Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr
Ερωτήσεις-απαντήσεις για τη θεματική ενότητα ΕΠΟ-31 (Οι επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου στην Ευρώπη) της εξεταστέας ύλης του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Τόμος Α΄: Η ιστορία και η θεωρία των επιστημών κατά τον Μεσαίωνα Κεφάλαιο 1. Τι είναι μεσαιωνική επιστήμη; 1.1. Η «ανακάλυψη» της μεσαιωνικής επιστήμης 1) Ποιο είναι το περιεχόμενο του όρου «μεσαιωνική επιστήμη»; (σελ.29) Παραδοσιακά, ο Μεσαίωνας θεωρείται περίοδος σκοταδισμού, γεγονός που είχε οδηγήσει αρχικά τους μελετητές να αρνηθούν κάθε επιστημονικότητα στη μεσαιωνική σκέψη. Ο θετικισμός του 19ου αιώνα, οδηγημένος από τις αντιλήψεις του Διαφωτισμού, αντιμετώπισε τον δυτικό Μεσαίωνα ως μια σκοτεινή, «κενή» επιστημονικά περίοδο, ως χάσμα ανάμεσα στην αρχαία Ελλάδα και στους Νέους Χρόνους. Χαρακτηριστικά, ο Άγγλος φιλόσοφος και ιστορικός των επιστημών William Whewell αποκαλούσε τον Μεσαίωνα «στάσιμη περίοδο της επιστήμης» (Η ιστορία των επαγωγικών επιστημών, 1837). Οι εκτιμήσεις αυτές άρχισαν να μεταβάλλονται με τη συμβολή του Γάλλου Καθολικού ιστορικού και επιστήμονα Pierre Duhem, ο οποίος εξέθεσε τις κοσμολογικές μεσαιωνικές θεωρίες στο δεκάτομο έργο του Το σύστημα του κόσμου: Ιστορία των κοσμολογικών δοξασιών από τον Πλάτωνα έως τον Κοπέρνικο (19131959). Η ιστορία και η γενικότερη μελέτη της μεσαιωνικής επιστήμης διαμορφώθηκαν έκτοτε σε διακριτό επιστημονικό κλάδο, με τη συμβολή κυρίως των L. Thorndike (Μία ιστορία της μαγείας και της πειραματικής επιστήμης, 1923-1958, 8 τόμοι), A. Meier και M. Claggett. 2.1. Περιοδολόγηση 2) Σε ποιες περιόδους χωρίζεται ο Μεσαίωνας; (σελ. 38) Οι Μέσοι Χρόνοι (περίπου 500-1492) περιοδολογούνται ως εξής: α΄. 6ος-9ος αι.: πρώιμη περίοδος (περίοδος παρακμής, από την πτώση της Ρώμης έως την αναγέννηση των χρόνων του Μεγάλου Καρόλου). β΄. 10ος-11ος αι.: περίοδος μεταφράσεων και ισλαμικής πολιτισμικής επιβολής.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr γ΄. 12ος-15ος αι.: ώριμη περίοδος (ολοκλήρωση μεταφράσεων, ίδρυση και ανάπτυξη πανεπιστημίων, μετατόπιση πνευματικού επικέντρου από τη Μεσόγειο στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη). 2.2. Λόγος, εμπειρία και Θεία Αποκάλυψη 3) Σε ποιο πλαίσιο προβληματικής εντάσσεται η συσχέτιση της Πίστης και του Λόγου με τη Θεία Αποκάλυψη κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα; (Ή: Πώς πλαισιώνει ο Αυγουστίνος της συσχέτιση της Πίστης και του Λόγου με τη Θεία Αποκάλυψη;) (σελ. 38) Παρά τη μάλλον περιορισμένη φιλοσοφική κατάρτισή του, ο επίσκοπος Καρχηδόνας Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) θεμελίωσε το φιλοσοφικό πλαίσιο εντός του οποίου διαμορφώθηκε η κυρίαρχη μεσαιωνική αντίληψη για τη σχέση Πίστης και Λόγου και η συσχέτισή τους με τη Θεία Αποκάλυψη. Ενώ ο Αυγουστίνος δεν ήταν αγνωστικιστής και απέδιδε αξιοπιστία στα δεδομένα της εμπειρίας, ωστόσο δίδασκε ότι υπάρχουν φαινόμενα που δεν είναι προσβάσιμα ούτε στην εμπειρία ούτε στον Λόγο. Με τον τρόπο αυτό υποβάθμισε τη γνωσιολογική αξία της φιλοσοφίας και της επιστημονικής σκέψης (που ήταν τα οχήματα της αρχαιοελληνικής σκέψης για την πρόσβαση στην αλήθεια) υπέρ της θεολογίας. Με βάση τις γενικές θέσεις του Αυγουστίνου διαμορφώθηκαν οι ιδιαίτερες δυτικές χριστιανικές αντιλήψεις περί επιστήμης, περί της αξιοποίησης ή μη της αρχαίας ελληνικής σκέψης, καθώς και περί της σχέσης Πίστης και Λόγου σε συσχέτιση με τη Θεία Αποκάλυψη. 4) Πώς συσχετίζονται η Θεία Αποκάλυψη και η Πίστη με την επιστημονική γνώση στη σκέψη του Αυγουστίνου; (σελ.39) Θεμέλιο των απόψεων του Αυγουστίνου για τη σχέση ανθρώπου και κόσμου είναι η έννοια της χριστιανικής σωτηρίας. Κατ’ αυτόν, η ύλη δεν είναι κατώτερη από το πνεύμα ή την ψυχή, όπως υποστήριζε ο Πλάτωνας. Η αμαρτία και η φθορά που συνδέονται με την ύλη δεν οφείλονται στη φύση της ύλης, αλλά στην κακή χρήση της ανθρώπινης βούλησης. Η χριστιανική ανάσταση σώματος και ψυχής αίρει την αμαρτία και σηματοδοτεί τη σωτηρία του ανθρώπου. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Όμως, αντικείμενο της χριστιανικής αγάπης δεν είναι ο υλικός κόσμος, αλλά ο Θεός. Ο Θεός, μέσω της «θείας φώτισης», αποδίδει εγκυρότητα στις εμπειρικές και λογικές γνώσεις μας για τον υλικό κόσμο και μας οδηγεί στην αλήθεια. Έτσι, η χριστιανική διδασκαλία γίνεται η βάση για τον πρακτικό-ωφελιμιστικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής επιστήμης: η κοσμογνωσία οδηγεί στη θεογνωσία/θεοπιστία και μέσω αυτής στη σωτηρία. Μέσο τους είναι η Θεία Αποκάλυψη. 2.3. Η φύση στην ελληνική Αρχαιότητα και στον χριστιανισμό 5) Πώς αντιμετώπισαν τη φύση, τον Θεό και τον άνθρωπο η αρχαιοελληνική σκέψη και ο χριστιανισμός; (σελ. 40) Από καθαρά φιλοσοφική άποψη, βασισμένη στις μελέτες της Ρωσίδας φιλοσόφου P.P. Gaidenko, οι βασικές θέσεις της αρχαίας ελληνικής σκέψης και του χριστιανισμού περί φύσης, Θεού και ανθρώπου θα μπορούσαν να αποδελτιωθούν ως εξής: α΄. Αρχαία Ελλάδα: – Η φύση είναι αυθύπαρκτη και αδημιούργητη, στην ουσία ταυτίζεται με τον Θεό. Αυτή η αντίληψη οδηγεί στη θεωρησιακή-περιγραφική πραγμάτευση της φύσης, όπως εκφράζεται, λ.χ., με τη θεωρία των τελικών αιτίων, της τελεολογίας του Αριστοτέλη (η φύση είναι αιτία και σκοπός του εαυτού της: η τελεολογία είναι η εσωτερική αιτία του φυσικού κόσμου). Έτσι, τα όρια της επιστημονικής έρευνας είναι περιορισμένα. – Ο Θεός δεν είναι δημιουργός του κόσμου από το μηδέν αλλά από μια πρωταρχική ύλη, την οποία διαμορφώνει (Πλάτων). Στην ουσία, ταυτίζεται με τη φύση (οι αρχαιοελληνικές θεότητες είναι φυσιοκρατικές) – Ο άνθρωπος είναι αναπόσπαστο, οργανικό μέρος του φυσικού κόσμου. β΄. Χριστιανισμός: – Η φύση είναι δημιουργημένη από τον Θεό εκ του μηδενός, αποτελεί στο σύνολό της θαύμα (E. Gilson). Διαθέτει εσωτερικούς μηχανισμούς προς ανακάλυψη, αντίληψη που έδωσε ώθηση στην επιστημονική διερεύνησή της, η οποία κατέληξε στο μηχανιστικό κοσμοείδωλο κατά τα τέλη του Μεσαίωνα. Στο πλαίσιο της μελέτης της φύσηςθαύματος αναπτύχθηκαν επίσης και οι μεσαιωνικές ερμηνείες των συμβολισμών και της αλληγορίας.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr – Ο Θεός δημιούργησε τον φυσικό κόσμο εκ του μηδενός (η φύση αποτελεί θείο θαύμα). – Ο άνθρωπος δεν είναι απλό μέρος της φύσης, αλλά κύριός της. Άρα, έχει αυξημένες δυνατότητες παρέμβασης στη γνώση και στην αξιοποίηση του φυσικού κόσμου. Στη βάση αυτών των διαφορών, κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα εκφράστηκαν ποικίλες θέσεις αναφορικά με τη δέουσα θέση των πιστών έναντι της αρχαιοελληνικής γραμματείας (της σχέσης Αθήνας-Ιερουσαλήμ). Στον χριστιανικό κόσμο, τόσο στον δυτικό (Αυγουστίνος) όσο και στον ανατολικό (Γρηγόριος Ναζιανζηνός), επικράτησε η άποψη υπέρ της επιλεκτικής αξιοποίησης της αρχαιοελληνικής σκέψης μέσω του εμπλουτισμού της με τις χριστιανικές θέσεις. 2.4. Πίστη και Λόγος, διπλή αλήθεια 6) Πώς διατυπώθηκε από τον Αυγουστίνο η σχέση Πίστης και Λόγου με βάση το «δόγμα της διπλής αλήθειας»; (σελ. 42) Για τον Αυγουστίνο, ενώ είναι αναξιοπρεπές για τον πιστό να μην κατέχει την πραγματική γνώση για τον φυσικό κόσμο και να δίνει ανυπόστατες ερμηνείες σε αυτόν, τελικά η επιστημονική γνώση έχει υποδεέστερη θέση σε σύγκριση με την πίστη. Επίσης, ο ορθός Λόγος έχει θέση στην εξέταση της φύσης, όμως μόνο στο πλαίσιο της θείας φώτισης. Έτσι, στο καίριο ζήτημα της σχέσης Πίστης και Λόγου, που βρίσκεται κάτω από κάθε επιστημονική αναζήτηση, ο Αυγουστίνος απαντά με τη διατύπωση του «δόγματος της διπλής αλήθειας». Σύμφωνα με αυτό, υπάρχουν δύο αλήθειες για τον κόσμο, αυτή της θρησκείας και εκείνη της επιστήμης. Ενώ αυτές οι δύο αλήθειες δεν θα έπρεπε κανονικά να συγκρούονται (όπως θα υποστηρίξει με μεγαλύτερη σαφήνεια αργότερα ο Αβερρόης), εάν συμβαίνει αυτό, η αλήθεια που θα υπερισχύσει πρέπει να είναι εκείνη της θεολογίας. Το δόγμα της διπλής αλήθειας οδήγησε στην αρχή της παντοδυναμίας του Θεού, και η ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα αντικατοπτρίζει τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των φορέων της επιστημονικής και της θρησκευτικής αλήθειας.