tekst Andrzej Skorupa zdjęcia Rafał Monita
LUDŹMIERZ
Sanktuarium Matki Bożej Królowej Podhala
Wydawnictwo astraia Kraków 2016
Copyright © 2016 by Oficyna Artystyczna Astraia, Kraków for this edition Copyright © 2016 by Andrzej Skorupa for the text Copyright © 2016 by Rafał Monita for the photographs Tekst: andrzej skorupa Fotografie: rafał monita Korekta: katarzyna wiwer Projekt graficzny i typografia: rafał monita Druk i oprawa: Drukarnia Skleniarz, Kraków Wydawnictwo pragnie złożyć serdeczne podziękowanie Księdzu Jerzemu Filkowi, Proboszczowi z Ludźmierza, Kustoszowi Sanktuarium, za pomoc i wsparcie przy powstawaniu niniejszej publikacji. Rzymskokatolicka Parafia pw. Wniebowzięcia nmp Sanktuarium Matki Bożej Królowej Podhala ul. Jana Pawła ii 124, 34-471 Ludźmierz e-mail: kancelaria@mbludzm.pl www.mbludzm.pl
Żadna część tej publikacji nie może być w jakikolwiek sposób reprodukowana, powielana, publikowana bez pisemnej zgody wydawcy. © Wszystkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Wydanie i, Kraków 2016 isbn 978-83-60569-92-4 Wydawnictwo Astraia ul. Niewodniczańskiego 120 30-698 Kraków tel./faks 12 654 95 86 e-mail: astraia@astraia.pl www.astraia.pl
Sanktuarium Matki Bożej Królowej Podhala w Ludźmierzu W Wielkim Ołtarzu pokazują słynną cudami Maryję; jest to posąg nieszczególnej roboty, do którego lud okoliczny wielkie ma nabożeństwo. Łepkowski – Jerzmanowski, Ułamek z podróży archeologicznej po Galicji odbytej w 1849 roku, Warszawa 1983
…przychodzimy do Pani Ludźmierskiej, Gaździny Podhala. A jest to miejsce jak najbardziej godne tego, by dziś stało się sanktuarium, w którym jednoczą się wierni całego świata wraz z papieżem na modlitwie różańcowej. Już bowiem prawie od sześciuset lat kolejne pokolenia Podhalan i wiernych z całej Polski oddają tutaj hołd Matce Boga. Jan Paweł ii, rozważanie w Ludźmierzu, 7 czerwca 1997
Widok kościoła od zachodu
„Założenie kościoła w Ludźmierzu”, malowidło Stanisława Bochyńskiego w prezbiterium
P
oczątki Ludźmierza wiążą się z osobą wojewody krakowskiego Teodora Cedro z rodu Gryfitów oraz z zakonem cystersów. W 1234 r. Henryk Brodaty, książę krakowski i śląski, nadał Teodorowi przywilej na zakładanie osad, między innymi na terenie dzisiejszego Podhala. W tym samym roku biskup krakowski Wisław wraz z kapitułą katedralną udzielili wojewodzie zgody na „zbudowanie kościoła ku czci Świętej Marii w ziemi jego, która powszechnie zwie się Ludźmierz” (construendi ecclesiam in honorem Sanctae Mariae in territorio, quod vulgaliter Ludemir nuncupatur). Kościół uposażony został dziesięciną „z całej puszczy i wszystkich lasów, które teraz i w przyszłości mogą być wykarczowane”. Ponadto Teodor obdarował swoją fundację wieloma dobrami w okolicach Szczyrzyca i Mogilan, a w 1237 r. odkupił od swego bratanka Rogoźnik. Tę fundację, z uprawnieniami do kolonizacji Podhala, wojewoda przekazał cystersom, gdyż Gryfici byli dobrodziejami tego zakonu. W 1326 r. Kapituła 5
można pytanie o początki kultu Matki Bożej Ludźmierskiej. Przypadły one zapewne na lata po roku 1608, w którym ks. Januszowski przeprowadził wizytację dekanatu nowotarskiego. Trudno bowiem przypuścić, że ten niezwykle dbały o szczegóły wizytator mógł pominąć tak istotną wiadomość o otaczanej czcią figurze Matki Bożej. W każdym razie kult maryjny miał w Ludźmierzu długą tradycję, gdyż w 1727 r. wizytator zapisał, że na Jej święta ściągają tu ogromne rzesze ludzi (…pro festis b.m.v. maximus fit confluxus populi…).Tu dodajmy, że formalny dekret o odpustach w święta Matki Bożej wystawiony został przez kurię rzymską w 1884 r. Nie wiadomo, kiedy rozważana figura znalazła się w Ludźmierzu. Ustna, nosząca cechy prawdopodobieństwa, tradycja mówi, iż figurę tę ufundował kupiec, który zabłąkawszy się wśród ludźmierskich błot, odnalazł drogę za wstawiennictwem Matki Bożej. Z braku źródłowych informacji odnoszących się do czasu powstania tej figury, jej datowanie opierać się musi jedynie na analizie stylistycznej. Stąd Adam Bochnak n apisał: „Figurka gotycka z okresu tzw. miękkiego, wyprzedzającego okres późnogotycki, dla którego fałdy szat łamały się ostro…”. Na tej podstawie określił, że rzeźba powstała przed połową xv w., kiedy to w sztuce
Figura MB Ludźmierskiej (© Sanktuarium MB Ludźmierskiej) 10
Widok na nawę i prezbiterium kościoła
Absyda prezbiterium z ołtarzem głównym 24
Kard. Stefan Wyszyński i bp Karol Wojtyła podczas uroczystości koronacji figury Matki Bożej Ludźmierskiej 15.08.1963 r.
52
(© Sanktuarium MB Ludźmierskiej)
Jan Paweł II w Ludźmierzu 7.06.1997 r., fresk w prezbiterium kościoła (mal. Marek Hapek)
53
Literatura Acta visitationis exterioris decanatuum Boboviensis, Sandecensis et Novi Fori ad Archidiaconatum Sandecensem partinentium per Venerabilem Christophorum Cazimirski Praepositum Tarnoviensis a.d. 1596 expeditae. Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (dalej cyt. akm Kraków) av Cap. 5. Bochnak A., Uwagi historyka sztuki o posągu Matki Boskiej z Dzieciątkiem w kościele parafialnym w Ludźmierzu, Kraków 1962, mps. Bukowski K. ks., Gaździna Podhala. Matka Boska Ludźmierska. Wyd. ii uzup., Kalwaria Zebrzydowska 1997. Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982. Ciesielski A. Ocist., Kult Matki Boskiej w Ludźmierzu i jej łaskami słynącej statuy z xv wieku, „Nasza Przeszłość” 17: 1963, s. 8–102. Czemeryński K., O dobrach koronnych byłej Rzeczpospolitej Polskiej, Lwów 1870. Dobrowolski K., Najstarsze osadnictwo Podhala, [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, pod red. W. Antoniewicza. T. vii. Studia podhalańskie oraz bibliografia pasterstwa Tatr Polskich i Podhala, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 23–87. Dutkiewicz J. Małopolska rzeźba średniowieczna 1300–1450, Kraków 1949. Florek Skupień A., O Wojtku, co wydobywał mowę z drewnianych klocków, „Wierchy” 30: 1961, s. 150–154. Juchas T. ks., Sanktuarium Maryjne w Ludźmierzu 1990 r., „Podhalanka” 9: 1990, nr 2 (22), s. 31–33. Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. i. Województwo krakowskie, pod red. J. Szablowskiego, Warszawa 1953. Kornecki M., O dawnych kościołach drewnianych Podhala, Spisza i Orawy, [w:] Drewniane budownictwo sakralne w górach. Materiały z sympozjum, pod red W. A.Wójcika, Kraków 2001, s. 51–70. Kronika Parafii i Sanktuarium 1985–2011, Archiwum parafii w Ludźmierzu. Krupa Cz. ks., Kościół i parafia w Ludźmierzu na tle dziejów Podhala, Kraków 1984, mps. Krupa S., Podhale – ustrojowy rys historyczny, „Podhalanka” 3:1984, nr 2 (10), s. 2–6. Krupa S., 750 lat Ludźmierza, „Podhalanka” 3: 1984, nr 2 (10), s. 7–11. Krupa S., Pierwsze dokumenty Podhala, „Podhalanka” 7:1988, nr 2 (18), s. 6–7. Krupa S., Kult Matki Boskiej Ludźmierskiej, „Podhalanka” 7: 1988, nr 2(18), s. 22–25. Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529 (tzw. Liber Retaxationum), wyd. Z. Leszczyńska-Skrętowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968. Kumor B. S. ks., Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795. T. 4, Kraków 2002. Kwiatkowska-Kopka B., Najstarsze dzieje klasztoru oo. cystersów w Szczyrzycu, „Teki Krakowskie” 8: 1998, s. 25–31. Liber visitationis ecclesiarum in civitate ac Dioecesi Cracoviensi existentium auctoritare Philippi Padniewski Ep. Crac. anno 1565, akm Kraków, av Cap. 1. Łepkowski J., Jerzmanowski J., Ułamek z podróży archeologicznej po Galicyi od54
bytej w r. 1849, „Biblioteka Warszawska” [10]: 1850, t. iii (xxxix), s. 416–424. Łukaszczyk M. ks., 550 lat dekanatu nowotarskiego, Nowy Targ 1998. Morajko K. OCist., Początki fundacji klasztoru cystersów w Szczyrzycu, Kraków 2008 Pieńkowska H., Staich T., Drogami skalnej ziemi, Kraków 1956. Radwańska-Paryska Z., Paryski W. H., Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin 1995. Rafacz J., Dzieje i ustrój Podhala Nowotarskiego za czasów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1935. Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, pod red. S. Inglota, Wrocław 1956. Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1680, pod red. S. Inglota, Wrocław 1959. Skoczeń-Marchewka B., Na 600-lecie biją dzwony. Kult Matki Boskiej Ludźmierskiej, Kraków 1995. Skorupa A., Zabytkowe kościoły Niżnego Podhala, Kraków 2004. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy. T. i, Wrocław 1972, s. 126–127 (J.W. Bełtowski), s. 191 (S. Bochyński); T. iv, Wrocław 1986, s. 356-357 (W. Kułach). Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. v, Warszawa 1884, s. 478–479 (Ludźmirz). Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu. Cz. iii, z. 3, Kraków 2000, s. 742–746 (Ludźmierz). Snieżyńska–Stolot E., O dwóch nieznanych rzeźbach gotyckich (Chrystus Zmartwychwstały z klasztoru norbertanek w Krakowie i Chrystus Boleściwy z Krauszowa), „Biuletyn Historii Sztuki” 34: 1972, nr 3–4, s. 252–258. Szydłowski T., Średniowieczne Madonny podhalańskie, „Kurier Literacko-Naukowy” nr 31, dod. do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” z dnia 20.09.1937, s. iii–iv. Szydłowski T., Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny. Cz. iii. Województwo krakowskie, T. i, z. 1, Powiat nowotarski, Warszawa 1938. U podnóża Gorców. Wczoraj i dzisiaj wsi podhalańskich Gminy Nowy Targ, praca zb. pod red. F. Kiryka i B. Górza, Nowy Targ 1999. Visitatio Decanatus Neoforiensis per Illustrem Adm Reverendum Jacobum Zaskalski in anno 1765, akm Kraków, av 52. Visitatio decanatus Sandecensis et Novi Fori externa per R. Ioan. Ianuszowski Archidiaconum Sandecensi a.d. 1608 expedita, akm av Cap. 25. Visitatio interna et externa Officialatus Sandecensis per me Josephum de Zakliczyn Jordan anno 1723–1728 peracta, akm Kraków, va Cap. 60. Wyrostek L., Dzieje wsi, kościoła i kultu łaskami słynącej statuy n.m.p. w Ludźmierzu, [b.m.r.] mps. Zakrzewski S. Najdawniejsze dzieje klasztoru cystersów w Szczyrzycu (1238–1382). Przyczynek do dziejów osadnictwa na Podhalu, Kraków 1901. Żychowska M. J., Współczesne witraże polskie, Kraków 1999. 55