tekst andrzej skorupa fotografie rafał monita
Jurgów kościół świętego sebastiana
Wydawnictwo astraia Kraków 2019
Copyright © 2019 by Oficyna Artystyczna Astraia, Kraków for this edition Copyright © 2019 by Andrzej Skorupa for the text Copyright © 2019 by Rafał Monita for the photographs Tekst: andrzej skorupa Fotografie: rafał monita Korekta: katarzyna wiwer Projekt graficzny i typografia: rafał monita Druk: Drukarnia Skleniarz, Kraków
Partnerzy wydania: Gmina Bukowina Tatrzańska, Parafia św. Sebastiana w Jurgowie, Stowarzyszenie Stara Fara, Związek Polskiego Spisza Wydawnictwo składa serdeczne podziękowania Proboszczowi Parafii w Jurgowie Księdzu Stanisławowi Malarzowi za życzliwość przy przygotowaniu tej książki. Podziękowania kierujemy także do Wójta Gminy Bukowina Tatrzańska Pana Andrzeja Pietrzyka oraz Radnego Pawła Bernadka, to dzięki ich staraniom ukazała się ta publikacja. Podziękowania zechcą także przyjąć Panie mgr Kinga Kuzemczak i mgr Danuta Prząda za wyrażenie zgody na wgląd w autorską dokumentację konserwatorską ruchomych zabytków kościoła.
Parafia św. Sebastiana, 34-531 Jurgów 1 w parafia-jurgow-sebastian.pl e jurgowparafia@gmail.com Żadna część tej publikacji nie może być w jakikolwiek sposób reprodukowana, powielana, publikowana bez pisemnej zgody wydawcy. © Wszystkie prawa zastrzeżone. All rights reserved Wydanie i, Kraków 2019 isbn 978-83-65686-32-9 Wydawnictwo Astraia ul. Niewodniczańskiego 120 30-698 Kraków T 600 82 77 97 E astraia@astraia.pl W astraia.pl
Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego
Kościół Świętego Sebastiana w Jurgowie
„Jurgów, najdalej ku Tatrom wysunięta wieś w dol. Białki ma (…) ubogi drewniany kościółek i osobno stojącą murowaną wieżę. Kościółek ten, typu podobnego jak w Trypsiu [Trybszu], ma również płaskie sklepienie. Ołtarze barokowe i rokokowe. Na ładnie wyciętej tęczy Chrystus na krzyżu, św. Jan i M. Boska, po bokach dwaj łotrowie na krzyżach.” dr Mieczysław Orłowicz (1881–1959) Ilustrowany przewodnik po Spiszu, Orawie, Liptowie i Czadeckiem, Lwów–Warszawa 1921
Widok na kościół od strony północnej (w tle Tatry Bielskie)
J
urgów to wieś położona nad Białką, w południowo-zachodniej części Polskiego Spisza. Założona została na prawie wołoskim w roku 1546, a więc w okresie, gdy dobra zarządzane z zamku w Niedzicy znajdowały się formalnie we władaniu Łaskich (w latach 1538–1589 dzierżawili je bowiem Horwathowie z Palocsy). Zasadźcą był Jurko (Jurgo) wraz z grupą pasterzy rusnackich przybyłych z pobliskiej Frankowej; od niego to właśnie wieś wzięła swą nazwę. Rozwój Jurgowa napotykał zrazu na poważne trudności. Jeszcze w 1570 r. wieś uważano za nowo powstałą, w której okres „wolnizny” się nie skończył. Dopiero od roku 1576 można było ściągać z Jurgowa podatki, ale wkrótce potem wieś znika z rejestrów podatkowych, by pojawić się w nich ponownie dopiero na przełomie lat 1647/1648. Przez długie lata żyło tu zaledwie kilka rodzin trudniących się pasterstwem i prymitywnym rolnictwem. Z biegiem czasu osadnicy starali się rozwijać gospodarkę rolną, ale ze względu na trudne warunki naturalne nie mogli zrezygnowali z pasterstwa we wschodnich rejonach Tatr. W 1700 r., jak zanotował to wizytator, prepozyt spiski, Jan Zsigray, wieś liczyła już 214 mieszkańców. Na przełomie xviii i xix stulecia zaludnienie Jurgowa wzrosło do ponad 500 osób, a w przededniu i wojny światowej (1913) wieś liczyła 795 mieszkańców. W ostatnich latach (2012–2019) stan zaludnienia Jurgowa jest stabilny i utrzymuje się na poziomie nie przekraczającym 950 osób. W roku 1589 Horwathowie wykupili dobra niedzickie z rąk Łaskich, ale w 1670 r., zmuszeni trudną sytuacją materialną, oddali je w zastaw Joanellim. Jurgów wyłączony został z tego zastawu. W roku 1700 wieś była posiadłością k atolika Franciszka Görgeya oraz luteranów Baltazara Horwatha (z linii Stansithów ze 4
H
orwathowie rządząc dobrami niedzickimi zmusili swych poddanych do wyznawania protestantyzmu. Gdy w roku 1639 powrócili oni do wiary katolickiej, opiekę nad jurgowianami podjęła początkowo parafia we Frydmanie, a po roku 1693 − w Łapszach Wyżnych. Według ustaleń T. M. Trajdosa parafię jurgowską erygowano w roku 1741 (dotychczas przyjmowano, że miało to miejsce w 1776 r.), a pierwszym plebanem został ks. Adam Pluciński. Do parafii w Jurgowie należały: Jaworzyna, Podspady, Rzepiska i Czarna Góra (część tej ostatniej, zwaną Zagórą, przyłączono w 1779 r. do parafii trybskiej). W roku 1795 Józef Horwath wybudował w Jaworzynie kaplicę pełniącą rolę kościoła filialnego. Dziś terytorium parafii obejmuje Jurgów, Rzepiska i południowe przysiółki Czarnej Góry. Parafie zamagurskie podlegały zrazu Kapitule Spiskiej, na czele której stał prepozyt, a po roku 1776 biskupstwu spiskiemu utworzonemu z tejże Kapituły. W 1921 r. Stolica Apostolska oddała parafie Polskiego Spisza w administrację diecezji krakowskiej. W roku 1926 konferencja episkopatu podjęła decyzję o ich włączeniu do nowo powstałej archidiecezji krakowskiej. W roku następnym decyzję tę zaaprobował papież Pius xi. Wybudowany z drewna kościół w ciągu swego istnienia poddawany był licznym przeróbkom i remontom, które całkowicie zatarły jego pierwotny, stylowy charakter. Ze względu na rosnącą liczbę wiernych, świątynia w roku 1811 powiększona została „o jedno okno”. Dokument dotyczący tej rozbudowy odkryto w czasie remontu kościoła w roku 1934 w butelce, umieszczonej pod belką podwalinową. Kolejna przebudowa kościoła, skutkująca wydłużeniem kościoła do obecnych wymiarów, dokonana wspólnym wysiłkiem parafian, miała miejsce w 1869 r., o czym informuje dokument spisany w imieniu sołtysów Jurgowa, Rzepisk i Czarnej Góry, zachowany w archiwum parafialnym. Wtedy to odnowiono również
Widok na kościół i dzwonnicę od strony południowo-zachodniej
9
W
nętrze kościoła na skutek przebudowy ma niekorzystne proporcje − jest zbyt długie i za niskie. Nawę przykrywa płaski pułap z zaskrzynieniami, prezbiterium zaś strop kolebkowy wysklepiony do wysokości pułapu nawy. Zaskrzynienia pozwalają na obniżenie ścian bocznych nawy, co umożliwia jej nakrycie wraz z prezbiterium jednym, wspólnym dachem, pomimo różnej szerokości obu części budowli. Pierwotna polichromia stropów z motywami ornamentacyjnymi, pochodząca z 1813 r., przemalowana została podczas remontu kościoła na przełomie lat 1934/1935. Wykonawcą nowych malowideł był Kazimierz Piętka, nauczyciel w krakowskiej Szkole Przemysłu Artystycznego, a także w Akademii Sztuk Pięknych. Strop prezbiterium pokryty jest zgeometryzowanymi motywami roślinnymi okalającymi centralny obraz Trójcy Świętej. Także motywy roślinne przypominające dziewięćsił i dzwonki stanowią dekorację ścian prezbiterium, z których jedna ozdobiona jest dodatkowo sceną przedstawiającą Chrystusa przekazującego klucze św. Piotrowi. Pułap nawy wypełniają kasetony ze stylizowanymi kwiatami; pośrodku znajdują się dwa obrazy przedstawiające św. Sebastiana oraz Matkę Bożą z Dzieciątkiem. We wnęce pułapu umieszczona jest xviii-wieczna drewniana rzeźba św. Michała Archanioła walczącego z diabłem (tzw. jurgowski diabeł). Na spodzie zaskrzynień dojrzeć można szereg scen z życia Chrystusa tworzących tzw. biblię ubogich. Ściany nawy obiega fryz ze stylizowanymi motywami roślinnymi. Pasy z dekoracją roślinną spływają w dół ścian, dzieląc ich płaszczyzny na mniejsze pola, w których umieszczono stacje Drogi Krzyżowej. Na belce tęczowej znajdują się barokowe rzeźby Ukrzyżowanego, Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty. Dawniej, co widać na fotografii z końca xix Belka tęczowa
16
S. 24–25 Widok na ołtarz główny i ołtarze boczne w kościele Ołtarz główny, w nim rzeźba św. Sebastiana 26
Ołtarz główny, zasłona z obrazem św. Sebastiana 28
Figury św. Joachima i Jana Nepomucena w ołtarzach bocznych Figury św. Stanisława i Wojciecha nad bramkami ołtarza głównego
40
Feretron (przód św. Sebastian, tył św. Jan Nepomucen) Feretron (przód Matka Boża, tył św. Sebastian)
49
Literatura Barathova N. a kol., Osobnosti Kežmarku 1206–2009, Jadro 2009. Beňko J., Osídlenie severného Slovenska, Košice 1985. Chmelinová K., Johann Feeg a spišske umenie 18. storočia, „Almanach Muszyny” 2010, s. 135–145. Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982. Ciągwa J., Dzieje i współczesność Jurgowa 1546–1996, Kraków 1996. Dzienniki konserwatorskie Bogdana Tretera 1931–1944. Opr. O. Dyba, M. Kornecki, R. Marcinek, „Teki Krakowskie” 11:2000. Felczak W., Historia Węgier, Wrocław [i in.] 1983. Gotkiewicz M., Dzieje Zamagurza Spiskiego (do połowy xix wieku), „Ziemia” 2:1957, nr 9 i 10, s. 3–5 i 6–9. Jabłonka K., Zmiany granicy na Spiszu i Orawie w latach 1918–1945, [w:] Podhale w czasie okupacji 1939–1945, pod red. J. Berghauzena, Warszawa 1972, s. 137–156. Janicka-Krzywda U., Atrybut, patron, symbol, Kraków 1987. Janicka-Krzywda U., Zabytkowe kościoły Orawy, Spisza, Podhala, Gorców i Pienin, Kraków 1987. Karty inwentarzowe zabytków ruchomych w kościele parafialnym p. w. św. Sebastiana w Jurgowie założone przez M. Korneckiego w 1962 r. i F. Kornecką w 1971 r., Archiwum Małopolskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. T. I. Województwo krakowskie, pod red. J. Szablowskiego. Z. 11 Powiat nowotarski, Warszawa 1951. Kornecki M., Kultura artystyczna Zamagurza (w świetle zabytków), „Teki Krakowskie” 1:1994, s. 5–48. Kumor B. ks., Stanowisko biskupa Adama Sapiehy wobec reorganizacji Kościoła w Polsce i powstania metropolii krakowskiej (1920–1925), 147 [w:] Księga Sapieżyńska t. ii, praca zbiorowa pod red. ks. J. Wolnego, Kraków 1986, s. 27–42. Kuzemczak K., Prząda D., Dokumentacja konserwatorska do ołtarza bocznego pw. Matki Boskiej w kościele p w. św. Sebastiana w Jurgowie, Kraków 2005, mps. Kuzemczak K., Prząda D., Dokumentacja konserwatorska do ołtarza bocznego p.w. św. Mikołaja w kościele p.w. św. Sebastiana w Jurgowie, Kraków 2006, mps. Liber Ecclesiae Catholicae Jurgoviencis seu Matrica per me Adamum Pluciński comparata a Partu Virginis A. 1743 et ab A. 1742, Archiwum parafii w Jurgowie, rkps. Michalczuk-Kostka S., Rycerze, magnaci i panowie. Właściciele zamku „Dunajec” w Niedzicy, Kraków 1998. Michalczuk-Kostka S., Stępień P. M., Trajdos T. M., Zamek Dunajec w Niedzicy, Niedzica 2006 . Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Spiszu, Orawie, Liptowie i Czadeckiem, Lwów–Warszawa 1921. Pavlik E., Zamagurskí zempáni, „Spiš. Vlastivedni sbornik” 1:1967, s. 37–56. Pavlik E., Pol’ské vplyvy a Spišská Magura, „Spiš. Vlastivedni sbornik” 2:1968, s. 101–124. Pieniążek J., Krajobraz i zabytki polskiego Spisza, „Ziemia” 24:1934, nr 5, s. 96–100. Pieńkowska H., Staich T., Drogami skalnej ziemi, Kraków 1956. Plucińska S., Zmiany w jurgowskim kościele, „Prace Pienińskie” 20:2010, s. 441– 445. 53
Plucińska S., Rozbudowa drewnianego kościoła w Jurgowie, „Prace Pienińskie” 24:2014, s. 331–336. Prząda D., Dokumentacja prac konserwatorskich do ołtarza głównego w kościele p.w. św. Sebastiana w Jurgowie, Kraków 2009, mps. Prząda D., Dokumentacja prac konserwatorskich do ołtarza św. Józefa z kaplicy bocznej kościoła parafialnego p.w. św. Sebastiana i Matki Boskiej Różańcowej w Jurgowie, Kraków 2011, mps. Prząda D., Dokumentacja prac konserwatorskich do przedstawienia Golgoty z rzeźbami łotrów z kaplicy bocznej św. Józefa kościoła parafialnego pw. św. Sebastiana i Matki Boskiej Różańcowej w Jurgowie, Kraków 2011, mps. Prząda D., Dokumentacja prac konserwatorskich do kamiennej figury z rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego z 2. poł. xix w. z otoczenia kościoła p.w. św. Sebastiana w Jurgowie, Kraków 2012, mps. Roszkowski J. M., „Zapomniane kresy”. Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomości i działaniach Polaków 1895–1923”, Nowy Targ–Zakopane 2011. Skorupa A., Zabytkowe kościoły Polskiego Spisza, wyd. 2 popr. i uzup., Kraków 2001. Skorupa A., Feretrony w kościołach Polskiego Spisza − Część ii, „Prace Pienińskie” 13: 2003, s. 87–98. Skorupa A., Złotnictwo w kościołach Polskiego Spisza – Część i, „Prace Pienińskie” 14:2004, s. 90–91; Część ii, „Prace Pienińskie” 15: 2005, s. 111–115. Skorupa A., Tomasz i Witt Nanke na Zamagurzu, „Almanach Nowotarski” 17:2013, s. 109–113. Skorupa A., Zarys dziejów Polskiego Spisza do ii wojny światowej, „Prace Pienińskie” 28:2018, s. 157–180. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 3, Warszawa 1882, s. 632 (Jurgów). Spiritza J., Spišske zvony, Bratislava 1972. Spiritza J., Biograficý slovnik zvonolejárov činných na Slvensku v druhom tisiroči, Bratislava 2002. Szydłowski T., Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny. Cz. iii Województwo krakowskie, t. i, z. 1, Powiat nowotarski, Warszawa 1938. Simončič J., Korabová K., Kanonickė viziťacie Dunajeckėho dekanátu v Spišskom biskupstve z roku 1832, Krakov 2015. Trajdos T. M., Szkice z dziejów Zamagurza, Kraków 1991. Trajdos T. M., Wizytacja Zsigraya w roku 1700 na Zamagurzu Spiskim, Szczawnica 1992. Trajdos T. M., Z dziejów xviii–wiecznego Jurgowa, „Prace Pienińskie” 7:1995, s. 58–73. Artykuł ten zamieszczony też w pracy tegoż w „Z dziejów wsi i parafii Zamagurza Spiskiego”, Nowy Targ 2011. Trajdos T. M., Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, [w:] Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu = Terra Scepusiensis. Stav bádania o dejinách Spiša, red. R. Gładkiewicz, M. Homza, przy udziale M. Pułaskiego i M. Slivki, Levoča– rocław 2003, s. 467–485. Visitatio Ecclesiarum Terrae Scepusiensis per Illm ac Revum Dnum Joannem Peltz... peracta Anno Domini 1731, Štátny Archiv v Levoči, fond. Spišskè biskupstvo, rkps. S. 55 Widok z lotu ptaka na kościół i dzwonnicę od strony zachodniej (fot. Krzysztof Kamiński – skarbygor.pl) 54
ISBN 978-83-60569-98-6
9 788360 569986
rugie wydanie monografii jednego z najpiękniejszych kościołów drewnianych w Polsce, wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO. Michał Marczak, Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, Hanna Pieńkowska-Staich oraz Tadeusz Staich w XX w. opisywali z zachwytem piękno dębniańskiej świątyni. Niniejsza książka jest owocem wspólnych poszukiwań autorów tego, co w kościele św. Michała Archanioła w Dębnie najpiękniejsze: historii, sztuki, lokalnego patriotyzmu. Oprócz zachwytu widać tutaj pasję, by ten pomnik twórczości pochodzącej aż ze średniowiecza, mógł być dzisiaj świadectwem wiary i nieustannego zapotrzebowania na nieprzemijające piękno.
D P •
D
D A S R M
P
Wydawnictwo Astraia poleca pozostałe książki z serii Zabytkowe kościoły Podtatrza: m.in. Krościenko, Ludźmierz, Łapsze Wyżne, Łopuszna oraz pozycje dotyczące Spisza: Na Spiszu, Spiski kotlik dukatów, Szkice spiskie Michała Balary. Informacja, zamówienia, kontakt: tel. 600 82 77 97, e-mail: astraia@astraia.pl www.astraia.pl