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 7) Ποια η υπήρξε σχέση του δόγματος της διπλής αλήθειας με την αρχή της παντοδυναμίας του Θεού κατά την ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα; (σελ. 42) Το δόγμα της διπλής αλήθειας οδήγησε στην αρχή της παντοδυναμίας του Θεού, και η ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα αντικατοπτρίζει τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των φορέων της επιστημονικής και της θρησκευτικής αλήθειας. Κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, οπότε η ανάπτυξη της επιστήμης δεν είχε φθάσει σε υψηλό επίπεδο, ουσιαστικά δεν υπήρχε θέμα εφαρμογής του δόγματος. Αργότερα υποστηρίχθηκε ότι η επιστήμη (η «φυσική φιλοσοφία») είναι θεραπαινίδα της θεολογίας. Τον 13ο αι. ο Μποναβεντούρα συνέθεσε ειδικό σύγγραμμα προς υποστήριξη αυτής της θέσης, ενώ ο Θωμάς Ακινάτης, εξυψώνοντας το κύρος της επιστημονικής γνώσης, υποστήριξε ότι η θεολογική και η επιστημονική αλήθεια είναι ισόκυρες ως προερχόμενες αμφότερες από τον Θεό. Από τον 9ο έως τον 12ο αι. οι μεταφράσεις και η διάδοση των αριστοτελικών συγγραμμάτων στη Δύση απόκτησαν εξέχουσα σημασία, και οι δυτικοί θεολόγοι σπούδαζαν τις αριστοτελικές θέσεις. Με την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων άρχισαν να διδάσκονται αριστοτελικές θέσεις που έρχονταν σε σύγκρουση με την αλήθεια της χριστιανικής πίστης, γεγονός που προξένησε σφοδρές διαμάχες. Αυτές κορυφώθηκαν το 1277, όταν η παπική Έδρα απαγόρευσε τη διδασκαλία 219 θέσεων αριστοτελικής προέλευσης. Σκοπός αυτών των απαγορεύσεων ήταν να διατηρηθεί η αρχή της παντοδυναμίας του Θεού. Παρά τον αρνητικό χαρακτήρα τους, οι απαγορεύσεις αυτές έδωσαν ώθηση στην αναζήτηση υποθετικών κόσμων εκτός του αριστοτελικού πλαισίου σκέψης, προωθώντας την επιστημονική έρευνα σε νέους δρόμους. Ενώ, λοιπόν, ο Μπουριντάν τον 14ο αι. τονίζει ότι ο Θεός δρα πάντοτε σε συμφωνία με τις αριστοτελικές αντιλήψεις, τον ίδιο αιώνα ο Νικόλαος Ορέμ υποστηρίζει ότι εχέγγυα αληθούς γνώσης παρέχει μόνο ο Θεός, υποβαθμίζοντας έτσι τις γνωσιοθεωρητικές δυνατότητες της ανθρώπινης νόησης και αναδεικνύοντας την απεριόριστη δύναμη της Θείας Βούλησης. Η αναζήτηση υποθετικών κόσμων κατά τον 14ο αι. γίνεται «μια φυσική φιλοσοφία χωρίς φύση» (J. Murdoch). Το 1614 ο Γαλιλαίος, για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που θα αντιμετώπιζε από την Καθολική Εκκλησία, υποστήριξε ότι δεν υπάρχουν δύο διαφορετικές αλήθειες, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr αλλά δύο διαφορετικές κοινωνικές δραστηριότητες με διακριτή κοινωνική αποστολή, οι οποίες δεν θα έπρεπε να έρχονται σε σύγκρουση. Ωστόσο, η καταδίκη του και η μετέπειτα υποχώρηση της ιταλικής επιστήμης έδειξαν ότι η σύγκρουση αφορούσε τους φορείς των δύο αληθειών σε κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο. 8) Ποια η υπήρξε σχέση Λόγου και Πίστης κατά τον δυτικό Μεσαίωνα και ποια η αντίληψη περί παντοδυναμίας του Θεού στην ιστορική τους πορεία; (σελ. 38-39, 42-44) Εισηγητής των βασικών μεσαιωνικών αντιλήψεων για τη σχέση Πίστης και Λόγου ήταν ο επίσκοπος Καρχηδόνας Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) Ενώ ο Αυγουστίνος δεν ήταν αγνωστικιστής και απέδιδε αξιοπιστία στα δεδομένα της εμπειρίας, ωστόσο δίδασκε ότι υπάρχουν φαινόμενα που δεν είναι προσβάσιμα ούτε στην εμπειρία ούτε στον Λόγο. Με τον τρόπο αυτό υποβάθμισε τη γνωσιολογική αξία της φιλοσοφίας και της επιστημονικής σκέψης (που ήταν τα οχήματα της αρχαιοελληνικής σκέψης για την πρόσβαση στην αλήθεια) υπέρ της θεολογίας. Με βάση τις γενικές θέσεις του Αυγουστίνου διαμορφώθηκαν οι ιδιαίτερες δυτικές χριστιανικές αντιλήψεις περί επιστήμης, περί της αξιοποίησης ή μη της αρχαίας ελληνικής σκέψης, καθώς και περί της σχέσης Πίστης και Λόγου σε συσχέτιση με τη Θεία Αποκάλυψη. Θεμέλιο των απόψεων του Αυγουστίνου για τη σχέση ανθρώπου και κόσμου είναι η έννοια της χριστιανικής σωτηρίας. Κατ’ αυτόν, η ύλη δεν είναι κατώτερη από το πνεύμα ή την ψυχή, όπως υποστήριζε ο Πλάτωνας. Η αμαρτία και η φθορά που συνδέονται με την ύλη δεν οφείλονται στη φύση της ύλης, αλλά στην κακή χρήση της ανθρώπινης βούλησης. Η χριστιανική ανάσταση σώματος και ψυχής αίρει την αμαρτία και σηματοδοτεί τη σωτηρία του ανθρώπου. Όμως, αντικείμενο της χριστιανικής αγάπης δεν είναι ο υλικός κόσμος, αλλά ο Θεός. Ο Θεός, μέσω της «θείας φώτισης», αποδίδει εγκυρότητα στις εμπειρικές και λογικές γνώσεις μας για τον υλικό κόσμο και μας οδηγεί στην αλήθεια. Έτσι, η χριστιανική διδασκαλία γίνεται η βάση για τον πρακτικό-ωφελιμιστικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής επιστήμης: η κοσμογνωσία οδηγεί στη θεογνωσία/θεοπιστία και μέσω αυτής στη σωτηρία. Μέσο τους είναι η Θεία Αποκάλυψη.