1
Jezioro Czorsztyńskie
Copyright © by Oficyna Artystyczna Astraia for this edition, Kraków 2017 Copyright © by Rafał Monita Copyright © by the Authors for the photographs Projekt graficzny, typografia: rafał monita Tekst: rafał monita Korekta: katarzyna wiwer Fotografie: tadeusz zabrzewski (tz), tadeusz olszewski (to), kaj romeyko-hurko (krh), rafał monita (rm), jacek waruś (jw), biblioteka narodowa (serwis www.polona.pl) (pl), narodowe archiwum cyfrowe (nac) Druk: Drukarnia Skleniarz, Kraków Na okładce: Zamek w Czorsztynie na tle jeziora (fot. tadeusz zabrzewski) Wiersze Dunajec (s. 3) i Czorsztyn (s. 51) autorstwa Michała Słowika Dzwona prezentujemy za uprzejmą zgodą Zofii Jankowskiej-Bańkosz ze Szczawnicy. © Wszystkie prawa zastrzeżone Wykorzystano książki: Monika Nyczanka, Warownia przeciw żywiołom (2017), Józef Nyka, Pieniny. Przewodnik (2015), Andrzej Skorupa, Rafał Monita, Trybsz. Kościół drewniany (2010), Andrzej Skorupa, Rafał Monita Grywałd. Kościół drewniany (2014), Andrzej Skorupa, Rafał Monita Dębno. Kościół drewniany (2016), Andrzej Niemiec, Maniowy. Wczoraj i dziś (2002), Andrzej Skorupa, Zamki i kasztele na polskim Podtatrzu (2010).
© Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część ani całość niniejszej publikacji nie może być bez pisemnej zgody wydawcy reprodukowana, odtwarzana elektronicznie, fotograficznie, bądź przechowywana w jakiejkolwiek bazie danych.
przelew stokowy elektrowni w niedzicy (tz)
isbn 978-83-65686-11-4 Wydanie i, Kraków 2017 Wydawnictwo Astraia ul. Niewodniczańskiego 120 30-698 Kraków e-mail: astraia@astraia.pl www.astraia.pl tel./faks 12 654 95 86
Zespół Elektrowni Wodnych sa ul. Widokowa 1 34-441 Niedzica e-mail: sekretariat@niedzica.pl www.niedzica.pl tel. 18 26 10 100
4
widok na zaporę na dunajcu i budynek elektrowni, po lewej stronie zamek w niedzicy i fragment jeziora czorsztyńskiego, po prawej fragmment jeziora sromowieckiego (tz)
5
ZAMKI NAD DUNAJCEM
„rozwaliny zamku w czorsztynie nad dunajcem od północy w obwodzie sandeckim”, rys. m.b. stęczyński, 1846 „czorsztyn w cyrkule sądeckim”, „galicyja w obrazach, czyli galeryja litografowanych widoków, okolic i najznamienitszych zabytków w galicyji”, lwów 1837–1838
Bliźniacze zamki w Czorsztynie i Niedzicy (nazwa właściwa zamek Dunajec), to świadkowie historii pogranicza. Przez stulecia granica między Polską a Węgrami biegła wzdłuż Dunajca, który oddzielał ziemię podhalańską (polską) od Spisza (przez wieki węgierskiego; tereny dzisiejszej Słowacji nazywano Górnymi Węgrami). Po pierwszej wojnie światowej wraz z końcem imperium Habsburgów, które do roku 1918 obejmowało Austro-Węgry, mały fragment Spisza został przyznany Polsce i od tego czasu obie warownie znajdują się na terenie Polski. Z tego też powodu graniczność Dunajca w tym miejscu i całkiem odmienne historie obu zamków stają się dzisiaj mniej oczywiste. A skądinąd malownicze położenie nad powstałym dwadzieścia lat temu Jeziorem zaciemnia pierwotny zamysł budowniczych, kiedy zamki były postawione na stromych wzniesieniach nad Dunajcem i były miejscami trudno dostępnymi. Oba zamki są dzisiaj atrakcjami turystycznymi, z możliwością zwiedzania, oba składają się z części dolnej, średniej i górnej. Zamek w Czorsztynie, utrzymany jest w formie trwałej ruiny. W kilku zachowanych pomieszczeniach znajdują się ciekawe ekspozycje. Natomiast na zamku w Niedzicy znajduje się muzeum utworzone w 1963 r. Obecnie zwiedzającym udostępniane są trzy ekspozycje mieszczące się na zamku, w wozowni (16 zabytkowych pojazdów konnych) oraz w spichlerzu z xviii w. (sztuka ludowa Spisza). Pieczę nad zamkiem od ponad 60 lat sprawuje Stowarzyszenie Historyków Sztuki.
uczestnicy kongresu międzynarodowej centralnej rady turystycznej, dunajec pod niedzicą, 17.05.1935 (pl) pieniny: granica polsko-czeska i schronisko sienkiewicza (przed 1939)
17
uczestnicy kongresu międzynarodowej centralnej rady turystycznej, dunajec pod niedzicą, 17.05.1935 (pl) pieniny: hukowa skała (przed 1939)
ZAMEK W CZORSZTYNIE
Nazwa Czorsztyn pojawia się w czasach Kazimierza Wielkiego w 1348 r. Wcześniej był tu prawdopodobnie gród klarysek o nazwie Wronin. Warownia, strzegąca południowej granicy Polski, została zbudowana na wysokiej i urwistej Górze Zamkowej, prawie 100 m nad Dunajcem. Dzisiaj wznosi się 53 m nad jeziorem, stanowiąc kulminację północnego brzegu. Jest to budowla obronna dostosowana do naturalnych warunków przyrodniczych. Zamek stanowił siedzibę starostów czorsztyńskich, czyli rządców tej ziemi w imieniu króla. Jednym z nich był Zawisza Czarny, znany z bitwy pod Grunwaldem. Gród usytuowany na szlaku solnym i drodze królewskiej (Via Regia) był często odwiedzany przez królów polskich. W Czorsztynie kwaterowali konfederaci barscy, wcześniej w ręce królewskie dostał się ukrywający się tutaj Kostka Napierski. W 1795 r. zamek spłonął od uderzenia pioruna i od tej pory pozostaje w stanie ruiny, dzisiaj zabezpieczonej i dostępnej dla turystów. Mury już od xix w. uznano za malowniczą atrakcję nad Dunajcem i z tego powodu przybywali tu liczni malarze i poeci. Widoki z tarasów zamku zapierają dech w piersiach, doskonale widać brzeg spiski, rezerwat Zielone Skałki, w tle pojawiają się ostre szczyty Tatr. Zamek jest miejscem akcji opery Karola Kurpińskiego „Zamek na Czorsztynie”, grał też w filmie „Podhale w ogniu”.
34
zamek w czorsztynie (tz)
ZAMEK DUNAJEC W NIEDZICY
Dzisiaj położony nad jeziorem, 30 m nad jego taflą; jest jedynym zamkiem węgierskim w Polsce. Wzniesiony w i połowie xiv w. przez Kokosza Berzewiczego jako fortalicja broniąca północnej granicy Węgier na wysokim (80 m), skalistym brzegu Dunajca. Zamek Dunajec był wielokrotnie modyfikowany. Dzisiaj jego bryłę tworzą: najstarsza gotycka część, czyli zamek górny, zamek średni powstały na skutek rozbudowy w xv–xvii w. oraz część najmłodsza – zamek dolny z xvii w. z bramą wjazdową. Zamek wielokrotnie zmieniał właścicieli, byli to Drughetowie, Horvathowie, Zapolyowie, Łascy, Giovanelli i ostatni Salomonowie, mieszkający na zamku do czasów drugiej wojny światowej. W obrębie zamku górnego i średniego znajduje się muzeum, natomiast pomieszczenia zamku dolnego zajmują m.in. pokoje gościnne. Niezaprzeczalną atrakcją zamku jest jego architektura oraz niezapomniane widoki z tarasów zamku średniego i górnego na Jezioro Czorsztyńskie i jego otoczenie oraz pasma górskie Gorców, Pienin i Tatr. Warto również pamiętać, że na zamku w 1412 roku miała miejsce wypłata pożyczki tzw. zastawu spiskiego w wysokości 37 tysięcy kop srebrnych groszy praskich. Tutaj również, jak głosi legenda, Inkowie ukryli skarb. Zamek Dunajec grał m.in. w filmach „Janosik” oraz „Wakacje z duchami”.
36
zamek w niedzicy (tz)
kościół wszystkich świętych w kacwinie, wnętrze kościoła i ołtarz główny (rm) kościół św. bartłomieja w niedzicy (tz)
39
kościół św. piotra i pawła w łapszach wyżnych, wnętrze kościoła i ołtarz główny (rm) kościół św. bartłomieja w niedzicy, wnętrze kościoła i ołtarz główny (rm)
polana sosny, budynki hotelowe i restauracja (tz)
TURYSTYKA WOKÓŁ JEZIORA
Już od początku budowy i projektowania zapory w Pieninach osoby odpowiedzialne za tę budowę zdawały sobie sprawę z interesujących walorów turystycznych nowo powstającego jeziora i możliwośc ich wykorzystania. W bliskim sąsiedztwie obu zapór w Niedzicy i niżej w Sromowcach Wyżnych usytuowano kompleksy turystyczne, doskonale wpisujące się w krajobraz i uzupełniające walory krajobrazowe i przyrodnicze. Dzisiaj można powiedzieć, że całe jezioro jest wspaniałą atrakcją turystyczną, gdzie turyści przybywajacy w Pieniny i na Spisz mają możliwość uprawiania sportów wodnych na przystaniach w Niedzicy i Kluszkowcach, wędkowania, korzystania z plaż, pola kempingowego, a zimą z wyciągów narciarskich usytuowanych na Polanie Sosny przy granicy ze Słowacją. Na Polanie Sosny znajdują się budowle góralskie, tworzące atmosferę idyllicznego osiedla – stare chaty przeniesione i zrekonstruowane w tym miejscu, mieszczące restaurację i pokoje hotelowe. Bliskość spływu Dunajca poszerza możliwości turystyczne okolic Jeziora. Na odcinku Sromowce – Szczawnica jest także możliwość spływów pontonowych i kajakowych. Okolica też świetnie nadaje się do wypraw rowerowych.
48
polana sosny, widok na kemping, w głębi jezioro sromowieckie (tz) przystań „zamajerz” w niedzicy (tz)
50
żaglówka na jeziorze (tz)
64
zamek w czorsztynie na tle jeziora i babiej góry (tz)
Wydawnictwo Astraia dziękuje Zespołowi Elektrowni Wodnych Niedzica sa za pomoc przy powstaniu tej publikacji, szczególne jego Prezesowi Władysławowi Krakowskiemu, za inicjatywę do powstania tego albumu oraz szereg rad i wskazówek, bez których album ten nie zyskałby takiej oprawy oraz zawartości fotograficznej. Książka została przygotowana na dwudziestolecie oddania zapory w Pieninach jako świadectwo podjęcia odważnych i trudnych de-
cyzji związanych z budową i uruchomieniem elektrowni na
Dunajcu, byśmy dzisiaj mogli podziwiać zmieniony, ale w swojej
istocie piękny krajobraz nowego jeziora na Podhalu, wraz z całą infrastrukturą turystyczną oraz nieprzemijającym pięknem zabytków usytuowanych na jego obrzeżach i w bliskiej odległości. Mamy nadzieję, że ten album przyczyni się do rozsławienia piękna ziemi pienińsko-spiskiej i spowoduje, że wątpiący w sens budowy elektrowni wodnej u podnóża Pienin zrozumieją go i docenią walory Jeziora Czorsztyńskiego.