Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΙΚΑ, ΣΠΑΝΕΑΣ, ΓΛΥΚΑΣ Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των δημωδών κειμένων που εμφανίζονται κατά τον 12ο αιώνα στη βυζαντινή γραμματεία; Τα κείμενα αυτά, που τα συναντάμε σποραδικά και πριν τον 12ο αιώνα, είναι γραμμένα σε δημώδη γλώσσα και όχι λόγια, δηλαδή σε γλώσσα που βρίσκεται κοντά στην ομιλούμενη γλώσσα. Όμως για πρώτη φορά τον 12ο αιώνα έχουμε κείμενα που: o Παρουσιάζονται ομαδικά και o Δεν προέρχονται από την περιφέρεια, όπως είναι π.χ. τα ακριτικά, αλλά από την πρωτεύουσα του Βυζαντίου, με πυρήνα την αυτοκρατορική αυλή της Κωνσταντινούπολης. Για παράδειγμα, τα Πτωχοπροδρομικά αποδίδονται στον Θεόδωρο Πρόδρομο, ο οποίος υπήρξε επίσημος ποιητής των Κομνηνών. Επίσης, από το άμεσο περιβάλλον των Κομνηνών προέρχεται και ο Σπανέας. Τέλος, ο Μιχαήλ Γλύκας υπήρξε γραμματέας στην αυλή του αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄. Σε γλωσσικό επίπεδο, για τα κείμενα αυτά έχει επικρατήσει ο όρος «δημώδης». Πρέπει να σημειωθεί ότι το γλωσσικό ιδίωμα που χρησιμοποιούν αυτοί οι συγγραφείς πλησιάζει την καθημερινή γλώσσα χωρίς να ταυτίζεται με αυτήν. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
47
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Ως προς τον χαρακτήρα δεν πρόκειται για ποίηση δημοτική, αλλά για προσωπικό ιδίωμα λογίων, οι οποίοι ενώ κινούνται με άνεση στον χώρο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και κατέχουν τη λόγια γλώσσα, επιλέγουν συνειδητά τη χρήση ενός απλούστερου γλωσσικού ιδιώματος. Τι γνωρίζετε για τα πτωχοδρομικά ποιήματα; Στα περισσότερα χειρόγραφα, τα πτωχοπροδρομικά είναι ποιήματα που ως συγγραφέα τους αναφέρουν τον Θεόδωρο Πρόδρομο (1100 – 1170), ο οποίος υπήρξε από τους σημαντικότερους συγγραφείς της εποχής των Κομνηνών. Ο ίδιος είχε αναπτύξει ιδιαίτερα στενές σχέσεις με τη βυζαντινή αυλή. Το μεγάλο μέρος του έργου του δημιουργήθηκε κατά παραγγελία των ανακτόρων. Στο έργο του υπενθυμίζει στους προστάτες του την ανάγκη της υλικής τους υποστήριξης. Αυτή η υπενθύμιση γίνεται σε πρώτο πλάνο στα πτωχοπροδρομικά. Σε όλα αυτά τα ποιήματα διαφαίνεται η πρόθεση του συγγραφέα να διεκτραγωδεί τη φτώχεια του και να ζητιανεύει την οικονομική υποστήριξη του ηγεμόνα. Εξαιτίας αυτού του έντονου επαιτικού χαρακτήρα των ποιημάτων, αυτά ονομάστηκαν πτωχοπροδρομικά. Το ζήτημα αυτό, καθώς και η διαφοροποίηση στη γλώσσα δημιούργησαν το ερώτημα κατά όσον αυτά τα ποιήματα είναι έργα αυτού του ποιητή, με αποτέλεσμα κάποιοι μελετητές να αμφισβητούν ότι αυτά ανήκουν στον Θεόδωρο Πρόδρομο. ❖ Στο Ποίημα Α΄ των Πτωχοπροδρομικών ο συγγραφέας αναφέρεται στα παθήματα του συζύγου ταπεινής καταγωγής από τη δύστροπη αριστοκρατικής καταγωγής σύζυγό του. ❖ Στο Ποίημα Β΄ των Πτωχοπροδρομικών αναφέρεται στα προβλήματα του οικογενειάρχη που πρέπει να θρέψει μία πολυμελή οικογένεια. Όπως και στα άλλα ποιήματα, έτσι και εδώ, ο ποιητής βρίσκει την αφορμή να δείξει την αγάπη του για τη λεπτομέρεια, την εμμονή του στα καθέκαστα και να εκφράσει την προσφιλή του συνήθεια να απαριθμεί τα πράγματα της καθημερινής ζωής. ❖ Στο ποίημα Γ΄ των Πτωχοπροδρομικών (αποτελείται από 291 στίχους) χρησιμοποιεί το χιούμορ προκειμένου να αντιπαραβάλει τη φτώχεια του ανθρώπου των γραμμάτων σε σχέση με τον πλούτο των τεχνιτών. Πρόκειται για ένα θέμα που έχει απασχολήσει κατά καιρούς τη λογοτεχνία και την τέχνη. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
48
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Το ποίημα αρχίζει με τις υποσχέσεις του πατέρα προς τον μέλλοντα λόγιο. Ωστόσο ο νέος, αν και ακολουθεί τις συμβουλές του πατέρα του, διαψεύδεται οικτρά. Παρά το γεγονός ότι σπουδάζει, τα γράμματα τον καταδικάζουν στην έσχατη πενία. Στην άθλια ζωή του «γραμματικού» ο ποιητής αντιπαραβάλλει τον πλούτο των τεχνιτών γειτόνων του και συνεχίζει με μία παράθεση επαγγελμάτων, μέσα από την οποία μας προσφέρει ένα πανόραμα της αστικής ζωής της μεσαιωνικής Κωνσταντινούπολης. Το ποίημα συνδυάζει το χιούμορ και τη διακριτική ειρωνεία με την έμμεση κοινωνική κριτική. ❖ Στο ποίημα Δ΄ διακωμωδεί τη μοναστική ζωή. Σε αυτό το ποίημα ο συγγραφέας υποδύεται τον ρόλο του φτωχού καλόγερου, ο οποίος υποφέρει από την άνιση μεταχείριση των ηγουμένων. Σε αυτό το ποίημα, όπως και στο προηγούμενο, συναντάμε τις πλούσιες εκφραστικές δυνατότητες του ποιητή. Τα ποιήματα αυτά, που προσδιορίζονται τόσο στο επίπεδο του ποιητή, όσο και των ηρώων του, απαγγέλλονταν μπροστά στον αυτοκράτορα με σκοπό την ευχαρίστησή του και για αυτό δεν ακολουθούν τους κανόνες της λόγιας παράδοσης. Ποια είναι τα βασικά επιχειρήματα που διατυπώθηκαν υπέρ και κατά της άποψης ότι τα πτωχοπροδρομικά ποιήματα ανήκαν στον Θεόδωρο Πρόδρομο; Έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς διάφορα επιχειρήματα υπέρ και κατά της άποψης ότι δημιουργός των πτωχοπροδρομικών ποιημάτων ήταν ο Θεόδωρος Πρόδρομος. Επιχειρήματα υπέρ της άποψης ότι συγγραφέας των πτωχοπροδρομικών ήταν ο Θεόδωρος Πρόδρομος: ➢ Αυτά τα επιχειρήματα αφορούν την αναγραφή του ονόματός του στα παλαιότερα χειρόγραφα. ➢ Επίσης, θέματα, μοτίβα και παράλληλους στίχους των πτωχοπροδρομικών βρίσκουμε και σε λόγια ποιήματα που ανήκουν στον Θεόδωρο Πρόδρομο. ➢ Ακόμη, η εποχή συγγραφής των πρωχοπροδρομικών και της δράσης του Πρόδρομου συμπίπτουν. ➢ Άλλα επιχειρήματα αφορούν την οικειότητα που είχε αναπτύξει με την αυλή. Επιχειρήματα κατά της άποψης ότι συγγραφέας των πτωχοπροδρομικών ήταν ο Θεόδωρος Πρόδρομος: H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
49
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ✓ Υπάρχουν κάποια λάθη σε μερικά λόγια χωρία των ποιημάτων που δεν είναι εύκολο να έκανε ένας λόγιος σαν το Θεόδωρο Πρόδρομο. Ωστόσο, υπήρξαν μεταγενέστερες επεμβάσεις στα ποιήματα που μπορούν να εξηγήσουν αυτό το γεγονός. ✓ Άλλο επιχείρημα αφορά τις μετρικές ιδιορρυθμίες του στίχου των πτωχοπροδρομικών που δεν υπάρχουν σε αντίστοιχα λόγια ποιήματα του Προδρόμου. Όμως το φαινόμενο αυτό μπορεί να οφείλεται στη χρήση διαφορετικών γλωσσικών οργάνων. Τι γνωρίζετε για το ποίημα υπό τον τίτλο Σπανέας; Το ποίημα Σπανέας έχει συγγραφεί την ίδια περίπου περίοδο με τα Πτωχοπροδρομικά. Το ποίημα αυτό ανήκει στο είδος ποιημάτων που ονομάζουμε Κάτοπτρα Ηγεμόνων. Πρόκειται για ένα είδος παραινετικών, διδακτικών έργων που περιλαμβάνουν νουθεσίες προς έναν ηγεμόνα, οι οποίες αφορούν τα καθήκοντα και την συμπεριφορά του. Αυτό το είδος ποιημάτων κατάγεται από την Αρχαιότητα και σημειώνει ιδιαίτερη άνθηση αργότερα, την περίοδο του Διαφωτισμού. Ο Σπανέας είναι το πρώτο δείγμα αυτού του είδους σε δημώδη γλώσσα. Η αρχική του σύνθεση τοποθετείται στο περιβάλλον των Κομνηνών, όμως ο συγγραφέας αλλά και ο αποδέκτης του ποιήματος είναι άγνωστοι. Ούτε όμως και ο τίτλος του έργου είναι αυθεντικός. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα περισσότερα παραινετικά έργα από την Αρχαιότητα ως το Βυζάντιο είναι ψευδώνυμα. Το ποίημα εμφανίζεται κατά καιρούς με διάφορες παραλλαγές και έχει υποστεί μεγάλες μεταβολές σε μορφή και περιεχόμενο. Στα έργα αυτού του είδους πολλές φορές το ίδιο κείμενο χρησιμοποιήθηκε για διαφορετικά πρόσωπα και περιστάσεις. Τα παραγγέλματα του Σπανέα προέρχονται από ένα βυζαντινό γνωμολόγιο που αποτελείται από 134 γνώμες που συνοδεύονται από εισαγωγή και επίλογο και είναι γραμμένα σε ιαμβικό 15σύλλαβο στίχο. Ο συγγραφέας του αρχικού ποιήματος πλαισιώνει τις συμβουλές με έναν επίλογο και μία εισαγωγή, τις παραφράζει και τις διοχετεύει επιτυχώς στο H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
50
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr οικείο σχήμα του πολιτικού στίχου (ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου). Σε άλλο σημείο του ποιήματος ο ποιητής προσαρμόζει τις συμβουλές στις επιταγές της βυζαντινής ιδεολογίας. Οι σχετικοί στίχοι αναφέρονται στη συμπεριφορά του βυζαντινού αυτοκράτορα. Τέλος, τις συμβουλές του τις πλουτίζει με την προσθήκη παραγγελμάτων που ανταποκρίνονται στην εκπαίδευση ενός νέου που ζει στο αυλικό περιβάλλον και προαλείφεται για την άσκηση της εξουσίας και του στρατιωτικού επαγγέλματος. Το κείμενο του ποιήματος, πράγμα συνηθισμένο για τα κείμενα της δημώδους γραμματείας, δεν σώζεται στην αρχική του μορφή. Οι σπουδαιότερες παραλλαγές για την αποκατάστασή του είναι η κυπριακή παραλλαγή PI και η C που έχει γραφτεί στην Κάτω Ιταλία. Το ποίημα στη διάρκεια των 500 χρόνων έχει υποβληθεί σε σημαντικές αλλαγές, που αναφέρονται στο γλωσσικό επίπεδο, αλλά και στο περιεχόμενο του κειμένου. Ο Σπανέας άσκησε επίδραση σε άλλα έργα, δημώδη αλλά και λόγια. Αξίζει να σημειωθεί ότι ήταν το μοναδικό από τα πρώιμα έργα της δημώδους γραμματείας που τυπώθηκε το 1550 στη Βενετία. Τι γνωρίζετε για το έργο του Μιχαήλ Σικιδίτη ή Γλυκά; ❖ Ο Μιχαήλ Γλυκάς, που υπήρξε γραμματέας στην αυλή του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού, έγραψε στη φυλακή ένα ποίημα που διασώθηκε. Σύμφωνα με τη νεότερη έρευνα ο Μιχαήλ Γλυκάς μπορεί να ταυτιστεί με τον Μιχαήλ Σικιδίτη, ο οποίος πέθανε λίγο πριν το 1204. ❖ Στο γενικότερο έργο του Μιχαήλ Γλυκά συγκαταλέγονται: ✓ μία χρονογραφία από την κτίση του κόσμου ως το 1118 (Βίβλος Χρονική), ✓ ποιήματα ✓ θεολογικές–εξηγητικές επιστολές και ✓ δύο σχολιασμένες συλλογές παροιμιών που αφιέρωσε το 1164 στον αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄. ❖ Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Γλυκάς ήταν ο πρώτος συλλογέας παροιμιών, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
51
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr γεγονός που δείχνει το ενδιαφέρον των λογίων της αυλής του Μανουήλ Α΄ για τα έργα του λαϊκού πολιτισμού. ❖ Το 1159 ο Γλυκάς φυλακίστηκε ως συνένοχος συνομωσίας κατά του αυτοκράτορα. Στη φυλακή έγραψε το ποίημα που προαναφέρθηκε και που καταλήγει με την έκκληση προς τον αυτοκράτορα για την απελευθέρωσή του, χωρίς όμως να εισακουστεί. ❖ Το δημώδες ποίημα του 1159 αποτελείται από 581 δεκαπεντασύλλαβους στίχους και έχει τον τίτλο Στίχοι Μιχαήλ του Γλυκά Ους Έγραψε Καθ’ Ον Κατεσχέθη Καιρόν Εκ Προσαγγελίας Χαιρεκάκου Τινός. ❖ Το ύφος του ποιήματος είναι ασύνδετο, κυρίως ως προς τη χρήση των ρημάτων, ενώ ο δημιουργός του κάνει συχνή χρήση των παροιμιών. ❖ Στο ποίημα κυριαρχεί ο φόβος σε όλες τις κλιμακώσεις του, από την προαίσθηση ως τον πανικό. ❖ Σύμφωνα με το ποίημα, η φυλακή είναι ένα καθημερινό βίωμα θανάτου και μάλιστα χειρότερο από αυτόν, αφού συνδέεται με το στοιχείο της διαρκούς αβεβαιότητας και του φόβου. ❖ Χαρακτηριστικό υφολογικό στοιχείο του ποιήματος είναι το ασύνδετο. Η ασύνδετη χρήση ρημάτων που παρατηρείται σε αυτό μεταδίδει το αίσθημα του άγχους και της ταραχής. ❖ Άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα του ποιήματος είναι η εκτεταμένη χρήση παροιμιών. ❖ Ο ποιητής, μετά από μια αρχική φάση εξέγερσης για το άδικο που υφίσταται, μεταπίπτει σε μία φάση απόγνωσης, κατάθλιψης και σκέψεων αυτοκτονίας. Ακολουθεί μία εσωτερική διεργασία που τον οδηγεί στη μεταφυσική παρηγορία της θρησκείας και σε μία βαθιά χριστιανική στάση. Παρόλα αυτά οι ψυχικές μεταπτώσεις του ποιητή είναι εμφανείς. ❖ Το ποίημα αποτελεί ένα πρώιμο δείγμα του λογοτεχνικού είδους των ποιημάτων της φυλακής. Ανάλογα έργα βρίσκουμε τον 14ο αιώνα στην Κρήτη. ΤΕΛΟΣ ΤΡΙΤΟΥ ΤΟΜΟΥ
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
52