Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Τι ονομάζουμε αγιολογική λογοτεχνία στο Βυζάντιο; Τι περιλαμβάνει και ποια η σημασία της κατά τους βυζαντινούς χρόνους; Η αγιογραφία ή αγιολογική / αγιογραφική λογοτεχνία θεωρείται μέρος της βυζαντινής λογοτεχνίας. Τα αγιολογικά κείμενα είναι συνήθως πεζά και σχετίζονται κυρίως: ➢ με πρόσωπα (αγίους, οσίους, μάρτυρες, κ.λπ.) και ➢ με θέματα της λατρείας (καθιερώσεις τόπων, ανακομιδές λειψάνων, κ.λπ.). Μαζί με τα ιστοριογραφικά κείμενα αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της αφηγηματικής λογοτεχνίας του Βυζαντίου. Κατά τη διάρκεια της ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τα αγιολογικά κείμενα είχαν προσλάβει πολύ μεγάλη σημασία, δεδομένου ότι αγαπήθηκαν ιδιαίτερα από τους Βυζαντινούς, αποτελώντας τα προσφιλέστερα καθημερινά αναγνώσματα μοναχών και λαϊκών. Τα κείμενα αυτά είναι πάρα πολλά και η ποικιλία τους, κυρίως σε επίπεδο δομής και γλώσσας, είναι εντυπωσιακή. Άλλα από αυτά είναι: ✓ καθαρά λαϊκά κείμενα και ✓ άλλα είναι γραμμένα σε επεξεργασμένη λόγια ρητορική γλώσσα. Ως προς το περιεχόμενό τους: o κάποια έχουν ιστορική αξία και για τον λόγο αυτό χρησιμοποιούνται ως ιστορικές πηγές ενώ, o άλλα δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν από την ιστορική έρευνα διότι αποτελούν
δημιούργημα
της
φαντασίας
των
συγγραφέων
τους,
περιλαμβάνοντας καθαρά μυθικά στοιχεία. Σε κάθε περίπτωση μέσα από αυτά τα κείμενα αντλούμε πολύτιμες πληροφορίες για μοναστήρια, πόλεις, κ.λπ. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι μέσα από αυτά τα κείμενα αντλούμε πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των Βυζαντινών και οι οποίες δεν προκύπτουν από άλλες γραπτές πηγές.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
11
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Αναφερθείτε στα είδη των αγιολογικών κειμένων Χρησιμοποιώντας ως κριτήριο το περιεχόμενο, την έκταση και τη χρήση των αγιολογικών κειμένων, αυτά μπορούν να διακριθούν στα εξής είδη: 1. Μαρτύριο (Μαρτυρολόγιο) 2. Συναξάριο 3. Βίος 4. Εγκώμια. Λόγοι πανηγυρικοί 5. Ψυχωφελείς διηγήσεις. Αποφθέγματα Πατέρων 6. Θαύματα (Miracula) 7. Οράσεις – οπτασίαι Τι γνωρίζετε για τα παραπάνω είδη των αγιολογικών κειμένων; Μαρτύριο: Με αυτό τον όρο χαρακτηρίζονται τα αφηγηματικά κείμενα που περιγράφουν τον μαρτυρικό θάνατο ενός αγίου. Αναφέρονται στους χριστιανούς που, ομολογώντας την πίστη τους, υφίστανται βασανιστήρια και τελικά τον θάνατο («μάρτυρες»). Έτσι, η λέξη μαρτύριον: ✓ σημαίνει την ομολογία, ✓ τον βασανισμό, ✓ το λογοτεχνικό είδος που περιγράφει τα πάθη των μαρτύρων και ✓ τον τάφο του μάρτυρα, όπου συγκεντρώνονται οι πιστοί για να τον τιμήσουν στην επέτειο του θανάτου του. Οι απαρχές του είδους χρονολογούνται από τον 1ο ως τον 4ο αιώνα. Τμήματα αυτών των πρώιμων μαρτυρίων μπορούμε να βρούμε στα λίγα σωζόμενα ως τις μέρες μας μαρτυρολόγια = συλλογές μαρτυρίων που από νωρίς συνήθιζαν να συντάσσουν οι Βυζαντινοί. Π.χ. τα δύο μαρτυρολόγια του Ευσέβιου Καισαρείας: o Αρχαίων Μαρτύρων Συναγωγή, που αναφέρεται σε πρόσωπα που μαρτύρησαν πριν τις αρχές του 4ου αιώνα και o Περί των εν Παλαιστίνη μαρτυρησάντων που αναφέρεται στους μάρτυρες του τελευταίου μεγάλου διωγμού, ο οποίος ξέσπασε όταν H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
12
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr αύγουστος ήταν ο Διοκλητιανός και καίσαρ ο Γαλέριος. Ο όρος μαρτυρολόγιο χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα και στη δυτική εκκλησιαστική παράδοση με την έννοια της συναγωγής εξαιρετικά σύντομων πληροφοριών για τους επίσημα αναγνωρισμένους από τη Δυτική Εκκλησία αγίους. Στην ανατολική βυζαντινή παράδοση ο όρος χρησιμοποιήθηκε κατά τα μεταβυζαντινά χρόνια στην περίπτωση του Νέου Μαρτυρολογίου του Νικόδημου του Αγειορίτου, το οποίο περιλαμβάνει τα μαρτύρια των νεομαρτύρων, όσων δηλαδή μαρτύρησαν και αγιοποιήθηκαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Συναξάριο: Συναξάριο ονομάζεται το σύντομο αφηγηματικό κείμενο που διαβάζεται σε μια γιορτή για να θυμίζει στο εκκλησίασμα το εορταζόμενο γεγονός ή τα χαρακτηριστικά του τιμώμενου προσώπου. Στα εκκλησιαστικά χρονικά, ενίοτε ο όρος συναξάριο ταυτίζεται με τον όρο μηνολόγιο. Στο Βυζάντιο συναξάρια ονομάζονταν και οι συλλογές συναξαρίων. Η σημαντικότερη σωζόμενη συναγωγή συναξαριακών κειμένων είναι το Συναξάριο της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως. Το έργο περιλαμβάνει για την κάθε μέρα, για όλους τους μήνες του έτους, σύντομες ενθυμήσεις που αφορούν τις εορτές και τους αγίους της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης. Συναφής με το συναξάριο είναι και ο όρος συναξαριστής που δηλώνει αφενός τη συλλογή συναξαρίων και αφετέρου τον συγγραφέα των συναξαριακών κειμένων. Βίος: Βίο ονομάζουμε τη βιογραφία ενός αγίου. Το είδος αυτό της αγιολογικής λογοτεχνίας συνήθως φέρει τον τίτλο Βίος και πολιτεία και εμφανίζεται τον 4ο αιώνα. Οι βίοι συνήθως προβάλλουν την ιδανική χριστιανική συμπεριφορά. Πρότυπα αυτού του είδους απετέλεσαν η βιογραφία του Μ. Κωνσταντίνου Εις τον βίον του μακαρίου βασιλέως Κωνσταντίνου του Ευσεβίου Καισαρείας και ο Βίος του Μεγάλου Αντωνίου του Αθανασίου Αλεξανδρείας, έργα και τα δύο του 4ου αιώνα. Τα ιδανικά που προβάλλονται στους βίους συνήθως είναι: •
η αγνεία,
•
η παρθενία, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό!
Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
13
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr •
η εγκράτεια,
•
ο ευτελισμός του σώματος,
•
η αδιαφορία για τα φθαρτά και επίγεια, κ.λπ.
Τους βίους χαρακτηρίζουν επίσης η ένταξη στο κείμενο θαυμαστών και μυθικών διηγήσεων που παρουσιάζονται ως πραγματικές και η παράθεση γεγονότων που δεν συνδέονται χρονικά μεταξύ τους. Η ποσότητα των μυθικών στοιχείων διαφέρει ανάλογα με την περίπτωση και εξαρτάται από το μορφωτικό επίπεδο και την πρόθεση του βιογράφου. Ως προς τη δομή τους οι βίοι ακολουθούν το σχήμα: ▪
καταγωγή του αγίου
▪
παιδεία
▪
βίος
▪
άσκηση
▪
θρησκευτική, κοινωνική και πολιτική δραστηριότητα
▪
διδασκαλία και συγγραφή
▪
θάνατος και υστεροφημία και κάποτε
▪
μετά θάνατον θαυματουργία
Η παραγωγή βίων από τον 4ο αιώνα και μετά είναι εξαιρετικά μεγάλη. Συχνά για κάθε άγιο υπάρχουν περισσότερες από μία παραλλαγές του βίου τους. Οι βίοι σώζονται στη χειρόγραφη παράδοση μεμονωμένα ή σε συλλογές (μηνολόγια). Εγκώμια. Λόγοι πανηγυρικοί: Απετέλεσαν μέρος της εκκλησιαστικής ρητορικής και γνώρισαν ευρύτατη διάδοση στο Βυζάντιο. Ως είδος διαμορφώθηκαν μετά τον 4ο αιώνα με πρότυπα κυρίως τις ομιλίες των Πατέρων της εκκλησίας. Τα θέματα των λόγων σχετίζονται: ✓ με μάρτυρες και με αγίους, ✓ με εορτές της εκκλησίας και ✓ με θέματα της πολιτικής και θρησκευτικής ζωής. Πρόκειται για ρητορικά κείμενα, συχνά σε αττικίζουσα γλώσσα. Σε μερικές περιπτώσεις αυτό το είδος μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ιστορική πηγή.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
14
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Ψυχωφελείς διηγήσεις. Αποφθέγματα Πατέρων: Με τους όρους αυτούς ονομάζονται σύντομα κείμενα (ανέκδοτα ή αποφθέγματα – ρήσεις) σχετικά με τη ζωή και τη διδασκαλία των αναχωρητών, που ασκήτευσαν από τον 4ο ως τον 6ο αιώνα στις ερήμους της Ανατολής και κυρίως στην Αίγυπτο. Τα κείμενα αυτά σώζονται σε πολλές συλλογές και πολλά χειρόγραφα, γεγονός που αποδεικνύει την ευρύτατη διάδοσή τους. Οι συλλογές αυτές αρχικά καταρτίστηκαν μεταξύ του 5ου και 6ου αιώνα και η κατάταξή τους είναι αλφαβητική. Τον 11ο αιώνα παρουσιάστηκε η πρώτη μεικτή συλλογή που περιελάμβανε την αλφαβητική αλλά και συστηματική καταγραφή των αποφθεγμάτων με συγγραφέα τον Παύλο Ευεργετινό. Τα κείμενα αυτά αποτελούν σημαντική πηγή πληροφοριών. Θαύματα: Το θαύμα αποτελεί βασικό συστατικό της αγιολογικής λογοτεχνίας. Τα θαύματα των αγίων συνήθως ενσωματώνονταν στα Μαρτύρια και στους Βίους, κάτι που συχνά γινόταν φανερό και από τους τίτλους των σχετικών κειμένων. Σε μερικές περιπτώσεις συλλογές θαυμάτων συντάχθηκαν και ως ανεξάρτητα έργα και περιελάμβαναν τη μετά θάνατον θαυματουργική δραστηριότητα του αγίου. Ενδεικτικά παραδείγματα αποτελούν οι περιπτώσεις των αγίων Δημητρίου, Γεωργίου και Νικολάου. Τα θαύματα βρίθουν υπερβολών, ενώ μερικά τμήματά τους μπορούν να θεωρηθούν αναγνωρίσιμοι λογοτεχνικοί τόποι. Π.χ. οι άγιοι συχνά σώζουν μία περιοχή από θεομηνίες, όμως λίγες φορές αυτό ταυτίζεται με ένα πραγματικό γεγονός. Παρόλα αυτά, σε κάποιες περιπτώσεις αυτά τα κείμενα αποτελούν πολύτιμη πηγή ιστορικών πληροφοριών. Για παράδειγμα, τα Θαύματα του Αγίου Δημητρίου αναγνωρίζονται ως μία σοβαρότατη πηγή για την ιστορία των σλαβικών επιδρομών στη Βαλκανική και κυρίως για τις επιθέσεις των Αβαροσλάβων στη Θεσσαλονίκη στα τέλη του 6ου Οράσεις – οπτασίαι: Οράσεις είναι τα κείμενα προφητικού και χρησμολογικού περιεχομένου, τα οποία είχαν ιδιαίτερη διάδοση μεταξύ των μοναχών. Πρόκειται συνήθως για περιγραφή οραμάτων που έβλεπαν οι άγιοι ή οι προφήτες. Μια οπτασία μπορεί να είναι: o ένα θεϊκό σημάδι (π.χ. το σημείο του σταυρού με την επιγραφή «εν H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
15
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr τούτω νίκα» που είδε ο Μ. Κωνσταντίνος), o φανταστικοί τόποι, όπως η κόλαση ή ο παράδεισος, o μελλοντικές σκηνές, o ιερά πρόσωπα, όπως η Παναγία, οι άγγελοι, αλλά και ο ίδιος ο Θεός. Στην αγιολογική χριστιανική λογοτεχνία μπορεί να παρουσιάζονται ως τμήματα του βίου ενός αγίου, αλλά και ως ανεξάρτητα κείμενα. Σε αυτή την κατηγορία κειμένων εντάσσονται και αφηγηματικά έργα εσχατολογικού περιεχομένου. Ποια είναι, σύμφωνα με τον H. Delehaye, η τυπολογία των αγιολογικών κειμένων; Παρά τις δυσκολίες που υπάρχουν να εφαρμοστεί μια αυστηρά οργανωμένη τυπολογία των αγιολογικών κειμένων, λόγω του εκτεταμένου και ποικιλόμορφου χώρου που καταλαμβάνουν, ο H. Delehaye επιχείρησε μία δόκιμη προσπάθεια διάκρισης λογοτεχνικών τύπων που αφορούν τα μαρτύρια. Με βάση αυτή την τυπολογία οι ειδικοί προσπάθησαν να κατατάξουν σχηματικά και τα άλλα είδη της αγιολογικής φιλολογίας. Έτσι, οι τύποι που προέκυψαν είναι: ❖ Ο ιστορικός τύπος: Εδώ εντάσσονται κείμενα των οποίων το θέμα προβάλλει ως ιστορικό γεγονός, οι πρωταγωνιστές θεωρούνται ιστορικά πρόσωπα, η δράση τους περιγράφεται με σχετική ακρίβεια σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο και αναζητούνται τα αίτια κάθε πράξης. Εδώ κατατάσσονται τα μαρτύρια και οι ασκητικές βιογραφίες. Η ιστορική αξία αυτών των κειμένων δεν είναι πάντοτε μεγάλη, αλλά εξαρτάται από τις δυνατότητες του συγγραφέα και από τη βάσανο στην οποία υπέβαλε τις πληροφορίες του. ❖ Ο επικός τύπος: Σε αυτόν, κατά τον Delehaye, εντάσσονται τα μαρτύρια που προβάλλουν το ηρωικό στοιχείο της χριστιανικής ζωής. Πρόκειται συχνά για μεταγενέστερες μορφές αρχικών σύντομων κειμένων εμπλουτισμένες με φανταστικές περιγραφές και εκτεταμένες αφηγήσεις. Εδώ, εκτός από τα μαρτύρια ανήκουν ασκητικές βιογραφίες. Σε αυτά τα κείμενα η ύπαρξη έντονου ηρωικού στοιχείου είναι απολύτως θεμιτή, αφού οι περιγραφές αφορούν μία ακραία μορφή άσκησης. ❖ Ο εγκωμιαστικός τύπος: Περιλαμβάνει το ρητορικό είδος των αγιογραφικών H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
16
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr εγκωμίων, που διαμορφώθηκε με βάση τους κανόνες της αρχαίας ρητορικής, όπως ενσωματώθηκαν στην χριστιανική λογοτεχνία από τους Πατέρες της Εκκλησίας. Η δομή αυτών των κειμένων είναι παρόμοια με αυτή των ασκητικών βιογραφιών ιστορικού τύπου. Η βασική τους διαφοροποίηση από τη βιογραφία αναφέρεται στο ύφος, στη γλώσσα και η ύπαρξη προοιμίου που παραπέμπει σε ρητορικό και όχι ιστορικό κείμενο. Σε αυτά ο ρήτορας ακολουθεί τα εξής βήματα: ➢ Δηλώνει το θέμα του εγκωμίου και εξαίρει τη σπουδαιότητά του ➢ Μιλά για τον εαυτό του ➢ Τονίζει ταπεινά την αδυναμία του να ανταποκριθεί στο σπουδαίο έργο που ανέλαβε και επικαλείται τον τιμώμενο άγιο να τον ενισχύσει στην προσπάθειά του ➢ Τέλος, ολοκληρώνει τον λόγο του με έναν επίλογο, στον οποίο ο άγιος παρακαλείται να δεχθεί τον έπαινο και να προσφέρει την προστασία του στους πιστούς. ❖ Αγιογραφικά
μυθιστορήματα:
Είναι
τα
αγιογραφικά
κείμενα
που,
επηρεασμένα από το αρχαίο ελληνικό μυθιστόρημα, εξελίσσονται σε μία φανταστική ατμόσφαιρα και συνδέονται πολύ λίγο με την ιστορική πραγματικότητα. Εδώ οι μελετητές εντάσσουν, μεταξύ άλλων, τον Βίο του Αγίου Ευσταθίου και τα Ψευδοκλημέντεια Μυθιστορήματα. Η αρχική μορφή αυτών των κειμένων πρέπει να ανήκει στον 2ο αιώνα, ενώ πιθανότατα υπέστη μία νέα επεξεργασία στη διάρκεια του 4ου αιώνα. ❖ Μεικτός τύπος: Εδώ κατατάσσονται τα αγιολογικά κείμενα στα οποία συνυπάρχουν μυθικά και ιστορικά στοιχεία. Μπορεί να περιλαμβάνει κείμενα που δεν μπορούν να ενταχθούν στους παραπάνω τύπους, αλλά και δυνητικά όλη την αγιογραφική παραγωγή. ❖ Έμμετρα αγιολογικά κείμενα: Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται αγιολογικά κείμενα που διασκευάστηκαν σε έμμετρη μορφή. Αυτά γνώρισαν ιδιαίτερη διάδοση στο Βυζάντιο, λόγω της έμμετρης μορφής τους. Τον 11ο αιώνα παρουσιάστηκαν τα έμμετρα μηνολόγια, συναξάρια ή καλενδάρια. Με βάση το επίσημο εορτολόγιο της Εκκλησίας, οι λόγιοι συνέτασσαν σε έμμετρη μορφή τις μνήμες των αγίων, με σύντομες αναφορές στη ζωή, τα θαύματα και H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
17
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr τα μαρτύριά τους. Τα κείμενα περιλάμβαναν σε ημερολογιακή διάταξη αναφορές στους αγίους που εορτάζονταν σε όλη τη διάρκεια του έτους. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά και ποιοι θεωρούνται οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της πρώιμης, πρωτοβυζαντινής, αγιολογίας; Η αγιολογική παραγωγή των πρώιμων βυζαντινών χρόνων (4ος – 7ος αιώνας) είναι αρκετά μεγάλη και προέρχεται από τις πόλεις και τα μοναστικά κέντρα της Ανατολής. Την περίοδο αυτή ο χριστιανός, μάρτυρας ή άγιος, που πρωταγωνιστεί σε αυτά τα πρώιμα αγιογραφικά κείμενα, απελευθερώνεται από τα εγκόσμια και αναγνωρίζει μόνο την κυριαρχία του θεού, έστω και αν για αυτό χρειαστεί να πεινάσει, να βασανιστεί ή και να πεθάνει. Συνήθως πρόκειται για έναν ασκητή που αναχωρεί για την έρημο. Σε κάποιες περιπτώσεις ο άγιος παύει να έχει πρόσωπο και γίνεται μέλος της ομάδας. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι αυτής της περιόδου θεωρούνται: ▪
Ο Αθανάσιος ο μέγας, πατριάρχης Αλεξανδρείας (295 – 373). Υπήρξε πολυγραφότατος. Σημαντικό έργο του ο Βίος Αντωνίου, που απετέλεσε πρότυπο για τα μοναστική βιογραφία. Το έργο του Βίος και πολιτεία του οσίου πατρός ημών Αντωνίου, συγγραφείς και αποσταλείς προς τους εν τη ξένη μοναχούς αποτελεί μία έγκυρη πηγή για την ιστορία και εξέλιξη του μοναχισμού στην Αίγυπτο.
▪
Ο Κύριλλος Σκυθοπολίτης (περ. 524 – περ. 560). Από το έργο του σώζονται επτά βίοι, που από τους ειδικούς θεωρούνται εξαιρετικά έργα, διότι μας παρέχουν ακριβείς πληροφορίες για την εκκλησιαστική ιστορία και την ιστορία του μοναχισμού στην Ανατολή.
▪
Ο Ιωάννης Μόσχος ο Ευκρατάς (+619). Στο έργο του Λειμών ή Λειμωνάριον συγκέντρωσε διδακτικά και ανεκδοτολογικά αφηγήματα με σκοπό τη διδαχή και ψυχαγωγία των μοναχών. Η αξία του έργου του είναι μεγάλη γιατί αποτελεί σημαντική πηγή για τη μοναστική ζωή του 6ου αιώνα και για την καθομιλουμένη γλώσσα της εποχής.
▪
Ο Λεόντιος, επίσκοπος Νεαπόλεως (6ος – 7ος αιώνας). Συγγραφέας ρητορικών και αγιολογικών έργων. Συνέγραψε τους Βίους του Ιωάννου του Ελεήμονος και οσίου Συμεών του δια Χριστόν Σαλού, που υπήρξαν σημαντικά κείμενα για την H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
18
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr απλότητα του ύφους και τη γλωσσική τους ιδιαιτερότητα. ▪
Ο Σωφρόνιος, πατριάρχης Ιεροσολύμων (580 – 638). Ποιητής, υμνογράφος και ρήτορας, που συνέγραψε και τους βίους των αγίων Κύρου και Ιωάννου των Αναργύρων, Ιωάννου του Ελεήμονος, οσίας Μαρία της Αιγυπτίας. Τα αγιολογικά του έργα θεωρούνται σημαντικά, διότι είναι αποδεδειγμένο ότι οι πληροφορίες του είναι ακριβείς.
Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά και οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της αγιολογίας μεταξύ του 9ου και του 11ου αιώνα; Η περίοδος από τα τέλη του 7ου ως τα τέλη του 8ου αιώνα ήταν μία περίοδος «σιωπής» για την αγιογραφική βυζαντινή παραγωγή, η οποία άρχισε να αναγεννάται λίγο πριν τα τέλη του 8ου αιώνα. Σε αυτό συνέβαλε και η Εικονομαχία, αφού η συγγραφή βίων αγίων και άλλων κειμένων απετέλεσαν έναν τρόπο αντίδρασης από την πλευρά των εικονόφιλων. Όμως η μεγαλύτερη άνθιση του είδους παρατηρείται μεταξύ 9ου και 11ου αιώνα. Η άνθηση του είδους συμπίπτει με την ίδρυση, μετά το τέλος της εικονομαχίας, των μεγάλων μοναστικών κέντρων. Πλέον ο άγιος δεν είναι ο ερημίτης και ο αυστηρός ασκητής, αλλά ο δραστήριος ιδρυτής του μοναστηριακού κέντρου. Ο άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης και ο άγιος Λάζαρος ο Γαλησιώτης βιογραφούνται τον 11ο αιώνα, αποτελώντας χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του γεγονότος. Αξίζει να σημειωθεί ότι την περίοδο αυτή της άνθησης της αγιογραφίας οι άγιοι έχουν πρόσωπο, εμπλέκονται με την εξουσία και τους πολιτικούς και θρησκευτικούς ανταγωνισμούς και μετατρέπονται σε ήρωες – άτομα. Στα μέσα του 10ου αιώνα συντάσσεται το Συναξάριον της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως και πολλά μηνολόγια. Ακόμη συγγράφονται εγκώμια, ενώ συλλέγονται, ταξινομούνται και υφίστανται νέα επεξεργασία παλαιότερα αγιολογικά κείμενα. Στα μέσα του 10ου αιώνα ο Συμεών Μεταφραστής συγκέντρωσε παλαιότερους βίους και μαρτύρια, τα κατέταξε με βάση το επίσημο ημερολόγιο της εκκλησίας και τα επεξεργάστηκε, βελτιώνοντάς τα γλωσσικά και μορφολογικά. Το έργο αυτό γνώρισε ευρύτατη διάδοση. Αναφερθείτε στην αγιολογική βυζαντινή παραγωγή μεταξύ του 12ου και 15ου αιώνα H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
19
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Το τελευταίο δείγμα της ανθηρής αγιολογικής παραγωγής θεωρείται ο Βίος του Λαζάρου του Γαλησιώτου, του 11ου αιώνα. Από τον 12ο αιώνα και έπειτα παρατηρείται κάμψη της αγιολογικής λογοτεχνίας που οφείλεται στις θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις της εποχής. Ο άγιος πλέον δεν αποτελεί κοινωνικό πρότυπο, ενώ το ενδιαφέρον των λογίων μετατοπίζεται σε έργα κοσμικού ενδιαφέροντος. Παράλληλα, η αυτοβιογραφία υποκαθιστά ως ένα σημείο την αγιολογία. Έτσι, οι λόγιοι αντί να βιογραφούν αγίους, αυτοβιογραφούνται. Σε όλες αυτές τις εξελίξεις συνετέλεσε και το Σχίσμα, που εξασθένισε το θρησκευτικό φρόνημα. Λίγο αργότερα, εξίσου συνέβαλε και η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. Παρόλα αυτά γράφτηκαν αξιόλογα αγιογραφικά έργα κατά την εποχή των Κομνηνών και κατά τους παλαιολόγειους χρόνους. Αξιόλογα αγιολογικά έργα συνέγραψαν: •
ο Ιωάννης Μαυρόπους και Νικήτας Στηθάτος (11ος αιώνας),
•
ο Μιχαήλ Ψελλός, Ιωάννης Τζέτζης και Θεόδωρος Πρόδρομος (12ος αιώνας),
•
ο Γεώργιος Ακροπολίτης και Θεόδωρος Μετοχίτης (13ος αιώνας) και
•
οι Πατριάρχες Γρηγόριος Κύπριος και Φιλόθεος Κόκκινος και ο εκκλησιαστικός ιστορικός Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος (14ος αιώνας).
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
20