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Για τον Αυγουστίνο, ενώ είναι αναξιοπρεπές για τον πιστό να μην κατέχει την πραγματική γνώση για τον φυσικό κόσμο και να δίνει ανυπόστατες ερμηνείες σε αυτόν, τελικά η επιστημονική γνώση έχει υποδεέστερη θέση σε σύγκριση με την πίστη. Επίσης, ο ορθός Λόγος έχει θέση στην εξέταση της φύσης, όμως μόνο στο πλαίσιο της θείας φώτισης. Έτσι, στο καίριο ζήτημα της σχέσης Πίστης και Λόγου, που βρίσκεται κάτω από κάθε επιστημονική αναζήτηση, ο Αυγουστίνος απαντά με τη διατύπωση του «δόγματος της διπλής αλήθειας». Σύμφωνα με αυτό, υπάρχουν δύο αλήθειες για τον κόσμο, αυτή της θρησκείας και εκείνη της επιστήμης. Ενώ αυτές οι δύο αλήθειες δεν θα έπρεπε κανονικά να συγκρούονται (όπως θα υποστηρίξει με μεγαλύτερη σαφήνεια αργότερα ο Αβερρόης), εάν συμβαίνει αυτό, η αλήθεια που θα υπερισχύσει πρέπει να είναι εκείνη της θεολογίας. Το δόγμα της διπλής αλήθειας οδήγησε στην αρχή της παντοδυναμίας του Θεού, και η ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα αντικατοπτρίζει τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των φορέων της επιστημονικής και της θρησκευτικής αλήθειας. Κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, οπότε η ανάπτυξη της επιστήμης δεν είχε φθάσει σε υψηλό επίπεδο, ουσιαστικά δεν υπήρχε θέμα εφαρμογής του δόγματος. Αργότερα υποστηρίχθηκε ότι η επιστήμη (η «φυσική φιλοσοφία») είναι θεραπαινίδα της θεολογίας. Τον 13ο αι. ο Μποναβεντούρα συνέθεσε ειδικό σύγγραμμα προς υποστήριξη αυτής της θέσης, ενώ ο Θωμάς Ακινάτης, εξυψώνοντας το κύρος της επιστημονικής γνώσης, υποστήριξε ότι η θεολογική και η επιστημονική αλήθεια είναι ισόκυρες ως προερχόμενες αμφότερες από τον Θεό. Από τον 9ο έως τον 12ο αι. οι μεταφράσεις και η διάδοση των αριστοτελικών συγγραμμάτων στη Δύση απόκτησαν εξέχουσα σημασία, και οι δυτικοί θεολόγοι σπούδαζαν τις αριστοτελικές θέσεις. Με την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων άρχισαν να διδάσκονται αριστοτελικές θέσεις που έρχονταν σε σύγκρουση με την αλήθεια της χριστιανικής πίστης, γεγονός που προξένησε σφοδρές διαμάχες. Αυτές κορυφώθηκαν το 1277, όταν η παπική Έδρα απαγόρευσε τη διδασκαλία 219 θέσεων αριστοτελικής προέλευσης. Σκοπός αυτών των απαγορεύσεων ήταν να διατηρηθεί η αρχή της παντοδυναμίας του Θεού. Παρά τον αρνητικό χαρακτήρα τους, οι απαγορεύσεις αυτές έδωσαν ώθηση
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr στην αναζήτηση υποθετικών κόσμων εκτός του αριστοτελικού πλαισίου σκέψης, προωθώντας την επιστημονική έρευνα σε νέους δρόμους. Ενώ, λοιπόν, ο Μπουριντάν τον 14ο αι. τονίζει ότι ο Θεός δρα πάντοτε σε συμφωνία με τις αριστοτελικές αντιλήψεις, τον ίδιο αιώνα ο Νικόλαος Ορέμ υποστηρίζει ότι εχέγγυα αληθούς γνώσης παρέχει μόνο ο Θεός, υποβαθμίζοντας έτσι τις γνωσιοθεωρητικές δυνατότητες της ανθρώπινης νόησης και αναδεικνύοντας την απεριόριστη δύναμη της Θείας Βούλησης. Η αναζήτηση υποθετικών κόσμων κατά τον 14ο αι. γίνεται «μια φυσική φιλοσοφία χωρίς φύση» (J. Murdoch). Το 1614 ο Γαλιλαίος, για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που θα αντιμετώπιζε από την Καθολική Εκκλησία, υποστήριξε ότι δεν υπάρχουν δύο διαφορετικές αλήθειες, αλλά δύο διαφορετικές κοινωνικές δραστηριότητες με διακριτή κοινωνική αποστολή, οι οποίες δεν θα έπρεπε να έρχονται σε σύγκρουση. Ωστόσο, η καταδίκη του και η μετέπειτα υποχώρηση της ιταλικής επιστήμης έδειξαν ότι η σύγκρουση αφορούσε τους φορείς των δύο αληθειών σε κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο. 2.5. Επιδράσεις της επιστήμης στη θεολογία 9) Ποιες υπήρξαν οι επιδράσεις της επιστήμης στη θεολογία κατά τον δυτικό Μεσαίωνα; (σελ. 45) Σε μια εποχή γενικευμένης αμφιβολίας ως προς την εγκυρότητα τόσο της θεολογικής όσο και της επιστημονικής αλήθειας, οι επιδράσεις της επιστήμης στη θεολογία συνδέθηκαν με προβλήματα υποθετικής φύσης, αλλά και με το καίριο ζήτημα της συμβατότητας των Γραφών με την επιστημονική γνώση. Έτσι, οι Προτάσεις του Πέτρου του Λομβαρδού (12ος αι.) και τα σχόλια σε αυτές διδάσκονταν με επιμέλεια στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, ακόμη και μετά την προτροπή της Αγίας Έδρας να αποφεύγεται η διδασκαλία τους. Επίσης, μαθηματικές και επιστημονικές τεχνικές άρχισαν να εφαρμόζονται σε υποθετικά προβλήματα, όπως στο ζήτημα της κρίσης ενός μελλοθανάτου από τον Θεό, όπως το διατύπωσε ο Robert Holkot (14ος αι.). Με το ζήτημα της συμβατότητας της Βίβλου με την επιστημονική αλήθεια ασχολήθηκε κυρίως ο Θωμάς Ακινάτης, που κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν πρέπει να δίνεται κυριολεκτική, αλλά αλληγορική ερμηνεία στα κοσμολογικά χωρία της, σε H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr συνάρτηση πάντοτε με τις κυρίαρχες αριστοτελικές αντιλήψεις, χωρίς όμως να υποσκάπτεται το κύρος της. Κατά τον Ακινάτη, υπάρχουν διάφοροι τρόποι ερμηνείας των Ιερών Γραφών και δεν θα έπρεπε να αποδίδεται αποκλειστική εγκυρότητα σε καμία από αυτές. Στο γνωστό εδάφιο για την ακινησία του Ήλιου και της Σελήνης μετά την προσευχή του Ιησού του Ναυή, ο Νικόλαος Ορέμ αποδίδει τον 14ο αι. την απλή σημασία της κοινής γλώσσας, ενώ ο Γαλιλαίος, με τις κοσμολογικές γνώσεις του 17ου αι., αποδίδει κυριολεκτική σημασία. Συμπερασματικά, φαίνεται ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η Βίβλος όφειλε να προσαρμοστεί στην επιστημονική αλήθεια μέσω αλληγορικών ερμηνειών (E. Grant). 3.1. Οι κύριοι λόγιοι του πρώιμου Μεσαίωνα 10) Αναφέρετε επιγραμματικά τους σημαντικότερους λογίους του πρώιμου Μεσαίωνα. (σελ. 53) Οι κυριότεροι λόγιοι του δυτικού πρώιμου Μεσαίωνα (5ος-7ος αι.) ήταν οι εξής: α΄. Αυγουστίνος (354-430). β΄. Μακρόβιος (Σχόλια στο όνειρο του Σκιπίωνα, 5ος αι.). γ΄. Μαρτιανός Καπέλλα (Γάμος του Ερμή με τη Φιλολογία, 5ος αι.): υποστηρικτής της διάδοσης των επτά ελευθέριων τεχνών – γραμματικής, ρητορικής, διαλεκτικής (trivium) και αριθμητικής, γεωμετρίας, αστρονομίας, μουσικής (quadrivium). δ΄. Βοήθιος (480-525). ε΄. Κασσιόδωρος (480-575). στ΄. Ισίδωρος της Σεβίλλης (560-636). 3.2. Αυγουστίνος 11) Τι γνωρίζετε για τον βίο και το έργο του ιερού Αυγουστίνου; (σελ. 53) Ο ιερός Αυγουστίνος, γιος της χριστιανής Μόνικας, γεννήθηκε στη βόρεια Αφρική το 354 μ.Χ. Αρχικά ακολούθησε διάφορα φιλοσοφικά και θρησκευτικά ρεύματα (νεοπλατωνισμό, μανιχαϊσμό), προτού βαπτισθεί χριστιανός σε ηλικία 32 ετών στο Μιλάνο από τον επίσκοπο Αμβρόσιο, πόλη στην οποία είχε ήδη δραστηριοποιηθεί ως καθηγητής ρητορικής από το 384. Μετέπειτα διατέλεσε επίσκοπος Καρχηδόνας μέχρι H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr τον θάνατό του, το 430. Η συγγραφική του δραστηριότητα, που συνδυάστηκε με την άσκηση διοικητικών καθηκόντων, υπήρξε πολυσχιδής και σημαντική. Το σημαντικότερο έργο του ήταν οι Εξομολογήσεις, που διακρίνονται για τον συνδυασμό εσωτερικότητας και δημόσιου λόγου, τη λογοτεχνική τους αξία, τη σημασία τους για τη θεμελίωση της δυτικής χριστιανικής διδασκαλίας και τη γνήσια αυτοβιογράφηση του συγγραφέα τους. 12) Πώς συνδέεται ο άνθρωπος με τις έννοιες της μνήμης και του χρόνου στο έργο του Αυγουστίνου; (σελ. 54) Η δογματική του Αυγουστίνου για τον άνθρωπο στη σχέση του με τον Θεό αναπτύσσεται κυρίως στα κεφάλαια 10 και 11 των Εξομολογήσεων. Σε αντιδιαστολή με τον νεοπλατωνικό Πλωτίνο, που αναζητά τη σχέση ανάμεσα στην πολλαπλότητα και το Ένα, ο Αυγουστίνος διερευνά τη σχέση του φθαρτού γίγνεσθαι με το άφθαρτο Είναι. Ο Θεός είναι αμετάβλητος, άφθαρτος, αιώνιος και ακίνητος, φως και κάλλος, ενώ ο κόσμος –και ο άνθρωπος– υπάρχει μέσω της σχέσης του με τον Θεό. Έτσι, ο άνθρωπος δεν αποτελεί απλά τμήμα της κοσμικής τάξης, όπως στον νεοπλατωνισμό, αλλά εξαρτάται από τη Θεία Βούληση και Πρόνοια διά της προσωπικής σχέσης που αναπτύσσει με τον Δημιουργό. Η ανθρώπινη γνώση επέρχεται μέσω της θείας φώτισης και συνδέεται με τη μνήμη και την ψυχολογική ανθρώπινη αντίληψη για τον χρόνο, ενώ ο άνθρωπος διέπεται από τη θεία αγάπη. Ο χρόνος ορίζεται από τον Αυγουστίνο ως έκταση (Εξομολογήσεις, κεφ. 11), αν και ο ίδιος δεν γνωρίζει ποιας ουσίας έκταση αποτελεί. Πάντως, διαφορίζεται ρητά από όσους προσπαθούν να ερμηνεύσουν με ορθολογικά κριτήρια την ύπαρξη του χρόνου επικρίνοντας τους χριστιανούς για ασαφή οριοθέτηση της Γένεσης, υποστηρίζοντας ότι τα ζητήματα αυτού του είδους στερούνται νοήματος: ο χρόνος δεν υπάρχει πριν ή μετά από μια συγκεκριμένη πράξη της Δημιουργίας, είναι απλά μια σχέση μεταξύ γεγονότων. Η αυγουστίνεια αντίληψη περί χρόνου πλησιάζει αυτήν της σύγχρονης επιστήμης και αντιδιαστέλλεται προς την αριστοτελικής προέλευσης συσχέτιση του χρόνου με την κίνηση των φυσικών σωμάτων. Στον Αυγουστίνο ο χρόνος συναρτάται με τη μνήμη, μια χαρακτηριστικά ανθρώπινη ιδιότητα που δεν συναντάται στη φύση. Έτσι, ενώ αναγνωρίζει τον χρόνο της κίνησης, δεν τον συνδέει με την καθαυτό φύση του χρόνου, για την οποία δηλώνει άγνοια, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr συνδέοντάς την πάντοτε με τις λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής. Για τον Αυγουστίνο, ο μόνος χρόνος που πραγματικά υπάρχει είναι το παρόν. Με τον κύκλο γνώση-χρόνος-μνήμη συνδέεται το ακαθόριστο της ανθρώπινης ύπαρξης, η οποία καλεί τον Θεό, χωρίς στην πραγματικότητα να γνωρίζει ούτε Εκείνον ούτε τον εαυτό της. Η κλήση προς τον Θεό γίνεται έτσι εκδήλωση πίστης, η οποία οδηγεί στη γνώση μέσω της εσωτερικής σχέσης ανθρώπου-Θεού, που με τη σειρά της θεμελιώνει ηθικά την οντολογία της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτή η οντολογία αφορά πρωτίστως τον εσωτερικό άνθρωπο, που αγαπά τον Θεό και δευτερευόντως μόνο τα δημιουργήματά Του, τον φυσικό κόσμο. Αυτός ο εσωτερικός άνθρωπος, φορέας της γνώσης μέσω της θείας φώτισης, είναι που συνδέεται με τον χρόνο. Πρόκειται για μια χριστιανική ανθρωποκεντρική θεωρία της γνώσης που έρχεται σε αντίθεση με τον φυσιοκρατικό αρχαιοελληνικό ανθρωποκεντρισμό. 13) Ποιες θέσεις τήρησε ο Αυγουστίνος έναντι της επιστήμης; (σελ. 56) Ο Αυγουστίνος, αν και δεν ασχολήθηκε με τη μελέτη των φυσικών επιστημών επισταμένα, είχε γνώση τους, και οι απόψεις του άσκησαν επίδραση στην ανάπτυξη της μεσαιωνικής φυσικής φιλοσοφίας. Μολονότι, μάλιστα, συνδέθηκαν με τις παπικές απαγορεύσεις του 1277, πολλοί διανοητές πιστεύουν ότι επέδρασαν στον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα που προσέλαβε η Επιστημονική Επανάσταση του 16ου και 17ου αιώνα. Συγκεκριμένα: α΄. Παρότι ο Αυγουστίνος δεν είναι αγνωστικιστής, δεχόμενος τη δυνατότητα της ανθρώπινης γνώσης και δίχως τη θεϊκή παρέμβαση, πιστεύει ότι οι αιώνιες αλήθειες μπορούν να αποκαλυφθούν στον άνθρωπο μόνο μέσω της θείας φώτισης. Για να αισθητοποιήσει αυτήν τη θέση, αξιοποιεί την αναλογία του ηλιακού φωτός: όπως αυτό μάς επιτρέπει τη θέαση των ορατών αντικειμένων, έτσι και το θείο φως μάς καθιστά ικανούς για τη γνώση των πνευματικών πραγματικοτήτων. Το θείο φως υποβάλλει στην ανθρώπινη νόηση επίσης την αντίληψη περί αρμονίας, τάξης και ομορφιάς στον κόσμο. β΄. Η διδασκαλία του περί σπερματικών αρχών (rationes seminales) αφορά θεμελιώδεις αρχές με τη μορφή σπερμάτων, που εμφυτεύθηκαν από τον Θεό κατά τη Δημιουργία, αλλά δεν έχουν εξελικτική ισχύ, καθώς ένα είδος δεν μπορεί να μεταλλαχθεί σε ένα άλλο. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr γ΄. Ο Αυγουστίνος ενισχύει την πλατωνική θέση περί της ανάγκης αξιοποίησης των μαθηματικών για τη μελέτη της φύσης, συνδέοντάς την μάλιστα με την οντολογική και ηθική τελειότητα τόσο της Δημιουργίας όσο και του ίδιου του Δημιουργού. Κατ’ αυτόν, η μαθηματική αλήθεια είναι ικανή να μας αποκαλύψει την αλήθεια του Θεού. δ΄. Η αντίληψη του χρόνου στον Αυγουστίνο είναι γραμμική, σε αντίθεση με την αρχαιοελληνική αντίληψη περί κυκλικού χρόνου. 3.3. Λόγιοι και σχολεία της πρώιμης λατινικής Δύσης 14) Σε ποιους σημαντικούς λογίους και εκπαιδευτικές δομές στηρίχθηκε η δυτική μεσαιωνική παιδεία; (σελ. 57) Ο Βοήθιος (480-525) υπήρξε σημαντικός φιλόσοφος και αξιωματούχος της αυλής του Θεοδωρίχου, προτού πέσει σε δυσμένεια και εκτελεστεί. Αμφιλεγόμενης θρησκευτικής τοποθέτησης, παραμένει αδιευκρίνιστο αν υπήρξε χριστιανός ή ειδωλολάτρης. Σημαντική ήταν η συμβολή του στη μετάφραση και στον σχολιασμό των αριστοτελικών συγγραμμάτων στα λατινικά, ενώ κυριότερο έργο του ήταν η Παραμυθία της φιλοσοφίας, το οποίο συνέγραψε στη φυλακή. Σε αυτό αναπτύσσει τις βασικές θεολογικές και φιλοσοφικές απόψεις του και αναδεικνύεται ως ο δημιουργός της λατινικής φιλοσοφικής γλώσσας και ως κορυφαίος λογοτέχνης. Στην Παραμυθία προσπαθεί να διαχωρίσει την πίστη από τον Λόγο και γίνεται ο εισηγητής της σχολαστικής μεθόδου, εφαρμόζοντας τρόπους της αριστοτελικής λογικής στην εξέταση θεολογικών θεμάτων και επιχειρώντας να παράσχει ορθολογικές αποδείξεις για την ύπαρξη του Θεού. Ο δυτικός μοναχισμός ιδρύθηκε στην Ιταλία από τον Άγιο Βενέδικτο της Νούρσια τον 6ο αι. και εμφανίζει ομοιότητες αλλά και διαφορές από τον Ορθόδοξο μοναχισμό. Στα δυτικά μοναστήρια, που η οργάνωσή τους θεμελιώθηκε στους Κανόνες του Αγίου Βενεδίκτου, η συλλογικότητα βασίζεται στον συναισθηματικό δεσμό των μοναχών, οι κανόνες είναι λιγότερο σαφείς σε σύγκριση με τα Ορθόδοξα μοναστήρια, καθώς ο ηγούμενος διαθέτει μεγαλύτερη ευχέρεια πρωτοβουλιών, η ζωή επιμερίζεται σε χειρωνακτικές εργασίες, στην άσκηση θρησκευτικών καθηκόντων και στη μελέτη των Γραφών, ενώ αποκτά ιδιαίτερη σημασία το νομικό πρόσωπό τους. Επίσης, τα παραγόμενα σε αυτά προϊόντα πωλούνται σε χαμηλές τιμές προς αποφυγή του H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr αμαρτήματος της απληστίας. Σημαντικότατη υπήρξε η συμβολή του δυτικού μοναχισμού επίσης στην ανάπτυξη της τεχνολογίας. Ο Κασσιόδωρος, αντιστρατευόμενος την αδιαφορία των Οστρογότθων για την εκπαίδευση, ίδρυσε πρότυπη μοναστική σχολή στη νότια Ιταλία. Είναι ο πρώτος που αναγνώρισε την αξία της θεσμικής κατοχύρωσης της κοσμικής και της θεολογικής παιδείας, καθώς και την αξία των κλασικών γραμμάτων για τη μελέτη της θεολογίας, παρότι δεν απαιτούσε, όπως και ο Αυγουστίνος, από τους μαθητές του την τέλεια κατοχή της αρχαίας γραμματείας. Ο Ισίδωρος, επίσκοπος Σεβίλλης, συνέγραψε Ετυμολογίες σε 20 τόμους. Επρόκειτο για μια εγκυκλοπαίδεια στην οποία συμπεριλήφθηκε το σύνολο σχεδόν των τότε γνώσεων, ταξινομημένων κατά ετυμολογική (όχι αλφαβητική) σειρά. Ο Ισίδωρος, ακολουθώντας τον Πλάτωνα, εκτιμούσε ότι οι ετυμολογικά συγγενείς λέξεις αντανακλούν συναφείς οντότητες που σχετίζονται με την πραγματική ζωή. Η συμβολή αυτών των λογίων στην πνευματική ζωή της μεσαιωνικής Δύσης στάθηκε εξέχουσας σημασίας, επειδή σε μια εποχή παρακμής συντήρησαν ζωντανό το πνεύμα των γραμμάτων, μεταλαμπαδεύοντάς το στην αναγέννηση που διαδέχθηκε την εποχή του Καρλομάγνου. 4.1. Η Ευρώπη του 12ου αιώνα 15) Ποιες ήταν οι επικρατούσες κοινωνικές συνθήκες στη μεσαιωνική Ευρώπη; (σελ. 73) Η μεσαιωνική Ευρώπη, σύμφωνα με τον R. Bartlett, είναι «και περιοχή και ιδέα». Η πρώιμη μεσαιωνική Ευρώπη χαρακτηρίζεται από γεωγραφικό κατακερματισμό και από την κυριαρχία μιας ολιγάριθμης ελίτ επί μιας πλειονότητας γεωργικού πληθυσμού. Εντούτοις, από τον 11ο αι. εμφανίζονται ενοποιητικές και συγκεντρωτικές τάσεις, πολιτισμικές και κοινωνικές αλλαγές και έντονη οικονομική δραστηριότητα, συνδυαζόμενες με γεωγραφική επέκταση, που διαρκούν τουλάχιστον ως τον 15ο αιώνα. Κατά τα τέλη του 12ου αι. έχουν αναπτυχθεί σε σημαντικό βαθμό η βιοτεχνία (Φλάνδρα), οι τραπεζικές εργασίες ( Β Ιταλία) και η πνευματική ζωή (Παρίσι), ενώ γνωρίζει άνθηση η αρχιτεκτονική, με τη δημιουργία οδικών και αρδευτικών έργων, και H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr οι ενδο-ευρωπαϊκές μεταναστεύσεις γίνονται συχνότερες και εκτενέστερες. Αυτές οι ενοποιητικές τάσεις οδηγούν στην «κατασκευή» της Ευρώπης. Αρκετοί σύγχρονοι ιστορικοί τίθενται υπέρ της κατάργησης της διάκρισης Μεσαίωνα-Αναγέννησης και της αναθεώρησης της αντίληψής μας για τους Μέσους Χρόνους, τους οποίους εκτείνουν μέχρι τον 19ο αιώνα. Χαρακτηριστικά, ο διακεκριμένος μελετητής του Μεσαίωνα Le Goff πρεσβεύει την απόρριψη της απόλυτης θεώρησης του Μεσαίωνα ως «σκοτεινής» ή ως «ρόδινης» εποχής. Η εξέλιξη των επιστημών κατά τον Μεσαίωνα συνηγορεί υπέρ αυτής της αντίληψης. 16) Ποιο περιεχόμενο προσέλαβε ο σχολαστικισμός στα πνευματικά κέντρα της μεσαιωνικής Ευρώπης; (σελ. 73) Κύριο πολιτισμικό χαρακτηριστικό της δυτικής μεσαιωνικής Ευρώπης ήταν η σύνδεση των κοσμικών με τις θεολογικές σπουδές, που τον 12ο αι. οδήγησε στην επικράτηση του σχολαστικισμού. Η πρώτη διανοητική συστηματοποίηση συντελέστηκε στα σχολεία και στα παπικά πνευματικά ιδρύματα της βόρειας Γαλλίας (κυρίως στο Παρίσι) και στη Μπολόνια, τα οποία εξελίχθηκαν σύντομα στα πρώτα πανεπιστήμια. Σε αυτά διδάσκονταν με παρόμοιο τρόπο οι ελευθέριες τέχνες, η ιατρική και η νομική, ενώ οι σπουδές συνδυάζονταν με τη μελέτη της θεολογίας. Βάση του σχολαστικισμού ήταν η αντίληψη ότι η κατάκτηση της επιστημονικής γνώσης αποτελούσε προσπάθεια ανάκτησης της γνώσης των πρωτοπλάστων, κάτι μάλιστα που θα μπορούσε να γίνει σχετικά εύκολα μέσω της ανάλυσης των αρχαίων συγγραμμάτων, τα οποία δεν ήταν υπερβολικά πολλά. Έτσι, γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση τα συμπιλήματα και συστηματοποιήθηκαν σε σημαντικό βαθμό το δίκαιο και η θεολογία. Όταν αργότερα (1270-1320) έγινε αντιληπτή η ανεπάρκεια της ανάλυσης των αρχαίων κειμένων για την κατάκτηση της γνώσης και διαπιστώθηκε δυσαρμονία μεταξύ θεωρίας και πράξης, ο σχολαστικισμός έφθασε στα γνωσιολογικά του όρια (και η μεσαιωνική Ευρώπη οδηγήθηκε σε πνευματική αποδιάρθρωση), μολονότι γνώρισε αναλαμπή κατά τον 16ο αιώνα.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 17) Ποιο ήταν το θεσμικό και πνευματικό πλαίσιο δράσης των μεσαιωνικών διανοουμένων; (σελ. 74) Ο J. Le Goff σκιαγραφεί το πλαίσιο εντός του οποίου δραστηριοποιήθηκαν οι διανοούμενοι των Μέσων Χρόνων (Οι διανοούμενοι στους Μέσους Χρόνους, 1993). Οι διανοούμενοι, που εμφανίζονται ως κοινωνική ομάδα τον 12ο αι., έπρεπε να υπερβούν, όπως οι έμποροι την κοινή αντίληψη ότι οι λέξεις και ο χρόνος είναι ισότιμοι επειδή είναι δώρα του Θεού: οι διανοούμενοι πουλούν λέξεις και οι έμποροι χρόνο, αλλά επιδιώκουν τελικά, εντός του νέου καταμερισμού της εργασίας, την εξουσία. Το θεσμικό πλαίσιο δράσης των διανοουμένων παρέχεται κυρίως από τα πανεπιστήμια. Αυτά, μολονότι στην πλειονότητά τους διευθύνονται από την Εκκλησία, εξαρχής αποτελούν κέντρα αντικληρικαλικών τάσεων, πνεύματος σωματειακής οργάνωσης και έντονων συζητήσεων. Προπάτορες των πανεπιστημίων υπήρξαν οι κοσμικές και θρησκευτικές-μοναστικές σχολές, όπου σπούδαζαν ευγενείς και κληρικοί. Οι διανοούμενοι του 12ου αι. έχουν επίγνωση ότι είναι moderni (σύγχρονοι), χωρίς όμως να επιδιώκουν την αποκοπή από τους αρχαίους, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Αβελάρδος του Μπαθ. Το παράδειγμα του Παρισιού, με την έντονη νυχτερινή ζωή και τους κοσμικούς πειρασμούς, είναι τυπικό ως προς τη στάση των κληρικών απέναντι στα πανεπιστήμια. Ενώ ο Άγιος Βερνάρδος συνιστά στους νέους να το αποφεύγουν, ο Ιωάννης του Σόλσμπερι εκφράζεται με θαυμασμό για την πόλη και την πνευματική ζωή της. Στο Παρίσι εμφανίζονται οι γολιάρδοι, περιπλανώμενοι τραγουδοποιοί με ανήσυχο πνεύμα, οπαδοί του σχολαστικισμού, που φοιτούν περιθωριακά στο πανεπιστήμιό του. Ο γολιάρδος Αβελάρδος είναι ο πρώτος professor (καθηγητής), πρότυπο του σύγχρονου διανοουμένου. Άλλο σημαντικό πνευματικό κέντρο ήταν η Σαρτρ με τον νατουραλιστικό ορθολογισμό και τον ουμανισμό της. Η Σαρτρ εξορθολογίζει την πίστη, με την έννοια ότι αποδίδει στον Θεό απαρέγκλιτες αιτιακές ιδιότητες που αντιστοιχούν στην κοσμική τάξη, απο-θεοποιώντας ταυτόχρονα τη φύση. Επίσης, στη διδασκαλία της επίκεντρο της Δημιουργίας είναι ο άνθρωπος, καθώς ο κόσμος πλάστηκε γι’ αυτόν. 18) Ποιο ήταν το περιεχόμενο του μεσαιωνικού ορθολογισμού; (Ή: Τι γνωρίζετε για τις θεολογικές και φιλοσοφικές θέσεις του Ιωάννη Σκώτου Εριγένη;) (σελ. 76) H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Σημαντικότερος εκπρόσωπος του δυτικού μεσαιωνικού ορθολογισμού ήταν ο Ιωάννης Σκώτος Εριγένης (800-877), μεταφραστής Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας αλλά και του Ωριγένη. Βάση του ορθολογισμού του είναι η αντίληψη ότι η ανθρώπινη λογική δεν αντιφάσκει τη θεία βούληση, γιατί η πρώτη απορρέει από τη δεύτερη, όπως και το ότι η γνώση εκπορεύεται από την πίστη. Στο σύγγραμμά του Περί του καταμερισμού της φύσης, απαγορευμένο από τον 12ο ως τον 17ο αι., επιχειρεί μια ορθολογική ανάλυση της Βίβλου. Ο ανθρώπινος λόγος συνιστά αυθεντία μόνο στο μέτρο όπου ελεείται από τον Θεό, ενώ απόλυτη αυθεντία είναι ο Θείος Λόγος. Ως προς τη δημιουργία του κόσμου, ο Σκώτος εισηγείται τις «καθολικές έννοιες» (universalia), αρχέτυπες ιδέες με μεμονωμένο χαρακτήρα που υπήρχαν στον νου του Δημιουργού ταυτόχρονα με τη Δημιουργία. Ο Σκώτος απαντά στο ερώτημα για τον πιθανό κατακερματισμό της ενότητας του Θεού λόγω της ύπαρξης των μεμονωμένων αρχετύπων μέσω της Δημιουργίας και της Αποκάλυψης: Η ύπαρξη των «καθολικών ιδεών» είναι μεν ταυτόχρονη με την ύπαρξη του Θεού, αλλά Αυτός αποκαλύπτεται μέσω της Δημιουργίας, κατά την οποία οι αρχέτυπες ιδέες αποκτούν αισθητή υπόσταση με την επενέργεια του Αγίου Πνεύματος, το οποίο τις επιμερίζει. Οι «καθολικές ιδέες» τελικά επιστρέφουν στον Θεό και ενώνονται μαζί του. Για την τελευταία αυτή θέση ο Σκώτος κατηγορήθηκε για πανθεϊσμό. Ο Σκώτος, με βάση τα σχόλιά του στο έργο του Καπέλλα Ο γάμος του Ερμή με τη Φιλολογία, στο οποίο οι πλανήτες εμφανίζονται ανθρωπόμορφοι, περιγράφει το ταξίδι της ψυχής από τις ουράνιες σφαίρες στο ανθρώπινο σώμα και την επιστροφή της στους ουρανούς μετά θάνατον. Έτσι, ο μεσαιωνικός ορθολογισμός δεν αναπτύσσεται μέσω των επιστημονικών κατηγοριών-αλληγοριών της εμπειρίας και του πειράματος, αλλά μέσω της ορθολογικής ανάλυσης της Βίβλου. Τον 10ο αι. ο πάπας Σίλβεστρος Β΄ ανέπτυξε περαιτέρω τη λογική και τα μαθηματικά, αλλά οι επίγονοί του έμειναν δέσμιοι του σκεπτικισμού. Ο λόγος ήταν ότι, μολονότι διαφαίνονταν οι απεριόριστες δυνατότητες της νόησης για την εξερεύνηση της φύσης, όφειλαν πάντοτε να αντιπαραθέτουν τη διαλεκτική στην αλήθεια της Θείας Αποκάλυψης.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr