Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Κεφάλαιο 11: ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ 11.1 Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΛΟΥΚΙΑΝΟΥ 1. Τι γνωρίζουμε για τον βίο του Λουκιανού, από πού αντλούμε στοιχεία γι’ αυτόν; ▪
▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪
Γέννημα της εποχής του: η παιδεία, η φαντασία και το πνεύμα του δείχνουν ότι είναι σατιρικός που στοχεύει να ψυχαγωγήσει αλλά και να σατιρίσει την κοινωνία της εποχής του Απόρροια ο σατιρικός διάλογος ως προσωπικό του εκφραστικό μέσο αλλά και η επίδραση στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία Προσφέρει γέλιο με ύφος σοβαρό, εκφράζοντας τον όρο σπουδογέλοιος Έκανε δημιουργία τη μελέτη και τη μίμηση μεγάλων λογοτεχνών του παρελθόντος, κάτι που θεωρούσε η Δεύτερη Σοφιστική ανασταλτικό παράγοντα Οι σύγχρονοί του δεν μίλησαν γι’ αυτόν, η κυριότερη μαρτυρία ένα άρθρο στο λεξικό της Σούδας (10ος αι.) που περιέχει μίσος προς αυτόν Γεννήθηκε στα Σαμόστατα, πρωτεύουσα της Κομμαγηνής μεταξύ του 120 και 125 μ.Χ. Αναφορές για τη ζωή του στο έργο του: συγχέονται λογοτεχνία και προσωπικές εμπειρίες Στοιχεία για τη ζωή του περιλαμβάνουν κυρίως τα έργα του: Περί ενυπνίου, Δις κατηγορούμενος, η Απολογία
1. α. Ποια στοιχεία για το βίο του Λουκιανού αντλούμε από το Περι Ενυπνίου; Το εκφωνεί μπροστά στους συμπατριώτες του, μιλώντας με υπερηφάνεια για τη ζωή του. Οι μη εύποροι γονείς του δεν μπορούσαν να επιμεληθούν την παιδεία του και τον έστειλαν σε ένα θείο μαρμαρογλύπτη να μάθει την τέχνη και να συνεισφέρει οικονομικά, βλέποντας και την παιδιόθεν ικανότητά του Λουκιανού να δίνει μορφή σε εύπλαστο υλικό. Τη νύχτα που ακολουθεί ένα ατύχημα και την τιμωρία από το θείο βλέπει στον ύπνο του δύο γυναίκες, τη Γλυπτική, που του υπόσχεται έναν αξιοσέβαστο δρόμο στην παράδοση της οικογένειας και την Παιδεία που του πρόσφερε μια καλή φήμη ως σοφιστή. Φιλοδοξώντας να διακριθεί στα γράμματα ακολούθησε τη δεύτερη. Λογοτεχνία και προσωπική εμπειρία συγχέονται οπότε δεν γνωρίζουμε τι ακολούθησε. Πάντως εντοπίζεται στην Ιωνία τον καιρό που ευδοκημούν οι ρητορικές σχολές.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 1. β. Ποια στοιχεία για το βίο και το έργο του Λουκιανού αντλούμε από το Δις κατηγορούμενος και άλλα έργα του; Δις κατηγορούμενος: Διάλογος με πολλές δίκες Στο δεύτερο μέρος ο ίδιος ο Λουκιανός ο Σύρος δέχεται την καταγγελία της Ρητορικής γιατί την εγκατέλειψε και του Διαλόγου γιατί τον πρόδωσε. Η Ρητορική τον κατηγορεί για αχαριστία γιατί χωρίς καλή γνώση ελληνικών έγινε ένας πετυχημένος ρήτορας που ταξίδεψε σε σπουδαίες πόλεις, όμως την εγκατέλειψε για τον Διάλογο τον γιο της Φιλοσοφίας. Ο Λουκιανός παραδέχεται ότι σε αυτή οφείλει τη μόρφωσή του και την πολιτογράφησή του ως Έλληνα και δικαιολογείται λέγοντας ότι η Ρητορική έχασε τη σωφροσύνη και τη σοβαρότητά της. Την παρομοιάζει με εταίρα και απεικονίζει την πτώση του φιλολογικού γούστου στην εποχή του, κάτι που θυμίζει το χαρακτηρισμό του ασιανισμού ως πόρνη από τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα. Ο Λουκιανός χρησιμοποίησε μια μετρημένη αττική γλώσσα και αξιοποίησε το έργο των μεγάλων συγγραφέων του παρελθόντος, το οποίο είχαν για πρότυπο οι ρητορικές σχολές. Κατανόησε το ήθος της ελληνικής. Στο έργο του Ρητόρων Διδάσκαλος σατιρίζει την υπεραττικισμό που στοχεύει στον εντυπωσιασμό. Στο Δις Κατηγορούμενος αποδίδει τη μεταστροφή του και στην ωριμότητά του που συνάδει με τον ήρεμο Διάλογο και τις φιλοσοφικές ενασχολήσεις και όχι με τη δικανική δραστηριότητα. Άλλωστε, ρόλο έπαιξε και η γνωριμία και ο θαυμασμός προς τον πλατωνικό φιλόσοφο Νιγρίνο. Ο Λουκιανός δεν είναι φιλόσοφος, αλλά χρησιμοποίησε γνώσεις και θέματα της φιλοσοφίας, ανοίγοντας καινούργιους δρόμους. Ο Διάλογος τον κατηγορεί ότι καταστέφει την αξιοπρέπειά του. Η απάντηση του Λουκιανού είναι ότι μετέβαλε την παραδοσιακή λειτουργία του ήδη πετυχημένου πλατωνικού Διαλόγου και τον έκανε πιο καθημερινό εξυπηρετώντας τα δικά του εκφραστικά μέσα. Ανέπτυξε σοφιστική δραστηριότητα, ταξίδεψε πολύ. Μετά το ταξίδι στη Γαλατία ζει το περισσότερο μέρος της ζωής του στην Αθήνα με την οικογένειά του. Στην Απολογία εξηγεί γιατί πήρε μια θέση στην αυτοκρατορική διοίκηση της Αιγύπτου, ενώ στο Περί τῶν ἐπί μισθῷ συνόντων επικρίνει αυτούς που προσφέρουν έμμισθες υπηρεσίες, επισημαίνοντας τη διαφορά αυτών που πληρώνονται από πλούσιους και αυτών που καταλαμβάνουν μια κυβερνητική θέση. Πέθανε μετά το 180 μ.Χ., έτος θανάτου του Μάρκου Αυρήλιου, εφόσον τον ονομάζει θεό στο Αλέξανδρος. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 1.β.Ι. Πώς δημιουργήθηκε ο σατιρικός διάλογος και τι συνιστά; Στα έργα Δις Κατηγορούμενος, Προμηθεύς εἰ ἐν τοῖς λόγοις, Βάκχος και Ζεύξις ο Λουκιανός μιλάει για τη δημιουργία του σατιρικού διαλόγου. Αναφέρει ότι: • • • • • • •
με τη μορφή πετυχαίνει το τερπνό και με το περιεχόμενο το χρήσιμο. χρησιμοποιεί κάθε είδους σκώμμα και από την παράδοση της λοιδορίας το πνεύμα πολεμικής και κριτικής και τον κυνικό τρόπο (συνδυασμός σοβαρού και αστείου). αξιοποιεί την κωμωδία και το γέλιο και τη δηκτική διάθεση του Μένιππου προσφέρει το γέλιο με ύφος σοβαρό συνδυάζοντάς τα αρμονικά ο διάλογός του ενδιαφέται για τον γύρω κόσμο και υπηρετεί με τα παραπάνω στοιχεία την καθημερινότητα μετέτρεψε τον διάλογο σε δικό του εκφραστικό μέσο και εργαλείο της σάτιράς του παραμέρισε τη λειτουργία των λογοτεχνικών ειδών και με ευκαμψία και συνδυασμό ξεπέρασε τη μίμηση και έφτασε στη δημιουργική πρωτοτυπία, τον σατιρικό διάλογο που του χάρισε φήμη
11.2 ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΛΟΥΚΙΑΝΟΥ 1. Ποιες Δυσκολίες ανακύπτουν σε σχέση με το έργο του Λουκιανού;
• • •
Γνησιότητα: 86 έργα εκ των οποίων πάνω από τα 70 θεωρήθηκαν γνήσια (έκδοση του MD Macleod, σειρά της Οξφόρδης) Χρονολόγηση Κατάταξη λόγω της ποικιλίας μορφής και περιεχομένου
2. Ποιες είναι οι περίοδοι στη λογοτεχνική δημιουργία του Λουκιανού ποια έργα τοποθετούνται στην πρώτη περίοδο; • •
Περίοδος νεότητας: κυριαρχεί η ρητορική Περίοδος ωριμότητας: κυριαρχεί η σάτιρα
Κατά την πρώτη φάση τα περισσότερα έργα του είναι ρητορικές ασκήσεις
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ➢ Οι λόγοι Φάλαρις 1 και 2, και τα έργα Τυραννοκτόνος, Αποκηρυττόμενος δείχνουν την τεχνική της μελέτης, της ελληνικής Declamatio που ήταν άσκηση πιο προχωρημένη από τα σχολικά προγυμνάσματα και τη δίδασκαν οι σοφιστές ➢ Το Περί του οίκου είναι μια ρητορική περιγραφή, μια έκφρασις (επιδεικτικός λόγος) ➢ Το Μυίας εγκώμιον είναι διασκεδαστικό και γλαφυρό και αποκαλύπτει τη δεξιοτεχνία του Λουκιανού Οι προλαλιές σύντομα κομμάτια για να αποσπάσει ο σοφιστής την ανταπόκριση του ακροατηρίου που λειτουργούσαν ως προοίμια. ➢ Όμως οι προλαλιές Ηρακλής και Διόνυσος τοποθετούνται στην τρίτη συγγραφική φάση του που ξανασχολείται με τη ρητορική Έργα με ρητορικά στοιχεία ύφους και ετερόκλητα θέματα σε μορφή διατριβής ή πραγματείας: ➢ Περί θυσίων, Περί πένθους (μικρή έκταση) ➢ Περί του μη ραδίως πιστεύειν διαβολή (πραγματεία) ➢ Περί της Συρίης θεού: παρωδία του ύφους και του περιεχομένου της ιστορίας του Ηρόδοτου και Περί αστρολογίης (αμφίβολη γνησιότητα λόγω της ιωνικής διαλέκτου) 3. Τι είδους έργα έγραψε ο Λουκιανός κατά τη δεύτερη περίοδο της λογοτεχνικής του δημιουργίας; Τα πιο αξιόλογα έργα του είναι σε διαλογική μορφή I.
Σύντομοι διάλογοι: ➢ 25 Διάλογοι Θεών, για τους έρωτές τους με πρωταγωνιστή τον Δία στους περισσότερους ➢ 15 Ενάλιοι διάλογοι με πρωταγωνιστή τον Ποσειδώνα ➢ 15 Εταιρικοί διάλογοι: σύντομες συνομιλίες θνητών: εταίρες συνομιλούν με τις μητέρες τους, τους φίλους τους ή μεταξύ τους Στους διαλόγους αυτούς εντοπίζονται ο μίμος της ελληνιστικής σάτιρας και στοιχεία της Νέας Κωμωδίας
II.
Μενίππειοι διάλογοι: Στην ακμή της συγγραφικής του δράσης, ο Λουκιανός είναι τώρα πιο εύστροφος και η σάτιρά του πιο δηκτική, χρησιμοποιεί θέματα κυνικής φιλοσοφίας και ανακατεύει πεζό λόγο με στίχους, άρα το σοβαρό (διάλογος-πεζός λόγος) και το αστείο (κωμωδία-έμμετρος λόγος).
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ➢ Μένιππος ή Νεκυομαντεία και Ικαρομένιππος ή Υπερνέφελος ο Μένιππος επισκέπτεται τον Άδη και τον Όλυμπο ➢ Κατάπλους ή Τύραννος: ταξίδι στον Κάτω κόσμο και Χάρων ή Επισκοπούντες: ο Χάρων ανεβαίνει στον πάνω κόσμο και γελά με τη ματαιότητα των ανθρώπων ➢ Όνειρος ή Αλεκτρυών και τα Προς Κρόνον-Κρονοσόλων-Επιστολαί κρονικαί: φτώχεια ➢ Ζευς ελεγχόμενος, Ζευς τραγωδός και Θεών εκκλησία: σατιρίζεται η πρόνοια των θεών ➢ Βίων πράσις και Αλιεύς, Δραπέται και Συμπόσιον: σάτιρα κατά των φιλοσόφων που υποκρίνονται και ευτελίζουν τη διδασκαλία των φιλοσοφικών σχολών ➢ Δις Κατηγορούμενος ➢ Νεκρικοί διάλογοι (το πιο γνωστό του έργο)
III.
Έργα σε μορφή πλατωνικού διαλόγου: Στα περισσότερα συζητά ο ίδιος ο Λουκιανός με το όνομα Λυκίνος ➢ Ερμότιμος ή Περί αιρέσεων: μεγάλο έργο κι ενδιαφέρον, χωρίς την πνευματώδη σάτιρα του Βίων πράσις, διάλογος Λυκίνου-Ερμότιμου για την υπόσχεση της στωικής φιλοσοφίας για κατάκτηση αρετής και ευτυχίας. Συμπέρασμα: η φιλοσοφία δεν οδηγεί πουθενά ➢ Πλοίον ή Ευχαί, Περί παρασίτου ότι τέχνη η παρασιτική, Ανάχαρσις ή Περί γυμνασίων, Τόξαρις ή Φιλία, Νιγρίνου Φιλοσοφία κ.ά.
Έργα με μορφή επιστολής: ➢ Πως δει ιστορίαν συγγραφείν: με αφορμή τα έργα που εξιστορούσαν τα γεγονότα του Παρθικού πολέμου (162-166 μ.Χ.). Κρίνει με χιούμορ τους ιστορικούς που γράφουν αναξιόπιστα έργα και διατυπώνει τις αρχές της ιστοριογραφίας και τις απόψεις του για το καλό γράψιμο, αποκαλύπτοντας ένα σύγχρονο πνεύμα. ➢ Λίβελοι: Περί της Πελεγρίνου τελευτής: περιγραφή της αυτοπυρπόλησης του δοξομανή Πελεγρίνου, ιστορική μαρτυρία για τη ζωή των Χριστιανών του 2ου αιώνα και Αλέξανδρος ή Ψευδόμαντις: ιστορικό πρόσωπο που περιγράφεται ως απατεώνας που εκμεταλλευόταν την ευπιστία των ανθρώπων για να κερδίσει χρήματα, μαρτυρία για την πνευματική και θρησκευτική κατάσταση του 2ου αιώνα. Δημώνακτος βίος: απομνημονεύματα, σκιαγράφηση του φιλοσόφου που θαύμαζε ο Λουκιανός Έργα με μορφή μυθιστορήματος
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Αληθή Διηγήματα: ταξιδιωτικές περιπέτειες, σάτιρα ταξιδιωτικών μυθιστορημάτων αυτοκρατορικής εποχής που διασκεδάζει τον αναγνώστη, Λούκιος ή Όνος: ιστορία μεταμόρφωσης ενός ανθρώπου σε γάιδαρο, σατιρίζει τις προλήψεις, τη μαγεία και τη μετεμψύχωση (αμφίβολη γνησιότητα) Του αποδίδονται μερικά επιγράμματα και τα έργα Ποδάγρα και Ωκύπους.
11.3 Ο ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ 1. Ποιες απόψεις έχουν διατυπωθεί για τον Λουκιανό από τους νεότερους μελετητές; ▪
▪
▪ ▪ ▪ ▪
R. Helm (1906): ο Λουκιανός στους σατιρικούς του διαλόγους μιμείται τον Μένιππο, γιατί έχουν πεζό λόγο και στίχο, στοιχεία διατριβής, μυθολογικές αναφορές και τη σκέψη των κυνικών. B. McCarthy (1934): αναφορικά με τη μείξη πεζού λόγου και στίχου, επισημαίνει την ελάχιστη σχέση με τον Μένιππο, αφού δεν αποδεικνύεται ότι τα έργα του Μενίππου έχουν τη μορφή διαλόγου J. Bompaire (1958): αναλύει το έργο του από την πλευρά της μίμησης και δεν το συνδέει με την εποχή του, ενώ το περιορίζει στη ρητορική δημιουργία J. Schwartz (1965): συσχετίζει αναφορές στα έργα του Λουκιανού με εξωτερικά γεγονότα B. Baldwin (1973), Β. Παπαϊωάννου (1976): αποτύπωσε τα προβλήματα του καιρού του στο έργο του και σατίρισε κοινωνικά φαινόμενα C. P. Jones (1986): παρατηρητής του καιρού του που θέλει να διασκεδάσει τους αναγνώστες του
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr