Zakopane (Polish Tatra Mountains). Wooden church, so called "Old Church"

Z

andrzej skorupa adam brzoza rafał monita

akopane

stary kościółek na pęksowym brzyzku 45

ab

Widok na kościółek od strony wschodniej

tekst andrzej skorupa fotografie adam brzoza i rafał

monita

Zakopane stary kościółek na pęksowym brzyzku

Wydawnictwo astraia Kraków 2019

Copyright © 2019 by Oficyna Artystyczna Astraia, Kraków for this edition Copyright © 2019 by Andrzej Skorupa for the text Copyright © 2019 by Adam Brzoza and Rafał Monita for the photographs Tekst: andrzej skorupa Fotografie: adam brzoza (ab), rafał monita (rm) Korekta: katarzyna wiwer Projekt graficzny i typografia: rafał monita Druk: Drukarnia Skleniarz, Kraków Fotografia na okładce: przód – detal z ołtarza głównego (fot. rm), tył – widok na prezbiterium, widok z góry na kościółek (fot. ab) tył.

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Gminy Miasta Zakopane

Wydawnictwo składa serdeczne podziękowania Burmistrzowi ­Zakopanego ­Leszkowi Doruli. Podziękowania kierujemy także do Księdza Proboszcza ­Bogusława Filipiaka, Kustosza Sanktuarium Najświętszej Rodziny, za życzliwość przy przygotowaniu tej książki.

Zdjęcia ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem dostępne są na stronie: http://muzeumtatrzanskie.pl/portal © Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem.

Żadna część tej publikacji nie może być w jakikolwiek sposób reprodukowana, ­ powielana, publikowana bez pisemnej zgody wydawcy. © Wszystkie prawa zastrzeżone. All rights reserved Wydanie i, Kraków 2019 isbn 978-83-65686-35-0 Wydawnictwo Astraia ul. Niewodniczańskiego 120 30-698 Kraków t 600 82 77 97 e astraia@astraia.pl w astraia.pl

Parafia Najświętszej Rodziny ul. Krupówki 1a 34-500 Zakopane t/f 18 201 24 41 e swrodzina@katolicki.eu w swrodzina.net

Stary Kościółek na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem

„Przeszedłszy u początku ul. Kościeliskiej przez dwa mostki, mijamy strażnicę pożarną z wysoką wieżą obserwacyjną, poza którą – za parkanem – wzrok nasz zatrzymuje charakterystyczna sylweta pierwszego w Zakopanem, w r. 1847 zbudowanego kościółka parafialnego – ­ciekawego i oryginalnego zabytku dawnego budownictwa na Podhalu. Za kościółkiem, obok starej (z ­początku dziewiętnastego wieku) kapliczki murowanej – odprawiano w niej nabożeństwa, kiedy Zakopane należało jeszcze do parafii w Szaflarach – wejście do ciągnącego się wydłużonym klinem, melancholią zapomnienia owianego, starego cmentarza zakopiańskiego.” dr Mieczysław Świerz (1890–1929) Przewodnik po Tatrach i Zakopanem z mapą Tatr i planem Zakopanego i 18 szkicami, Zakopane 1927

Z

akopane położone jest na wysokości od ok. 740 m n.p.m. (Ustup) do ok.

1000 m n.p.m. (Kuźnice) u podnóża Tatr, które osłaniają miasto od południa. Od strony północnej zaś wznosi się Gubałówka. Początki stałego, choć jeszcze rozproszonego po polanach osadnictwa w okolicach dzisiejszego Zakopanego, datować można na lata sześćdziesiąte xvi w. Wcześniej istniało tu sezonowe osadnictwo pasterskie i górnicze. O polaniarskiej przeszłości Zakopanego świadczy jego pierwotna nazwa „Za Kopanem”; słowem „Kopane” określano bowiem na Podhalu miejsce w lesie wykarczowane na polanę. Pierwszy przywilej odnoszący się do Zakopanego, potwierdzający obecność stałego osadnictwa na jego terenie, wystawić miał w roku 1578 król Stefan Batory. Dokument ten jednak zaginął i wiadomo o nim jedynie ze wzmianki zawartej w przywileju króla Michała Korybuta z 1670 r., który powołuje się nań, potwierdzając dawne prawa mieszkańców wsi. Trzeba tu zaznaczyć, że niektórzy historycy sądzą, iż przywilej Batorego był fikcją, a jego istnienie sprytni górale wmówili kancelarii królewskiej, co jest jednak mało prawdopodobne.

6

© Muzeum Tatrzańskie w ­Zakopanem

© Muzeum Tatrzańskie w ­Zakopanem

 Walery Eliasz Radzikowski (1840–1905), Stary drewniany kościół w Zakopanem, 1862, akwarela  Tadeusz Malicki (1892–1943), Stary kościół w Zakopanem, 1932, olej

Mimo przywileju z 1578 r., wieś nie powstała, bowiem jeszcze w roku 1606 mowa jest o osadzie Zakopana wchodzącej w skład nowo utworzonej parafii w Czarnym Dunajcu. Dopiero stopniowy napływ osadników z sąsiednich miejscowości umożliwił w końcu powstanie wsi, o której mowa w przywileju króla Michała. Najstarszą jej częścią było Nawsie, to jest rejon obecnej ulicy Kościeliskiej, gdzie w połowie xix stulecia stanął pierwszy zakopiański kościół. Zakopane należało do dóbr królewskich zarządzanych przez starostów nowotarskich, stąd mieszkańcy wsi nie odrabiali pańszczyzny, lecz zobowiązani byli jedynie do rozmaitych świadczeń na rzecz starosty.

Według ostatniej lustracji starostwa nowotarskiego, przeprowadzonej w roku 1765 w Zakopanem i Olczy, było razem „osiadłości Nro 49 i młynów 6”.

U schyłku Rzeczypospolitej liczba mieszkańców Zakopanego wynosiła nieco powyżej 1000 osób, ale do roku 1848 podwoiła się.

7

N

ajstarszy kościół zakopiański w swym pierwotnym planie składa się z prostokątnej nawy i węższego od niej, trójbocznie zamkniętego prezbiterium. Później, jak już wspomniano, nawa została przedłużona oraz poszerzona i na tej części świątyni nasadzono wieżę zwieńczoną cebulastym hełmem z latarnią. Ściany kościoła, zewnętrzne i wewnętrzne, oszalowane są deskami, a dachy kryjące prezbiterium i nawę oraz hełm wieży podbito gontem. Kruchta konstrukcji zrębowej osłonięta jest daszkiem półszczytowym. Na kalenicy dachu nawy dojrzeć można sygnaturkę. Wnętrze kościoła przykrywa płaski strop. Na belce tęczowej w przejściu z prezbiterium do nawy zawieszony jest drewniany krucyfiks pochodzący prawdopodobnie z przełomu xviii i xix stulecia. Na chórze znajdują się organy zakupione w 1855 r. u krakowskiego organmistrza Sapalskiego.

Widok na kościółek od strony cmentarza

14

rm

Lewa część ołtarza głównego wraz z figurą świętego Piotra i obrazem świętego Klemensa 30

rm

Aniołki na zwieńczeniach kolumn w ołtarzu głównym S. 32–33 Widok na nawę i prezbiterium kościółka ab

rm

31

Obok kościoła znajduje się najstarszy obiekt sakralny Zakopanego. Jest nim niewielka kamienna kaplica pw. św. św. Andrzeja Świerada i Benedykta kryta gontowym dachem i zwieńczona sygnaturką. Ufundował ją ok. 1800 r. Paweł Gąsienica, o czym napisał w swoim testamencie następująco: „[…] wystawiłem murowaną kaplicę, wystarałem się od Rządu Duchowego o konsens celebrowania, sprawiłem kielich i ornaty z rekwizytami przistoinemi […]”.

Kaplicę odnowił w roku 1861 Maciej Pitoń, a po ii wojnie światowej, na zamówienie księdza proboszcza Jana Tobolaka, wystrój jej wnętrza zaprojektował Antoni Kenar.

Na prawo od kaplicy rozciąga się Stary Cmentarz zakopiański zwany Pęksowym Brzyzkiem. Na cmentarzu tym, założonym w połowie xix stulecia, znajdują się groby ludzi związanych z Tatrami i zasłużonych dla Zakopanego oraz nauki i kultury polskiej.

Literatura Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław [i in.] 1984.

Czubek J., Początki i nazwa Zakopanego, „Rocznik Podhalański” 1:1914–1921, s. 48–75.

Długołęcka L., Pinkwart M., Zakopane. Przewodnik historyczny, wyd. ii popr., rozsz. i uzup., Warszawa 1994.

Długołęcka-Pinkwart L., Pinkwart M., Zakopane od A do Z, Warszawa 1994.

Dzienniki konserwatorskie Bogdana Tretera 1931–1944. Oprac. O. Dyba, M. Kornecki, R. Marcinek, „Teki Krakowskie” 11:2000.

Florek Skupień A., O Wojtku, co wydobywał mowę z drewnianych klocków, „Wierchy” 30:1961, s. 150–154.

Gałdyś B., Wojciech Kułach-Wawrzyńcok. Artysta z geniuszem w oczach, b. m. r. wydania.

Górzyński S., Z dziejów osadnictwa i pasterstwa Podhala i Tatr w wiekach xii– xviii, [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. Red. W. Antoniewicz. Tom iv Historia osadnictwa i organizacja społeczna pasterstwa oraz słownictwo pasterskie Tatr Polskich i Podhala, Wrocław – Warszawa – Kraków 1962, s. 7–79.

Jost E., O starym kościółku w Zakopanem, „Podtatrze” [3]: 1977, nr [9] zima, s. 130– 134.

Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. i. Województwo krakowskie, pod red. J. Szabłowskiego. Z. 11 Powiat nowotarski, oprac. przez T. Szydłowskiego, Warszawa 1951.

Kenarowa H., Od zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego do Szkoły Kenara.

Studium z dziejów szkolnictwa zawodowo-artystycznego w Polsce, Kraków 1978.

Kracik J. ks., Mała prehistoria zakopiańskiej parafii, „Rocznik Podhalański” 6:1994, s. 33–51.

Kumor B. ks., Diecezja tarnowska. Dzieje ustroju i organizacji 1786–1985, Kraków 1985.

Lustracja województwa krakowskiego 1765. Część i. Powiaty sądecki, szczyrzycki, 46

biecki, czchowski oraz księstwa zatorskie i oświęcimskie. Wyd. A. Falniowska-Gradowska, Warszawa – Kraków 1973, Instytut Historii pan. Lustracje dóbr królewskich xvi–xviii wieku. Małopolska. Łepkowski J., Jerzmanowski J., Ułamek z podróży archeologicznej po Galicyi, odbytej w r. 1849, „Biblioteka Warszawska” [10]: 1850, t. iii (xxxix), s. 193–224, s. 416–424. Łukaszczyk M. ks., 550 lat dekanatu nowotarskiego, Nowy Targ 1998.

Moździerz Z., Początki architektury sakralnej w Zakopanem, [w:] 150 lat organizacji parafialnej w Zakopanem. 1847–1997. Materiały z sympozjum. Zakopane 24–25 października 1997, pod red. M. Rokosza, Kraków 1998, s. 123–147, „Materiały Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem” vol. 3.

Moździerz Z., Remont starego kościoła w Zakopanem, „Wierchy” 67:2001, s. 171– 174.

Pieńkowska H., Staich T., Drogami skalnej ziemi, Kraków 1956.

Pinkwart M., Stary kościół i cmentarz w Zakopanem, Kraków 1988.

Rafacz J., Dzieje i ustrój Podhala Nowotarskiego za czasów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1935.

Radwańska-Paryska Z., Paryski W. H., Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin 1995.

Skorupa A., Zabytkowe kościoły Skalnego Podhala. Kraków 1999.

Słownik artystów p o l skich i obcych w Polsce dział aj ą c y ch .

Malarze, rzeźbiarze, graficy.

T. 3., Wr o c ł a w [i in.]

1979, s.

394– 397 (A. K e nar); t. 4., Wr o cław [i in.]

1986, s. 356–375 ( W .

Kułach).

Słownik geograf iczny Królestwa Polskiego i innych krajów s ł o wiańskich, t. xiv, Warszawa 1895, s. 300–310 (Zakopane).

Stolarczyk J. ks., Kronika parafii zakopi ań ski e j przez..., wstępem poprzedził i komentarzem opatrzył M. Pinkwart, wyd. ii uzup., [Poronin] 1997.

47

Wydawnictwo Astraia poleca publikacje zwiฤ zane w Podhalem i Podtatrzem:

Informacja, zamรณwienia, kontakt: t 600 82 77 97 e astraia@astraia.pl www.astraia.pl