι.) και τα σχόλια σε αυτές διδάσκονταν με επιμέλεια στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, ακόμη και μετά την προτροπή της Αγίας Έδρας να αποφεύγεται η διδασκαλία τους. Επίσης, μαθηματικές και επιστημονικές τεχνικές άρχισαν να εφαρμόζονται σε υποθετικά προβλήματα, όπως στο ζήτημα της κρίσης ενός μελλοθανάτου από τον Θεό, όπως το διατύπωσε ο Robert Holkot (14ος αι.).

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Με το ζήτημα της συμβατότητας της Βίβλου με την επιστημονική αλήθεια ασχολήθηκε κυρίως ο Θωμάς Ακινάτης, που κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν πρέπει να δίνεται κυριολεκτική, αλλά αλληγορική ερμηνεία στα κοσμολογικά χωρία της, σε συνάρτηση πάντοτε με τις κυρίαρχες αριστοτελικές αντιλήψεις, χωρίς όμως να υποσκάπτεται το κύρος της. Κατά τον Ακινάτη, υπάρχουν διάφοροι τρόποι ερμηνείας των Ιερών Γραφών και δεν θα έπρεπε να αποδίδεται αποκλειστική εγκυρότητα σε καμία από αυτές. Στο γνωστό εδάφιο για την ακινησία του Ήλιου και της Σελήνης μετά την προσευχή του Ιησού του Ναυή, ο Νικόλαος Ορέμ αποδίδει τον 14ο αι. την απλή σημασία της κοινής γλώσσας, ενώ ο Γαλιλαίος, με τις κοσμολογικές γνώσεις του 17ου αι., αποδίδει κυριολεκτική σημασία. Συμπερασματικά, φαίνεται ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η Βίβλος όφειλε να προσαρμοστεί στην επιστημονική αλήθεια μέσω αλληγορικών ερμηνειών (E. Grant). Κεφάλαιο 3. Η ρωμαϊκή κληρονομιά και οι Άραβες 3.1. Οι κύριοι λόγιοι του πρώιμου Μεσαίωνα 10) Αναφέρετε επιγραμματικά τους σημαντικότερους λογίους του πρώιμου Μεσαίωνα. (σελ. 53) Οι κυριότεροι λόγιοι του δυτικού πρώιμου Μεσαίωνα (5ος-7ος αι.) ήταν οι εξής: α΄. Αυγουστίνος (354-430). β΄. Μακρόβιος (Σχόλια στο όνειρο του Σκιπίωνα, 5ος αι.). γ΄. Μαρτιανός Καπέλλα (Γάμος του Ερμή με τη Φιλολογία, 5ος αι.): υποστηρικτής της διάδοσης των επτά ελευθέριων τεχνών – γραμματικής, ρητορικής, διαλεκτικής (trivium) και αριθμητικής, γεωμετρίας, αστρονομίας, μουσικής (quadrivium). δ΄. Βοήθιος (480-525). ε΄. Κασσιόδωρος (480-575). στ΄. Ισίδωρος της Σεβίλλης (560-636).

3.2. Αυγουστίνος 11) Τι γνωρίζετε για τον βίο και το έργο του ιερού Αυγουστίνου; (σελ. 53) H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ο ιερός Αυγουστίνος, γιος της χριστιανής Μόνικας, γεννήθηκε στη βόρεια Αφρική το 354 μ.Χ. Αρχικά ακολούθησε διάφορα φιλοσοφικά και θρησκευτικά ρεύματα (νεοπλατωνισμό, μανιχαϊσμό), προτού βαπτισθεί χριστιανός σε ηλικία 32 ετών στο Μιλάνο από τον επίσκοπο Αμβρόσιο, πόλη στην οποία είχε ήδη δραστηριοποιηθεί ως καθηγητής ρητορικής από το 384. Μετέπειτα διατέλεσε επίσκοπος Καρχηδόνας μέχρι τον θάνατό του, το 430. Η συγγραφική του δραστηριότητα, που συνδυάστηκε με την άσκηση διοικητικών καθηκόντων, υπήρξε πολυσχιδής και σημαντική. Το σημαντικότερο έργο του ήταν οι Εξομολογήσεις, που διακρίνονται για τον συνδυασμό εσωτερικότητας και δημόσιου λόγου, τη λογοτεχνική τους αξία, τη σημασία τους για τη θεμελίωση της δυτικής χριστιανικής διδασκαλίας και τη γνήσια αυτοβιογράφηση του συγγραφέα τους.

12) Πώς συνδέεται ο άνθρωπος με τις έννοιες της μνήμης και του χρόνου στο έργο του Αυγουστίνου; (σελ. 54) Η δογματική του Αυγουστίνου για τον άνθρωπο στη σχέση του με τον Θεό αναπτύσσεται κυρίως στα κεφάλαια 10 και 11 των Εξομολογήσεων. Σε αντιδιαστολή με τον νεοπλατωνικό Πλωτίνο, που αναζητά τη σχέση ανάμεσα στην πολλαπλότητα και το Ένα, ο Αυγουστίνος διερευνά τη σχέση του φθαρτού γίγνεσθαι με το άφθαρτο Είναι. Ο Θεός είναι αμετάβλητος, άφθαρτος, αιώνιος και ακίνητος, φως και κάλλος, ενώ ο κόσμος –και ο άνθρωπος– υπάρχει μέσω της σχέσης του με τον Θεό. Έτσι, ο άνθρωπος δεν αποτελεί απλά τμήμα της κοσμικής τάξης, όπως στον νεοπλατωνισμό, αλλά εξαρτάται από τη Θεία Βούληση και Πρόνοια διά της προσωπικής σχέσης που αναπτύσσει με τον Δημιουργό. Η ανθρώπινη γνώση επέρχεται μέσω της θείας φώτισης και συνδέεται με τη μνήμη και την ψυχολογική ανθρώπινη αντίληψη για τον χρόνο, ενώ ο άνθρωπος διέπεται από τη θεία αγάπη. Ο χρόνος ορίζεται από τον Αυγουστίνο ως έκταση (Εξομολογήσεις, κεφ. 11), αν και ο ίδιος δεν γνωρίζει ποιας ουσίας έκταση αποτελεί. Πάντως, διαφορίζεται ρητά από όσους προσπαθούν να ερμηνεύσουν με ορθολογικά κριτήρια την ύπαρξη του χρόνου επικρίνοντας τους χριστιανούς για ασαφή οριοθέτηση της Γένεσης, υποστηρίζοντας ότι τα ζητήματα αυτού του είδους στερούνται νοήματος: ο χρόνος δεν υπάρχει πριν ή μετά από μια συγκεκριμένη πράξη της Δημιουργίας, είναι απλά μια σχέση μεταξύ γεγονότων. Η αυγουστίνεια αντίληψη περί χρόνου πλησιάζει αυτήν H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr της σύγχρονης επιστήμης και αντιδιαστέλλεται προς την αριστοτελικής προέλευσης συσχέτιση του χρόνου με την κίνηση των φυσικών σωμάτων. Στον Αυγουστίνο ο χρόνος συναρτάται με τη μνήμη, μια χαρακτηριστικά ανθρώπινη ιδιότητα που δεν συναντάται στη φύση. Έτσι, ενώ αναγνωρίζει τον χρόνο της κίνησης, δεν τον συνδέει με την καθαυτό φύση του χρόνου, για την οποία δηλώνει άγνοια, συνδέοντάς την πάντοτε με τις λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής. Για τον Αυγουστίνο, ο μόνος χρόνος που πραγματικά υπάρχει είναι το παρόν. Με τον κύκλο γνώση-χρόνος-μνήμη συνδέεται το ακαθόριστο της ανθρώπινης ύπαρξης, η οποία καλεί τον Θεό, χωρίς στην πραγματικότητα να γνωρίζει ούτε Εκείνον ούτε τον εαυτό της. Η κλήση προς τον Θεό γίνεται έτσι εκδήλωση πίστης, η οποία οδηγεί στη γνώση μέσω της εσωτερικής σχέσης ανθρώπου-Θεού, που με τη σειρά της θεμελιώνει ηθικά την οντολογία της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτή η οντολογία αφορά πρωτίστως τον εσωτερικό άνθρωπο, που αγαπά τον Θεό και δευτερευόντως μόνο τα δημιουργήματά Του, τον φυσικό κόσμο. Αυτός ο εσωτερικός άνθρωπος, φορέας της γνώσης μέσω της θείας φώτισης, είναι που συνδέεται με τον χρόνο. Πρόκειται για μια χριστιανική ανθρωποκεντρική θεωρία της γνώσης που έρχεται σε αντίθεση με τον φυσιοκρατικό αρχαιοελληνικό ανθρωποκεντρισμό.

13) Ποιες θέσεις τήρησε ο Αυγουστίνος έναντι της επιστήμης; (σελ. 56) Ο Αυγουστίνος, αν και δεν ασχολήθηκε με τη μελέτη των φυσικών επιστημών επισταμένα, είχε γνώση τους, και οι απόψεις του άσκησαν επίδραση στην ανάπτυξη της μεσαιωνικής φυσικής φιλοσοφίας. Μολονότι, μάλιστα, συνδέθηκαν με τις παπικές απαγορεύσεις του 1277, πολλοί διανοητές πιστεύουν ότι επέδρασαν στον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα που προσέλαβε η Επιστημονική Επανάσταση του 16ου και 17ου αιώνα. Συγκεκριμένα: α΄. Παρότι ο Αυγουστίνος δεν είναι αγνωστικιστής, δεχόμενος τη δυνατότητα της ανθρώπινης γνώσης και δίχως τη θεϊκή παρέμβαση, πιστεύει ότι οι αιώνιες αλήθειες μπορούν να αποκαλυφθούν στον άνθρωπο μόνο μέσω της θείας φώτισης. Για να αισθητοποιήσει αυτήν τη θέση, αξιοποιεί την αναλογία του ηλιακού φωτός: όπως αυτό μάς επιτρέπει τη θέαση των ορατών αντικειμένων, έτσι και το θείο φως μάς καθιστά ικανούς για τη γνώση των πνευματικών πραγματικοτήτων. Το θείο φως

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr υποβάλλει στην ανθρώπινη νόηση επίσης την αντίληψη περί αρμονίας, τάξης και ομορφιάς στον κόσμο. β΄. Η διδασκαλία του περί σπερματικών αρχών (rationes seminales) αφορά θεμελιώδεις αρχές με τη μορφή σπερμάτων, που εμφυτεύθηκαν από τον Θεό κατά τη Δημιουργία, αλλά δεν έχουν εξελικτική ισχύ, καθώς ένα είδος δεν μπορεί να μεταλλαχθεί σε ένα άλλο. γ΄. Ο Αυγουστίνος ενισχύει την πλατωνική θέση περί της ανάγκης αξιοποίησης των μαθηματικών για τη μελέτη της φύσης, συνδέοντάς την μάλιστα με την οντολογική και ηθική τελειότητα τόσο της Δημιουργίας όσο και του ίδιου του Δημιουργού. Κατ’ αυτόν, η μαθηματική αλήθεια είναι ικανή να μας αποκαλύψει την αλήθεια του Θεού. δ΄. Η αντίληψη του χρόνου στον Αυγουστίνο είναι γραμμική, σε αντίθεση με την αρχαιοελληνική αντίληψη περί κυκλικού χρόνου.

3.3. Λόγιοι και σχολεία της πρώιμης λατινικής Δύσης 14) Σε ποιους σημαντικούς λογίους και εκπαιδευτικές δομές στηρίχθηκε η δυτική μεσαιωνική παιδεία; (σελ. 57) Ο Βοήθιος (480-525) υπήρξε σημαντικός φιλόσοφος και αξιωματούχος της αυλής του Θεοδωρίχου, προτού πέσει σε δυσμένεια και εκτελεστεί. Αμφιλεγόμενης θρησκευτικής τοποθέτησης, παραμένει αδιευκρίνιστο αν υπήρξε χριστιανός ή ειδωλολάτρης. Σημαντική ήταν η συμβολή του στη μετάφραση και στον σχολιασμό των αριστοτελικών συγγραμμάτων στα λατινικά, ενώ κυριότερο έργο του ήταν η Παραμυθία της φιλοσοφίας, το οποίο συνέγραψε στη φυλακή. Σε αυτό αναπτύσσει τις βασικές θεολογικές και φιλοσοφικές απόψεις του και αναδεικνύεται ως ο δημιουργός της λατινικής φιλοσοφικής γλώσσας και ως κορυφαίος λογοτέχνης. Στην Παραμυθία προσπαθεί να διαχωρίσει την πίστη από τον Λόγο και γίνεται ο εισηγητής της σχολαστικής μεθόδου, εφαρμόζοντας τρόπους της αριστοτελικής λογικής στην εξέταση θεολογικών θεμάτων και επιχειρώντας να παράσχει ορθολογικές αποδείξεις για την ύπαρξη του Θεού. Ο δυτικός μοναχισμός ιδρύθηκε στην Ιταλία από τον Άγιο Βενέδικτο της Νούρσια τον 6ο αι. και εμφανίζει ομοιότητες αλλά και διαφορές από τον Ορθόδοξο μοναχισμό. Στα δυτικά μοναστήρια, που η οργάνωσή τους θεμελιώθηκε στους Κανόνες του Αγίου H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Βενεδίκτου, η συλλογικότητα βασίζεται στον συναισθηματικό δεσμό των μοναχών, οι κανόνες είναι λιγότερο σαφείς σε σύγκριση με τα Ορθόδοξα μοναστήρια, καθώς ο ηγούμενος διαθέτει μεγαλύτερη ευχέρεια πρωτοβουλιών, η ζωή επιμερίζεται σε χειρωνακτικές εργασίες, στην άσκηση θρησκευτικών καθηκόντων και στη μελέτη των Γραφών, ενώ αποκτά ιδιαίτερη σημασία το νομικό πρόσωπό τους. Επίσης, τα παραγόμενα σε αυτά προϊόντα πωλούνται σε χαμηλές τιμές προς αποφυγή του αμαρτήματος της απληστίας. Σημαντικότατη υπήρξε η συμβολή του δυτικού μοναχισμού επίσης στην ανάπτυξη της τεχνολογίας. Ο Κασσιόδωρος, αντιστρατευόμενος την αδιαφορία των Οστρογότθων για την εκπαίδευση, ίδρυσε πρότυπη μοναστική σχολή στη νότια Ιταλία. Είναι ο πρώτος που αναγνώρισε την αξία της θεσμικής κατοχύρωσης της κοσμικής και της θεολογικής παιδείας, καθώς και την αξία των κλασικών γραμμάτων για τη μελέτη της θεολογίας, παρότι δεν απαιτούσε, όπως και ο Αυγουστίνος, από τους μαθητές του την τέλεια κατοχή της αρχαίας γραμματείας. Ο Ισίδωρος, επίσκοπος Σεβίλλης, συνέγραψε Ετυμολογίες σε 20 τόμους. Επρόκειτο για μια εγκυκλοπαίδεια στην οποία συμπεριλήφθηκε το σύνολο σχεδόν των τότε γνώσεων, ταξινομημένων κατά ετυμολογική (όχι αλφαβητική) σειρά. Ο Ισίδωρος, ακολουθώντας τον Πλάτωνα, εκτιμούσε ότι οι ετυμολογικά συγγενείς λέξεις αντανακλούν συναφείς οντότητες που σχετίζονται με την πραγματική ζωή. Η συμβολή αυτών των λογίων στην πνευματική ζωή της μεσαιωνικής Δύσης στάθηκε εξέχουσας σημασίας, επειδή σε μια εποχή παρακμής συντήρησαν ζωντανό το πνεύμα των γραμμάτων, μεταλαμπαδεύοντάς το στην αναγέννηση που διαδέχθηκε την εποχή του Καρλομάγνου. Κεφάλαιο 4. Η εμφάνιση των διανοουμένων τον 12ο αιώνα. Η αναγέννηση της διαλεκτικής 4.1. Η Ευρώπη του 12ου αιώνα 15) Ποιες ήταν οι επικρατούσες κοινωνικές συνθήκες στη μεσαιωνική Ευρώπη; (σελ. 73)

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η μεσαιωνική Ευρώπη, σύμφωνα με τον R. Bartlett, είναι «και περιοχή και ιδέα». Η πρώιμη μεσαιωνική Ευρώπη χαρακτηρίζεται από γεωγραφικό κατακερματισμό και από την κυριαρχία μιας ολιγάριθμης ελίτ επί μιας πλειονότητας γεωργικού πληθυσμού.

Εντούτοις,

από

τον

11ο

αι.

εμφανίζονται

ενοποιητικές

και

συγκεντρωτικές τάσεις, πολιτισμικές και κοινωνικές αλλαγές και έντονη οικονομική δραστηριότητα, συνδυαζόμενες με γεωγραφική επέκταση, που διαρκούν τουλάχιστον ως τον 15ο αιώνα. Κατά τα τέλη του 12ου αι. έχουν αναπτυχθεί σε σημαντικό βαθμό η βιοτεχνία (Φλάνδρα), οι τραπεζικές εργασίες ( Β Ιταλία) και η πνευματική ζωή (Παρίσι), ενώ γνωρίζει άνθηση η αρχιτεκτονική, με τη δημιουργία οδικών και αρδευτικών έργων, και οι ενδο-ευρωπαϊκές μεταναστεύσεις γίνονται συχνότερες και εκτενέστερες. Αυτές οι ενοποιητικές τάσεις οδηγούν στην «κατασκευή» της Ευρώπης. Αρκετοί σύγχρονοι ιστορικοί τίθενται υπέρ της κατάργησης της διάκρισης Μεσαίωνα-Αναγέννησης και της αναθεώρησης της αντίληψής μας για τους Μέσους Χρόνους, τους οποίους εκτείνουν μέχρι τον 19ο αιώνα. Χαρακτηριστικά, ο διακεκριμένος μελετητής του Μεσαίωνα Le Goff πρεσβεύει την απόρριψη της απόλυτης θεώρησης του Μεσαίωνα ως «σκοτεινής» ή ως «ρόδινης» εποχής. Η εξέλιξη των επιστημών κατά τον Μεσαίωνα συνηγορεί υπέρ αυτής της αντίληψης.

16) Ποιο περιεχόμενο προσέλαβε ο σχολαστικισμός στα πνευματικά κέντρα της μεσαιωνικής Ευρώπης; (σελ. 73) Κύριο πολιτισμικό χαρακτηριστικό της δυτικής μεσαιωνικής Ευρώπης ήταν η σύνδεση των κοσμικών με τις θεολογικές σπουδές, που τον 12ο αι. οδήγησε στην επικράτηση του σχολαστικισμού. Η πρώτη διανοητική συστηματοποίηση συντελέστηκε στα σχολεία και στα παπικά πνευματικά ιδρύματα της βόρειας Γαλλίας (κυρίως στο Παρίσι) και στη Μπολόνια, τα οποία εξελίχθηκαν σύντομα στα πρώτα πανεπιστήμια. Σε αυτά διδάσκονταν με παρόμοιο τρόπο οι ελευθέριες τέχνες, η ιατρική και η νομική, ενώ οι σπουδές συνδυάζονταν με τη μελέτη της θεολογίας. Βάση του σχολαστικισμού ήταν η αντίληψη ότι η κατάκτηση της επιστημονικής γνώσης αποτελούσε προσπάθεια ανάκτησης της γνώσης των πρωτοπλάστων, κάτι μάλιστα που θα μπορούσε να γίνει σχετικά εύκολα μέσω της ανάλυσης των αρχαίων H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr συγγραμμάτων, τα οποία δεν ήταν υπερβολικά πολλά. Έτσι, γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση τα συμπιλήματα και συστηματοποιήθηκαν σε σημαντικό βαθμό το δίκαιο και η θεολογία. Όταν αργότερα (1270-1320) έγινε αντιληπτή η ανεπάρκεια της ανάλυσης των αρχαίων κειμένων για την κατάκτηση της γνώσης και διαπιστώθηκε δυσαρμονία μεταξύ θεωρίας και πράξης, ο σχολαστικισμός έφθασε στα γνωσιολογικά του όρια (και η μεσαιωνική Ευρώπη οδηγήθηκε σε πνευματική αποδιάρθρωση), μολονότι γνώρισε αναλαμπή κατά τον 16ο αιώνα.

17) Ποιο ήταν το θεσμικό και πνευματικό πλαίσιο δράσης των μεσαιωνικών διανοουμένων; (σελ. 74) Ο J. Le Goff σκιαγραφεί το πλαίσιο εντός του οποίου δραστηριοποιήθηκαν οι διανοούμενοι των Μέσων Χρόνων (Οι διανοούμενοι στους Μέσους Χρόνους, 1993). Οι διανοούμενοι, που εμφανίζονται ως κοινωνική ομάδα τον 12ο αι., έπρεπε να υπερβούν, όπως οι έμποροι την κοινή αντίληψη ότι οι λέξεις και ο χρόνος είναι ισότιμοι επειδή είναι δώρα του Θεού: οι διανοούμενοι πουλούν λέξεις και οι έμποροι χρόνο, αλλά επιδιώκουν τελικά, εντός του νέου καταμερισμού της εργασίας, την εξουσία. Το θεσμικό πλαίσιο δράσης των διανοουμένων παρέχεται κυρίως από τα πανεπιστήμια. Αυτά, μολονότι στην πλειονότητά τους διευθύνονται από την Εκκλησία, εξαρχής αποτελούν κέντρα αντικληρικαλικών τάσεων, πνεύματος σωματειακής οργάνωσης και έντονων συζητήσεων. Προπάτορες των πανεπιστημίων υπήρξαν οι κοσμικές και θρησκευτικές-μοναστικές σχολές, όπου σπούδαζαν ευγενείς και κληρικοί. Οι διανοούμενοι του 12ου αι. έχουν επίγνωση ότι είναι moderni (σύγχρονοι), χωρίς όμως να επιδιώκουν την αποκοπή από τους αρχαίους, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Αβελάρδος του Μπαθ. Το παράδειγμα του Παρισιού, με την έντονη νυχτερινή ζωή και τους κοσμικούς πειρασμούς, είναι τυπικό ως προς τη στάση των κληρικών απέναντι στα πανεπιστήμια. Ενώ ο Άγιος Βερνάρδος συνιστά στους νέους να το αποφεύγουν, ο Ιωάννης του Σόλσμπερι εκφράζεται με θαυμασμό για την πόλη και την πνευματική ζωή της. Στο Παρίσι εμφανίζονται οι γολιάρδοι, περιπλανώμενοι τραγουδοποιοί με ανήσυχο πνεύμα, οπαδοί του σχολαστικισμού, που φοιτούν περιθωριακά στο

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr πανεπιστήμιό του. Ο γολιάρδος Αβελάρδος είναι ο πρώτος professor (καθηγητής), πρότυπο του σύγχρονου διανοουμένου. Άλλο σημαντικό πνευματικό κέντρο ήταν η Σαρτρ με τον νατουραλιστικό ορθολογισμό και τον ουμανισμό της. Η Σαρτρ εξορθολογίζει την πίστη, με την έννοια ότι αποδίδει στον Θεό απαρέγκλιτες αιτιακές ιδιότητες που αντιστοιχούν στην κοσμική τάξη, απο-θεοποιώντας ταυτόχρονα τη φύση. Επίσης, στη διδασκαλία της επίκεντρο της Δημιουργίας είναι ο άνθρωπος, καθώς ο κόσμος πλάστηκε γι’ αυτόν.

18) Ποιο ήταν το περιεχόμενο του μεσαιωνικού ορθολογισμού; (Ή: Τι γνωρίζετε για τις θεολογικές και φιλοσοφικές θέσεις του Ιωάννη Σκώτου Εριγένη;) (σελ.

76) Σημαντικότερος εκπρόσωπος του δυτικού μεσαιωνικού ορθολογισμού ήταν ο Ιωάννης Σκώτος Εριγένης (800-877), μεταφραστής Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας αλλά και του Ωριγένη. Βάση του ορθολογισμού του είναι η αντίληψη ότι η ανθρώπινη λογική δεν αντιφάσκει τη θεία βούληση, γιατί η πρώτη απορρέει από τη δεύτερη, όπως και το ότι η γνώση εκπορεύεται από την πίστη. Στο σύγγραμμά του Περί του καταμερισμού της φύσης, απαγορευμένο από τον 12ο ως τον 17ο αι., επιχειρεί μια ορθολογική ανάλυση της Βίβλου. Ο ανθρώπινος λόγος συνιστά αυθεντία μόνο στο μέτρο όπου ελεείται από τον Θεό, ενώ απόλυτη αυθεντία είναι ο Θείος Λόγος. Ως προς τη δημιουργία του κόσμου, ο Σκώτος εισηγείται τις «καθολικές έννοιες» (universalia), αρχέτυπες ιδέες με μεμονωμένο χαρακτήρα που υπήρχαν στον νου του Δημιουργού ταυτόχρονα με τη Δημιουργία. Ο Σκώτος απαντά στο ερώτημα για τον πιθανό κατακερματισμό της ενότητας του Θεού λόγω της ύπαρξης των μεμονωμένων αρχετύπων μέσω της Δημιουργίας και της Αποκάλυψης: Η ύπαρξη των «καθολικών ιδεών» είναι μεν ταυτόχρονη με την ύπαρξη του Θεού, αλλά Αυτός αποκαλύπτεται μέσω της Δημιουργίας, κατά την οποία οι αρχέτυπες ιδέες αποκτούν αισθητή υπόσταση με την επενέργεια του Αγίου Πνεύματος, το οποίο τις επιμερίζει. Οι «καθολικές ιδέες» τελικά επιστρέφουν στον Θεό και ενώνονται μαζί του. Για την τελευταία αυτή θέση ο Σκώτος κατηγορήθηκε για πανθεϊσμό. Ο Σκώτος, με βάση τα σχόλιά του στο έργο του Καπέλλα Ο γάμος του Ερμή με τη Φιλολογία, στο οποίο οι πλανήτες εμφανίζονται ανθρωπόμορφοι, περιγράφει το ταξίδι της ψυχής από τις ουράνιες σφαίρες στο ανθρώπινο σώμα και την επιστροφή της H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr στους ουρανούς μετά θάνατον. Έτσι, ο μεσαιωνικός ορθολογισμός δεν αναπτύσσεται μέσω των επιστημονικών κατηγοριών-αλληγοριών της εμπειρίας και του πειράματος, αλλά μέσω της ορθολογικής ανάλυσης της Βίβλου. Τον 10ο αι. ο πάπας Σίλβεστρος Β΄ ανέπτυξε περαιτέρω τη λογική και τα μαθηματικά, αλλά οι επίγονοί του έμειναν δέσμιοι του σκεπτικισμού. Ο λόγος ήταν ότι, μολονότι διαφαίνονταν οι απεριόριστες δυνατότητες της νόησης για την εξερεύνηση της φύσης, όφειλαν πάντοτε να αντιπαραθέτουν τη διαλεκτική στην αλήθεια της Θείας Αποκάλυψης. Κεφάλαιο 5: Τα πανεπιστήμια του 13ου αιώνα και η κρίση του 1277 5.1. Η πρόσληψη του αριστοτελισμού 19) Σε ποιο πλαίσιο και με ποιους τρόπους προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τη δυτική Ευρώπη του 13ου αιώνα; (σελ. 93) Το θεσμικό πλαίσιο πρόσληψης του αριστοτελισμού κατά τον 13ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη ήταν αυτό των πανεπιστημίων, που αποκτούν ενιαίο περίπου πρόγραμμα σπουδών και θεσμική οργάνωση, σε αντίθεση με τη διδασκαλία της φιλοσοφίας και των επιστημών κατά τον 12ο αιώνα, η οποία βασιζόταν στην προσωπική φήμη και στις επιμέρους γνώσεις των λογίων. Ο αριστοτελισμός προσλήφθηκε με τρεις τρόπους κυρίως, που αντιστοιχούν στην οπτική τριών διανοητών: α΄) Ως κορυφαία έκφραση συγκερασμού Λόγου και Πίστης στο έργο του Καθολικού αγίου Θωμά του Ακινάτη. β΄) Ως υπεροχή του Λόγου έναντι της Πίστης, όπως εκφράστηκε από τη διδασκαλία του Σίζερ και επέφερε την κρίση του 1277 με την απαγόρευση πολλών αριστοτελικών θέσεων από την Καθολική Εκκλησία. γ΄) Ως αντιπαράθεση της επίσημης Εκκλησίας και διδασκαλίας προς τον αριστοτελισμό στο έργου του Καθολικού αγίου Μποναβεντούρα, που εξέφρασε νεοαυγουστίνειες απόψεις.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 5.2. Μποναβεντούρα (Bonaventura) 20) Ποια είναι η σχέση Πίστης και Λόγου στη διδασκαλία του Μποναβεντούρα; (Ή: Πώς προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τον Μποναβεντούρα; Ή: Τι γνωρίζετε για τον βίο και το έργο του Μποναβεντούρα;) (σελ. 93) Ο Μποναβεντούρα (1221-1274) υπήρξε στενός φίλος του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης (που τον θεράπευσε από μια σοβαρή ασθένεια όταν ήταν παιδί) και οπαδός των απόψεων του Βερνάρδου του Κλαιρβώ. Εισήχθη στο τάγμα των φραγκισκανών, του οποίου αργότερα έγινε ηγέτης, επιβάλλοντας ως πάπα τον Γρηγόριο Ι΄, και είχε πνευματική σχέση με τον δομινικανό Θωμά τον Ακινάτη. Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του στο Παρίσι συνάντησε εμπόδια λόγω των επικριτικών θέσεών του κατά του κυρίαρχου στο εκεί πανεπιστήμιο αριστοτελισμού, αλλά πρόλαβε να δει τη μεταστροφή του πνευματικού κλίματος, στην οποία είχε συντελέσει και ο ίδιος με τη διδασκαλία του. Το σύστημα αντιλήψεων του Μποναβεντούρα στηρίχθηκε σε βασικές θέσεις του ιερού Αυγουστίνου (όπως η σχέση μίμησης όλων των όντων προς τη Θεία Φώτιση και τον Θεό, ο παραδειγματισμός και η Δημιουργία εκ του μηδενός). Μολονότι αυτό το σύστημα παρουσίαζε ελλειμματική συνοχή, ήταν δυνατό να αμφισβητηθεί μόνο από όσους αμφισβητούσαν θεμελιώδεις χριστιανικές αρχές. Ο

Μποναβεντούρα

μεταχειρίζεται

αριστοτελική

ορολογία,

αλλά

αποστασιοποιείται από τον Αριστοτέλη, γιατί βασικό σκοπό έχει να δείξει την άμεση εξάρτηση της νόησης και της αντιληπτής αλήθειας για τον κόσμο από τον Θεό, όπως εκφράζεται στο έργο του Ταξίδι του πνεύματος στον Θεό. Σε αυτό το σημείο (όπως επισημαίνει ο E. Gilson) διαφοροποιείται και από τον Θωμά Ακινάτη, ο οποίος δίδασκε ότι η νόηση δημιουργεί τα νοητά από τα δεδομένα των αισθήσεων και βάσει αυτών οικοδομεί ολόκληρη τη γνώση. Επίσης, εκφράζεται υπέρ της πρωτοκαθεδρίας της θεολογικής γνώσης, καθώς σημειώνει ότι η πραγματική φώτιση υπάρχει στην πληρότητά της στην Αγία Γραφή (Ξαναζητώντας τις τέχνες στη θεολογία ή Αγία Θεολογία, η ερωμένη ανάμεσα στις επιστήμες). Όπως από το θείο φως που έλαμψε την πρώτη μέρα της Δημιουργίας πλάστηκαν όλα τα όντα, έτσι και η Αγία Γραφή παρέχει έξι φωτισμούς, αντίστοιχους με τις έξι ημέρες της Γένεσης: πρώτα στις ίδιες τις

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Γραφές και κατόπιν στις αισθήσεις, στις μηχανικές γνώσεις, καθώς και στην ορθολογική, στη φυσική και στην ηθική φιλοσοφία. Με τον τρόπο αυτό, όπως σημειώνει ο Copleston, ο Μποναβεντούρα υποβαθμίζει τον Λόγο προς όφελος της Πίστης και συντελεί στην εκδήλωση της κρίσης του 1277.

5.3. Θωμάς Ακινάτης 21) Τι γνωρίζετε για τον βίο του Θωμά Ακινάτη; (σελ. 95) Ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274), άγιος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, υπήρξε δομινικανός ιερομόναχος και σημαντικός θεολόγος και φιλόσοφος με επιστημονικά ενδιαφέροντα. Επιχείρησε τον συγκερασμό της αριστοτελικής σκέψης με τη χριστιανική πίστη σε όλο το φάσμα του επιστητού και τήρησε μια ενδιάμεση στάση έναντι του νεοαυγουστινιανισμού του Μποναβεντούρα και του ετερόδοξου αριστοτελισμού του Σίζερ. Γεννημένος στην Ιταλία, σπούδασε στα πανεπιστήμια της Νεάπολης, του Παρισιού και της Κολονίας, διατέλεσε παπικός σύμβουλος και αυλικός, καθώς και καθηγητής στο Παρίσι επί δύο χρονικές περιόδους. Σημαντική επίδραση δέχθηκε από τον δάσκαλό του Αλβέρτο τον Μέγα. Στο πανεπιστήμιο του Παρισιού ήλθε αντιμέτωπος με τις δύο ακραίες στάσεις έναντι του αριστοτελισμού και προσπάθησε να γεφυρώσει τις διαφορές τους, καινοτομώντας δογματικά αλλά και με τον ήπιο και διαλλακτικό χαρακτήρα του. Κατόρθωνε να ξεχωρίζει το ουσιώδες από το επουσιώδες και να μην ερίζει για ασήμαντες αφορμές, αναγνωρίζοντας λ.χ. ότι το πρόβλημα της αιωνιότητας του κόσμου ήταν ανοικτό στην ορθολογική αναζήτηση, αλλά το ουσιώδες ήταν η αιτιώδης σχέση μεταξύ Δημιουργού και κόσμου. Η σημαντικότερη συμβολή του στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση αριστοτελικών μεθόδων.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 22) Ποια είναι η σχέση Πίστης και Λόγου στη διδασκαλία του Θωμά Ακινάτη; (Ή: Πώς προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τον Θωμά Ακινάτη;) (σελ. 95) Ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274) επιχείρησε τον συγκερασμό της αριστοτελικής σκέψης με τη χριστιανική πίστη σε όλο το φάσμα του επιστητού και τήρησε μια ενδιάμεση στάση έναντι του νεοαυγουστινιανισμού του Μποναβεντούρα και του ετερόδοξου αριστοτελισμού του Σίζερ. Σημαντική επίδραση δέχθηκε από τον δάσκαλό του Αλβέρτο τον Μέγα. Στο πανεπιστήμιο του Παρισιού ήλθε αντιμέτωπος με τις δύο ακραίες στάσεις έναντι του αριστοτελισμού και προσπάθησε να γεφυρώσει τις διαφορές τους, καινοτομώντας δογματικά αλλά και με τον ήπιο και διαλλακτικό χαρακτήρα του. Η σημαντικότερη συμβολή του στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση του αριστοτελισμού, ώστε να εφαρμόσουν τις μεθόδους της λογικής και των φυσικών επιστημών στην ερμηνεία των Ιερών Γραφών και των θεολογικών προβλημάτων. Ο Θωμάς ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη Θεία Φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν ασχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε αντίθεση με τους φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Για να προσεγγίσει το πρόβλημα της γνώσης της ύπαρξης του Θεού, ο Θωμάς δημιουργεί δικό του δόγμα, το οποίο στηρίζεται στη διάκριση ουσίας και ύπαρξης, και υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι το μόνο Ον στο οποίο αυτές οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Η ύπαρξη αφορά τα πεπερασμένα όντα, που περιορίζονται από τις αριστοτελικές κατηγορίες δυνάμει και ενεργεία, ένας περιορισμός ο οποίος δεν ισχύει για τον Θεό. Η συγκεκριμένη διάκριση ανακαλούσε στη μνήμη την αριστοτελική διάκριση μεταξύ ουσίας και μορφής και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στα H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr μεσαιωνικά πανεπιστήμια, αλλά ενείχε τον Θεό ως κύριο αίτιο –τόσο ποιητικό όσο και τελικό– του φυσικού κόσμου. Στον Θεό ύπαρξη και ουσία ταυτίζονται, και σε αυτό το σημείο ο Θωμάς διαφοροποιείται από τον Αριστοτέλη: ενώ για τον δεύτερο ο Θεός ήταν το πρώτο κινούν που αναγκαία έπρεπε να συμμετέχει στην κίνηση, για τον πρώτο ήταν το ακίνητο πρώτο κινούν, που δημιουργεί τον κόσμο παρέχοντας της Πρόνοιά Του. Γενικότερα, ασχολείται με τη διάκριση επιστήμης και Αποκάλυψης στο έργο του Summa theologica (Θεολογική σύνοψη). Εκεί, με βάση την αρχή της αναλογίας, υποστηρίζει ότι, όπως οι επιστήμες στηρίζονται σε ανώτερες προφανείς αρχές, έτσι και η θεογνωσία στηρίζεται στην επιστήμη του Θεού και του Ευλογημένου. Με αντίστοιχο τρόπο, όπως υποστηρίζει, είχε φθάσει και ο Αριστοτέλης στη γνώση της αιωνιότητας του Θεού. Κατά συνέπεια, ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του κόσμου, ιδίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου. Αν και οι περισσότεροι λόγιοι του 13ου αιώνα δεν είναι εύκολα προσβάσιμοι στο αναγνωστικό κοινό, ο Θωμάς έχει μεταφραστεί επανειλημμένα. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει τη σημασία του για τον συγκερασμό Πίστης και λόγου, καθώς και για την αξιοποίηση του Αριστοτέλη ως προς την επίλυση θεολογικών προβλημάτων.

23) Ποια ήταν η διδασκαλία του Θωμά του Ακινάτη περί Θεού; (σελ. 95) Η σημαντικότερη συμβολή του Θωμά Ακινάτη (1225-1274) στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση του αριστοτελισμού, ώστε να εφαρμόσουν τις μεθόδους της λογικής και των φυσικών επιστημών στην ερμηνεία των Ιερών Γραφών και των θεολογικών προβλημάτων. Ο Θωμάς ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη Θεία Φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν ασχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε αντίθεση με τους H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Για να προσεγγίσει το πρόβλημα της γνώσης της ύπαρξης του Θεού, ο Θωμάς δημιουργεί δικό του δόγμα, το οποίο στηρίζεται στη διάκριση ουσίας και ύπαρξης, και υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι το μόνο Ον στο οποίο αυτές οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Η ύπαρξη αφορά τα πεπερασμένα όντα, που περιορίζονται από τις αριστοτελικές κατηγορίες δυνάμει και ενεργεία. Τα δημιουργήματα είναι υπάρξεις, όχι ουσίες, και ενώ έχουν τη δυνατότητα να ενεργήσουν, αλλά ταυτόχρονα περιορίζονται από αυτήν τη δυνατότητα. Ο περιορισμός αυτός δεν ισχύει για τον Θεό. Η συγκεκριμένη διάκριση ανακαλούσε στη μνήμη την αριστοτελική διάκριση μεταξύ ουσίας και μορφής και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, αλλά ενείχε τον Θεό ως κύριο αίτιο –τόσο ποιητικό όσο και τελικό– του φυσικού κόσμου. Στον Θεό ύπαρξη και ουσία ταυτίζονται, και σε αυτό το σημείο ο Θωμάς διαφοροποιείται από τον Αριστοτέλη: ενώ για τον δεύτερο ο Θεός ήταν το πρώτο κινούν που αναγκαία έπρεπε να συμμετέχει στην κίνηση, για τον πρώτο ήταν το ακίνητο πρώτο κινούν, που δημιουργεί τον κόσμο παρέχοντας της Πρόνοιά Του. Η έννοια του Θεού είναι κομβικής σημασίας στο έργο του Ακινάτη. Αν και παρέχει πέντε αποδείξεις για την ύπαρξή Του, θεωρεί αντιφατική τη δήλωση «δεν υπάρχει Θεός», με συνέπεια οι αποδείξεις αυτές να έχουν μόνο a posteriori (εκ των υστέρων) χρησιμότητα. Όπως ο Αριστοτέλης δεν θεωρούσε αναγκαία την απόδειξη των πρώτων αρχών της επιστημονικής γνώσης, έτσι και ο Θωμάς δεν θεωρεί απαραίτητη την απόδειξη της ύπαρξης του Θεού, με αποτέλεσμα να μην ασχολείται με το ζήτημα της απόλυτης γνώσης. Για τον Ακινάτη, ο Θεός είναι ο εκ του μηδενός Δημιουργός των ανθρώπων (αντίληψη που τον διαφοροποιεί από την αντίστοιχη αρχαιοελληνική), εκπροσωπεί το απόλυτο αγαθό και είναι ο εγγυητής της ανθρώπινης ελευθερίας της βούλησης μέσω της Πρόνοιάς Του. Γενικότερα, ο Θωμάς ασχολείται με τη διάκριση επιστήμης και Αποκάλυψης στο έργο του Summa theologica (Θεολογική σύνοψη). Εκεί, με βάση την αρχή της αναλογίας, υποστηρίζει ότι, όπως οι επιστήμες στηρίζονται σε ανώτερες προφανείς H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr αρχές, έτσι και η θεογνωσία στηρίζεται στην επιστήμη του Θεού και του Ευλογημένου. Με αντίστοιχο τρόπο, όπως υποστηρίζει, είχε φθάσει και ο Αριστοτέλης στη γνώση της αιωνιότητας του Θεού. Κατά συνέπεια, ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του κόσμου, ιδίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου.

24) Ποιες ήταν οι σημαντικότερες κοσμολογικές αντιλήψεις του Θωμά Ακινάτη; (σελ. 95) Ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274) ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη Θεία Φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν ασχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε αντίθεση με τους φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Ο Θωμάς δεν συνέθεσε ειδικά κοσμολογικά συγγράμματα, καθώς ασχολήθηκε με τι φυσικές επιστήμες μόνο στο περιθώριο των θεολογικών του αναζητήσεων. Βασικές πηγές για τις κοσμολογικές αντιλήψεις του είναι τα έργα De ente et essentia (Περί ουσίας και ύπαρξης), De Trinitate (Περί Αγίας Τριάδας), Summa theologica (Θεολογική σύνοψη) και Summa contra gentiles (Σύνοψη εναντίον των εθνικών). Σε αυτά υπερασπίζεται την εκ του μηδενός Δημιουργία του κόσμου, καθώς και την αιωνιότητα του κόσμου, σε συμφωνία με την κρατούσα χριστιανική αντίληψη και σε αντίθεση με την αντίστοιχη αριστοτελική που καταδικάστηκε από τον πάπα το 1277. Στο ίδιο πλαίσιο, διδάσκει ότι ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του

κόσμου, ιδίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 5.4. Σίζερ 25) Τι γνωρίζετε για τον βίο και το έργο του Σίζερ; (Ή: Ποια είναι η σχέση Πίστης και Λόγου στη διδασκαλία του Σίζερ; (Ή: Πώς προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τον Σίζερ;) (σελ. 100) Ο Σίζερ (1240-1284) γεννήθηκε στη Βραβάνδη της Γαλλίας, σπούδασε και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και θεωρείται μαζί με τον Βοήθιο της Δακίας (Σουηδίας) ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του «λατινικού αβερροϊσμού» ή «κοσμικού αριστοτελισμού». Οι απόψεις του θεωρήθηκαν ενωρίς αιρετικές και διώχθηκε γι’ αυτές: το 1270 ο επίσκοπος του Παρισιού καταδίκασε 13 απόψεις του ως ετερόδοξες, στη συνέχεια κλήθηκε σε «εξέταση» και κατέφυγε στην Ιταλία, όπου καταδικάσθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό και δολοφονήθηκε από τον ιερωμένο φύλακά του. Αντίθετα από τον Αλβέρτο τον Μέγα και τον Θωμά Ακινάτη, ο Σίζερ δεν επιχείρησε τον συγκερασμό του αριστοτελισμού με τον χριστιανισμό αλλά τη μελέτη του πρώτου ως φιλοσοφική διδασκαλία. Παρά τις διιστάμενες απόψεις των μελετητών, που άλλοι τον θέλουν οπαδό της διπλής αλήθειας και ετερόδοξο αβερροϊστή

(Wandonnet)

και

άλλοι

πιστό

χριστιανό

πλην

αριστοτελικό

(Steenberghen), γενικά θεωρείται, παρά την αποστασιοποιημένη στάση του ίδιου, οπαδός βασικών αριστοτελικών θέσεων. Τέτοιες είναι το ανέφικτο της Δημιουργίας του κόσμου εκ του μηδενός, το εφικτό της αντίθεσης κοσμικής και θεολογικής αλήθειας και ο προκαθορισμός της ανθρώπινης βούλησης, αν και δέχεται τις επιστημονικές αποδείξεις υπέρ της ύπαρξης του Θεού. Σε σχέση με το δόγμα της διπλής αλήθειας, ο Σίζερ στην πραγματικότητα υποτάσσει την Πίστη στον Λόγο (τη θεολογία στον αριστοτελισμό), αν και επιχειρηματολογεί ταυτόχρονα υπέρ της (μη αριστοτελικής) αιωνιότητας του κόσμου, αφήνοντας το τελικό συμπέρασμα στους αναγνώστες του. Κατ’ αυτόν, ο Θεός δεν μπορεί να υπάρχει ανεξάρτητα από τα εν σπέρματι δημιουργήματά του ούτε να προηγείται χρονικά από την δυνάμει, έστω, δημιουργία τους, αν και ο ίδιος είναι αιώνιος.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 26) Ποια είναι η σχέση Πίστης και Λόγου στη διδασκαλία των Αυγουστίνου, Μποναβεντούρα, Θωμά Ακινάτη και Σίζερ; (Ή: Πώς προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τους Αυγουστίνο, Μποναβεντούρα, Θωμά Ακινάτη και Σίζερ;) (σελ. 38-39, 42-44, 93-101) Εισηγητής των βασικών μεσαιωνικών αντιλήψεων για τη σχέση Πίστης και Λόγου ήταν ο επίσκοπος Καρχηδόνας Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) Ενώ ο Αυγουστίνος δεν ήταν αγνωστικιστής και απέδιδε αξιοπιστία στα δεδομένα της εμπειρίας, ωστόσο δίδασκε ότι υπάρχουν φαινόμενα που δεν είναι προσβάσιμα ούτε στην εμπειρία ούτε στον Λόγο. Με τον τρόπο αυτό υποβάθμισε τη γνωσιολογική αξία της φιλοσοφίας και της επιστημονικής σκέψης (που ήταν τα οχήματα της αρχαιοελληνικής σκέψης για την πρόσβαση στην αλήθεια) υπέρ της θεολογίας. Με βάση τις γενικές θέσεις του Αυγουστίνου διαμορφώθηκαν οι ιδιαίτερες δυτικές χριστιανικές αντιλήψεις περί επιστήμης, περί της αξιοποίησης ή μη της αρχαίας ελληνικής σκέψης, καθώς και περί της σχέσης Πίστης και Λόγου σε συσχέτιση με τη Θεία Αποκάλυψη. Θεμέλιο των απόψεων του Αυγουστίνου για τη σχέση ανθρώπου και κόσμου είναι η έννοια της χριστιανικής σωτηρίας. Κατ’ αυτόν, η ύλη δεν είναι κατώτερη από το πνεύμα ή την ψυχή, όπως υποστήριζε ο Πλάτωνας. Η αμαρτία και η φθορά που συνδέονται με την ύλη δεν οφείλονται στη φύση της ύλης, αλλά στην κακή χρήση της ανθρώπινης βούλησης. Η χριστιανική ανάσταση σώματος και ψυχής αίρει την αμαρτία και σηματοδοτεί τη σωτηρία του ανθρώπου. Όμως, αντικείμενο της χριστιανικής αγάπης δεν είναι ο υλικός κόσμος, αλλά ο Θεός. Ο Θεός, μέσω της «θείας φώτισης», αποδίδει εγκυρότητα στις εμπειρικές και λογικές γνώσεις μας για τον υλικό κόσμο και μας οδηγεί στην αλήθεια. Έτσι, η χριστιανική διδασκαλία γίνεται η βάση για τον πρακτικό-ωφελιμιστικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής επιστήμης: η κοσμογνωσία οδηγεί στη θεογνωσία/θεοπιστία και μέσω αυτής στη σωτηρία. Μέσο τους είναι η Θεία Αποκάλυψη. Για τον Αυγουστίνο, ενώ είναι αναξιοπρεπές για τον πιστό να μην κατέχει την πραγματική γνώση για τον φυσικό κόσμο και να δίνει ανυπόστατες ερμηνείες σε αυτόν, τελικά η επιστημονική γνώση έχει υποδεέστερη θέση σε σύγκριση με την πίστη. Επίσης, ο ορθός Λόγος έχει θέση στην εξέταση της φύσης, όμως μόνο στο πλαίσιο της θείας φώτισης.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Έτσι, στο καίριο ζήτημα της σχέσης Πίστης και Λόγου, που βρίσκεται κάτω από κάθε επιστημονική αναζήτηση, ο Αυγουστίνος απαντά με τη διατύπωση του «δόγματος της διπλής αλήθειας». Σύμφωνα με αυτό, υπάρχουν δύο αλήθειες για τον κόσμο, αυτή της θρησκείας και εκείνη της επιστήμης. Ενώ αυτές οι δύο αλήθειες δεν θα έπρεπε κανονικά να συγκρούονται (όπως θα υποστηρίξει με μεγαλύτερη σαφήνεια αργότερα ο Αβερρόης), εάν συμβαίνει αυτό, η αλήθεια που θα υπερισχύσει πρέπει να είναι εκείνη της θεολογίας. Το δόγμα της διπλής αλήθειας οδήγησε στην αρχή της παντοδυναμίας του Θεού, και η ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα αντικατοπτρίζει τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των φορέων της επιστημονικής και της θρησκευτικής αλήθειας. Κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, οπότε η ανάπτυξη της επιστήμης δεν είχε φθάσει σε υψηλό επίπεδο, ουσιαστικά δεν υπήρχε θέμα εφαρμογής του δόγματος. Αργότερα υποστηρίχθηκε ότι η επιστήμη (η «φυσική φιλοσοφία») είναι θεραπαινίδα της θεολογίας. Τον 13ο αι. ο Μποναβεντούρα συνέθεσε ειδικό σύγγραμμα προς υποστήριξη αυτής της θέσης, ενώ ο Θωμάς Ακινάτης, εξυψώνοντας το κύρος της επιστημονικής γνώσης, υποστήριξε ότι η θεολογική και η επιστημονική αλήθεια είναι ισόκυρες ως προερχόμενες αμφότερες από τον Θεό. Από τον 9ο έως τον 12ο αι. οι μεταφράσεις και η διάδοση των αριστοτελικών συγγραμμάτων στη Δύση απόκτησαν εξέχουσα σημασία, και οι δυτικοί θεολόγοι σπούδαζαν τις αριστοτελικές θέσεις. Με την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων άρχισαν να διδάσκονται αριστοτελικές θέσεις που έρχονταν σε σύγκρουση με την αλήθεια της χριστιανικής πίστης, γεγονός που προξένησε σφοδρές διαμάχες. Αυτές κορυφώθηκαν το 1277, όταν η παπική Έδρα απαγόρευσε τη διδασκαλία 219 θέσεων αριστοτελικής προέλευσης. Σκοπός αυτών των απαγορεύσεων ήταν να διατηρηθεί η αρχή της παντοδυναμίας του Θεού. Παρά τον αρνητικό χαρακτήρα τους, οι απαγορεύσεις αυτές έδωσαν ώθηση στην αναζήτηση υποθετικών κόσμων εκτός του αριστοτελικού πλαισίου σκέψης, προωθώντας την επιστημονική έρευνα σε νέους δρόμους. Το θεσμικό πλαίσιο πρόσληψης του αριστοτελισμού κατά τον 13ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη ήταν αυτό των πανεπιστημίων, που αποκτούν ενιαίο περίπου πρόγραμμα σπουδών και θεσμική οργάνωση, σε αντίθεση με τη διδασκαλία της

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr φιλοσοφίας και των επιστημών κατά τον 12ο αιώνα, η οποία βασιζόταν στην προσωπική φήμη και στις επιμέρους γνώσεις των λογίων. Ο αριστοτελισμός προσλήφθηκε με τρεις τρόπους κυρίως, που αντιστοιχούν στην οπτική τριών διανοητών: α΄) Ως κορυφαία έκφραση συγκερασμού Λόγου και Πίστης στο έργο του Καθολικού αγίου Θωμά του Ακινάτη. β΄) Ως υπεροχή του Λόγου έναντι της Πίστης, όπως εκφράστηκε από τη διδασκαλία του Σίζερ και επέφερε την κρίση του 1277 με την απαγόρευση πολλών αριστοτελικών θέσεων από την Καθολική Εκκλησία. γ΄) Ως αντιπαράθεση της επίσημης Εκκλησίας και διδασκαλίας προς τον αριστοτελισμό στο έργου του Καθολικού αγίου Μποναβεντούρα, που εξέφρασε νεοαυγουστίνειες απόψεις. Ο Μποναβεντούρα (1221-1274) υπήρξε στενός φίλος του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης (που τον θεράπευσε από μια σοβαρή ασθένεια όταν ήταν παιδί) και οπαδός των απόψεων του Βερνάρδου του Κλαιρβώ. Εισήχθη στο τάγμα των φραγκισκανών, του οποίου αργότερα έγινε ηγέτης, επιβάλλοντας ως πάπα τον Γρηγόριο Ι΄, και είχε πνευματική σχέση με τον δομινικανό Θωμά τον Ακινάτη. Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του στο Παρίσι συνάντησε εμπόδια λόγω των επικριτικών θέσεών του κατά του κυρίαρχου στο εκεί πανεπιστήμιο αριστοτελισμού, αλλά πρόλαβε να δει τη μεταστροφή του πνευματικού κλίματος, στην οποία είχε συντελέσει και ο ίδιος με τη διδασκαλία του. Το σύστημα αντιλήψεων του Μποναβεντούρα στηρίχθηκε σε βασικές θέσεις του ιερού Αυγουστίνου (όπως η σχέση μίμησης όλων των όντων προς τη Θεία Φώτιση και τον Θεό, ο παραδειγματισμός και η Δημιουργία εκ του μηδενός). Μολονότι αυτό το σύστημα παρουσίαζε ελλειμματική συνοχή, ήταν δυνατό να αμφισβητηθεί μόνο από όσους αμφισβητούσαν θεμελιώδεις χριστιανικές αρχές. Ο

Μποναβεντούρα

μεταχειρίζεται

αριστοτελική

ορολογία,

αλλά

αποστασιοποιείται από τον Αριστοτέλη, γιατί βασικό σκοπό έχει να δείξει την άμεση εξάρτηση της νόησης και της αντιληπτής αλήθειας για τον κόσμο από τον Θεό, όπως εκφράζεται στο έργο του Ταξίδι του πνεύματος στον Θεό. Σε αυτό το σημείο (όπως επισημαίνει ο E. Gilson) διαφοροποιείται και από τον Θωμά Ακινάτη, ο οποίος δίδασκε ότι η νόηση δημιουργεί τα νοητά από τα δεδομένα των αισθήσεων και βάσει H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr αυτών οικοδομεί ολόκληρη τη γνώση. Επίσης, εκφράζεται υπέρ της πρωτοκαθεδρίας της θεολογικής γνώσης, καθώς σημειώνει ότι η πραγματική φώτιση υπάρχει στην πληρότητά της στην Αγία Γραφή (Ξαναζητώντας τις τέχνες στη θεολογία ή Αγία Θεολογία, η ερωμένη ανάμεσα στις επιστήμες). Όπως από το θείο φως που έλαμψε την πρώτη μέρα της Δημιουργίας πλάστηκαν όλα τα όντα, έτσι και η Αγία Γραφή παρέχει έξι φωτισμούς, αντίστοιχους με τις έξι ημέρες της Γένεσης: πρώτα στις ίδιες τις Γραφές και κατόπιν στις αισθήσεις, στις μηχανικές γνώσεις, καθώς και στην ορθολογική, στη φυσική και στην ηθική φιλοσοφία. Με τον τρόπο αυτό, όπως σημειώνει ο Copleston, ο Μποναβεντούρα υποβαθμίζει τον Λόγο προς όφελος της Πίστης και συντελεί στην εκδήλωση της κρίσης του 1277. Ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274) επιχείρησε τον συγκερασμό της αριστοτελικής σκέψης με τη χριστιανική πίστη σε όλο το φάσμα του επιστητού και τήρησε μια ενδιάμεση στάση έναντι του νεοαυγουστινιανισμού του Μποναβεντούρα και του ετερόδοξου αριστοτελισμού του Σίζερ. Σημαντική επίδραση δέχθηκε από τον δάσκαλό του Αλβέρτο τον Μέγα. Στο πανεπιστήμιο του Παρισιού ήλθε αντιμέτωπος με τις δύο ακραίες στάσεις έναντι του αριστοτελισμού και προσπάθησε να γεφυρώσει τις διαφορές τους, καινοτομώντας δογματικά αλλά και με τον ήπιο και διαλλακτικό χαρακτήρα του. Η σημαντικότερη συμβολή του στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση του αριστοτελισμού, ώστε να εφαρμόσουν τις μεθόδους της λογικής και των φυσικών επιστημών στην ερμηνεία των Ιερών Γραφών και των θεολογικών προβλημάτων. Ο Θωμάς ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη Θεία Φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν ασχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε αντίθεση με τους φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Για να προσεγγίσει το πρόβλημα της γνώσης της ύπαρξης του Θεού, ο Θωμάς δημιουργεί δικό του δόγμα, το οποίο στηρίζεται στη διάκριση ουσίας και ύπαρξης, και υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι το μόνο Ον στο οποίο αυτές οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Η ύπαρξη αφορά τα πεπερασμένα όντα, που περιορίζονται από τις αριστοτελικές κατηγορίες δυνάμει και ενεργεία, ένας περιορισμός ο οποίος δεν ισχύει για τον Θεό. Η συγκεκριμένη διάκριση ανακαλούσε στη μνήμη την αριστοτελική διάκριση μεταξύ ουσίας και μορφής και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, αλλά ενείχε τον Θεό ως κύριο αίτιο –τόσο ποιητικό όσο και τελικό– του φυσικού κόσμου. Στον Θεό ύπαρξη και ουσία ταυτίζονται, και σε αυτό το σημείο ο Θωμάς διαφοροποιείται από τον Αριστοτέλη: ενώ για τον δεύτερο ο Θεός ήταν το πρώτο κινούν που αναγκαία έπρεπε να συμμετέχει στην κίνηση, για τον πρώτο ήταν το ακίνητο πρώτο κινούν, που δημιουργεί τον κόσμο παρέχοντας της Πρόνοιά Του. Γενικότερα, ασχολείται με τη διάκριση επιστήμης και Αποκάλυψης στο έργο του Summa theologica (Θεολογική σύνοψη). Εκεί, με βάση την αρχή της αναλογίας, υποστηρίζει ότι, όπως οι επιστήμες στηρίζονται σε ανώτερες προφανείς αρχές, έτσι και η θεογνωσία στηρίζεται στην επιστήμη του Θεού και του Ευλογημένου. Με αντίστοιχο τρόπο, όπως υποστηρίζει, είχε φθάσει και ο Αριστοτέλης στη γνώση της αιωνιότητας του Θεού. Κατά συνέπεια, ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του κόσμου, ιδίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου. Αν και οι περισσότεροι λόγιοι του 13ου αιώνα δεν είναι εύκολα προσβάσιμοι στο αναγνωστικό κοινό, ο Θωμάς έχει μεταφραστεί επανειλημμένα. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει τη σημασία του για τον συγκερασμό Πίστης και λόγου, καθώς και για την αξιοποίηση του Αριστοτέλη ως προς την επίλυση θεολογικών προβλημάτων. Ο Σίζερ (1240-1284) γεννήθηκε στη Βραβάνδη της Γαλλίας, σπούδασε και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και θεωρείται μαζί με τον Βοήθιο της Δακίας (Σουηδίας) ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του «λατινικού αβερροϊσμού» ή «κοσμικού αριστοτελισμού». Οι απόψεις του θεωρήθηκαν ενωρίς αιρετικές και H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr διώχθηκε γι’ αυτές: το 1270 ο επίσκοπος του Παρισιού καταδίκασε 13 απόψεις του ως ετερόδοξες, στη συνέχεια κλήθηκε σε «εξέταση» και κατέφυγε στην Ιταλία, όπου καταδικάσθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό και δολοφονήθηκε από τον ιερωμένο φύλακά του. Αντίθετα από τον Αλβέρτο τον Μέγα και τον Θωμά Ακινάτη, ο Σίζερ δεν επιχείρησε τον συγκερασμό του αριστοτελισμού με τον χριστιανισμό αλλά τη μελέτη του πρώτου ως φιλοσοφική διδασκαλία. Παρά τις διιστάμενες απόψεις των μελετητών, που άλλοι τον θέλουν οπαδό της διπλής αλήθειας και ετερόδοξο αβερροϊστή

(Wandonnet)

και

άλλοι

πιστό

χριστιανό

πλην

αριστοτελικό

(Steenberghen), γενικά θεωρείται, παρά την αποστασιοποιημένη στάση του ίδιου, οπαδός βασικών αριστοτελικών θέσεων. Τέτοιες είναι το ανέφικτο της Δημιουργίας του κόσμου εκ του μηδενός, το εφικτό της αντίθεσης κοσμικής και θεολογικής αλήθειας και ο προκαθορισμός της ανθρώπινης βούλησης, αν και δέχεται τις επιστημονικές αποδείξεις υπέρ της ύπαρξης του Θεού. Σε σχέση με το δόγμα της διπλής αλήθειας, ο Σίζερ στην πραγματικότητα υποτάσσει την Πίστη στον Λόγο (τη θεολογία στον αριστοτελισμό), αν και επιχειρηματολογεί ταυτόχρονα υπέρ της (μη αριστοτελικής) αιωνιότητας του κόσμου, αφήνοντας το τελικό συμπέρασμα στους αναγνώστες του. Κατ’ αυτόν, ο Θεός δεν μπορεί να υπάρχει ανεξάρτητα από τα εν σπέρματι δημιουργήματά του ούτε να προηγείται χρονικά από την δυνάμει, έστω, δημιουργία τους, αν και ο ίδιος είναι αιώνιος.

5.5. Τα πανεπιστήμια 27) Ποιο ήταν το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας και ποια η προέλευση των πρώτων μεσαιωνικών πανεπιστημίων; (σελ. 102-107) Τα πρώτα μεσαιωνικά πανεπιστήμια ιδρύθηκαν στην περίοδο από τα μέσα του 12ου ως τις αρχές του 13ου αιώνα. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν στο Σαλέρνο, στη Μπολόνια, στο Μονπελιέ, στο Παρίσι και στην Οξφόρδη. Ως θεσμός διακριτός από τα εκκλησιαστικά, μοναστικά και επισκοπικά, σχολεία ξεχώριζαν για τη δυνατότητα μη υποταγής τους στην εκκλησιαστική εξουσία, γεγονός που τα

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr καθιστούσε χώρους όχι μόνο σπουδής της γνώσης αλλά και διαμόρφωσης νέων ηθών, συχνά ελευθέριων. Ο όρος «πανεπιστήμιο» (universitas) χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να δηλώσει κάθε συντεχνιακή ένωση βάσει του ρωμαϊκού δικαίου. Το νομικό πλαίσιο λειτουργίας των πανεπιστημίων, αν και όχι ενιαίο, τους προσέδιδε ένα ιδιαίτερο θεσμικό γνώρισμα, τη νομική σωματειακή δομή. Το κύρος τους αυξανόταν από το κύρος των λογίων που δίδασκαν σε αυτά, τα προνόμια των οποίων είχαν κωδικοποιηθεί από το 1158. Αν και το πλαίσιο των σπουδών διέφερε ανά πανεπιστήμιο και η νομική υπόσταση των καθηγητών ήταν μόνο ασαφώς προσδιορισμένη, επρόκειτο για μια ομάδα μισθωτών υπαλλήλων, πολλοί από τους οποίους είχαν προέλευση από την τάξη των κληρικών, αλλά δεν επιτελούσαν εκκλησιαστική λειτουργία. Η θεσμική λειτουργία τους συνδεόταν με την αποκλειστικότητα του σχολαστικού προνομίου και ελεγχόταν από τις τοπικές κοινωνίες, οι οποίες συχνά απαιτούσαν την παρέμβαση των πανεπιστημίων για την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων. Συχνά, η οικονομική δραστηριότητα που σχετιζόταν με τη λειτουργία τους ανταγωνιζόταν την αντίστοιχη των τοπικών κοινωνιών. Ως προς την προέλευση και τον ακριβή χρόνο ίδρυσης των πανεπιστημίων η έρευνα δεν έχει καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα. Επικρατεί η ταξινόμησή τους ανάλογα με τον φορέα που επέτρεψε την ίδρυσή τους, σε τρεις κατηγορίες: (α΄) όσα προήλθαν από σχολεία δίχως πράξη ίδρυσης (Σαλέρνο, Πάδοβα, Οξφόρδη, Κέιμπριτζ), (β΄) όσα νομιμοποιήθηκαν από τον πάπα (Ρώμη, Πίζα, Τουλούζη, Μονπελιέ) και (γ΄) όσα ιδρύθηκαν από κοσμικό άρχοντα (Αρέτσο, Νάπολη, Σαλαμάνκα, Παρίσι). Επίσης, είχαν σαφείς κανόνες λειτουργίας και θεσμοθέτησαν για πρώτη φορά εξετάσεις συνδεόμενες με την αποφοίτηση. Ειδικότερα, στο Σαλέρνο, που φημιζόταν για την Ιατρική Σχολή του από τον 10ο αιώνα, ιδρύθηκε αργότερα πανεπιστήμιο, ενώ το πρώτο πανεπιστήμιο της σύγχρονης πανεπιστημιακής παράδοσης ήταν αυτό της Μπολόνια, το οποίο ειδικευόταν στα νομικά. Το πανεπιστήμιο ελεγχόταν κατά καιρούς από τους φοιτητές, ενώ οι καθηγητές δίδασκαν σε εξάρτηση από αυτούς. Το Πανεπιστήμιο της Πάδοβα ιδρύθηκε από φοιτητές του Πανεπιστημίου της Μπολόνια που το εγκατέλειψαν, αλλά τελικά οι Αρχές της πόλης ανέκτησαν τον έλεγχό του. Στη Μπολόνια τελικά H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr προϊστάμενος έγινε, αν και με περιορισμένες αρμοδιότητες, ο αρχιδιάκονος της πόλης. Το Πανεπιστήμιο του Παρισιού διαδέχθηκε το σχολείο της Παναγίας των Παρισίων, διοικούνταν από επίσκοπο και σε αυτό διεξάγονταν κυρίως οι σπουδές των ελευθέριων τεχνών. Παραμένουν άγνωστες οι συνθήκες ίδρυσης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, αλλά είναι γνωστό ότι προ του 1120 η πόλη διέθετε σχολείο με εκατό περίπου κληρικούς δασκάλους. Σε αυτό ήταν προϊστάμενος επίτροπος, που αρχικά επιλεγόταν από τον επίσκοπο του Λίνκολν και αργότερα εκλεγόταν από το πανεπιστήμιο. Γενικότερα, ενώ αρχικά τα πανεπιστήμια επιτροπεύονταν από την Εκκλησία, η τάση αυτή άρχισε σταδιακά να υποχωρεί και το δικαίωμα διδασκαλίας παραχωρούνταν από τα ίδια. Τεταμένες υπήρξαν συχνά και οι σχέσεις των πανεπιστημίων με την κοσμική εξουσία και τους τοπικούς άρχοντες. Στο Παρίσι, στην Οξφόρδη και στη Μπολόνια παραχωρήθηκαν μετά από ταραχές σχετικά προνόμια ή και αυτονομία, ενώ η εκκλησιαστική εξουσία έβρισκε ευκαιρίες παρεμβάσεων. Το συνολικό αποτέλεσμα ήταν τα πανεπιστήμια να περιέλθουν σε μεγάλο βαθμό στην κυριαρχία του πάπα.

28) Ποιο ήταν το οικονομικό πλαίσιο λειτουργίας των πρώτων μεσαιωνικών πανεπιστημίων; (σελ. 102-103, 107) Αν και στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια το πλαίσιο των σπουδών διέφερε, και η νομική υπόσταση των καθηγητών ήταν μόνο ασαφώς προσδιορισμένη, επρόκειτο για μια ομάδα μισθωτών υπαλλήλων, πολλοί από τους οποίους είχαν προέλευση από την τάξη των κληρικών, αλλά δεν επιτελούσαν εκκλησιαστική λειτουργία. Πάντως, στα περισσότερα πανεπιστήμια κυριαρχούσε το δίλημμα «επιχορήγηση ή μισθός», καθώς η επικρατούσα εκκλησιαστική διδασκαλία ήταν ότι η γνώση, ως δώρο του Θεού, έπρεπε να παρέχεται δωρεάν. Πολλοί καθηγητές, πάντως, αρνούνταν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους αν δεν πληρώνονταν. Ως συνέπεια, υπήρχαν διαφορές μεταξύ κοσμικών και μοναχών καθηγητών. Πολλοί από τους τελευταίους, μάλιστα, για να συντηρηθούν κατέφευγαν στην επαιτεία, σε συμφωνία με την ασκητική στάση των μοναστικών ταγμάτων, αλλά σε αντίθεση με τη διαρκώς ενισχυόμενη τάση για αμοιβή των διδακτικών υπηρεσιών.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Οι φοιτητές είχαν την οικονομική υποστήριξη είτε των γονέων τους είτε πατρώνων. Η Εκκλησία ασκούσε πιέσεις για τη δωρεάν παροχή παιδείας, αποσκοπώντας έμμεσα στον έλεγχο των καθηγητών, που υποχρεώνονταν να ζητούν υποτροφίες, και στην επιβράδυνση της εκκοσμίκευσής τους. Από την άλλη πλευρά, η παροχή του δικαιώματος διδασκαλίας και η συντεχνιακή οργάνωση των διδασκόντων είχε και οικονομική σημασία. Επίσης, τα πανεπιστήμια δημιουργούσαν νέα οικονομική πραγματικότητα στις πόλεις όπου ιδρύονταν, με αποτέλεσμα συχνά τον ανταγωνισμό με τις τοπικές κοινωνίες. Χαρακτηριστική είναι η διαμάχη town-gown (πόλης-τηβέννου) στην Οξφόρδη, που ανάγεται στον 14ο αιώνα.

29) Ποιες γενικές φιλοσοφικές-ηθικές αρχές διέπουν τη λειτουργία των μεσαιωνικών πανεπιστημίων; (σελ. 105) Οι μελετητές έχουν διακρίνει επτά βασικές φιλοσοφικές-αρχές που συνδέονται με τη λειτουργία των πρώτων πανεπιστημίων, τις εξής: α΄) Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο με τρόπο ορθολογικό και κατανοητό από τον άνθρωπο. β΄) Ο πανεπιστημιακός λόγιος ενσαρκώνει μιαν αντίληψη μετριοφροσύνης, που προκύπτει από την ατέλεια και την αμαρτωλότητα του ανθρώπου, σύμφωνα με τον χριστιανισμό. γ΄) Επειδή ο άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος αντίστοιχος με τον μακρόκοσμο, η έρευνα οφείλει να διεξάγεται ελεύθερα. δ΄) Η πανεπιστημιακή δραστηριότητα οφείλει να έχει δημόσιο χαρακτήρα λόγω της υποχρέωσης να γίνονται αποδεκτές οι αποδεδειγμένες προτάσεις και να υποτάσσονται οι ισχυρισμοί των λογίων στους κανόνες της επικύρωσης. ε΄) Επειδή η αλήθεια προέρχεται από τον Θεό, απαγορεύεται ο εκχρηματισμός των πανεπιστημιακών εργασιών. στ΄) Η επιστημονική γνώση έχει σωρευτικό και προοδευτικό χαρακτήρα. ζ΄) Οι κοινοτικές τάσεις των πανεπιστημιακών λογίων οδηγούν στην ενίσχυση του θεσμικού πλαισίου των πανεπιστημίων.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 30) Ποιες ήταν οι θεμελιώδεις αρχές στις οποίες βασιζόταν η διδασκαλία στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια; (σελ. 104-105, 107-109) Αν και στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια το πλαίσιο και η ποιότητα των σπουδών διέφεραν, είχαν σαφείς κανόνες λειτουργίας και θεσμοθέτησαν για πρώτη φορά εξετάσεις συνδεόμενες με την αποφοίτηση. Ο Ρόμπερτ ντε Σορμπόν, θεολόγος και πρύτανης στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού το 1250, παρέδωσε έξι κανόνες μελέτης για τον φοιτητή, τους εξής: α΄) Να αφιερώνει συγκεκριμένη ώρα στο κάθε μάθημα. β΄) Να μελετά επισταμένα, όχι επιφανειακά. γ΄) Να εξάγει από την καθημερινή μελέτη μια σκέψη ή αλήθεια. δ΄) Να κρατά σημειώσεις για κάθε μάθημα. ε΄) Να συζητεί με τους συναδέλφους του τα δύσκολα σημεία. στ΄) Να προσεύχεται, γιατί η προσευχή είναι η προσφορότερη οδός γνώσης. Μέθοδος διδασκαλίας ήταν ο σχολαστικισμός με βάση τη γραμματική, επειδή υπήρχε η απαίτηση της διάγνωσης της σχέσης των λέξεων με τον κόσμο, αντίληψη που έδωσε αργότερα υπόσταση στη διαμάχη νομιναλισμού-ρεαλισμού. Αποδεικτική μέθοδος ήταν η διαλεκτική, διά της οποίας τα γνωστικά αντικείμενα μετατρέπονταν σε προβλήματα που υπόκεινταν στον διάλογο μεταξύ αντιτιθέμενων μερών. Η σχετική αξία της διαλεκτικής, πάντως, είχε αναγνωριστεί ενωρίς, καθώς πιστευόταν ότι, αν τα προβλήματα παραμείνουν στην αποκλειστική δικαιοδοσία της, η όλη διαδικασία θα κατέληγε σε ατελέσφορη απεραντολογία. Γενικά, οι σπουδές στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια δεν ήταν εμπειρικέςπειραματικές, αλλά επικεντρώνονταν στη μελέτη των κλασικών βιβλίων. Οι φοιτητές υποχρεώνονταν να κρατούν σημειώσεις για τα μαθήματα και με βάση αυτές συντάσσονταν συχνά τα πανεπιστημιακά βιβλία των καθηγητών. Αυτή ήταν μια σημαντική καινοτομία των μεσαιωνικών πανεπιστημίων του 13ου αιώνα.

31) Πώς γινόταν η διδασκαλία των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών (της «φυσικής φιλοσοφίας») στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια; (σελ. 108-109) Κατά τον 13ο και 14ο αιώνα στα πανεπιστήμια του Παρισιού και της Οξφόρδης ήκμασαν στα μαθηματικά και στις φυσικές επιστήμες (αργότερα παρήκμασαν), ενώ Το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια διακρίθηκε στην ιατρική.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Σύμφωνα με τον E. Grant, πρότυπο των μεσαιωνικών σπουδών αποτέλεσε η Οξφόρδη. Διδασκόταν αριθμητική από την παράφραση του Βοηθίου στα Αριθμητικά του Νικομάχου του Γερασηνού, και γεωμετρία από τα Στοιχεία του Ευκλείδη. Για τη διδασκαλία της τεχνικής αστρονομίας χρησιμοποιούνταν το πρώτο κεφάλαιο της Μεγίστης του Πτολεμαίου, ενώ οι υπολογισμοί διδάσκονταν από έργα του Γκροσσετέστ και από τη Σφαίρα του Ιωάννη του Σακρομπόσκο. Η φυσική φιλοσοφία διδασκόταν από γνωστά έργα του Αριστοτέλη περί φυσικής και βιολογίας, ενώ δεν έλειπε και η διδασκαλία της αστρολογίας, που ήταν μεγάλης σημασίας για την Εκκλησία, τους κοσμικούς άρχοντες, τους γιατρούς, τους βοτανολόγους και τους αλχημιστές. Η διδασκαλία της αριθμητικής και της γεωμετρίας δεν γινόταν χάριν της πρακτικής σημασίας τους, αλλά για την αντιμετώπιση ιδεολογικών και μεταφυσικών προβλημάτων, όπως η κίνηση των ουράνιων σφαιρών. Η πρακτική της διδασκαλίας περιλάμβανε μαθηματικά παιχνίδια με τα οποία οι φοιτητές ασκούνταν στις αναλογίες. Στη διδασκαλία των φυσικών επιστημών τον κύριο λόγο είχε η παρουσίαση χωρίων του Αριστοτέλη στους φοιτητές, οι οποίοι καλούνταν να ανταλλάξουν επιχειρήματα σχετικά με συγκεκριμένα ζητήματα. Τα αποσπασματικά ερωτήματα γύρω από τα οποία περιστρεφόταν η διδασκαλία πήραν πιο ολοκληρωμένη μορφή κατά τον 16ο αιώνα, όταν οι ιησουίτες τούς έδωσαν πληρέστερη μορφή αφήγησης. Από την ίδια τη φύση της, αυτή η μορφή διδασκαλίας ευνοούσε την αμφισβήτηση. Ένα κλασικό εγχειρίδιο, το οποίο όλοι οι φοιτητές, ιδίως της θεολογίας, όφειλαν να σχολιάζουν, ήταν οι Προτάσεις του Πέτρου του Λομβαρδού. Το βιβλίο αυτό, γραμμένο γύρω στα 1150, ήταν χωρισμένο σε τέσσερα μέρη: ο Θεός, η Δημιουργία (προ Χριστού), η Ενσάρκωση και η Λύτρωση, τα Μυστήρια. Για την αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων, όπως η δυνατότητα δημιουργίας από τον Θεό άπειρων ποιοτήτων, ευνοούνταν η χρήση μαθηματικών και λογικών όρων, όπως τα προβλήματα του απείρου. Γενικά, οι σπουδές στηρίζονταν στη μελέτη των κλασικών βιβλίων και, εκτός εξαιρέσεων, δεν είχαν εμπειρικό ή πειραματικό χαρακτήρα.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 5.6. Η κρίση 32) Τι γνωρίζετε για το ιστορικό της καταδίκης των αριστοτελικών θέσεων το 1277 και για τις συνέπειές τους στην εξέλιξη της επιστήμης; (σελ. 110-11, 116117) Τα συγγράμματα του Αριστοτέλη και ο σχολιασμός τους από τους Άραβες λογίους ήταν γνωστά στη δυτική Ευρώπη ήδη από τις αρχές του 13ου αιώνα και επέσυραν την επιφύλαξη των χριστιανών λογίων. Το 1210, το 1215 και το 1231 απαγορεύτηκε από τις εκκλησιαστικές αρχές η διδασκαλία ορισμένων θέσεων του Αριστοτέλη, αλλά τα έργα του εξακολούθησαν να μελετώνται ιδιωτικά, ενώ οι απαγορεύσεις ατόνησαν μετά το 1240, όταν άρχισε να διδάσκει τον Αριστοτέλη ο Ρότζερ Μπέικον. Οι διδάσκοντες στο Τμήμα Τεχνών του Πανεπιστημίου του Παρισιού συνέχισαν να διδάσκουν τα αριστοτελικά έργα δίχως θεολογικές αναφορές, ενώ το 1267 ο Μποναβεντούρα επέκρινε τις συγκεκριμένες φιλοσοφικές αναζητήσεις και ο Θωμάς Ακινάτης μετακλήθηκε στο Παρίσι, επειδή πιθανώς η κατάσταση κρίθηκε κρίσιμη. Το 1270 ο επίσκοπος του Παρισιού Etienne Tempier καταδίκασε 13 προτάσεις του Αβερρόη, σχολιαστή του Αριστοτέλη, αλλά χωρίς περαιτέρω επιπτώσεις στη διδασκαλία. Το 1272 οι καθηγητές του Τμήματος Τεχνών υποχρεώθηκαν να ορκιστούν ότι δεν θα ξαναδιδάξουν οτιδήποτε άπτεται ταυτόχρονα φιλοσοφίας και πίστης. Το 1276 εκλέχθηκε πάπας ο Ιωάννης ΚΑ΄, συγγραφέας του δημοφιλέστερου μετά τα αριστοτελικά συγγράμματα εγχειριδίου λογικής του Μεσαίωνα. Τον Ιανουάριο του 1277 ζήτησε από τον Tempier ενημέρωση για την κατάσταση στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και ο δεύτερος προέβη τον Μάρτιο στην καταδίκη 219 θέσεων αριστοτελικής προέλευσης. Λίγο αργότερα ο επίσκοπος του Καντέρμπερι Robert Kilwardhy, καταδίκασε 30 προτάσεις στην Οξφόρδη. Οι καταδίκες του 1270 αφορούσαν αριστοτελικές θέσεις που αντέφασκαν το χριστιανικό δόγμα, όπως τις σχετικές με το ενιαίο της ανθρώπινης νόησης, με την αιωνιότητα του κόσμου ή με το ότι δεν υπήρξε ένας πρώτος άνθρωπος. Οι καταδίκες του 1277, όμως, φαίνεται ότι αφορούσαν και τον Ακινάτη, ο οποίος είχε συναινέσει στις πρώτες καταδίκες. Ορισμένες δικές του θέσεις, όπως ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε νομοτελειακά από μια πρώτη ξεχωριστή διάνοια την οποία είχε H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr δημιουργήσει ο Θεός, έβρισκαν αντίθετους πολλούς θεολόγους. Κύριος υποκινητής των αντιδράσεων κατά του Ακινάτη ήταν ο Άγγλος φραγκισκανός μαθητής του Μποναβεντούρα John Pecham, ενώ ο Μποναβεντούρα φαίνεται ότι τις υποστήριζε. Οι μελετητές έχουν κατηγοριοποήσει με ποικίλους τρόπους τις καταδίκες των προτάσεων. Άλλες από αυτές αφορούν τη φιλοσοφία, άλλες τη θεολογία και άλλες τις επιστήμες. Αυτές οι καταδίκες φαίνεται ότι προέκυψαν ως αποτέλεσμα της διαπάλης ανάμεσα στις τρεις κυρίαρχες προσλήψεις του αριστοτελισμού κατά τον ώριμο Μεσαίωνα, αυτές του Μποναβεντούρα (με νεοαυγουστίνειο χαρακτήρα), του ετερόδοξου Σίζερ και του πιο διαλλακτικού Θωμά Ακινάτη. Σήμερα πιστεύεται ότι ο Tempier είχε στόχο τις θέσεις του Ακινάτη. Οι καταδίκες επηρέασαν την εξέλιξη της διδασκαλίας στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, αλλά είχαν ευρύτερες επιπτώσεις στην εξέλιξη των επιστημών συνολικά. Κατά τον Duhem, αποτέλεσαν τη ληξιαρχική πράξη γέννησης της νεότερης επιστήμης, επειδή επέτρεψαν τη διατύπωση μη αριστοτελικών επιστημονικών υποθέσεων. O Grant εκτιμά ότι η αμέσως μεταγενέστερη φυσική επιστήμη μετέβαλε χαρακτήρα. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Koyré, οι καταδίκες του 1277 δεν είχαν ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη της επιστήμης. Πάντως, οι καταδίκες των 219 θέσεων αναιρέθηκαν με νεότερη εκκλησιαστική απόφαση του 1325 και ο Θωμάς Ακινάτης ανακηρύχθηκε άγιος.

33) Ποιες ήταν οι σημαντικότερες αριστοτελικές θέσεις που καταδικάστηκαν το 1277; (σελ. 117) Οι ιστορικοί των επιστημών έχουν επιμείνει κυρίως στην καταδίκη των προτάσεων 34, που αφορά τη δυνατότητα του Θεού να δημιουργήσει περισσότερους από έναν κόσμους, και 49, σύμφωνα με την οποία ο Θεός δεν έχει τη δυνατότητα να κινεί ευθύγραμμα τους ουρανούς. Ως προς την πρόταση 34, μία τάση υποστήριζε ότι ο Θεός είχε αυτήν τη δυνατότητα, η οποία όμως ήταν απραγματοποίητη με φυσικό τρόπο, ενώ μια άλλη τάση είτε φανταζόταν πολλαπλούς μη αριστοτελικούς κόσμους είτε παρήγε συμπεράσματα από τη συνύπαρξη αριστοτελικής φυσικής και φυσικών κόσμων. Ο Μπουριντάν, λ.χ., με δεδομένη την αριστοτελική θέση ότι κάθε φυσικό σώμα έχει μία μόνη κίνηση, υποστήριζε ότι ένα σώμα που θα ανήκε σε άλλον κόσμο θα ήταν H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr αδύνατο να κινηθεί προς τη Γη, ενώ ο Νικόλαος Ορέμ υποχρεώθηκε να εξετάσει τις αριστοτελικές κατηγορίες «απόλυτα βαρύ» και «απόλυτα ελαφρύ». Η πρόταση 49 αντιμετωπίστηκε κριτικά, καθώς η ευθύγραμμη κίνηση παράγει κενό και ο Αριστοτέλης είχε αποδείξει ότι η φύση «φοβάται το κενό». Επίσης, συνολικά η κίνηση του κόσμου θα ήταν ανέφικτη, επειδή ο αριστοτελισμός είχε δείξει ότι η εξωτερική σφαίρα του κόσμου δεν βρισκόταν σε συγκεκριμένη θέση και άρα ήταν αδύνατη η μετατόπιση που θα προκαλούνταν από αλλαγή θέσης. Με την πρόταση 140 ο Tempier καταφέρθηκε εναντίον της αριστοτελικής θέσης ότι κάτι δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς υποκείμενο, ενώ με την πρόταση 141 υπονόμευσε τη θέση ότι η ποσότητα δεν μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από κάποιο υλικό σώμα. Η δεύτερη πρόταση αξιοποιήθηκε για να υποστηριχθεί ότι η κίνηση είναι ποιότητα, εφόσον ο Θεός μπορεί να δημιουργήσει ποιότητες που δεν έχουν φορέα. Ο σχετικός προβληματισμός χρησιμοποιήθηκε για τον υπολογισμό της μέσης τιμής από το Κολέγιο Μέρτον, που ενέχει την ύπαρξη ποιοτήτων άνευ φορέα, και αξιοποιήθηκε αργότερα από τον Γαλιλαίο.

5.7. Ο μεσαιωνικός πειραματισμός 5.7.1. Γκροσσετέστ 34) Τι γνωρίζετε για τη θεωρία της επιστήμης στον Γκροσσετέστ; (σελ. 119) Ο Γκροσσετέστ (1170-1253), υπήρξε επίσκοπος του Λίνκολν και κυρίαρχη φυσιογνωμία στην Οξφόρδη. Όντας φραγκισκανός, διατηρούσε νεοαυγουστίνειες απόψεις, εφαρμόζοντας λ.χ. την αρχή της Θείας Φώτισης τόσο στις φιλοσοφικές του αναζητήσεις όσο και στις μελέτες του για το φως. Ήταν όμως και ο πρώτος Άγγλος που μελέτησε σε βάθος τον Αριστοτέλη. Γνώστης της ελληνικής, μετέφρασε συγγράμματα του Σταγειρίτη αλλά και Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας. Ο Γκροσσετέστ θεμελιώνει τις απόψεις του για την επιστήμη, την επαγωγή και το πείραμα στα Αναλυτικά ύστερα του Αριστοτέλη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, σκοπός της επιστημονικής έρευνας είναι η παραγωγή ή η απόδειξη κάποιου γνωστικού αντικειμένου βάσει πρώτων αρχών, δηλαδή όχι απλώς η απόδειξη του ότι αλλά η απόδειξη του διότι. Ο Γκροσσετέστ παρακολουθεί την αριστοτελική ταξινόμηση των H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr επιστημών, υποστηρίζοντας ότι οι κατώτερες επιστήμες παρέχουν περιγραφές των γεγονότων, ενώ τα μαθηματικά παρέχουν τις πρώτες αρχές τους, χωρίς όμως να υπαγάγει το σύνολο του φυσικού κόσμου στα μαθηματικά. Χρησιμοποιεί, μάλιστα, αυτήν τη συλλογιστική για την απόδειξη της ισότητας των γωνιών που προκύπτουν από την ανάκλαση του φωτός. Διαπιστώνει, δηλαδή, ότι η γεωμετρία παρέχει την τυπική, αλλά όχι την υλική και δρώσα αιτία για το φαινόμενο. Ο Γκροσσετέστ ήταν από τους πρώτους που διέβλεψαν την αντίφαση των πτολεμαϊκών θεωριών περί έκκεντρων και επικύκλων για την κίνηση των ουράνιων σφαιρών, που έσωζαν μεν τα φαινόμενα, αλλά αδυνατούσαν να παράσχουν τη δρώσα αιτία για αυτήν. Επίσης, με βάση την αριστοτελική θεωρία περί ανάλυσης και σύνθεσης, προχώρησε στην αμφίδρομη κίνηση από την εμπειρία στη θεωρία που χαρακτηρίζει την επιστήμη. Για τη μελέτη της εμπειρίας προαπαιτεί την εύρεση του ονομαστικού

μη

αιτιακού

ορισμού,

απαραίτητου

για

τη

συσχέτιση

των

γεγονότων/προτάσεων υπό μελέτη. Κατόπιν, προχωρεί στη διερεύνηση των αιτίων με βάση αυτόν τον ορισμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της επιστημονικής μεθόδου του είναι η μελέτη των κερασφόρων ζώων και του ερωτήματος σχετικά με τη γένεση των κεράτων. Ο Γκροσσετέστ μετρά τις σειρές των δοντιών και τον αριθμό των στομάχων και καταλήγει στον ονομαστικό ορισμό ότι κερασφόρο ζώο είναι αυτό που δεν έχει δόντια στην άνω σιαγόνα, εφόσον η φύση δεν το έχει προικίσει με άλλα όπλα. Αυτός ο ορισμός παρέχει την τυπική αιτία. Όταν έρχεται στο ζήτημα του ποιητικού αιτίου, τη δρώσας αιτίας, αποφαίνεται ότι είναι η σκληρή γήινη μάζα: αυτή χαρίζει δύο σειρές δόντια στα μη κερασφόρα ζώα, κέρατα στα ζώα με μία σειρά δοντιών και τον χόνδρο στο κεφάλι της καμήλας, που δεν έχει κανέναν εχθρό λόγω του όγκου της.

5.7.2. Μπέικον 35) Τι γνωρίζετε για τη ζωή και για τις βασικές επιστημολογικές αρχές του Ρότζερ Μπέικον, καθώς και για τη συμβολή του στην εξέλιξη της επιστήμης; (σελ. 120-121, 124) Ο Ρότζερ Μπέικον (1219-1292) δίδαξε Αριστοτέλη στο πανεπιστήμιο του Παρισιού, όπου σπούδασε θεολογία (1230-1240). Το 1247 πιθανώς γνώρισε τον H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Γκροσσετέστ στην Οξφόρδη, το 1257 εντάχθηκε στους φραγκισκανούς και ο πάτρωνάς του πάπας Κλημέντιος Δ΄ τον έπεισε να ολοκληρώσει το σύγγραμμά του Opus majus (Μείζον έργο), το οποίο επέφερε θεολογικές αλλαγές. Μετά τον θάνατο του Κλημεντίου περιέπεσε σε δυσμένεια και πέθανε σε κατ’ οίκον περιορισμό στην Οξφόρδη. Ο Μπέικον, που δεν ήταν επιστήμονας του εργαστηρίου αλλά «της πολυθρόνας», ασχολήθηκε επίσης με τη φυσική μαγεία και την αστρολογία, ενώ θεωρείται, ίσως εσφαλμένα, εφευρέτης του τηλεσκοπίου και της πυρίτιδας. Οραματίστηκε, πάντως, το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο και το υποβρύχιο, καθώς και τα ταξίδια στις Ινδίες, από τα οποία πιθανολογείται ότι εμπνεύστηκε αργότερα ο Κολόμβος. Ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρησή του ότι ο κόσμος κατοικείται στην πλειονότητα από μη χριστιανούς. Κατά τον Μπέικον, τα σημαντικότερα εμπόδια για την κατάκτηση της αλήθειας είναι η υποταγή σε λανθασμένες αυθεντίες, η συνήθεια, οι λαϊκές προλήψεις και η επικάλυψη της άγνοιας με την επίδειξη σοφίας. Εμφανίζεται συνεπώς υποστηρικτής της νέας γνώσης, στα διανοητικά πλαίσια πάντως της εποχής του. Ειδικά για το ουράνιο τόξο πίστευε ότι οι προγενέστεροι φιλόσοφοι δεν είχαν κατανοήσει την πραγματική φύση του λόγω της άγνοιας του τελικού του αιτίου, που είναι η διάχυση υγρού αέρα, σύμφωνα με τη Γένεση. Την προσοχή των μελετητών έχουν τραβήξει οι απόψεις του Μπέικον για τα μαθηματικά και το πείραμα. Κατά τους Fisher και Unguru, αυτοί οι δύο κλάδοι έχουν στον Μπέικον συμπληρωματικό χαρακτήρα, καθώς προσφέρουν αλάνθαστες αλήθειες και βεβαιότητες. Οι καινοτομίες του Ρότζερ Μπέικον συνιστούν στην ουσία επαναφορά στην αυγουστίνεια παράδοση, με τη θεμελιώδη διαφορά όμως ότι ο Μπέικον αντικαθιστά τον επιστημολογικό πεσιμισμό του Αυγουστίνου με μια αισιοδοξία που έμελλε να συμβάλει στην ανάπτυξη της επιστήμης. Ίσως γι’ αυτό, η ιστοριογραφία των επιστημών κατέτασσε έως τα μέσα του 20ού αιώνα τον Μπέικον στους προπάτορες της νέας επιστήμης. Σήμερα η σκέψη του τοποθετείται στο πλαίσιο του Μεσαίωνα.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 36) Τι γνωρίζετε για τον πειραματισμό στο έργο του Ρότζερ Μπέικον; (σελ.121122) Ως φραγκισκανός, ο Ρότζερ Μπέικον εντάσσει τις απόψεις του για την εμπειρία και το πείραμα στο πλαίσιο της νεοαυγουστίνειας διδασκαλίας περί Θείας Φώτισης. Έτσι, στο βιβλίο του Opus majus (Μείζον έργο) δηλώνει ότι υπάρχουν δύο ειδών εμπειρίες: Η μία είναι εξωτερική, ατελής, γιατί δεν προσφέρει ασφαλή βεβαιότητα για την γνώση μας για τον κόσμο, και προέρχεται από τα αισθητηριακά δεδομένα. Η άλλη είναι τέλεια, γιατί είναι εσωτερική και απορρέει από την εσωτερική φώτιση. Ενδιαφέρουσα είναι η πειραματική μεθοδολογία του Μπέικον. Δεν εκκινεί από την «άγραφη δέλτο» από την οποία θα εκκινήσει πολύ αργότερα ο Francis Bacon, αλλά από την παραδοχή ότι ο ερευνητής διαθέτει μια εκ των προτέρων ευπιστία για το υπό μελέτη φαινόμενο. Πρόκειται για μια διατύπωση που θυμίζει τη σύγχρονη επιστημολογική αντίληψη περί υπερκαθορισμού της παρατήρησης από τη θεωρία. Ενδιαφέρουσες είναι και οι απόψεις του για τη χρηστική αξία της επιστήμης. τονίζει ότι οι επιστήμες πρέπει να διακονούνται κυρίως λόγω της ωφέλειάς τους, η οποία ενυπάρχει στα υπό μελέτη φαινόμενα. Επίσης, υπέρτατο κριτήριο αλήθειας θεωρεί τον πειραματισμό, επικρίνοντας τη θεωρησιακή πραγμάτευση των επιστημονικών θεμάτων ως ατελέσφορη ή πλήρη ανεπαρκών εμπειριών. Παρ’ όλα αυτά, οι δικές του εμπειρικές παρατηρήσεις περιορίζονται συνήθως στο πεδίο του κοινού νου, καθιστώντας τον ίδιο ασυνεπή ως προς τη μεθοδολογία που προτείνει.

37) Τι γνωρίζετε για τη θέση των μαθηματικών στο έργο του Ρότζερ Μπέικον; (σελ. 123) Ο Ρότζερ Μπέικον, αν και δεν ήταν εξαίρετος μαθηματικός γνώριζε μαθηματικά και τα αξιοποιούσε. Η γενική του αντίληψη για αυτά ήταν παρόμοια με του Γκροσσετέστ, πίστευε δηλαδή ότι παρέχουν τη γνώση της βαθύτερης αιτίας των πραγμάτων, του «διότι», αντίθετα με τη φυσική, που παρέχει τη γνώση του «ότι». Θεωρούσε επίσης τα μαθηματικά απαραίτητα για τη σπουδή όλων των άλλων επιστημών και θέλησε να τα αξιοποιήσει στη διερεύνηση της ίδιας της φύσης των πραγμάτων, όχι απλά στην πλατωνική αναπαράστασή τους. Απέδειξε, έτσι, την ύπαρξη των σφαιρικών κόσμων του διά της καμπυλότητάς του, εξηγώντας ότι αν είχαν οποιοδήποτε άλλο σχήμα η περιστροφική τροχιά τους θα άφηνε κενό, πράγμα H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr άτοπο. Με ανάλογο τρόπο απέδειξε την ύπαρξη του ενός και μοναδικού κόσμου, ισχυριζόμενος ότι, αν υπήρχαν περισσότεροι, πάλι θα άφηναν μεταξύ τους κενό λόγω του καμπύλου σχήματός τους. Τέλος, εξήγησε την ύπαρξη μεγαλύτερου όγκου υγρού σε ένα δοχείο που βρίσκεται ψηλά από ένα άλλο που βρίσκεται χαμηλά μέσω της μεγαλύτερης καμπυλότητας της επιφάνειας του υγρού. Ο Μπέικον θεωρούσε τα μαθηματικά χρήσιμα και για τη μελέτη της θεολογίας, όχι μόνο για πρακτικά εκκλησιαστικά θέματα (όπως για τη ρύθμιση του ημερολογίου0 αλλά και για ζητήματα ουσίας, όπως για την πληρέστερη κατανόηση των Γραφών. Συνολικά, ο Μπέικον θεωρεί τα μαθηματικά ως την ασφαλέστερη οδό για την ανεύρεση της αλήθειας. Έτσι, η συμβολή του έγκειται ουσιαστικά στη θέση που απέδιδε στα μαθηματικά ως θεμελιώδη κλάδο των επιστημών.

Κεφάλαιο 6. Η αποσύνθεση της μεσαιωνικής κοσμοαντίληψης τον 14ο αιώνα 6.1. Το κοινωνικό πλαίσιο 38) Ποια είναι τα γενικά χαρακτηριστικά και οι σημαντικότερες εξελίξεις των δυτικών κοινωνιών του 14ου αιώνα; (σελ. 136) Ο 14ος αιώνας στη δυτική Ευρώπη χαρακτηρίστηκε από ανακατατάξεις και ανασχηματισμούς. Η Μεγάλη Πανώλη και ο Εκατονταετής Πόλεμος συνεργούν στην πληθυσμιακή στασιμότητα. Η φεουδαλική κοινωνία εκχρηματίζεται, και οι μεγάλοι αστοί, που ευνοούνται από τις νέες εξελίξεις, συμμαχούν με την αριστοκρατία συντηρώντας το Παλαιό Καθεστώς (αριστοκρατική φεουδαρχία). Οι λόγιοι εγκαθίστανται στις αυλές και μετασχηματίζονται στον τύπο του ουμανιστή αριστοκράτη με κληρονομικώς κατοχυρωμένα δικαιώματα. Την αγαστή συνεργασία αριστοκρατίας και λογιοσύνης αποτυπώνει, μεταξύ άλλων, ο ιστορικός J. Huizinga (1996).

39) Ποιο είναι το περιεχόμενο της μεσαιωνικής ιδιωτικότητας (ατομικότητας); (136)

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η ιστοριογραφία για τον Μεσαίωνα στέκεται με ιδιαίτερη έμφαση στην ανάδυση της ατομικότητας και της ιδιωτικότητας (G. Duby, A History of Private Life.

Revelations of the Medieval World, 1988). Ο γάμος θεωρείται πλέον προϊόν συναισθημάτων παρά επιλογής των οικογενειών, ενώ η δημόσια εξομολόγηση αντικαθίσταται από την ιδιωτική (1215). Το μέτρο αφορά κυρίως την αντιμετώπιση των αιρέσεων και είναι πραγματοποιήσιμο λόγω της ανόδου του πνευματικού επιπέδου των ιερέων. Σηματοδοτεί επίσης τον αυξημένο σεβασμό στην ατομικότητα των πιστών, η οποία ενισχύεται από τη νέα διευθέτηση των ιδιωτικών οικιών, που τώρα αποκτούν ατομικά δωμάτια και ιδιαίτερο γραφείο για τον αρχηγό της οικογένειας. Η τάση αυτή εκδηλώνεται και με την πολυτέλεια των μεσαιωνικών κάστρων. Η μεσαιωνική αντίληψη περί ατομικότητας σηματοδοτεί την ανάπτυξη της ιδιωτικότητας στον οικονομικό, κοινωνικό, πνευματικό και ψυχολογικό τομέα. Οι λόγιοι του Ύστερου Μεσαίωνα δεν διδάσκουν πια στα πανεπιστήμια αλλά σε ελίτ εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως σε κολέγια, και εμφανίζονται ως ουμανιστές δάσκαλοι των τοπικών κοινωνιών. Σε αυτές τις συνθήκες επέρχεται η οριστική διάσταση Πίστης και Λόγου και εγκαταλείπεται ο σχολαστικισμός, ενώ η σκεπτική θεολογία υπονομεύει το μεσαιωνικό κοσμοείδωλο και ευνοεί την εμφάνιση της Αναγέννησης και της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης.

6.2. Το διανοητικό πλαίσιο 40) Ποια ήταν τα γενικά γνωρίσματα του διανοητικού πλαισίου εντός του οποίου αναπτύχθηκαν οι επιστήμες κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα; (138) Κατά τον 14ο αιώνα επικράτησε μια τάση φυσικής φιλοσοφίας βασισμένης στη λογική, όχι στη φύση, μιας φυσικής επιστήμης χωρίς φύση, όπως έχει χαρακτηριστεί. Στον αιώνα αυτόν επικυρώνεται η αποτυχία της σύζευξης Πίστης και Λόγου που επιχειρήθηκε τον προηγούμενο αιώνα, κυρίως στο έργο του Θωμά του Ακινάτη. Κεντρική φυσιογνωμία της νέας προσέγγισης είναι ο Γουλιέλμος του Όκκαμ, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του νομιναλισμού της εποχής αυτής. Ο Όκκαμ, επιφυλάσσοντας σωτηριολογικό ρόλο στη θεολογία, διδάσκει τον διαχωρισμό της Πίστης από τον Λόγο, με ταυτόχρονη ταπείνωση του δεύτερου, ανοίγοντας έτσι τον H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr δρόμο και στον αγνωστικισμό και στον μυστικισμό, τάσεις που συνυπήρξαν με την ανάπτυξη της Λογικής κατά τον 14ο αιώνα. Σύμφωνα με τις προηγούμενες γνωσιολογικές αντιλήψεις, η αλήθεια είναι καθολικού χαρακτήρα και παράγεται από καθολικές έννοιες που λειτουργούν ως αρχετυπικά υποδείγματα των ατομικών οντοτήτων, ενώ η γνώση προκύπτει είτε από τη Θεία Φώτιση είτε μέσω αφαίρεσης. Οι δύο τάσεις, που εκφράζουν αντίστοιχα τον αριστοτελισμό και τον νεοπλατωνισμό, παρά τις επιμέρους διαφορές τους δέχονται την καθοριστική επίδραση της μορφής επί της ουσίας, την καθολικότητα του αντικειμένου της γνώσης και την προέλευση του ατομικού από το γενικό. Σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα μέχρι τον 14ο αιώνα επικρατούσε η άποψη υπέρ της μίας και καθολικής αλήθειας που γίνεται γνωστή στους ανθρώπους με έναν, καθολικό τρόπο. Συνεπώς, υπήρχε και μία, ενιαία κατανόηση και ερμηνεία του σύμπαντος και του φυσικού κόσμου. Ο Όκκαμ υποστηρίζει ότι το σύμπαν δεν είναι αναγκαίο και δεν μπορεί να υπαχθεί σε μία, ενιαία ερμηνεία. Ο πλουραλισμός αυτός, κομβικός στη σκέψη των νομιναλιστών, οδήγησε στη via moderna (σύγχρονη οδό, σύγχρονο τρόπο), που ευθύνεται για την πρωτόγνωρη άνθηση των μαθηματικών, της φυσικής θεωρίας και της Λογικής την εποχή αυτήν. Έτσι, ενώ τον 13ο αιώνα το Παρίσι ήταν το κέντρο της Λογικής και η Οξφόρδη, διά του Γκροσσετέστ και των μαθητών του, ήταν το κέντρο της εφαρμογής φυσικών ερευνών σε θεολογικά ζητήματα δίχως έμφαση στη Λογική, τον 14ο αιώνα συντελείται μια μεταστροφή: Υπό την επιρροή των νομιναλιστών, η Οξφόρδη με το Κολέγιο Μέρτον αποκτά τα πρωτεία στη Λογική, ενώ στο Παρίσι αρχίζουν να δίνονται μη αριστοτελικές απαντήσεις σε φυσιογνωστικά ζητήματα.

41) Πώς διαφοροποιείται η νέα προσέγγιση (via moderna) στις επιστήμες από την παλαιά (via antiqua); (σελ. 139) Οι σημαντικότερες διαφορές της via moderna του 14ου αιώνα από τη via antiqua είναι οι εξής: Α΄. Ως προς τη φύση του γνώσιμου και της πηγής της γνώσης, ο Όκκαμ εγκαινιάζει μιαν ασυνέχεια ανάμεσα στο πραγματικό και στο εννοιολογικό, καθώς παραχωρεί οντολογική προτεραιότητα στο ατομικό: δεν είναι το ατομικό που οφείλει να γίνει γνωστό μέσω του καθολικού, αλλά, αντίστροφα, η γενική γνώση αφορμάται H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr από το μερικό και το αφορά. Έτσι, η μεταφυσική τάξη της via antiqua αντικαθίσταται από μια λογική τάξη, στην οποία το καθολικό εξακολουθεί να διατηρεί την ισχύ του μόνο στο μέτρο όπου το νόημά του εξαρτάται από τους γραμματικούς τύπους και από το λογικό περιεχόμενο των συναφών όρων. Β΄. Ως προς τις θεωρήσεις της γνώσης και της πίστης, η διάχυτη χριστιανική πεποίθηση περί τυχαιότητας των ατομικών όντων (πλην του Θεού) επικυρώνεται από τον νομιναλισμό. Ο Νικόλαος της Ωτρεκούρτ, μάλιστα, προχωρεί περισσότερο, αμφισβητώντας τη βεβαιότητα της γνώσης για τα ατομικά όντα. Γ΄. Το τυχαίο και συμβατικά αναγκαίο της Δημιουργίας είχε αδρανήσει τον 12ο και 13ο αιώνα, αλλά επανήλθε κατά τον 14ο αιώνα με έμφαση από τον Duns Scotus.

O Scotus δέχεται δύο είδη θείας δύναμης, τη διατεταγμένη δύναμη (potentia ordinata), που αφορά τη δυνατότητα του Θεού να δημιουργεί τους επίγειους νόμους, και την απόλυτη δύναμη (potentia absoluta), που αποτελεί έκφραση της θείας παντοδυναμίας, η οποία περιορίζεται μόνο από την ύπαρξη λογικών αντιφάσεων. Έτσι, ανατρέπεται η αραβο-αριστοτελική σύνδεση του Θεού με μια αναγκαιότητα που τον υπερβαίνει, ενώ παραχωρείται προτεραιότητα στην εμπειρική γνώση, εφόσον η λογική κατανόηση της τάξης των φυσικών ουσιών δεν θεωρείται πια δυνατή. Η εξ Αποκαλύψεως σημασιολογική αλήθεια γίνεται το όχημα για τη διάκριση φιλοσοφίας και θεολογίας. Δ΄. Η Λογική μεταβάλλει περιεχόμενο και στοχοθεσία. Τώρα γίνεται κυρίαρχη ως προς την αναζήτηση αναγκαίων προτάσεων και αποδείξεων, επειδή οι δύο πλευρές της θείας δύναμης οδηγούν σε αντινομίες αναφορικά με φυσιογνωστικά ζητήματα. Η προσπάθεια ερμηνειών διά της χρήσης γενικών όρων εγκαταλείπεται, ενώ ο Νικόλαος της Ωτρεκούρτ διδάσκει ότι βέβαιη γνώση είναι αυτή που δεν μπορεί ταυτόχρονα να επιβεβαιωθεί και να απορριφθεί. Οι λογικές αναζητήσεις αφορούν τους τρόπους έκφρασης των ατομικών οντοτήτων μέσω γενικών λογικών κατηγοριών, και αποκτά ιδιαίτερη σημασία η γλωσσική ανάλυση. Η προηγούμενη συσχέτιση καθολικής και ατομικής ύπαρξης αντικαθίσταται από τη συσχέτιση έννοιας και ατομικής ύπαρξης. η σχέση αυτή γίνεται ρυθμιστής της έρευνας και ο 14ος αιώνας εγκαινιάζει νέους τρόπους μελέτης της φύσης αποδίδοντας πίστη στη βέβαιη γνωσιμότητα των ατομικών οντοτήτων του φυσικού κόσμου.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ε΄. Οι εξελίξεις αυτές έχουν αντίκτυπο και στη θεολογία, η οποία εγκαταλείπει την αναζήτηση φυσικών εξηγήσεων για την ύπαρξη του Θεού. Τώρα δίνεται έμφαση σε αυτό που δεν μπορεί να γίνει γνωστό με φυσικές μεθόδους και που εξαρτάται από τη Θεία Βούληση. Εξάλλου, η ανάδυση του ατόμου οδηγεί στην οριακή συνύπαρξη της ατομικότητας με την εξάρτηση της ανθρώπινης μοίρας από τον Θεό, εξέλιξη που θα οδηγήσει αργότερα στη χειραφέτηση του ανθρώπου από τη Θεία Βούληση και στην πλήρη κατοχύρωση της ατομικότητάς του. Ως προς τη σχέση θεολογίας και φιλοσοφίας, ο Moody (Εμπειρισμός και μεταφυσική στη μεσαιωνική φιλοσοφία, 1958) παρατηρεί ότι: α΄) Επειδή η στάση της Εκκλησίας έναντι της φιλοσοφίας ήταν κατά βάση αντιμεταφυσική, η φιλοσοφία οδηγήθηκε σε εμπειρικές κατευθύνσεις που αποτέλεσαν υπέρβαση του σχολαστικισμού. β΄) Η κριτική των μεσαιωνικών θεολόγων στην αραβική και ελληνική φιλοσοφία συνέβαλε ώστε η φιλοσοφία του Ύστερου Μεσαίωνα να αποβάλει τον θεωρησιακό χαρακτήρα της και να υιοθετήσει αναλυτικές μεθόδους μελέτης. Αυτές οι εξελίξεις απομάκρυναν τόσο τη φιλοσοφία όσο και τη θεολογία από τα μεγάλα μεταφυσικά ερωτήματα. Η στροφή στη μεταφυσική επανέκαμψε μόνο μετά τη Μεταρρύθμιση, τον 16ο αιώνα.

42) Πώς εξελίχθηκαν οι φυσικές επιστήμες εντός του νέου διανοητικού πλαισίου του 14ου αιώνα; (σελ. 141) Ενώ τον 13ο αιώνα η μελέτη των μαθηματικών και των φυσικών φαινομένων γινόταν στο πλαίσιο της αυγουστίνειας διδασκαλίας περί Θείας Φώτισης (π.χ. από τον Γκροσσετέστ στην Οξφόρδη), τον 14ο αιώνα στο Παρίσι και στο Κολέγιο Μέρτον στην Οξφόρδη η έρευνα αφορά αυστηρά τα φυσικά φαινόμενα και η μελέτη των μαθηματικών αποκόπτεται από τη φιλοσοφική της πλαισίωση. Η παλιότερη πρακτική δεν εγκαταλείφθηκε εξολοκλήρου –ο Όκκαμ εξακολουθούσε να μελετά θεωρησιακά τα φυσικά φαινόμενα– αλλά τώρα εφαρμόζονται για πρώτη φορά ποσοτικές μέθοδοι, αξιώματα και διαδικασίες χωρίς μεταφυσική αναγωγή. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η μελέτη της κίνησης. Η παραδοσιακή αριστοτελική θεώρηση της κίνησης ήταν ποιοτική και βασιζόταν σε θεωρησιακές αφαιρέσεις. Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης ταξινομούσε την κίνηση ως αλλοίωση, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr αύξηση ή φθίση και φορά, δίχως αναγωγή της μιας μορφής κίνησης στις άλλες, ενώ η αντίληψή του για την κίνηση συμπεριλάμβανε τη μεταβολή της ίδιας της ουσίας, τη γένεση και τη φθορά και τη μεταβολή που δρα σε υπάρχουσες ουσίες. Αυτή η ποιοτική αντίληψη περιλάμβανε τις έννοιες «κινούν» και «κινούμενο» σε όλες τις μορφές κίνησης. Τον 14ο αιώνα, μολονότι η αντίστοιχη αντίληψη υπερβαίνει τη μεταφυσική αριστοτελική θεμελίωση, δεν κατορθώνει να καταλήξει σε πειραματικήμαθηματική θεμελίωση της κινητικής θεωρίας· απλώς αναπλαισιώνει την αριστοτελική θεώρηση με τη χρήση των εννοιών «ύλη» και «ποσότητα» και αξιοποιεί τους υπολογισμούς για την επίλυση των σχετικών προβλημάτων, εγκαταλείποντας τις ποιοτικές ταξινομήσεις και τους ορισμούς.

6.3. Ουίλλιαμ Όκκαμ 43) Τι γνωρίζετε για τον βίο του Ουίλλιαμ Όκκαμ; (σελ. 143) Ο Ουίλλιαμ Όκκαμ (1285-1349), κεντρική φυσιογνωμία του νομιναλισμού, υπήρξε βασικός εκπρόσωπος της via moderna (νέας μεθόδου) στις επιστήμες. Γεννήθηκε κοντά στο Λονδίνο και εντάχθηκε στο τάγμα των φραγκισκανών σε νεαρή ηλικία. Αργότερα δίδαξε θεολογία στην Οξφόρδη, αλλά η διδασκαλία του θεωρήθηκε αιρετική και κλήθηκε από τον πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ στην Αβινιόν, όπου εργάστηκε επί τέσσερα χρόνια. Διέφυγε από εκεί, καθώς οι απόψεις του επρόκειτο να καταδικαστούν από ειδική επιτροπή, και κατέφυγε στην αυλή του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, αντιπάλου του πάπα, για τον οποίο συνέθεσε πολιτικά συγγράμματα. Μετά τον θάνατο του προστάτη του (1347) επιχείρησε να επανασυνδεθεί με τους φραγκισκανούς, αλλά πέθανε εξαιτίας της Μεγάλης Πανώλης και τάφηκε σε φραγκισκανική εκκλησία του Μονάχου.

44) Να εκθέσετε τη θεωρία του Όκκαμ για την κίνηση. (σελ. 143) Η θεωρία του Όκκαμ για την κίνηση εκτίθεται κυρίως στο έργο του Πραγματεία για την κίνηση. Εκεί υποστηρίζει ότι υπάρχουν μόνο απόλυτες οντότητες (res absolutae) στη φύση, οι οποίες διακρίνονται σε ουσίες και ποιότητες. Ως ποιότητες εννοεί τις ιδιότητες που γίνονται γνωστές δια των αισθήσεων, όπως το βάρος, η μορφή, το μέγεθος και το χρώμα. Κατ’ αυτόν, η ποσότητα, η κίνηση, η αιτία, ο χώρος H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr και ο χρόνος δεν έχουν ανεξάρτητη ύπαρξη, καθώς συνδέονται πάντοτε με αντικείμενα. Για την απόδειξη της εξάρτησης της μεταβολής από τα φυσικά αντικείμενα ο Όκκαμ μεταχειρίζεται το παράδειγμα της θέρμανσης από τον Ήλιο. Αποδεικνύει επαγωγικά ότι η διαδικασία αυτή δεν είναι ποιότητα, αλλά ούτε και ουσία, εφόσον ο αέρας που αποτελεί το μέσο της παραμένει ποσοτικά αμετάβλητος, και ότι έχει μοναδική πηγή της το ηλιακό φως. Με ανάλογο τρόπο αποδεικνύει τη μετατόπιση, η οποία συνίσταται απλώς από τις διάφορες διαδοχικές θέσεις ενός κινητού. Παρότι οι θέσεις αυτές αμφισβητούν τον αριστοτελισμό, δεν τον προεκτείνουν και από φυσική άποψη είναι κενές, επειδή ο Όκκαμ δεν αξιοποιεί τα μαθηματικά για τη μελέτη της κίνησης. Ο ορισμός ταυτίζεται με την αιτιολόγηση, και άρα δεν απομένει τίποτε προς ερμηνεία.

45) Ποια απήχηση είχαν οι απόψεις του Όκκαμ για την κίνηση; (σελ. 146) Μολονότι οι απόψεις του Όκκαμ για την κίνηση μπορούν να θεωρηθούν φιλοσοφικά απελευθερωτικές, δεν είχαν άμεσα επιστημονικά αποτελέσματα. Επέδρασαν όμως στη σκέψη άλλων διανοητών του 14ου αιώνα. Έτσι, παρότι οι μεγάλες σχολές του Παρισιού και της Οξφόρδης δεν αμφισβήτησαν ρητά τον αριστοτελισμό και δεν επιχείρησαν να διατυπώσουν νέες υποθέσεις για τα φυσικά φαινόμενα και τις αιτίες τους, εξέφρασαν νέες επιστημονικές τάσεις. Στο έργο του Bradwardine Tractatus de Proportionibus (Πραγματεία περί αναλογιών), λ.χ., ενώ δεν αμφισβητείται η αριστοτελική θεωρία περί κίνησης και κινούντος, διατυπώνεται για πρώτη φορά η απαίτηση για μελέτη των φυσικών φαινομένων με τη χρήση των μαθηματικών. Η συνολική απαίτηση της εποχής για τη χρήση μαθηματικών υπολογισμών οδήγησε τους calculatori («υπολογιστές») του Κολεγίου Μέρτον να τελειοποιήσουν αρκετές αριστοτελικές θέσεις μέσω της αναγνώρισης των σχετικών προβλημάτων. Ήταν οι πρώτοι που κατανόησαν τη διαφορά κινηματικής και δυναμικής, υπό την επιρροή του Όκκαμ, και διατύπωσαν μια πρωτόλεια θεωρία περί στιγμιαίας και μέσης ταχύτητας. Από την άλλη πλευρά, ενώ ο Όκκαμ ανήγαγε οτιδήποτε είχε σημασία σε ατομικές οντότητες, ο μερτονιανός Heytesbury τόνισε τη διακριτή υπόσταση των μαθηματικών εννοιών, όπως κίνηση, χρόνος, στιγμή, σημείο, γραμμή και επιφάνεια, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr και ενδιαφέρθηκε να τις αξιοποιήσει για την επίτευξη της μέγιστης δυνατής ακρίβειας των μαθηματικών υπολογισμών. Ενώ οι υπολογισμοί των calculatori συνδέονταν με τον υπαρκτό και όχι με φανταστικούς κόσμους, τα αποτελέσματά τους συνήθως δεν επιβεβαιώνονταν εμπειρικά, καταδεικνύοντας έτσι τα όρια του ριζικού εμπειρισμού τους. Στο Παρίσι ο Μπουριντάν υπερέβη ως έναν βαθμό την αριστοτελική θεωρία περί κίνησης υπό την επιρροή του Όκκαμ, και ταύτισε την κίνηση με τη μετατόπιση. Σε αντίθεση με τον Όκκαμ, τη θεώρησε ανεξάρτητη ροή (fluxus), μια θέση που θα μπορούσε να τον είχε οδηγήσει σε μιαν αντίληψη της αρχής της αδράνειας. Όμως, η προσκόλλησή του στην αριστοτελική θεωρία του κινούντος, ακόμη και στην περίπτωση της σταθερής ταχύτητας, αποτέλεσε ανασχετικό παράγοντα. Κατά τον J. Murdoch, τα επιτεύγματα της επιστήμης του 14ου αιώνα (κριτική του Μπουριντάν στην αριστοτελική δυναμική, κινηματική της επιταχυνόμενης κίνησης) δεν οφείλονται στην εφαρμογή εμπειρικών-πειραματικών μεθόδων, αλλά στην κυριαρχία της εμπειρικής επιστημολογίας διά της αξιοποίησης νοητικών πειραμάτων και λογικομαθηματικών μεθόδων. Το γεγονός αυτό εξηγεί γιατί η φυσική φιλοσοφία του 14ου αιώνα παραμένει μακριά από τη φύση.

46) Τι γνωρίζετε για τον Ουίλλιαμ Όκκαμ, καθώς και για τις φιλοσοφικές, επιστημολογικές και επιστημονικές απόψεις του; (σελ. 138-139, 143) Ο Ουίλλιαμ Όκκαμ (1285-1349), κεντρική φυσιογνωμία του νομιναλισμού, υπήρξε βασικός εκπρόσωπος της via moderna (νέας μεθόδου) στις επιστήμες. Γεννήθηκε κοντά στο Λονδίνο και εντάχθηκε στο τάγμα των φραγκισκανών σε νεαρή ηλικία. Αργότερα δίδαξε θεολογία στην Οξφόρδη, αλλά η διδασκαλία του θεωρήθηκε αιρετική και κλήθηκε από τον πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ στην Αβινιόν, όπου εργάστηκε επί τέσσερα χρόνια. Διέφυγε από εκεί, καθώς οι απόψεις του επρόκειτο να καταδικαστούν από ειδική επιτροπή, και κατέφυγε στην αυλή του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, αντιπάλου του πάπα, για τον οποίο συνέθεσε πολιτικά συγγράμματα. Μετά τον θάνατο του προστάτη του (1347) επιχείρησε να επανασυνδεθεί με τους φραγκισκανούς, αλλά πέθανε εξαιτίας της Μεγάλης Πανώλης και τάφηκε σε φραγκισκανική εκκλησία του Μονάχου.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κατά τον 14ο αιώνα επικράτησε μια τάση φυσικής φιλοσοφίας βασισμένης στη λογική, όχι στη φύση, μιας φυσικής επιστήμης χωρίς φύση, όπως έχει χαρακτηριστεί. Στον αιώνα αυτόν επικυρώνεται η αποτυχία της σύζευξης Πίστης και Λόγου που επιχειρήθηκε τον προηγούμενο αιώνα, κυρίως στο έργο του Θωμά του Ακινάτη. Κεντρική φυσιογνωμία της νέας προσέγγισης είναι ο Γουλιέλμος του Όκκαμ. Ο Όκκαμ, επιφυλάσσοντας σωτηριολογικό ρόλο στη θεολογία, διδάσκει τον διαχωρισμό της Πίστης από τον Λόγο, με ταυτόχρονη ταπείνωση του δεύτερου, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο και στον αγνωστικισμό και στον μυστικισμό, τάσεις που συνυπήρξαν με την ανάπτυξη της Λογικής κατά τον 14ο αιώνα. Σύμφωνα με τις προηγούμενες γνωσιολογικές αντιλήψεις, η αλήθεια είναι καθολικού χαρακτήρα και παράγεται από καθολικές έννοιες που λειτουργούν ως αρχετυπικά υποδείγματα των ατομικών οντοτήτων, ενώ η γνώση προκύπτει είτε από τη Θεία Φώτιση είτε μέσω αφαίρεσης. Οι δύο τάσεις, που εκφράζουν αντίστοιχα τον αριστοτελισμό και τον νεοπλατωνισμό, παρά τις επιμέρους διαφορές τους δέχονται την καθοριστική επίδραση της μορφής επί της ουσίας, την καθολικότητα του αντικειμένου της γνώσης και την προέλευση του ατομικού από το γενικό. Σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα μέχρι τον 14ο αιώνα επικρατούσε η άποψη υπέρ της μίας και καθολικής αλήθειας που γίνεται γνωστή στους ανθρώπους με έναν, καθολικό τρόπο. Συνεπώς, υπήρχε και μία, ενιαία κατανόηση και ερμηνεία του σύμπαντος και του φυσικού κόσμου. Ο Όκκαμ υποστηρίζει ότι το σύμπαν δεν είναι αναγκαίο και δεν μπορεί να υπαχθεί σε μία, ενιαία ερμηνεία. Ο πλουραλισμός αυτός, κομβικός στη σκέψη των νομιναλιστών, οδήγησε στη via moderna (σύγχρονη οδό, σύγχρονο τρόπο), που ευθύνεται για την πρωτόγνωρη άνθηση των μαθηματικών, της φυσικής θεωρίας και της Λογικής την εποχή αυτήν. Έτσι, ενώ τον 13ο αιώνα το Παρίσι ήταν το κέντρο της Λογικής, και η Οξφόρδη, διά του Γκροσσετέστ και των μαθητών του, ήταν το κέντρο της εφαρμογής φυσικών ερευνών σε θεολογικά ζητήματα δίχως έμφαση στη Λογική, τον 14ο αιώνα συντελείται μια μεταστροφή: Υπό την επιρροή των νομιναλιστών, η Οξφόρδη με το Κολέγιο Μέρτον αποκτά τα πρωτεία στη Λογική, ενώ στο Παρίσι αρχίζουν να δίνονται μη αριστοτελικές απαντήσεις σε φυσιογνωστικά ζητήματα. Η σημαντικότερη επιστημονική θεωρία του Όκκαμ, αυτή για την κίνηση, εκτίθεται κυρίως στο έργο του Πραγματεία για την κίνηση. Εκεί υποστηρίζει ότι υπάρχουν μόνο H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr απόλυτες οντότητες (res absolutae) στη φύση, οι οποίες διακρίνονται σε ουσίες και ποιότητες. Ως ποιότητες εννοεί τις ιδιότητες που γίνονται γνωστές δια των αισθήσεων, όπως το βάρος, η μορφή, το μέγεθος και το χρώμα. Κατ’ αυτόν, η ποσότητα, η κίνηση, η αιτία, ο χώρος και ο χρόνος δεν έχουν ανεξάρτητη ύπαρξη, καθώς συνδέονται πάντοτε με αντικείμενα. Για την απόδειξη της εξάρτησης της μεταβολής από τα φυσικά αντικείμενα ο Όκκαμ μεταχειρίζεται το παράδειγμα της θέρμανσης από τον Ήλιο. Αποδεικνύει επαγωγικά ότι η διαδικασία αυτή δεν είναι ποιότητα, αλλά ούτε και ουσία, εφόσον ο αέρας που αποτελεί το μέσο της παραμένει ποσοτικά αμετάβλητος, και ότι έχει μοναδική πηγή της το ηλιακό φως. Με ανάλογο τρόπο αποδεικνύει τη μετατόπιση, η οποία συνίσταται απλώς από τις διάφορες διαδοχικές θέσεις ενός κινητού. Παρότι οι θέσεις αυτές αμφισβητούν τον αριστοτελισμό, δεν τον προεκτείνουν και από φυσική άποψη είναι κενές, επειδή ο Όκκαμ δεν αξιοποιεί τα μαθηματικά για τη μελέτη της κίνησης. Ο ορισμός ταυτίζεται με την αιτιολόγηση, και άρα δεν απομένει τίποτε προς ερμηνεία.

6.4. Ζαν Μπουριντάν 47) Τι γνωρίζετε για τον βίο και τις κυριότερες φιλοσοφικές θέσεις του Μπουριντάν; (σελ. 148) Ο Ζαν Μπουριντάν (1295-1358) θεωρείται κορυφαίος επιστήμονας του 14ου αιώνα. Ίσως ήταν λαϊκός κληρικός. Δίδαξε στο Τμήμα Ελευθέριων Τεχνών του Πανεπιστημίου του Παρισιού, του οποίου διατέλεσε πρύτανης δύο φορές. Στη διάρκεια των θητειών του συνέτασσε λογοκρισίες εναντίον καθηγητών, στους οποίους τόνιζε τους κινδύνους από την αυτολεξεί ερμηνεία των κειμένων δίχως προηγούμενη θεώρηση των προθέσεων των συγγραφέων. Σύμφωνα με μια παράδοση, δολοφονήθηκε από τον βασιλιά της Γαλλίας Φίλιππο Ε΄ λόγω του ότι διατηρούσε σχέση με τη σύζυγό του. Στις επιστημολογικές απόψεις του δέχθηκε την επιρροή του Όκκαμ, αποσπώντας την επιστημονική δραστηριότητα από τη μεταφυσική και τη θεολογία. Θεωρεί τα αξιώματα των φυσικών επιστημών αυταπόδεικτα και αναπόδεικτα, επειδή πιστεύει ότι ουδέποτε διαψεύδονται από την παρατήρηση. Ο Μπουριντάν αποσυνδέει τις H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr πρώτες αρχές από την αριστοτελική μεταφυσική, υποστηρίζοντας τη δυνατότητα ύπαρξης αντίθετων αρχών. Με τις απόψεις του για τον χώρο ο Μπουριντάν υπονόμευσε την αντίστοιχη αριστοτελική κατηγορία. Διέκρινε σε αυτή δύο είδη χώρου, τον ακίνητο και τον περιβάλλοντα χώρο, ο οποίος κινείται μαζί με το περιεχόμενό του. Έτσι, διαχωρίζει το τυπικό από το υλικό στοιχείο στον αριστοτελικό χώρο και συμπεραίνει ότι κυρίαρχη είναι η έννοια του χώρου που συνδέεται με την κίνηση. Παρά την κριτική του, ωστόσο, δεν επιτυγχάνει να προεκτείνει ουσιωδώς την αριστοτελική θεωρία περί χώρου. Επίσης, αντιπαρατίθεται στις ριζοσπαστικά αγνωστικιστικές επιστημολογικές αντιλήψεις του Νικολάου της Ωτρεκούρτ, ο οποίος απαιτούσε από τα επιστημονικά αξιώματα να διαθέτουν βέβαιη ισχύ, ενώ υποστήριζε ότι τα συμπεράσματα που προκύπτουν από εμπειρικές γενικεύσεις δεν μπορούν να είναι ασφαλή λόγω του ότι η Θεία Βούληση μπορεί να παράγει φαινόμενα χωρίς αιτίες. Ο Μπουριντάν απαντά ότι οι φυσικές επιστήμες δεν απαιτούν απόλυτες αποδείξεις, αλλά μπορούν να αιτιολογηθούν υπό συνθήκες ή υποθετικά και αυτή η τεκμηρίωση είναι επαρκής.

6.5. Νικόλαος της Ωτρεκούρτ 48) Τι γνωρίζετε για τον Νικόλαο της Ωτρεκούρτ και τις βασικές επιστημολογικές θέσεις του; (σελ. 150) Ο Νικόλαος της Ωτρεκούρτ γεννήθηκε περί το 1300. Οι πληροφορίες για τη ζωή του είναι λιγοστές. Σπούδασε θεολογία, τέχνες και νομικά και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, όπου υπέστη λογοκρισίες από τον Μπουριντάν το 1340. Το ίδιο έτος μετακλήθηκε στην Αβινιόν από τον πάπα και το 1346 τα έργα του καταδικάζονται σε κάψιμο. Παραδόξως, το 1350 αναλαμβάνει εκκλησιαστική υπηρεσία στο Μετς. Ο Νικόλαος υπήρξε οπαδός του Όκκαμ και από τα έργα του σώζονται δύο επιστολές προς έναν αντίπαλό του, τον Βερνάρδο του Αρέτσο. Βασική επιστημολογική θέση του είναι ότι για τα αντικείμενα που βρίσκονται έξω από τον νου ο γνωσιολογικός σκεπτικισμός δεν έχει όρια. Οι απόψεις του δεν κατόρθωσαν να υποσκάψουν την εμπιστοσύνη της εποχής στις δυνατότητες του Λόγου ούτε H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr επικράτησαν. Δείχνουν όμως μια συνεπή και ισχυρή κατάληξη της σκέψης του 14ου αιώνα.

6.6. Νικόλαος Ορέμ 49) Τι γνωρίζετε για τον Νικόλαο Ορέμ και τις επιστημονικές απόψεις του; (σελ.

154) Ο Νικόλαος Ορέμ (1320-1382) θεωρείται ένας από τους πιο οξυδερκείς επιστήμονες του 14ου αιώνα. Υπήρξε μαθητής του Μπουριντάν και φίλος του βασιλιά της Γαλλίας Καρόλου Ε΄, μεταφραστής του Αριστοτέλη και κάτοχος σημαντικών εκκλησιαστικών θέσεων. Στο έργο του De conmensurabilitate sive inconmesurabilitate motuum celi (Περί της συμμετρίας ή της ασυμμετρίας των κινήσεων του ουρανού) ο Νικόλαος Ορέμ αμφισβητεί την αρχαιοελληνική και γενικότερη επιστημονική αντίληψη υπέρ της προτίμησης του κόσμου έναντι του χάους, του ενιαίου έναντι του απείρου και του καθορισμένου έναντι του ακαθόριστου. Επίσης, διαχωρίζει τα μαθηματικά από την πρακτική αστρονομία, υποστηρίζοντας ότι τα πρώτα απαιτούν ακριβείς μετρήσεις, ενώ τα ουράνια φαινόμενα δεν μπορούν να υπολογιστούν με ακρίβεια. Σύμφωνα με αυτά, οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων παρουσιάζουν τόσο συμμετρία όσο και ασυμμετρία. Έτσι, ενώ έπειτα από 36.000 ηλιακά έτη η Γη επανέρχεται στην ίδια κατάσταση, δεν λείπει η εμφάνιση καινοφανών φαινομένων. Η συμμετρική

κυκλικότητα

αντιστοιχεί

στην

αρχαιοελληνική

αντίληψη

περί

κυκλικότητας της ιστορίας, ενώ η ασυμμετρία συνδέεται με το άναρχο της Θείας Βούλησης. Παρά τις καινοτόμους ιδέες του ο Ορέμ δεν αφίσταται αποφασιστικά από τον αριστοτελισμό, εφόσον διατηρεί τον χωρισμό του ουράνιου χώρου σε υπερσελήνια και υποσελήνια περιοχή και υποστηρίζει ότι η Θεία Βούληση απορρίπτει την ασυμμετρία στους ουρανούς.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κεφάλαιο 7. Τεχνολογία στους Μέσους Χρόνους 7.1. Το ζήτημα της τεχνολογίας 50) Με ποιους όρους τίθεται το θέμα της μεσαιωνικής τεχνολογίας; (σελ.162) Η σύγχρονη ιστοριογραφία έχει αναδείξει την ανάπτυξη της μεσαιωνικής τεχνολογίας στη δυτική Ευρώπη, γεγονός που υποδεικνύει την τεχνολογική υστέρηση της Ανατολής, και ειδικότερα του ελλαδικού χώρου, ένα φαινόμενο με σημαντικές πολιτισμικές προεκτάσεις. Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι η παρακμή του αρχαίου κόσμου δεν οφείλεται στην αντιπαράθεση ειδωλολατρών-χριστιανών, αλλά στην αδυναμία του να αξιοποιήσει την τεχνική για την ορθολογική οργάνωση της εργασίας, όπως υπονοεί λ.χ. ο Βιτρούβιος όταν μιλά για την ανάγκη της συνδυαστικής αξιοποίησης θεωρίας και πράξης στην αρχιτεκτονική. Έτσι, από τα τεχνολογικά εγχειρίδια της Αρχαιότητας (π.χ. τα Μηχανικά προβλήματα ή τα έργα του Ήρωνα και του Αρχιμήδη) απουσιάζουν οι αναφορές στην πρακτική εφαρμογή των τεχνικών εφευρέσεων. Ενώ ο Ήρων περιγράφει ορισμένα σημαντικά εργαλεία, τα περισσότερα τεχνολογικά επιτεύγματα που αναφέρει δεν έχουν πρακτική σημασία για τη διεξαγωγή της εργασίας. Το ίδιο ισχύει και για τον αραβικό κόσμο, όπου η ανάπτυξη των παραγωγικών τομέων, όπως του αγροτικού, δεν στηρίχθηκε στην τεχνολογία αλλά στην ένταση κεφαλαίου και εργασίας. Οι σύγχρονες θεωρήσεις της τεχνολογίας την αντιμετωπίζουν συνήθως στο πλαίσιο ευρύτερων κοινωνικών και πολιτισμικών διεργασιών, αποδίδοντάς της πολύσημη σχέση με την τεχνική. Ως σύζευξη ορθού λόγου, επιστημοσύνης και πρακτικής εφαρμογής η τεχνολογία εμφανίστηκε και στην Αρχαιότητα, θεωρείται όμως προϊόν κυρίως της Βιομηχανικής Εποχής. Μέχρι την εποχή αυτή ο όρος «τεχνολογία» ανήκε είτε στη γραμματική, όπως στην Αρχαιότητα, είτε σήμαινε απλώς την οργάνωση της παραγωγής, όπως στον 18ο αιώνα. Έτσι, ενώ παρατηρήθηκε βελτίωση στις συνθήκες της ζωής λόγω της τεχνικής και της τεχνολογίας και σε προγενέστερες περιόδους, μόνο με τη Νεωτερικότητα η τεχνολογία αποκτά κυρίαρχη κοινωνική λειτουργία. Σε αυτό συνέτεινε και η H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr μεταβολή της στάσης του ανθρώπου έναντι της φύσης: από απλή μίμηση και συνεργασία με έναν φυσικό κόσμο που τον υπερέβαινε, η τεχνολογία της Νεωτερικής Εποχής μετατράπηκε σε ισχυρό όργανο επιβολής επί της φύσης, της οποίας ο άνθρωπος θεωρήθηκε πλέον απόλυτος κύριος. Η μεσαιωνική τεχνολογία, στην οποία οφείλονται πολλές από τις εφευρέσεις που αξιοποιούμε και σήμερα σε όλους τους τομείς της ζωής, παραταύτα δεν έχει συνήθως τον χαρακτήρα της επώνυμης εφευρετικότητας και του υψηλού βαθμού επινοητικότητας που χαρακτηρίζει τη νεωτερική τεχνολογία. Πάντως, για την ανάπτυξή της φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο η μετατόπιση του κέντρου βάρους των πολιτισμικών εξελίξεων από τη Μεσόγειο στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη, όπου το φυσικό περιβάλλον την ευνοούσε.

7.2. Η νομιμοποίηση των τεχνικών επιστημών 51) Πώς ταξινόμησε και νομιμοποίησε τις τεχνικές επιστήμες ο Μεσαίωνας; (σελ.

164) Μια κλασική μεσαιωνική ταξινόμηση των επιστημών περιέχεται στο βιβλίο Didascalicon του Hugh του Saint Victor. Οι επιστήμες κατηγοριοποιούνται ως θεωρητικές (όσες αναζητούν την αλήθεια), πρακτικές (μεριμνούν για την ηθική), λογικές (αφορούν την καλλιέργεια της επιχειρηματολογίας) και μηχανικές. Στις τελευταίες ο συγγραφέας συγκαταλέγει επτά επιστήμες, κατ’ αντιστοιχία με τις επτά ελευθέριες τέχνες (επιστήμες) του trivium και του quadrivium. Σύμφωνα με τον Hugh, η ονομασία «μηχανικές» προέρχεται από το ελληνικό ρήμα «μοιχεύω», επειδή οι επιστήμες αυτές δανείζονται από τη φύση την πρώτη ύλη τους. Επίσης, κατάλληλες για την άσκησή τους είναι οι κατώτερες τάξεις και οι δούλοι, αφού οι ελευθέριες τέχνες προορίζονται για τους ελεύθερους πολίτες, ιδίως για τους ευγενείς, που δεν έχουν την ανάγκη να βιοπορίζονται. Οι αντιλήψεις αυτές συνέβαλαν στην πλαισίωση και νομιμοποίηση των μεσαιωνικών τεχνικών επιστημών. Παρόμοιες ταξινομήσεις εμφανίζονται σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα. Μέχρι το τέλος του, μόνο στο Παρίσι εκδόθηκαν περίπου 500 σχετικά βιβλία. Η αντίληψη του Hugh περί μίμησης της φύσης από τις «βάναυσες τέχνες» ήταν κυρίαρχη στον Μεσαίωνα, αλλά όχι και η συσχέτιση του mechanicus με τη μοιχεία.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Στη χριστιανική θεολογία ο Θεός, ως Δημιουργός ο Ίδιος, παρέχει στο προνομιούχο πλάσμα Του, τον άνθρωπο, ως συνεργάτη Του την εξουσία επί του κόσμου. Και, επειδή ο χρόνος είναι γραμμικός, η εργασία εντατικοποιείται και προσλαμβάνει τη μορφή προσευχής, ενώ η καλή τεχνική δημιουργία ανακαλεί την τελειότητα της Θείας Δημιουργίας. Τεχνολογική εξέλιξη υπάρχει και εκτός Ευρώπης, όπως στην Κίνα. Ωστόσο, ο χριστιανισμός παρέχει στη δυτική Ευρώπη έναν ιδιαίτερο τεχνικό δυναμισμό και ένα χαρακτηριστικό πολιτισμικό κλίμα, που θα οδηγήσουν σταδιακά στην αντίληψη περί Θεού-Μηχανικού τον 13ο αιώνα. Ο Νικόλαος Ορέμ ήταν ο πρώτος που συνέλαβε την εικόνα ενός Θεού-Ωρολογοποιού. Η αντίληψη περί μηχανικού-«μοιχού», ως αρνητική, δεν επικράτησε στον δυτικό Μεσαίωνα. Αντίθετα, συζητήσεις προκάλεσε το χωρίο του Ευαγγελιστή Λουκά όπου περιγράφεται η επίσκεψη του Χριστού στο σπίτι της Μάρθας και της Μαρίας. Εκεί ο Χριστός επιτιμά τη Μάρθα για υπερδραστηριότητα και φαίνεται να επιβραβεύει την αδράνεια της αδελφής της. Ενώ το χωρίο ερμηνεύθηκε από ορισμένους ως προτίμηση της θεωρίας έναντι της πράξης, άλλοι θεώρησαν τη μία αδελφή εκπρόσωπο της δράσης και την άλλη σύμβολο της πρόθεσης, υποστηρίζοντας ότι καμία από τις δύο δεν είναι περιττή. Η τελική ερμηνεία της Καθολικής Εκκλησίας δεν αποκήρυξε το πνεύμα της ενεργητικότητας.

7.3. Σχέσεις επιστήμης-τεχνολογίας 52) Ποια είναι η σχέση επιστήμης-τεχνολογίας; Ποια υπήρξε η σχέση αυτή τον Μεσαίωνα; (σελ. 166) Στη σύγχρονη εποχή αναγνωρίζεται σχέση άμεσης αλληλεπίδρασης μεταξύ επιστήμης και τεχνολογίας. Όμως η σχέση αυτή εγκαινιάζεται μόλις στο πρώτο τρίτο του 19ου αιώνα. Μέχρι την εποχή αυτή η επιστήμη επιχειρούσε να κατανοήσει τη φύση και η τεχνολογία να την αξιοποιήσει για πρακτικούς σκοπούς. Τον Μεσαίωνα η επιστήμη και η τεχνολογία αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα. Ακόμη και όταν η ευρωπαϊκή επιστήμη απέκτησε προβάδισμα έναντι της αραβικής, τον 13ο αιώνα μέσω των μεταφράσεων, η τεχνολογία δεν επηρεάστηκε σημαντικά. Γενικότερα, ο μεσαιωνικός τεχνολόγος δεν λάμβανε εγκύκλια εκπαίδευση και ήταν H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr συνήθως αυτοδίδακτος. Το γεγονός αυτό συνέτεινε στην απαλλαγή του από τον σχολαστικισμό, ενώ η πρακτική δραστηριότητά του, που βασιζόταν σε πραγματιστικά θεμέλια, δεν τον υποχρέωνε σε μεταφυσικές ή άλλες, θεωρησιακές ή μαγικές, αναζητήσεις. Μόλις τον 15ο-16ο αιώνα εμφανίζονται φυσιογνωμίες που συνδυάζουν τις ιδιότητες του επιστήμονα και του τεχνολόγου, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, προαναγγέλλοντας

το

νέο

μηχανιστικό

κοσμοείδωλο

της

Επιστημονικής

Επανάστασης του 16ου-17ου αιώνα. Καθεαυτήν η πρακτική ανάγκη δεν οδηγεί στην ανάπτυξη τεχνολογίας. Πρέπει να συμβάλλουν και άλλες συνθήκες, όπως το επίπεδο της προηγούμενης τεχνικής ανάπτυξης και συγκεκριμένοι λόγοι που καθιστούν αναγκαία την εφαρμογή μιας τεχνολογικής εφεύρεσης. Στα συγγράμματα των ειδικών, η μελέτη της τεχνολογίας παρουσιάζει ομοιότητες με εκείνη της επιστήμης. Υπάρχουν μελέτες που εστιάζουν στην εξέλιξη της ίδιας της τεχνολογίας, άλλες που αναδεικνύουν τις κοινωνικές επιπτώσεις της και άλλες που χρησιμοποιούν την τεχνολογία ως μέσο για την τροποποίηση της εικόνας που έχουμε για κάποια ιστορική περίοδο. Ενδιαφέρουσα για τις κοινωνικές αναφορές της τεχνολογίας είναι η μελέτη του L.Dresbeck (1979) σχετικά με την τεχνολογική αντιμετώπιση του μεσαιωνικού χειμώνα. Η γραπτή ιστορία της καμινάδας εγκαινιάζεται το 1120, ενώ οι οικιακές εστίες έχουν αυξηθεί τόσο πολύ μέχρι τον 13ο αιώνα, ώστε υπάρχουν μαρτυρίες για ατμοσφαιρική ρύπανση στο Λονδίνο το 1285 και το 1288. Αν και δεν υπάρχουν μαρτυρίες για τον τρόπο κατασκευής των καμινάδων, η αλματώδης αύξησή τους τοποθετείται στον 12ο αιώνα. Σε αυτό συνηγορούν η ανάπτυξη των πόλεων και η αποψίλωση των δασών, καθώς και κείμενα που υπερασπίζονται την παραδοσιακή ευρωπαϊκή αξία του ιδιωτικού χώρου, η επικράτηση της οποίας έδωσε ώθηση στην κατάτμηση των ενιαίων κατοικιών σε δωμάτια. Έτσι, ενώ καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις του 12ου-14ου αιώνα απεικονίζουν τον ανθρώπινο μόχθο για τη θέρμανση, ήδη τον 15ο αιώνα, και παρά το ότι οι κλιματικές συνθήκες ήταν επιδεινωμένες, οι αντίστοιχες απεικονίσεις αποδίδουν την εικόνα της υποταγής του χειμώνα στον άνθρωπο.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η τεχνολογική καινοτομία συνεπιφέρει πολλαπλές αλλαγές: στη σχέση φυσικούτεχνητού περιβάλλοντος, στις εργασιακές σχέσεις, στη σχέση ανθρώπου-φύσης και στη συνολική κοσμοεικόνα.

7.4. Επιμέρους τεχνολογικά επιτεύγματα 53) Σε ποια κοινωνικά συμφραζόμενα εντάσσονται οι μεσαιωνικές τεχνολογικές καινοτομίες; (σελ. 168) Σε ό,τι αφορά τις αγροτικές κοινότητες, το βαθύ όργωμα που επικράτησε από τον 6ο αιώνα μ.Χ. επέφερε σημαντικές αλλαγές, οι οποίες είχαν μακρά προϊστορία. Ήδη από τον 1ο αιώνα μ.Χ. ο Πλίνιος αναφέρει το όργωμα με οκτώ βόδια. Η υιοθέτηση αυτής της πρακτικής, πέρα από αύξηση της αποδοτικότητας της εργασίας, ευνόησε την πληθυσμιακή ανάπτυξη και τη συνοχή των κοινοτήτων, καθώς λίγοι αγρότες είχαν τη δυνατότητα να συντηρούν τόσα ζώα μόνοι τους. Επίσης, συνέβαλε στην ανάπτυξη συνεργατικού κλίματος, λόγω των αυξημένων αναγκών για συντονισμό των γεωργικών εργασιών, και στην καλλιέργεια πνεύματος επιδεκτικού στην τεχνολογική καινοτομία. Οι γεωργικές αποδόσεις αυξήθηκαν και από την υιοθέτηση του συστήματος των τριών αγρών (ένα τρίτο σε αγρανάπαυση, ένα τρίτο με σιτηρά, ένα τρίτο με άλλα εδώδιμα φυτά), το οποίο ευδοκίμησε λόγω καιρικών συνθηκών βόρεια των Άλπεων. Το σύστημα αυτό αντικατέστησε εκείνο των δύο αγρών (μισός σε αγρανάπαυση, μισός με σιτηρά) και φαίνεται ότι συνέβαλε στη μετατόπιση του επικέντρου των πολιτισμικών εξελίξεων στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Η ανάπτυξη της πολεμικής τέχνης από τον Πρώιμο Μεσαίωνα είχε ως ορόσημο τη χρήση του αναβολέα, που έδινε εξαιρετικά πλεονεκτήματα στον μαχόμενο ιππέα. Με βάση αυτήν την καινοτομία εξελίχθηκε ανάλογα και ο οπλισμός, ενώ σημαντική ήταν η συμβολή της στη δημιουργία της ευρύτερης κουλτούρας της ιπποσύνης. Ενώ η Κλασική Αρχαιότητα χαρακτηριζόταν από την ξηρή γεωργία και τη χρησιμοποίηση της πέτρας, του μπρούντζου και των υφασμάτων φυτικής προέλευσης, ο Μεσαίωνας ήταν η εποχή του ξύλου, του σιδήρου, του δέρματος και των υφασμάτων ζωικής προέλευσης.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ιδιαίτερη σημασία απέκτησαν στον Μεσαίωνα οι μύλοι και η εξέλιξη της ενεργειακής παραγωγής. Νερόμυλοι υπήρχαν και στην Αρχαιότητα, αλλά η καινοτομία του μύλου με τους 32 υδατοτροχούς στην Μπαρμπεγκάλ της νότιας Γαλλίας τον 2ο αιώνα υιοθετήθηκε αρκετά αργότερα και επικράτησε. Στον κατάλογο Doomsday του Γουλιέλμου του Κατακτητή καταγράφονται το 1086 πάνω από 5.500 νερόμυλοι στην Αγγλία. Οι νερόμυλοι άλλοτε ανήκαν σε πολλούς και η διάθεση των μετοχών τους γινόταν ελεύθερα, αλλά άλλοτε λειτουργούσαν μονοπωλιακά και επιβαλλόταν υποχρεωτικά η χρήση τους στον εξαρτημένο γεωργικό πληθυσμό, γεγονός που οδήγησε σε εξεγέρσεις. Συνολικά, η παραγωγή ενέργειας από ποικίλες πηγές (ζώα για την καλλιέργεια της γης, ξύλο ως καύσιμη ύλη, νερό) δημιούργησε ένα ετερογενές σύστημα ενεργειακής παραγωγής, σε συνδυασμό με τα γρανάζια για τη λειτουργία των νερόμυλων και την ποικιλία στη διάταξη των πτερυγίων τους για την άντληση του νερού. Στην Αρχαιότητα, λόγω των αρκετά μειωμένων ενεργειακών αναγκών, δεν υπήρχε ανάλογο σύστημα. Οι μύλοι κινούνταν με τη βοήθεια του νερού, του αέρα ή των ζώων και χρησιμοποιούνταν για μια εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία αγαθών: σιτηρών (ήδη από την Αρχαιότητα), λαδιού, μουστάρδας, λείανσης τροχών, ζάχαρης κ.ά. Η χρήση εκκέντρων για τη μετάδοση της κίνησης σε μύλους εγκαινιάζεται τον 12ο αιώνα για παραγωγή σιδήρου, εργασίες πριονισμού και κατεργασία χαρτιού και υφασμάτων. Ο σίδηρος αντικαθιστά σταδιακά τον μπρούντζο και κάθε κοινότητα διαθέτει το σιδηρουργείο της, που εξυπηρετεί οικοδομικές ανάγκες και τις ανάγκες των μεγάλων ζώων (το πετάλωμα των αλόγων μαρτυρείται στη Σιβηρία από τον 9ο αιώνα). Νέες μεταλλουργικές μέθοδοι εμφανίζονται στη χύτευση καμπανών από τον 12ο αιώνα και κανονιών από τον 14ο αιώνα. Κορωνίδα της μεσαιωνικής τεχνολογίας θεωρείται η εφεύρεση του μηχανικού ρολογιού. Κατά τον L. Mumford (1934), το ρολόι και όχι η ατμομηχανή αποτελεί το σήμα κατατεθέν της Νεωτερικότητας, καθώς συνδέεται με τον αυτοματισμό της δράσης, την τυποποίηση και την ακρίβεια στη μέτρηση του χρόνου. Οι πρώτες προσπάθειες για την κατασκευή του χρονολογούνται από το 1260 και καρποφόρησαν γύρω στο 1330. Το 1364 ο Ιταλός καθηγητής ιατρικής και αστρολογίας Dondi εφηύρε έναν σύνθετο μηχανισμό, που ήταν πλανητάριο, ημερολόγιο και ρολόι. Ανάλογες H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr προσπάθειες είχαν γίνει και στην Κίνα, αλλά εκεί το μονοπώλιο του αυτοκράτορα στη δημοσίευση του ημερολογίου επέδρασε απαγορευτικά στη διάδοση του αντίστοιχου μηχανισμού. Στη δυτική Ευρώπη, αντίθετα με τον Ορθόδοξο κόσμο όπου η μαθηματική διαίρεση του χρόνου θεωρήθηκε αρχικά ασύμβατη με την αιωνιότητά του,

το

μηχανικό

ρολόι

έγινε

σύντομα

σύμβολο

των

μεγαλουπόλεων,

καταδεικνύοντας τη δυτική προσήλωση στην οικονομική σημασία της αξιοποίησης του χρόνου. Τα γυαλιά όρασης εφευρέθηκαν στην Ιταλία περί το 1280 και βρίσκονταν σε κοινή χρήση μόλις τριάντα χρόνια αργότερα. Η επινόησή τους προσέφερε πρωτόγνωρη διευκόλυνση στους λογίους. Σημαντικός μοχλός της τεχνολογικής και της οικονομικής εξέλιξης υπήρξαν τα μοναστήρια, ιδίως αυτά τον κιστερσιανών μοναχών που ιδρύθηκαν από τον Βερνάρδο του Κλαιρβώ μετά το 1100. Ανέπτυξαν ποικίλες οικονομικές δραστηριότητες (όπως άλεσμα, υφαντουργία κ.ά.) εκμεταλλευόμενα τις συνθήκες απομόνωσης του μοναστικού βίου και πολλά από αυτά αναδείχθηκαν σε οικονομικούς κολοσσούς. Τον 13ο αιώνα συγκροτήθηκαν και οργανώθηκαν οι συντεχνίες, οι οποίες διεξήγαγαν εμπορικές και άλλες οικονομικές δραστηριότητες, ιδίως στις πόλεις. Ως κύριοι φορείς της αστικής οικονομικής δράσης σφράγισαν τις ιστορικές εξελίξεις που οδήγησαν στην ανάδυση της Νεωτερικότητας, καθώς τα χαρακτηριστικά τους έμειναν αμετάβλητα ως τον 18ο αιώνα.

Κεφάλαιο 8. Κίνηση 8.1. Κίνηση στον Αριστοτέλη 54) Ποια είναι τα βασικά στοιχεία της αριστοτελικής θεωρίας περί κίνησης και ποια είναι τα προβληματικά σημεία της; (σελ. 180) Η θεωρία του Αριστοτέλη περί κίνησης αναπτύσσεται κυρίως στα δύο πρώτα βιβλία των Φυσικών του. Τα Φυσικά (Φυσικών ακρόασις, 8 βιβλία) είχαν μεταφραστεί στα αραβικά και στα λατινικά και ήταν γνωστά στους λογίους του Μεσαίωνα από τον 12ο αιώνα.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Στα δύο πρώτα βιβλία η κίνηση μελετάται ως βασικό χαρακτηριστικό της φύσης. Κατά τον Αριστοτέλη, τα πάντα στη φύση υπακούουν σε κάποιον τελικό σκοπό (τελεολογία), ο οποίος αποτελεί το ένα από τα τέσσερα αίτια (υλικό, μορφικό, ποιητικό, τελικό) που θέτουν σε λειτουργία τις ουσίες (οι οποίες είναι υλομορφικές). Η αντίληψη αυτή οδηγεί στην παραδοχή ενός σταθερού υποστρώματος το οποίο διέπει τις τέσσερεις μορφές κίνησης, που για τον Σταγειρίτη ταυτίζεται με τη μεταβολή: γένεση και φθορά, αλλοίωση, αύξηση και μείωση, τοπική κίνηση. Οι απόψεις αυτές απαντούν στα επιχειρήματα του Παρμενίδη υπέρ της αδυναμίας μεταβολής στη φύση. Στο πιθανότατα ημιτελές έβδομο βιβλίο των Φυσικών αναπτύσσεται η αξιωματική θέση κινούντος και κινητού, σύμφωνα με την οποία πρέπει να υπάρχει πάντοτε ένα κινούν διακριτό από ένα κινούμενο, προκειμένου να παραχθεί τοπική κίνηση. Το κινούν των εμψύχων είναι η ψυχή και των ουράνιων σωμάτων μία ουράνια νόηση· σε αυτές τις περιπτώσεις το κινούν (ψυχή, ουράνιος νους) είναι διακριτό από το κινούμενο (σώμα, αστέρας), αλλά δεν χωρίζεται φυσικά από αυτό. Οι σχολιαστές του Αριστοτέλη διέκριναν πρόβλημα με την εφαρμογή του αξιώματος αυτού στην περίπτωση της βολής, γεγονός που είχε αναγνωρίσει και ο ίδιος στο όγδοο βιβλίο. Η λύση που έδωσε ήταν η θεωρία της αντιπερίσπασης, σύμφωνα με την οποία το βλήμα εξακολουθεί να κινείται λόγω της πίεσης που ασκεί ο περιβάλλων αέρας. Η απάντηση αυτή, ωστόσο, περιέπλεξε το πρόβλημα, επειδή ήταν προφανές πως ο αέρας ασκούσε αντίθετη πίεση και όχι ώθηση στο βλήμα. Ένα δεύτερο πρόβλημα προέκυπτε από την αριστοτελική διάκριση της κίνησης σε φυσική και βίαιη. Η φυσική κίνηση είναι η μετατόπιση των σωμάτων που γίνεται σύμφωνα με την ουσία τους: τα σώματα που αποτελούνται κυρίως από γη και νερό κινούνται φυσικά προς τα κάτω, ενώ όσα αποτελούνται κυρίως από αέρα και φωτιά κινούνται προς τα πάνω. Βίαιη είναι η μετατόπιση που δεν γίνεται κατά τη φύση των ουσιών, και στην περίπτωσή της είναι εύκολο να εντοπιστεί ένα κινούν. Εντούτοις, στην περίπτωση των σωμάτων που αποτελούνται από μία μόνο ουσία, η θεωρία δεν είναι ικανή να εξηγήσει την αυθόρμητη φυσική κίνησή τους, εκτός αν γίνει δεκτό ένα πρώτο κινούν ή ότι η ίδια η γένεση του σώματος το καθιστά ικανό για μια τέτοια κίνηση. Επίσης, ο Αριστοτέλης αντιλαμβανόταν την κίνηση με αποκλειστικά ποιοτικούς όρους, ως ομαλή σε κάθε περίπτωση, και δεν μελέτησε τις μεταβολές τις H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ταχύτητας, τη στιγμιαία ταχύτητα, την επιταχυνόμενη κίνηση και τα συναφή ζητήματα. Ο Αριστοτέλης υπολογίζει τόσο για τη φυσική όσο και για τη βίαιη κίνηση ότι η ταχύτητά τους είναι ευθέως ανάλογη του βάρους των κινητών ή της εφαρμοζόμενης σε αυτά δύναμης και αντιστρόφως ανάλογη της αντίστασης που τους ασκείται. Ο νόμος αυτός μπορεί να διατυπωθεί με τον τύπο u = F/R, όπου u είναι η ταχύτητα κίνησης, F η δύναμη που την παράγει και R η ασκούμενη αντίσταση. Αλλά ο τύπος αυτός συνεπάγεται την ανυπαρξία κίνησης στο κενό λόγω της μηδενικής πυκνότητάς του, επειδή στο κενό η κίνηση θα ήταν ακαριαία (θέση που απορρίπτει ο Αριστοτέλης), συνεπώς και την ανυπαρξία του ίδιου του κενού. Παραταύτα, ο ίδιος ο Αριστοτέλης στο έβδομο βιβλίο των Φυσικών παρέχει συλλογισμούς που περιορίζουν το πεδίο εφαρμογής του συγκεκριμένου τύπου, χωρίς να επιχειρεί τον ποσοτικό υπολογισμό τους, λόγω του ότι απέφευγε γενικά να χρησιμοποιεί τα μαθηματικά στη μελέτη της φύσης. Σε ανάλογες μαθηματικές επεξεργασίες θα επιδοθούν τον 14ο αιώνα οι «υπολογιστές» (calculatori) του Κολεγίου Μέρτον της Οξφόρδης, τις οποίες θα αγνοήσουν οι φυσικοί φιλόσοφοι που θα δημιουργήσουν τη θεωρία της «όρμησης» ή «ενώθησης» (impetus).

8.2. Μεσαιωνικοί σχολιασμοί στον Αριστοτέλη 55) Πώς σχολιάστηκαν κατά τον Μεσαίωνα οι αριστοτέλειες αντιλήψεις για την κίνηση και το κενό; (σελ. 183) Ο πρώτος σχολιαστής της αριστοτέλειας θεωρίας περί κίνησης ήταν ο Έλληνας χριστιανός νεοπλατωνικός Ιωάννης ο Φιλόπονος (6ος αιώνας). Ο Φιλόπονος δέχεται την ύπαρξη του κενού και τη δυνατότητα της κίνησης στο κενό, αμφισβητώντας την ισοδυναμία κινούσας δύναμης και δύναμης αντίστασης. Υποστηρίζει ότι η αντίσταση προκαλεί απλώς επιβράδυνση της κίνησης και ότι θεμελιώδη ρόλο έχει η κινούσα δύναμη. Οι θέσεις του Φιλοπόνου θα επηρεάσουν ακόμη και τον Γαλιλαίο, όταν δέκα αιώνες αργότερα θα επιχειρήσει να θεμελιώσει τη νέα θεωρία της μηχανικής. Ο Άραβας Avempace (Ibn-Badja) διατύπωσε ανάλογες απόψεις τον 12ο αιώνα, οι οποίες σχολιάστηκαν από τον Αβερρόη και τον Θωμά Ακινάτη. Τα επιχειρήματα του

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Avempace εδράζονται στην αριστοτέλεια αντίληψη για την κίνηση των ουράνιων σφαιρών, η οποία δεν είναι στιγμιαία παρά το ότι δεν συναντά αντίσταση. Ο Αβερρόης επιχειρηματολογεί σχετικά υποστηρίζοντας πως το σφάλμα του Avempace είναι ότι θεωρεί τα σώματα οντότητες χωριστές από τη μάζα τους. Ο Αβερρόης πιστεύει ότι στη φυσική κίνηση των σωμάτων το κινητό δεν είναι διακριτό από το κινούν και ότι αυτή επιτυγχάνεται μέσω της ύπαρξης ενός εξωτερικού μέσου. Άρα, απορρίπτει την ύπαρξη του κενού και δηλώνει ότι η κίνηση σε αυτό είναι αδύνατη. Ο Ακινάτης εντοπίζει πλατωνικές επιδράσεις στον Avempace και υποστηρίζει ότι η αφαίρεση της μάζας από τα υλικά σώματα είναι ανέφικτη, επειδή θα οδηγούσε στο άτοπο συμπέρασμα ότι υπάρχουν υλικά σώματα χωρίς μάζα, ενώ είναι γνωστό ότι τα υλικά και τα άυλα σώματα είναι εντελώς διακριτά. Με τον τρόπο αυτό, τόσο ο Αβερρόης όσο και ο Ακινάτης διασώζουν την αριστοτελική θεωρία περί κίνησης και κενού· διαφέρουν εντούτοις. Ο Ακινάτης κατανοεί το υλικό σώμα κυρίως ως γεωμετρικό μέγεθος το οποίο θα εξακολουθεί και ως τέτοιο να φέρει αντίσταση στην κίνηση. Έτσι, επιχειρεί να γενικεύσει την αριστοτελική θέση περί πρώτου κινούντος εφαρμόζοντάς την στα γήινα σώματα, άποψη με την οποία θα διαφωνήσει ο Σίζερ. Ως προς τη δυνατότητα κίνησης στο κενό, ο Ακινάτης τηρεί μάλλον αντιφατικές θέσεις: από τη μία πλευρά τη δέχεται προσομοιάζοντάς τη με την κίνηση των πλανητών, αλλά αμέσως μετά δηλώνει ότι η κίνηση στο κενό είναι άπειρη χωρικά και χρονικά, κάτι άτοπο. Οι θέσεις αυτές αποτέλεσαν αντικείμενο των απαγορεύσεων του 1277. Γεγονός είναι ότι στη σκέψη ακόμη και των υποστηρικτών του Αριστοτέλη εντοπίζονται ψήγματα πλατωνισμού, τα οποία είναι δυνατό να επηρέασαν την επιστήμη του 17ου αιώνα.

8.3. Ποιος κινεί τα αντικείμενα; 56) Ποια ερωτήματα γέννησε η θεωρία του Αριστοτέλη περί δυναμικής και ποια απάντηση έδωσαν σε αυτά οι λόγιοι του Μεσαίωνα σε σχέση με την έννοια του κινούντος; (σελ. 185)

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Οι αριστοτέλειες αντιλήψεις για τη βολή και την ελεύθερη πτώση θεωρήθηκαν ανεπαρκείς από τους λογίους του Μεσαίωνα, οι οποίοι επιχείρησαν να δώσουν μιαν απάντηση μέσω της έννοιας της impetus («όρμησης» ή «ενώθησης»). Το 1328 στην Οξφόρδη ο Bradwardine μελέτησε την αριστοτέλεια δυναμική βάσει της υπόθεσης ότι δεν υπάρχει κίνηση αν η δρώσα δύναμη είναι μικρότερη από την αντίσταση και με μαθηματικές υποθέσεις στις οποίες στηρίχθηκαν οι calculatori του Κολεγίου Μέρτον. Ο Φιλόπονος απέρριψε την αριστοτελική θεωρία της αντιπερίσπασης, δεχόμενος ότι ο εκτοξευτής ενός βλήματος τού παρέχει μια ασώματη (άυλη) δύναμη, διά της οποίας γίνεται εφικτή η κίνηση, και ότι το παρεμβαλλόμενο μέσο (ο αέρας) έχει ελάχιστη ή καμία επίδραση στην κίνηση. Ο Αβικέννας (Ibn-Sina), επηρεασμένος από τον νεοπλατωνισμό, υποστήριξε ότι η βολή συνεχίζει την κίνησή της εξαιτίας μίας κλίσης, που είναι το όργανο της δύναμης που ασκεί ο εκτοξευτής/προβολέας. Ο Ακινάτης απέρριψε τη θέση αυτή, αλλά ο Αβικέννας συμφωνούσε με την ιδέα της ανυπαρξίας του κενού, στη βάση του ότι δεν έχει παρατηρηθεί στη φύση αδιάλειπτη κίνηση που θα ήταν συμβατή με την ύπαρξη κενού. Παρόμοιες απόψεις διατύπωσε αργότερα ο Μπουριντάν. Εισηγητής μιας θεωρίας τύπου impetus θεωρείται ο φραγκισκανός Πέτρος Ιωάννης Olivi (13ος αιώνας). Ο Olivi ισχυρίστηκε ότι ο προβολέας παραδίδει στο βλήμα μια τάση ή ομοιότητα. Η κίνηση είναι αποτέλεσμα της δράσης αυτής της τάσης και επηρεάζεται επίσης από τις φυσικές τάσεις που έχουν τα σώματα κατά τη γένεσή τους, δηλαδή από τη βαρύτητα και την ελαφρότητα. Αργότερα ο Olivi εγκατέλειψε αυτές τις θέσεις και μίλησε για την κίνηση ως απόλυτη έννοια χωρίς ποιητικό αίτιο (κινούν), προαναγγέλλοντας ανάλογες απόψεις του Όκκαμ. Το 1323 ο Φραγκίσκος De Marchia υποστηρίζει ότι η κίνηση της βολής είναι αποτέλεσμα μια εγκαταλελειμμένης δύναμης (virtus delicta), την οποία αφήνει ο προβολέας στο βλήμα, μεταφέροντας έτσι την κύρια δύναμη από το περιβάλλον μέσο στο βλήμα. Για να δικαιολογήσει τη βαθμιαία εξασθένιση της δύναμης αυτής, την παρομοιάζει με τη θερμότητα, που δεν έχει άπειρη διάρκεια. Ο Μπουριντάν δεν αποσαφηνίζει την έννοια της impetus ούτε της δίνει μαθηματική διατύπωση, αν και γνώριζε τον αντίστοιχο τύπο του Bradwardine. Περιγράφει τη δύναμη αυτή ως ανάλογη της ταχύτητας και της «πρώτης μάζας» του H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr κινητού και τη θεωρεί σχετικά αμετάβλητη από τη στιγμή που την έδωσε το κινούν, εκτός αν παρεμβληθεί αντίσταση ή αντίθετη κλίση. Η θεωρία αυτή θυμίζει αρκετά τις σύγχρονες έννοιες της ορμής και της μάζας και επέτρεψε αργότερα στον Μπουριντάν να υποστηρίξει ότι είναι περιττοί οι νόες που κινούν τα ουράνια σώματα. Αυτά έχουν την αρχική impetus με την οποία τα προίκισε ο Θεός από την αρχή της Δημιουργίας προσδίδοντάς τους αιώνια κίνηση. Σε σχέση με το δεύτερο ζήτημα, αυτό της ελεύθερης πτώσης, το οποίο συνίσταται στη μελέτη της επιτάχυνσης και της κινηματικής, οι calculatori ασχολήθηκαν με αυτό αφηρημένα, χωρίς συγκεκριμένη αναφορά στο φυσικό περιεχόμενό του. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ταχύτητα πτώσης ήταν ανάλογη με την κίνηση προς το κέντρο της Γης και με το μήκος της πτώσης. Ο νεοπλατωνικός Φιλόπονος, παρότι συμφωνούσε σε γενικές γραμμές με την αριστοτελική δυναμική, διατύπωσε την άποψη ότι η ταχύτητα πτώσης πιθανόν δεν είναι ανάλογη του βάρους των σωμάτων. Ανάλογα πειράματα είναι γνωστό ότι πραγματοποίησε αρκετούς αιώνες αργότερα ο Γαλιλαίος. Με την επιτάχυνση ασχολήθηκε πρώτος ο Jordanus de Nemore (13ος αιώνας), συνδυάζοντας την αριστοτέλεια φυσική με τη μαθηματική φυσική του Αρχιμήδη. Όρισε την επιταχυνόμενη κίνηση ως εκείνη κατά την οποία σε ίσα χρονικά διαστήματα διανύονται διαρκώς μεγαλύτερες αποστάσεις και παρατήρησε ότι τέτοια ήταν η ελεύθερη πτώση. Υποστήριξε ότι κατ’ αυτήν δίνεται στο σώμα μεγαλύτερη «ενόρμηση» (impulsus), προβληματιζόμενος για το εάν είναι ανάλογη του χρόνου ή της απόστασης της πτώσης. Το ίδιο πρόβλημα απασχόλησε επί δεκαετίες και τον Γαλιλαίο. Ο Μπουριντάν δεν προσέφερε μαθηματικό υπολογισμό για την επιταχυνόμενη κίνηση, την οποία, στην περίπτωση της ελεύθερης πτώσης, θεώρησε ανάλογη του βάρους και της ταχύτητας και την ενέταξε στη γενικότερη θεωρία της impetus. Ο Νικόλαος Ορέμ διατύπωσε μια παρόμοια θεωρία, αλλά προσέθεσε ότι η impetus εξαρτάται και από την επιτάχυνση, όχι μόνο από την ταχύτητα.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κεφάλαιο 9. Κοσμολογία 9.1. Η μεσαιωνική αντίληψη για το σύμπαν.

57) Ποια ήταν η αντίληψη του μεσαίωνα για το σύμπαν-κόσμο; (σελ. 198) Η παραδοσιακή εικόνα περί της μεσαιωνικής αντίληψης για το σύμπαν-κόσμο είναι ότι στον νου του μεσαιωνικού ανθρώπου το σύμπαν έμοιαζε με έναν περίτεχνο, αρμονικό γοτθικό ναό που υψωνόταν προς τον Θεό. Σύγχρονοι μελετητές αμφισβητούν αυτήν την εικόνα, υποστηρίζοντας ότι αυτό το λογικά οργανωμένο κοσμοείδωλο δεν υπάρχει στον Μεσαίωνα, επειδή δεν πραγματοποιήθηκε γόνιμη σύζευξη της αριστοτελικής κοσμολογίας με τον χριστιανισμό. Σχετικό ρόλο διαδραμάτισαν και οι απαγορεύσεις του 1277. Επίσης, οι φυσικοί φιλόσοφοι ασχολούνταν με την κοσμολογία αποκλειστικά μέσω διαλογικών ερωτημάτων. Προς το τέλος του Μεσαίωνα, πάντως, η κοσμολογία διαμόρφωσε μια σαφέστερη κοσμοεικόνα, ενώ η πρακτική αστρονομία ασχολούνταν με περιφερειακά ζητήματα.

9.2. Η αστρονομία 58) Τι γνωρίζετε για την ανάπτυξη της αστρονομίας κατά τον Μεσαίωνα; (σελ.

198) Οι σπουδές της αστρονομίας, μίας από τις επτά ελευθέριες τέχνες, κατείχαν σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα περίοπτη θέση στα μοναστηριακά και πανεπιστημιακά εκπαιδευτικά προγράμματα. Στη μελέτη της ωθούσαν ποικίλες πρακτικές ανάγκες: η ανάγκη προσανατολισμού των ναών, οι απαιτήσεις της ναυσιπλοΐας στη Μεσόγειο και στον Ινδικό Ωκεανό και οι ανάγκες του ημερολογίου, όπως η εναρμόνιση του ηλιακού Ιουλιανού ημερολογίου με το σεληνιακό χριστιανικό εορτολόγιο. Κατά παράδοξο τρόπο, αποφασιστική ώθηση στην ακριβή αστρονομική μέτρηση σε σχέση με μεταφυσικά κοσμολογικά ζητήματα έδωσε η αστρολογία. Στην καρολίγγεια περίοδο η αστρονομία δεν γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλων αστρονομικών οργάνων. Πρώτος ο Gerbert του Aurilliac, ο μετέπειτα πάπας Συλβέστρος Β΄, στα τέλη του 10ου αιώνα παρέλαβε από την αραβοκρατούμενη Ισπανία τον αστρολάβο, τον άβακα και τη στερεογραφική H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr κοσμολογική σφαίρα. Τα πιο γνωστά αστρονομικά συγγράμματα ήταν η Σφαίρα του Ιωάννη του Sacrobosco, Άγγλου καθηγητή στο Παρίσι, και το Theorica planetarum, άγνωστου συγγραφέα. Τον 13ο αιώνα εμφανίζονται νέα αστρονομικά όργανα, όπως ο τετραγωνιστής, ενώ άλλα όργανα εμφανίζονται τον 14ο και 15ο αιώνα. Τα όργανα αυτά ήταν φορητά, με αποτέλεσμα στη Δύση να μην υπάρχουν αστεροσκοπεία, σε αντίθεση με την Ανατολή. Στον ύστερο Μεσαίωνα το πρόβλημα του ημερολογίου οξύνεται. Μόλις το 1582 θεσμοθετείται το Γρηγοριανό ημερολόγιο. Η αστρονομία αποκτά αυτόνομη επιστημονική υπόσταση και ιδρύονται σημαντικά κέντρα μελέτης της, όπως στην Κρακοβία, στην Πράγα και στη Βιέννη. Στη μελέτη της αστρονομίας διακρίνονται ο Γεώργιος Peuerbach (1423-1461) και ο μαθητής του Regiomontanus (1436-1476). Η Μεγίστη του Πτολεμαίου αναμεταφράζεται το 1515 από τα αραβικά από τον Gerardo της Cremona και το 1528 από τα ελληνικά από τον Γεώργιο Τραπεζούντιο. Ο Regiomontanus ίδρυσε αστρονομικό ινστιτούτο στη Νυρεμβέργη, όπου έγιναν ακριβέστερες αστρονομικές μετρήσεις με τη χρησιμοποίηση και του μηχανικού ρολογιού. Αυτές αξιοποιήθηκαν αργότερα από τον Tycho Brahe και τον Κοπέρνικο.

9.3. Κοσμολογικά ερωτήματα. Η Δημιουργία του κόσμου.

59) Ποια ήταν τα κυρίαρχα κοσμολογικά ερωτήματα κατά τον Μεσαίωνα; Ποιες απαντήσεις έδιναν σε αυτά η αριστοτέλεια κοσμολογία και ο χριστιανισμός; (σελ.

200) Η μεσαιωνική κοσμολογία ασχολήθηκε με ποικίλα κοσμολογικά ερωτήματα, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν τα σχετικά με την αρχή του κόσμου και την αιωνιότητά του, καθώς και με τη δυνατότητα ύπαρξης άλλων κόσμων. Η αρχαία ελληνική κοσμολογία γενικά δεν απέδιδε κάποια συγκεκριμένη δημιουργική αρχή στον κόσμο, επειδή απέρριπτε την ύπαρξη αρχής της ύλης. Ο Πλάτων υποστηρίζει ωστόσο στον Τίμαιο ότι ο κόσμος με τη συγκεκριμένη διάταξή του έχει αρχή, ενώ ο Αριστοτέλης δέχεται την ύπαρξη μιας θείας δημιουργικής αρχής (Μεταφυσικά) και τη μοναδικότητα του κόσμου, αμφιβάλλοντας όμως για την αιωνιότητά του (Περί ουρανού).

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Στο Περί ουρανού ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από έναν θεό, ο οποίος τον προίκισε μεταφυσικά, από αγάπη, με αιώνια κίνηση. Αυτή είναι κυκλική και απαιτεί ένα κέντρο, το οποίο είναι η Γη. Το αίτιο που κινεί τον κόσμο είναι πρώτο, το μόνο ακίνητο, αφού ό,τι κινείται πρέπει να έχει ένα κινούν. Το αριστοτελικό πρώτο κινούν είναι αιώνιο, αμετάβλητο και αμερές (Φυσικά). Ο Αριστοτέλης παρέχει λογική τεκμηρίωση για την ύπαρξη του πρώτου κινούντος και κατόπιν του αποδίδει τα χαρακτηριστικά του θεού (Περί ουρανού). Με βάση, εξάλλου, τη γενική θεωρία του περί κίνησης ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η ύπαρξη άλλων κόσμων είναι ανέφικτη. Οι κινήσεις είναι πεπερασμένες και διέπονται από τη σταθερή φύση των σωμάτων· άρα οι ίδιες κινήσεις θα παράγουν πάντοτε τα ίδια αποτελέσματα. Με τον τρόπο αυτό ο Αριστοτέλης διατηρεί άθικτες τις αντιλήψεις του για την κίνηση.

O χριστιανισμός αλλάζει ολόκληρο το πλαίσιο της συζήτησης περί της αρχής του κόσμου. Η έννοια της εκ του μηδενός Δημιουργίας εμφανίζεται κατ’ αρχάς στα Απόκρυφα του Μακκαβαίου. Ο Ιωάννης ο Φιλόπονος στο έργο του Η αιωνιότητα του κόσμου ενάντια στον Πρόκλο (529 μ.Χ.) απαντά στο σύγγραμμα του Πρόκλου υπέρ της αιωνιότητας του κόσμου Η αιωνιότητα του κόσμου ενάντια στους χριστιανούς και επιχειρηματολογεί κατά της αριστοτελικής απόρριψης της αρχής του κόσμου μεταχειριζόμενος αριστοτελικά επιχειρήματα: Αν, όπως υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, δεν υπάρχει άπειρο ενεργεία αλλά μόνο δυνάμει (Φυσικά), τότε ο κόσμος, αν ήταν αδημιούργητος, θα είχε ηλικία που θα ξεπερνούσε τους πεπερασμένους αριθμούς, κάτι άτοπο, ενώ θα ήταν αδύνατη η χρονολόγηση. Ενώ το ζήτημα της αιωνιότητας του κόσμου δεν απασχόλησε τον πρώιμο Μεσαίωνα, καθώς ο Αριστοτέλης δεν είχε γίνει ακόμη γνωστός, τέθηκε με οξύτητα στο Παρίσι τον 13ο αιώνα. Στις απαγορεύσεις του 1277 συμπεριλήφθηκε άρθρο που αντιμετώπιζε ειδικά αυτό το ζήτημα. Οι απόψεις των λογίων του 13ου και 14ου αιώνα προσπάθησαν να συμβιβάσουν τη Δημιουργία με την αιωνιότητα του κόσμου. Ταξινομούνται ως εξής: α΄) Ο κόσμος που υπάρχει σήμερα είναι δημιουργημένος, αλλά η ύλη είναι αιώνια. Αυτή η άποψη ήταν αντίθετη με τον χριστιανισμό και καταδικάστηκε το 1277. β΄) Ο χρόνος έχει αφετηρία την αρχή της πρώτης κίνησης· άρα η αιωνιότητα ταυτίζεται με την πλήρη διάρκεια του χρόνου.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr γ΄) Η πρόταση περί αρχής του κόσμου δεν μπορεί να αποδειχθεί. Υποστηρικτής αυτής της άποψης ήταν ο Θωμάς ο Ακινάτης, ο οποίος δίδασκε ότι η παντοδυναμία του Θεού μπορεί να παραγάγει κόσμο χωρίς χρονική αρχή, επομένως αιώνιο. Τον 14ο αιώνα οι Μπουριντάν και Ορέμ πρεσβεύουν ότι, σύμφωνα με την πίστη, ο κόσμος είναι δημιουργημένος. Η εξέταση όμως του υπερσελήνιου κόσμου οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κόσμος δεν μπορεί να δημιουργηθεί ή να καταστραφεί με τρόπο λογικά κατανοητό. Εντούτοις, επειδή έχει δημιουργηθεί από τον Θεό εκ του μηδενός, δεν είναι δυνατό να είναι αιώνιος. Στις κοσμολογικές αντιλήψεις των λογίων του Μεσαίωνα είναι εμφανής η πρόθεση να διατηρηθεί η ακεραιότητα τόσο της χριστιανικής πίστης όσο και του αριστοτελισμού.

9.4. Η τελειότητα και η πολλαπλότητα του κόσμου. Το εξωκοσμικό κενό 60) Ποιες απαντήσεις έδωσαν οι λόγιοι του Μεσαίωνα στα ερωτήματα περί τελειότητας και πολλαπλότητας του κόσμου; Πώς αντιμετώπισαν τη δυνατότητα ύπαρξης κενού εκτός του υπάρχοντος κόσμου; (σελ. 203) Το σύμπαν του Μεσαίωνα, ως απόλυτο δημιούργημα ενός τέλειου όντος, του Θεού, έθετε άμεσα το ερώτημα εάν ήταν το ίδιο τέλειο. Η αντίληψη για τον κόσμο περιλάμβανε τέσσερις ταξινομήσεις του: (α΄) Ο κόσμος περιέχει όλα τα σώματα, πνευματικά και υλικά, μαζί με τον Θεό. (β΄) Ο κόσμος περιέχει όλα τα σώματα, πνευματικά και υλικά, εξαιρούμενου του Θεού. (γ΄) Ο κόσμος περιέχει τα υπερσελήνια και υποσελήνια υλικά σώματα. (δ΄) Ο κόσμος περιέχει τα υποσελήνια υλικά σώματα. Η ταύτιση του κόσμου με ένα μόνο ουράνιο σώμα, π.χ. με τη Γη, έγινε εφικτή μόνο κατά την Αναγέννηση μέσω της υπονόμευσης της αριστοτέλειας κοσμολογίας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η τελειότητα μπορεί να διακριθεί σε απόλυτη (προκειμένου για τον Θεό) και σε σχετική (προκειμένου για τα δημιουργήματα). Οι περισσότεροι χριστιανοί λόγιοι του Μεσαίωνα πίστευαν ότι ο κόσμος δεν ήταν απόλυτα αλλά μόνο σχετικά τέλειος.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ο Μπουριντάν δίδασκε ότι η έννοια του κόσμου κατά το περιεχόμενο (α΄) προηγουμένως δεν συνιστά ολότητα, καθώς ο κόσμος αποτελείται από ετερογενή στοιχεία: τον τέλειο Θεό και τα ατελή δημιουργήματα. Αλλά και κατά την έννοια (γ΄) ο κόσμος δεν είναι τέλειος, επειδή μόνο ο Θεός είναι τέλειος. Σύμφωνα με τους λογίους του Μεσαίωνα, η ύπαρξη ατέλειας στον κόσμο εξυπηρετεί την ανάδειξη της αντίθεσης με το απόλυτα αγαθό προκειμένου να οδηγεί τους ανθρώπους στην πληρέστερη εκτίμηση του δευτέρου. Έτσι, η σχετική τελειότητα του κόσμου έθετε το ερώτημα εάν ο Θεός μπορούσε να τον βελτιώσει. Στις Προτάσεις του Πέτρου του Λομβαρδού επικρατεί μια τυπικά σχολαστική απάντηση στο ερώτημα: Η απόλυτη παντοδυναμία και αγαθότητα του Θεού έπλασε τα δημιουργήματα ως βέλτιστα δυνατά και με δυνατότητα περαιτέρω βελτίωσης· άρα, ο Θεός έχει τη δύναμη να τα βελτιώνει. Η χριστιανική αντίληψη περί τελειότητας του κόσμου ταυτίζεται, λοιπόν, με την αγαθότητα (bonitas). Η αύξηση της τελειότητας του κόσμου δεν προϋποθέτει την αύξηση της τελειότητας του Θεού, εφόσον Αυτός είναι απόλυτα τέλειος. Ο κόσμος βαίνει προς τελείωση μέσω της εμφάνισης άπειρων ειδών και της διαρκούς βελτίωσής τους. Ο Μπουριντάν διδάσκει ότι ο Θεός δεν δημιουργεί ενεργεία άπειρο, δηλαδή κάτι απόλυτα τέλειο, γιατί αυτό θα περιόριζε τη δύναμή Του να κατασκευάζει κάτι διαρκώς τελειότερο. Άρα, έπλασε τον κόσμο τόσο τέλειο όσο έκρινε ότι χρειαζόταν. Αυτές οι αντιλήψεις αντιστρατεύονται την πλατωνική σύλληψη του ΘεούΔημιουργού (A. Lovejoy, The Great Chain of Being, 1936), η οποία συνεπάγεται μιαν αρχή συνέχειας. Η αρχή αυτή δηλώνει ότι, αν υπάρχει θεωρητικά η δυνατότητα εμφάνισης ενός ενδιάμεσου τύπου ανάμεσα σε δύο φυσικά είδη, αυτός θα πρέπει να δημιουργηθεί μέσω μιας επ’ άπειρον εμφάνισης ειδών· ειδάλλως, θα έπρεπε να υπάρξουν κενά στη φύση, γεγονός που αντιφάσκει την αγαθότητα του Θεού. Έτσι, η δράση του πλατωνικού Θεού διαφέρει ριζικά από τη δράση του παντοδύναμου χριστιανικού Θεού που δεν περιορίζεται από τη λογική. Το πρόβλημα της τελειότητας του κόσμου συνδέεται άμεσα με αυτό της δυνατότητας δημιουργίας πολλών κόσμων, ίδιων ή τελειότερων από τον υπάρχοντα. Ο Αριστοτέλης αρνείται την ύπαρξη πολλών κόσμων (Περί ουρανού), υποστηρίζοντας ότι πέρα από τους ουρανούς δεν υπάρχουν άλλοι κόσμοι. Οι θέσεις αυτές καταδικάστηκαν το 1277. Πριν από τις καταδίκες οι σχολιαστές του H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr υποστήριζαν ότι η ύπαρξη πολλών κόσμων προϋποθέτει το κενό μεταξύ τους, κάτι αδύνατο κατά τον Αριστοτέλη, ο οποίος δεν δεχόταν την ύπαρξη κενού στη φύση. Συμβίβαζαν, δε, τις απόψεις αυτές με την παντοδυναμία του Θεού να πλάθει πολλούς κόσμους σύμφωνα με τη βούλησή Του διδάσκοντας ότι ο φυσικός κόσμος, ως αιτιακό δημιούργημα, δεν επιδέχεται επιπλέον κόσμους. Μετά το 1277 ο Νικόλαος Ορέμ (Το βιβλίο του ουρανού και του κόσμου) υπονομεύει την αριστοτελική κοσμολογία με θεωρητικούς συλλογισμούς: Εφόσον δεν υπάρχει κίνηση στο κενό κατά τον Αριστοτέλη, η κίνηση περιορίζεται ανάμεσα στο κέλυφος της σελήνιας σφαίρας για τη φωτιά και στη γήινη σφαίρα για τα γήινα σώματα, δηλαδή ανάμεσα στο ανώτερο και κατώτερο σημείο του κόσμου μας. Έτσι, αν ο Θεός κατασκευάσει άλλον κόσμο, η Γη δεν θα έλκεται προς το κέντρο, ακριβώς επειδή δεν μπορεί να κινηθεί στο κενό. Συνεπώς, έστω και με αριστοτελικούς όρους, ο Θεός έχει τη δύναμη να δημιουργήσει και άλλους κόσμους. Το ζήτημα του κενού, όπως απασχόλησε τον Ορέμ, και οι συναφείς αντιλήψεις που απασχόλησαν τους λογίους του 13ου αιώνα καταδικάστηκαν το 1277 ως περιοριστικές της θείας παντοδυναμίας. Η αντιμετώπιση αυτή συνδέεται με το πρόβλημα του πλήθους των κόσμων. Επικράτησε η άποψη ότι ο Θεός, αν ήθελε, θα μπορούσε να κατασκευάσει κενό. Έτσι, ο Μπουριντάν δέχεται την υπερφυσική δυνατότητα ύπαρξης κενού, αλλά συνιστά επιφυλακτικότητα ως προς την πραγματική δυνατότητά της, εφόσον, όπως υποστηρίζει, ύπαρξη κενού δεν μαρτυρείται ούτε από τις αισθήσεις και την εμπειρία ούτε από τη λογική ούτε από τις Γραφές. Ο Bradwardine, με βάση το αμετάβλητο του Θεού, παρέχει τη συστηματικότερη θεολογική μελέτη περί κενού, επιχειρηματολογώντας ως εξής: Η πανταχού παρουσία του Θεού σημαίνει ότι Αυτός μπορεί να υπάρξει ακόμη και σε έναν φανταστικό κόσμο ή σε κενό· αυτό απαντά και στο ερώτημα των αιρετικών πού βρισκόταν ο Θεός πριν από τη Δημιουργία. Άρα, ίσως είναι δυνατό να υπάρξει κενό χωρίς σώμα, όμως δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς Θεό. Στο φως της ίδιας συλλογιστικής ο Bradwardine ανασκευάζει την αριστοτέλεια διδασκαλία περί αδυναμίας κίνησης στο κενό, στηριζόμενος ουσιαστικά στην παντοδυναμία του Θεού να μεταβάλλει την κινηματική. Στην ουσία, οι σχολαστικοί του Μεσαίωνα απέδωσαν θεϊκές ιδιότητες στο άπειρο σύμπαν, βασιζόμενοι σε θεωρησιακούς συλλογισμούς και στη θεολογία. Με τις H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr μεσαιωνικές αναζητήσεις συνδέεται τον 17ο αιώνα και η σχέση του δρώντος Θεού με τον άπειρο κόσμο του Νεύτωνα.

9.5. Η αφθαρσία του σύμπαντος και η αμετάβλητη ουράνια ύλη 61) Ποιες αντιλήψεις επικράτησαν κατά τον Μεσαίωνα για την οντολογική φύση των ουράνιων σωμάτων; (σελ. 206) Οι αρχαίοι Έλληνες κληροδότησαν στον Μεσαίωνα δύο διαφορετικές αντιλήψεις για τη σύσταση των ουράνιων σωμάτων: α΄) Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Τίμαιος), το γένος των θεών είναι πλασμένο από φωτιά. Τα ουράνια σώματα συνίστανται και από τα τέσσερα βασικά στοιχεία –φωτιά, αέρα, νερό, γη– αλλά την πρωτοκαθεδρία έχει η φωτιά, που τα καθιστά λαμπρά και κατά το δυνατό ωραιότερα. Η σωματικότητά τους έγκειται στην ύπαρξη του γήινου στοιχείου, ενώ τα άλλα δύο στοιχεία συνυπάρχουν ώστε να τηρηθεί η πλατωνική γεωμετρική αναλογία της αναγκαίας ύπαρξης δύο μεσοτήτων. β΄) Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η φυσική ευθύγραμμη κίνηση των τεσσάρων βασικών στοιχείων αντιτίθεται με τη φαινομενική κυκλική κίνηση των πλανητών και των απλανών. Για να δικαιολογήσει αυτήν την αντίθεση, υπέθεσε την ύπαρξη ενός πέμπτου στοιχείου στα ουράνια σώματα, του αιθέρα, στον οποίο απέδωσε τις ιδιότητες του άφθαρτου, αναλλοίωτου, αιώνιου και μη υποκείμενου σε αύξηση και φθορά. Κατά τον Μεσαίωνα επικράτησε η αριστοτέλεια αντίληψη. Οι σχολαστικοί την υποστήριξαν τόσο θεωρητικά όσο και με παρατηρήσεις, αποδίδοντας υπέρτερη υπόσταση στα υπερσελήνια σώματα. Οι θέσεις αυτές αποτέλεσαν το θεμέλιο της μεσαιωνικής χριστιανικής κοσμοεικόνας.

62) Πώς αντιμετώπισαν

οι λόγιοι

του Μεσαίωνα

το ερώτημα

περί

μεταβλητότητας ή μη των ουράνιων σωμάτων; (σελ. 206) Βάση για την απάντηση στο ερώτημα περί μεταβλητότητας των ουράνιων σωμάτων αποτέλεσε η αριστοτέλεια θεωρία περί γένεσης και φθοράς. Σύμφωνα με αυτήν, κάποιο βασικό στοιχείο μπορούσε να μεταβληθεί σε κάποιο άλλο διά της μεταβολή μιας βασικής ποιότητάς του (θερμού, ψυχρού, ξηρού, υγρού) στο αντίθετο.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Για παράδειγμα, η θερμή και ξηρή φωτιά μπορεί να μετατραπεί σε γη, αν η θερμότητα αντικατασταθεί από την ψυχρότητα. Ο Γαλιλαίος, σχολιάζοντας τον Αριστοτέλη, παρατηρούσε ότι αυτές οι αλλαγές δεν ισχύουν για τον ουράνιο αιθέρα, επειδή αυτά τα αντίθετα δεν υπάρχουν στους ουρανούς. Κατά τον Μπουριντάν, στους ουρανούς υπάρχουν δυνάμει αλλά όχι ενεργεία (στην πράξη) αυτές οι ποιότητες. Έτσι, οι υπερσελήνιες δυνάμεις διατηρούν τη δυνατότητα να επηρεάζουν τον υποσελήνιο χώρο αφήνοντας αναλλοίωτο τον υπερσελήνιο. Με ανάλογο τρόπο, στους ουρανούς δεν υπάρχει απόλυτη βαρύτητα ούτε απόλυτη ελαφρότητα, επειδή αυτές οι ιδιότητες συνδέονται με τις τέσσερις βασικές ποιότητες των σωμάτων. Αντίθετα, ο Όκκαμ υποστηρίζει τον 14ο αιώνα ότι ο Θεός, που δημιούργησε υπερφυσικά τον κόσμο, μπορεί επίσης υπερφυσικά να τον καταστρέψει, ακόμη και αν δεχθούμε το άφθαρτο των ουρανών. Οι σχολαστικοί όφειλαν εντούτοις να αντιμετωπίσουν τη διαφορά ανάμεσα στα ουράνια σώματα και στη διαφάνεια των τροχιών-φορέων τους, η οποία δεν συμβιβαζόταν με την ομοιογένεια και ομοιομορφία του αιθέρα. Δεν μπορούσε να γίνει δεκτή η άποψη ότι τα διαφανή είναι λιγότερο πυκνά από τα ορατά, ακριβώς επειδή οι αριστοτελικές έννοιες πυκνό-αραιό είχαν απόλυτο, όχι σχετικό χαρακτήρα, και επειδή συνδέονταν αντίστοιχα με το βαρύ/σκληρό και το ελαφρύ/μαλακό, ιδιότητες ανύπαρκτες στους ουρανούς. Ερμηνεία σε αυτό το πρόβλημα δόθηκε μόνο τον 16ο-17ο αιώνα. Οι εμπειρικές παρατηρήσεις συνηγορούσαν υπέρ της μη μεταβλητότητας των ουρανών.

Ο

Αριστοτέλης

αναφέρει

ρητά

ότι

στους

ουρανούς

ουδέποτε

παρατηρήθηκαν αλλαγές, άποψη με την οποία συμφωνούσε ο Μπουριντάν. Οι αλλαγές στην τροχιά των πλανητών αποδόθηκαν σε κυκλικές κινήσεις που υποτίθεται ότι εκτελούνταν σύμφωνα με τη θεωρία του Πτολεμαίου περί κύκλων και επικύκλων. Επίσης, η μεταβολή της ηλιακής θερμότητας πάνω στη Γη κατά τις διάφορες εποχές αποδόθηκε σε αλλαγές στον υποσελήνιο χώρο (διαφορετική διάθλαση των ηλιακών ακτίνων το χειμώνα και το καλοκαίρι) και όχι σε αλλαγές στον ίδιο τον Ήλιο. Η αφθαρσία των ουρανών αποτέλεσε ισχυρό μεσαιωνικό δόγμα, που δέχθηκε σοβαρό πλήγμα μόνο από την αστρονομία του 16ου-17ου αιώνα: Το 1543 ο Κοπέρνικος συμπεριέλαβε τη φθαρτή Γη στους ουρανούς, το 1572 ο Tycho Brahe

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr παρατήρησε έναν νέο κομήτη και το 1610 ο Γαλιλαίος παρατήρησε τις ηλιακές κηλίδες. Το συναφές ερώτημα ήταν αυτό της σύστασης του αμετάβλητου των ουρανών. Κατά τον Μπουριντάν, είναι μάταιο να θεωρηθεί η ύπαρξη ύλης στους ουρανούς. Αλλά, επειδή έπρεπε να «σωθούν τα φαινόμενα» που υποδείκνυαν την ύπαρξη ύλης, ο Μπουριντάν μίλησε για την ύπαρξη κάποιας απλής ουράνιας ύλης, η οποία θα έπρεπε να έχει έκταση ως φορέας εκτεταμένων μεγεθών. Ο Όκκαμ θεώρησε το αμετάβλητο της ουράνιας ύλης σχετικό και εξαρτώμενο από τη θεία παντοδυναμία.

9.6. Οι ουράνιες τροχιές, η φύση τους και η αιτία κίνησης των πλανητών 63) Πώς απάντησε η μεσαιωνική κοσμολογία το ερώτημα περί των ουράνιων τροχιών και της φύσης τους; (σελ. 208) Από το έργο του Αριστοτέλη ήδη τίθεται το ερώτημα για τη φύση των ουράνιων τροχιών: πρόκειται για συστατικά ενός συνεχούς, μήπως είναι απλώς παρακείμενεςδιακριτές ή απλώς δίαυλοι που φέρουν τους επικύκλους των πλανητών; Η απάντηση του Αριστοτέλη, ενώ διατυπώθηκε ως υπόθεση εργασίας, κατά τον Μεσαίωνα έγινε δεκτή ως δόγμα. Στα Μεταφυσικά ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων είναι περισσότερες από τα ίδια. Στη συνέχεια, αφού συζητήσει τα κοσμολογικά συστήματα του Ευδόξου και του Καλλίππου, θα καταλήξει ότι ο αριθμός των ομόκεντρων ουράνιων σφαιρών είναι 55, αφήνοντας ανοικτό το ζήτημα σε περαιτέρω διερεύνηση. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (Υποθέσεις περί πλανητών) διαφοροποιείται ριζικά από τον Αριστοτέλη. Πιστεύει ότι τα ουράνια σώματα φέρονται επί εκκέντρων και επικύκλων που έχουν υλική υπόσταση. Το πτολεμαϊκό σύστημα «έσωζε τα φαινόμενα» καλύτερα από αυτό του Αριστοτέλη, ενώ οι προσπάθειες Αράβων κοσμολόγων να θεμελιώσουν ένα σύστημα στη βάση ομόκεντρων κύκλων απέτυχαν. Τη δεκαετία του 1260 ο Ρότζερ Μπέικον προέβη σε έναν συμβιβασμό των δύο συστημάτων, υποστηρίζοντας ότι οι εξωτερικές τροχιές των ουράνιων σωμάτων ήταν ομόκεντρες με τη Γη, αλλά υπήρχαν και τρεις έκκεντρες τροχιές. Η λύση του δέχθηκε αργότερα περαιτέρω βελτιώσεις, που καθόριζαν τις βασικές τροχιές ως ομόκεντρες

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr προς τη Γη, αλλά δέχονταν τα έκκεντρα και τους επικύκλους για τον καθορισμό των υπόλοιπων γεωμετρικών δεδομένων των πλανητικών τροχιών. Ένα συναφές ερώτημα ήταν αυτό της γεωμετρικής διάταξης και της ύπαρξης ύλης μεταξύ των τροχιών. Ο Αλβέρτος ο Μέγας, ο οποίος αποδεχόταν τη λύση του Μπέικον που συνεπαγόταν ελλειψοειδείς τροχιές, απαιτούσε την ανυπαρξία κενού κατά την κίνηση. Άρα, είτε οι έκκεντρες σφαίρες θα είχαν μεταβλητή πυκνότητα είτε θα παρεμβαλλόταν κάποιο άλλο υλικό μέσο μεταξύ τους. Ο Αλβέρτος κατέληξε στη δεύτερη εκδοχή, απορρίπτοντας έτσι τη βασική αριστοτελική θέση περί ομοιογένειας των ουρανών. Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα ήταν αυτό της φυσικής ή μη πραγματικότητας των εκκέντρων και των επικύκλων. Επειδή η θεωρία αυτή ήταν μεταγενέστερη του Αριστοτέλη, ήταν ευχερέστερη η πραγμάτευσή της. Οι Άραβες κοσμολόγοι επιτέθηκαν στη Μεγίστη του Πτολεμαίου, αλλά απέτυχαν να ανασυστήσουν μια κοσμολογία ομόκεντρων κύκλων. Επίσης, ο Εβραίος φιλόσοφος Μαϊμωνίδης απέρριπτε τη θεωρία περί εκκέντρων και επικύκλων στη βάση θεολογικών επιχειρημάτων. Δεχόταν την αριστοτέλεια θεωρία περί υποσελήνιου χώρου, αφήνοντας τη γνώση του υπερσελήνιου χώρου στην αποκλειστική αρμοδιότητα του Θεού. Ο λατινικός Μεσαίωνας ασχολήθηκε εντατικά με το ποιο κοσμολογικό σύστημα, το αριστοτελικό ή το πτολεμαϊκό, απηχούσε καλύτερα την πραγματικότητα. Ο Μπουριντάν απέρριπτε την ύπαρξη εκκέντρων και επικύκλων, ενώ ο Clavius, κορυφαίος ιησουίτης αστρονόμος του 16ου αιώνα, αποδεχόταν την πιθανότητα ύπαρξής τους. Αντίθετα, ο καρδινάλιος Roberto Bellarmine, επιτηρητής του Γαλιλαίου, δεχόταν την ύπαρξη ρευστών ουρανών και απέρριπτε το πτολεμαϊκό σύστημα. Το συναφές με αυτά ερώτημα ήταν αν οι τροχιές των πλανητών ήταν ρευστές ή σκληρές. Ο κομήτης που παρατήρησε ο Tycho Brahe το 1577 έθεσε σε αμφισβήτηση τη θεωρία περί ομαλών τροχιών. Και ενώ τυπικά το συγκεκριμένο ερώτημα δεν ευσταθεί, εφόσον οι κατηγορίες του μαλακού και του σκληρού δεν υπάρχουν στους ουρανούς κατά τον Αριστοτέλη, τα προβλήματα της αστρονομίας ωθούσαν τους λογίους του Μεσαίωνα να αποδίδουν στα ουράνια σώματα ιδιότητες παρόμοιες με αυτές των γήινων.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ο όρος «σκληρός» (solidium) ορίζεται από τον Sacrobosco (De spera) είτε ως «σκληρό όπως η Γη» είτε ως «συνεχές» είτε ως «ένα τρισδιάστατο αντικείμενο». Έτσι, αποφεύγεται η απόλυτη ταύτιση των ουράνιων σωμάτων με τη γήινη σκληρότητα· όμως ούτε στον Μεσαίωνα ούτε αργότερα, λ.χ. στον Κοπέρνικο, δεν υπάρχει ενιαία άποψη.

64) Πώς απάντησε η μεσαιωνική κοσμολογία στο ερώτημα για το αίτιο της κίνησης των πλανητών; (σελ. 210) Ως προς το αίτιο της κίνησης των ουράνιων σωμάτων, ο Αριστοτέλης δίνει δύο διαφορετικές απαντήσεις. Στο Περί ουρανού δηλώνει ότι η άκοπη, αέναη, κυκλική κίνηση του αιθέρα οφείλεται στην ίδια τη φύση του και ότι δεν προαπαιτεί κάποιο άλλο, εξωτερικό αίτιο. Αντίθετα, στα Μεταφυσικά προβάλλει την ιδέα του πρώτου κινούντος, που διά της αγάπης του κινεί τους ουρανούς χωρίς το ίδιο να κινείται από κάτι άλλο. Ως προς τα αίτια της κίνησης των πλανητών διακρίνει δύο ειδών άυλες οντότητες, την ψυχή, ως εσωτερικό αίτιο, και τη διάνοια, ως εξωτερικό αίτιο. Κατά τον Μεσαίωνα η δεύτερη ταυτίζεται με τους αγγέλους. Οι λόγιοι του Μεσαίωνα πίστευαν ότι οι άγγελοι κινούν τους πλανήτες στους οποίους αντιστοιχούσαν, αλλά όχι ολόκληρο τον ουρανό, κίνηση που επιφυλάχθηκε αποκλειστικά για τον Θεό. Η θέση αυτή επικυρώθηκε με τις προτάσεις των απαγορεύσεων του 1277. Στους αγγέλους αποδόθηκε έκτοτε και μια μεταφυσική «κινητήρια δύναμη» (virtus motiva), αλλά δεν αποσαφηνίστηκε εάν οι ίδιοι κινούνται μαζί με τις τροχιές των πλανητών που κινούν. Οι θέσεις αυτές θεωρήθηκαν συμβατές με την αριστοτέλεια διδασκαλία περί «άκοπης κίνησης» και υιοθετήθηκαν αρχικά ακόμη και από τον Kepler (Επιτομή της αστρονομίας), προτού τις εγκαταλείψει. Τα εσωτερικά αίτια κίνησης των πλανητών, οι ψυχές, διαφέρουν ριζικά από τις διάνοιες: οι ψυχές είναι ενσωματωμένες στις τροχιές, ενώ οι διάνοιες είναι εξωτερικές ως προς τις τροχιές. Η θέση αυτή οδηγούσε σε μια ανιμιστική σύλληψη, θέτοντας το ερώτημα εάν οι τροχιές είναι ζωντανές και προξενώντας σοβαρό θεολογικό πρόβλημα, καθώς παρουσίαζε τον κόσμο ως μεγάλο ζώο (magnum animal). Τον 13o αιώνα o Robert Kilwardby υποστήριξε ότι ο Θεός προίκισε από την αρχή της Δημιουργίας τους πλανήτες με την έμφυτη ικανότητα της κίνησης με συγκεκριμένο H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr περιστροφικό τρόπο και συνεπώς δεν ήταν άμεσα υπεύθυνος για τη διατήρηση της κίνησής τους. Τον 14ο αιώνα ο Μπουριντάν διατύπωσε τη θεωρία του περί «ενώθησης» (impetus) στη βάση παρόμοιων συλλογισμών και απέρριψε τις διάνοιες ως κινητήρες των πλανητών με το επιχείρημα ότι δεν μαρτυρούνται στη Βίβλο. Αλλά, παρά την ομοιότητα της επίγειας και της ουράνιας ενώθησης στη σκέψη του Μπουριντάν, ο ίδιος απέδιδε φθαρτή υπόσταση στην πρώτη και άφθαρτη υπόσταση στη δεύτερη. Έτσι, διατήρησε την αριστοτέλεια διχοτομία υπερσελήνιουυποσελήνιου κόσμου. Κατά τον 13ο-14ο αιώνα μεγαλύτερη δημοτικότητα γνώρισαν οι θεωρίες περί εσωτερικών κινητήριων αιτίων, όπως των ψυχών ή της impetus, ενώ αργότερα έγιναν δημοφιλέστερες οι θεωρίες περί διανοιών.

9.7. Θεωρίες για την κίνηση της Γης 65) Πώς αντιμετώπισαν οι λόγιοι του Μεσαίωνα το ερώτημα περί κίνησης της Γης; (σελ. 213) Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η Γη ακινητεί στο κέντρο του σύμπαντος, ανασκευάζοντας απόψεις άλλων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, όπως του Θαλή, του Αναξιμένη και του Αναξαγόρα και Δημοκρίτου. Στον πλατωνικό Τίμαιο υπάρχει ένα αμφιλεγόμενο χωρίο σχετικά με την κινητικότητα της Γης. Ενώ η αριστοτελική θέση κυριάρχησε τον Μεσαίωνα, οι λόγιοι της εποχής κατανόησαν ενωρίς την ασάφεια του όρου «κέντρο του κόσμου». Ο Ορέμ διέκρινε τρία κέντρα: το γεωμετρικό, που ισαπέχει από τα σημεία της εξωτερικής σφαίρας, το γεωμετρικό κέντρο της Γης και το κέντρο βάρους της Γης. Ο Μπουριντάν επέλεξε ως κέντρο του κόσμου το κέντρο βάρους της Γης, που μεταβάλλεται διαρκώς λόγω γεωλογικών αλλαγών. Η ανάγκη να ταυτιστεί το κέντρο του κόσμου με το κέντρο βάρους της Γης επιφέρει κινήσεις στην τελευταία, κάτι που προβλέπεται και από την αριστοτέλεια διδασκαλία περί μικροκινήσεων της Γης. Τον 12ο αιώνα μεταφράζεται στα λατινικά η Μεγίστη του Πτολεμαίου. Εκεί σχολιάζονται αρνητικά οι απόψεις, λ.χ. του Ηρακλείδη από τον Πόντο και του Αριστάρχου, υπέρ της κίνησης της Γης. Η σχετική συζήτηση νομιμοποιείται και από

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr τον Θωμά τον Ακινάτη, ο οποίος διατυπώνει μια πρωτόλεια αρχή της σχετικότητας της κίνησης. Τις πλέον συστηματικές θέσεις περί κίνησης της Γης διατύπωσαν οι Μπουριντάν και Ορέμ, αλλά τελικά τις απέρριψαν. Ο Μπουριντάν, σχολιάζοντας το αριστοτελικό Περί ουρανού, τάσσεται υπέρ της πιθανότητας κίνησης της Γης, με επιχείρημα το απατηλό φαινόμενο της ακινησίας ενός κινητού σε ακίνητο περιβάλλον (όπως ενός πλοίου που φαίνεται ακίνητο, ενώ η ακίνητη θάλασσα στην οποία ταξιδεύει φαίνεται σαν να κινείται). Τελικά απορρίπτει αυτήν την πιθανότητα για επιστημονικούς λόγους, βασιζόμενος στη θεωρία του περί impetus: Αν ένα σώμα κινηθεί ευθύγραμμα προς τα επάνω και η Γη κινείται από τα δυτικά προς τα ανατολικά, το σώμα θα επιστρέψει στη Γη σε σημείο δυτικότερο από το αρχικό, κάτι που δεν έχει όμως παρατηρηθεί ποτέ. Το αντεπιχείρημα των υποστηρικτών της κίνησης της Γης, ότι ο αέρας που κινείται μαζί με τη Γη θα ανάγκαζε το σώμα να πέσει στο ίδιο σημείο, είναι ανυπόστατο κατά τον Μπουριντάν, επειδή πρεσβεύει ότι η impetus του σώματος μπορεί να υπερνικήσει την αντίσταση του περιβάλλοντος αέρα. Ο Ορέμ απορρίπτει την κίνηση της Γης για θεολογικούς λόγους. Στο Βιβλίο του ουρανού και του κόσμου δέχεται την άποψη του Μπουριντάν περί πιθανότητας της κίνησης της Γης, απορρίπτει όμως την τελική αρνητική τοποθέτησή του, που βασίζεται αποκλειστικά στη θεωρία της impetus. Συμπεραίνει ότι είναι λογικά αδύνατο να αποδειχθεί η κίνηση ή η ακινησία της Γης, θέση που θα υποστηριχθεί αργότερα και από τον Γαλιλαίο. Τέλος, καταφεύγει στη Βίβλο για να υποστηρίξει την ακινησία της Γης και τηρεί αγνωστικιστική θέση ως προς τα περισσότερα φυσιογνωστικά προβλήματα, αναδεικνύοντας την υπεροχή της Πίστης έναντι του Λόγου. Μόνο έπειτα από τρεις αιώνες ο Γαλιλαίος κατέληξε να λάβει την αντίθετη θέση.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr