49
Łapsze Wyżne
Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła
tekst andrzej skorupa zdjęcia rafał monita Wydawnictwo astraia Kraków 2018 1
Copyright © 2018 by Oficyna Artystyczna Astraia, Kraków for this edition Copyright © 2018 by Andrzej Skorupa for the text Copyright © 2018 by Rafał Monita for the photographs Tekst: andrzej skorupa Fotografie: rafał monita Redakcja i korekta: katarzyna wiwer Projekt graficzny i typografia: rafał monita Druk i oprawa: Drukarnia Skleniarz, Kraków
Parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła Łapsze Wyżne, ul. Kościelna 2 34‑442 Łapsze Niżne tel. +48 18 265 97 77 www.lapsze.saletyni.pl e-mail: lapsze@saletyni.pl Wydawnictwo składa serdeczne podziękowania Księdzu Superiorowi i Probosz‑ czowi Rafałowi Frąckowiakowi za pomoc w przygotowaniu tej książki. Żadna część tej publikacji nie może być w jakikolwiek sposób reprodukowana, powielana, publikowana bez pisemnej zgody wydawcy. © Wszystkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Wydanie i, Kraków 2018 isbn 978-83-65686-20-6 Wydawnictwo Astraia ul. Niewodniczańskiego 120 30-698 Kraków m 600 82 77 97 e astraia@astraia.pl www.astraia.pl 2
Kościół parafialny pw. Świętych Piotra i Pawła w Łapszach Wyżnych
Architektura tego kościoła nie odznaczająca się niczem szczególniejszem, nie pozostaje w żadnym stosunku do jego pięknego i bogatego wyposażenia. Pochodzi ono z okresu budowy kościoła i jest jednolicie utrzymane w stylu rokoka. Kazimiera Kutrzebianka, „Tydzień Kulturalno-Literacki” Nr. 11. Dodatek do „Głosu Narodu” z dnia 14 czerwca 1936 r.
P
oczątki Łapsz Wyżnych sięgają połowy xv w., gdyż pierwsza wzmianka o nich pochodzi z 1463 r. Najprawdopodobniej wieś powstała przez osie‑ dlenie się w niej grupy polskich osadników pochodzących z sąsiednich Łapsz Niżnych, będących własnością bożogrobców z Miechowa. Za takim przy‑ puszczeniem przemawia określenie „wyżne”. Na ogół bowiem osada „wyżna” zakładana była przez kolonistów wywodzących się z ludniejszej wsi „niżnej”. Niemniej jednak, w ostatniej ćwierci xv stulecia w Łapszach Wyżnych pojawiła się znaczna grupa pasterzy pochodzenia rusińsko-wołoskiego zwanych Rusna‑ kami. Wybudowali oni we wsi drewnianą cerkiew, co zaznaczył wizytator ko‑ ścielny prepozyt spiski Jan Zsigray w swym protokole z 1700 r. Jednakże w poło‑ wie xvi w. rosnąca liczba polskich mieszkańców wsi, przybywających z Podhala i Pienin, zmusiła Rusnaków do opuszczenia Łapsz. W xvii stuleciu wieś była już całkowicie polska. W protokole wizytacji kanonicznej z roku 1655 znajduje się zdanie: „Wszyscy parafianie są katolikami”. Łapsze Wyżne powstały w dobrach dominium dunajeckiego zarządzanego z zamku w Niedzicy. Tak więc wieś była kolejno własnością Zapolyów, Łaskich, a wreszcie Horwathów-Palocsayów, z kilkudziesięcioletnią przerwą od 2. połowy xvi w., gdy większość udziałów gruntowych znalazła się w ręku Berzewiczych, pierwszych właścicieli zamku nie‑ S. 3 Widok na kościół od południowego wschodu Widok na prezbiterium kościoła dzickiego. W roku 1670 ówcześni właściciele klucza dunajeckiego, Hor‑ wathowie, oddali swe dobra, w tym także Łapsze Wyżnie, w zastaw Jo‑ anellim. Zastaw ten trwał do 1776 r., kiedy to klucz dunajecki powrócił do Horwathów. W roku 1700 wspomniany wi‑ zytator Jan Zsigray, zanotował, że parafia łapszańska liczyła 1165 wier‑ nych. Należy jednak mieć na uwa‑ dze, że terytorialnie obejmowała ona oprócz Łapsz Wyżnych jeszcze cztery wsie, a to: Łapszankę, Czarną Górę, Rzepiska i Jurgów. Według wi‑ zytacji biskupa Józefa Belika w 1832 r. liczba mieszkańców Łapsz Wyżnych i Łapszanki była równa: dorosłych 4
10
11
Święty Jakub i św. Filip
Na innych banderolach umieszczone zostały cytaty z Pieśni nad Pieśniami (PnP 4, 8): veni coronaberis („Pójdź, będziesz koronowana”) i veni sponsa mea („Przybądź, oblubienico moja”). Z kolei, pod postacią Marii dostrzec można napis que est ista que progreditur quasi aurora consurgens („Kim jest ta, która świeci z wysoka jak zorza”); tekst ten pochodzi również z Pieśni nad Pieśniami (PnP 6, 10). W opisanej scenie wśród obłoków dojrzeć można słońce i księżyc, symbole Niepokalanej (są to chyba nowsze dodatki, bo nie widać ich nie tylko na przedwojennych, ale nawet na fotografiach ołtarza z lat pięćdzie‑ siątych) oraz ustawione na wolutach figury świętych Józefa (z kwitnącą laską) i Joachima (z łopatką pasterską). W skrzydłach bocznych, flankowanych kolum‑ nami korynckimi, odnajdujemy postacie Apostołów Jakuba Starszego w stroju pielgrzymim, z charakterystyczną muszlą na kapeluszu, oraz Filipa z krzyżem w dłoni. Rzeźby te ustawione są w profilowanych ramach na postumentach sta‑ nowiących zakończenia bramek. Pola bocznych skrzydeł przechodzą w misterne zwieńczenia w formie baldachimów z lambrekinami i wazonów płomienistych. Na tle ciemnozielonej, naśladującej malachit, polichromii retabulum uwydat‑ niają się złocone kolumny, figury i rocaille. Te ostatnie znaleźć można nieomal 18
Święci Piotr i Paweł (malowidło w ołtarzu głównym) S. 20–21 Ołarz główny 19
Ambona 32
Iluzjonistyczny ołtarz boczny 33
Prospekt organowy 35
Literatura Barathova a kol., Osobnosti Kežmarku 1206–2009, Jadro 2009. Beňko J., Osídlenie severného Slovenska, Košice 1985. Bocian M., Leksykon postaci biblijnych, Kraków 1995. Chmelinová K., Johann Feeg a spišske umenie 18 storočia, „Almanach Muszyny” 2010, s. 135–145. Chrzanowski T., M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982. Gotkiewicz M., Dzieje Zamagurza Spiskiego (do połowy xix wieku), „Ziemia” 2:1957, nr 9 i 10, s. 3–5 i 6–9. −, Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, „Nasza Przeszłość” 7:1958, s. 73–93. Janicka-Krzywda U., Zabytkowe kościoły Orawy, Spisza, Podhala, Gorców i Pienin, Kraków 1987. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. T. i. Województwo krakowskie, pod red. J. Sza‑ blowskiego. Z. 11 Powiat nowotarski, Warszawa 1951. Kornecki M., Kultura artystyczna Zamagurza (w świetle zabytków), „Teki Kra‑ kowskie” 1:1994, s. 5–48. Kostka Michalczuk S., Rycerze, magnaci i panowie. Właściciele zamku „Dunajec” w Niedzicy, Kraków 1998. Kostka Michalczuk S., P. M. Stępień, T. M. Trajdos, Zamek Dunajec w Niedzicy, Niedzica 2006. Kostka Michalczuk S., T. M. Trajdos, Szymon Kawalski. Spiski malarz późnego baroku, „Almanach Nowotarski” 7:2008, s. 122–142. Krasnowolski B. [i in.], Stan ewidencji zabytkowych organów i prospektów organowych województwa krakowskiego, „Materiały i Sprawozdania Konserwator‑ skie”, Kraków 1975, s. 103–213. Kumor B. ks., Stanowisko biskupa Adama Sapiehy wobec reorganizacji Kościoła w Polsce i powstania metropolii krakowskiej (1920–1925), [w:] Księga Sapieżyńska t. ii, praca zbiorowa pod red. ks. J. Wolnego, Kraków 1986, s. 27–42. Kutrzebianka K., Kościół w Łapszach Wyżnych, „Tydzień Kulturalno-Literacki”, dod. do „Głosu Narodu” z dnia 14.06.1936, nr 11, s. 1. Pavlik E., Zamagurskí zempáni, „Spiš. Vlastivedni sbornik” 1:1967, s. 37–56. Pieńkowska H., T. Staich., Drogami skalnej ziemi, Kraków 1956. Rationes Ecclesiae Felsö Lapsensis..., Archiwum Parafii w Łapszach Wyżnych, rkps. Simončič J., K. Korabová, Kanonickė viziťacie Dunajeckėho dekanátu v Spišskom biskupstve z roku 1832, Krakov 2015. Skorupa A., Zabytkowe kościoły Polskiego Spisza, wyd. 2 popr. i uzup., Kraków 2001. −, Feretrony w kościołach Polskiego Spisza − Część iii, „Prace Pienińskie” 13: 2003, s. 87–98. 46
−, Złotnictwo w kościołach Polskiego Spisza – Część i, „Prace Pienińskie” 14:2004, s. 87-96; Część ii, „Prace Pienińskie” 15: 2005, s. 109–118; Część iii, „Prace Pie‑ nińskie”16: 2006, s. 133–140. −, Tkanina artystyczna w kościołach Polskiego Spisza − Część ii, „Prace Pieniń‑ skie” 18:2008, s. 115–120. −, Johann Feeg i Imrich Jagušič na Polskim Spiszu, „Prace Pienińskie” 22:2012, s. 85–97. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 4, War‑ szawa 1884, s. 592–593 (hasła: Łapsze Niżnie, Łapsze Wyżnie). Szydłowski T., Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny. Cz. iii Województwo krakowskie, t. i, z. i, Powiat nowotarski, Warszawa 1938. Trajdos T. M., Perła spiskiego rokoka. O kościele w Łapszach Wyżnych, „Wierchy” 54:1985, s. 195–207. −, Szkice z dziejów Zamagurza, Kraków 1991. −, Wizytacja Zsigraya w roku 1700 na Zamagurzu Spiskim, Szczawnica 1992. −, Początki parafii Łapsze Wyżne, „Prace Pienińskie” 11:2000, s. 61–70. −, Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, [w:] Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu = Terra Scepusiensis. Stav bádania o dejinách Spiša, red. R. Gładkiewicz, M. Homza, przy udziale M. Pułaskiego i M. Slivki, Levoča–Wro‑ cław 2003, s. 467–485. Visitatio Eccclesiarum Terrae Scepusiensis per Illmum A[c] Rmum Dm Joannem Palffavay Eppum Varadinensem A[c] Praepositum Scepusiensem peracta Anno Domini 1656. Quam alia longe fusior in eodem hoc opere praecedit sed Visitatore non nominato de Anno 1655..., Štátny Archiv v Levoči, rkps.
47