Zwierciadło ludzkiego żywota by astraia

ZwierciadĹ&#x201A;o ludzkiego Ĺźywota

François Couperin, anonimowy rysunek © Bibliothèque Nationale de France

Jane Clark Derek Connon

Zwierciadło ludzkiego żywota. Refleksje na temat Pièces de Clavecin François Couperina tłumaczenie Barbara Świderska

Wydawnictwo astraia Kraków 2014

First English edition published by King’s Music, 2002 Second English edition published by Keyword Press, 2011 This Polish language edition published by Oficyna Artystyczna Astraia, 2014 Copyright © 2002 and 2011 by Jane Clark and Derek Connon Tłumaczenie: barbara świderska Redakcja i skład: katarzyna wiwer Opracowanie typograficzne, projekt okładki: rafał monita

Zrealizowano w ramach dofinansowania do wydań z funduszu promocji twórczości w 2014 r.

© Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji nie może być w jakikolwiek sposób reprodukowana, powielana, publikowana bez pisemnej zgody wydawcy. Wydanie i, Kraków 2014 isbn 978-83-60569-75-7 Wydawnictwo Astraia ul. Niewodniczańskiego 120 30-698 Kraków tel./faks 12 654 95 86 www.astraia.pl e-mail: astraia@astraia.pl

Spis treści

School of Politesse. . . . . . . . . . 8 Słowo wstępne. . . . . . . . . . . . 9 Od tłumacza. . . . . . . . . . . . 10 Przedmowa. . . . . . . . . . . . . 11 Tło społeczno-kulturalne – niektóre aspekty. 15

Saint Gervais i Saint-Germain-en-Laye . . . . . 18 Wersal. . . . . . . . . . . . . . . 20 Rodzina Bourbon-Condé i diuszesa Du Maine. . . 21 Dwór i arystokracja. . . . . . . . . . . 28 Filip Orleański i książę de Conti . . . . . . . 29 Śpiewaczki i aktorki. . . . . . . . . . . 31 Satyra. . . . . . . . . . . . . . . 36 Watteau. . . . . . . . . . . . . . . 39 Teatr . . . . . . . . . . . . . . . 41 Evaristo Gherardi. . . . . . . . . . . . 45 Jean-François Regnard. . . . . . . . . . 48 Charles Dufresny . . . . . . . . . . . . 52

Aspekty życia literackiego.

Dwór. . . . . . . . . . . . . . . Abbé de Choisy . . . . . . . . . . . . Włosi. . . . . . . . . . . . . . . Théâtre Français. . . . . . . . . . . . Dancourt. . . . . . . . . . . . . . Les Visionnaires. . . . . . . . . . . . Vaudeville… . . . . . . . . . . . . . Autorzy piosenek . . . . . . . . . . . . Teatry targowe. . . . . . . . . . . . Calotins . . . . . . . . . . . . . . Le Régiment de la Calotte . . . . . . . . . Architektura Ordres. . . . . . . . . . .

55 55 57 71 71 74 77 79 80 84 87 91

Katalog części Pièces de Clavecin. . . . . 101 Księga i (1713). . . . . . . . . . . . 101 Premier (1) Ordre . .

101

zwierciadło ludzkiego żywota

Second (2) Ordre . . . Troisiême (3) Ordre. . Quatriême (4) Ordre. . Cinquiême (5) Ordre. .

. . . .

. 110 . . 117 . . 125 . 127

Księga ii (1717) . . . . . . . . . . . 135 Sixiême (6) Ordre . . . . . . . . . . . Septiême (7) Ordre . . . . . . . . . . . Huitiême (8) Ordre. . . . . . . . . . . Neuviême (9) Ordre . . . . . . . . . . . Dixiême (10) Ordre. . . . . . . . . . . Onziême (11) Ordre. . . . . . . . . . . Douziême (12) Ordre . . . . . . . . . .

135 138 141 143 145 150 154

Księga iii (1722). . . . . . . . . . . 159

Treiziéme (13) Ordre. . . . . . . . . . . 159 Quatorziéme (14) Ordre . . . . . . . . . . 161 Quinziéme (15) Ordre . . . . . . . . . . 162 Seiziéme (16) Ordre. . . . . . . . . . . 165 Dixseptiéme (17) Ordre . . . . . . . . . . 170 Dixhuitiéme (18) Ordre . . . . . . . . . . 172 Dixneuviéme (19) Ordre. . . . . . . . . 175

Księga iv (1730). . . . . . . . . . . 180

Vingtiéme (20) Ordre . . . . . . . . . . 180 Vingt-Uniéme (21) Ordre . . . . . . . . . 183 Vingt-Deuxiéme (22) Ordre. . . . . . . . 185 Vingt-Troisiéme (23) Ordre . . . . . . . . 187 Vingt-Quatriéme (24) Ordre . . . . . . . . 191 Vingt-Cinquiéme (25) Ordre . . . . . . . . 197 Vingt-Sixiéme (26) Ordre. . . . . . . . . 200 Vingt-Septiéme (27) Ordre. . . . . . . . . 202

Bibliografia. . . . . . . . . . . . 208 Indeks . . . . . . . . . . . . . . 215

Wydawnictwo Astraia składa Wydawnictwu Keyword Press i jego Dyrektorowi Panu Peterowi Bavingtonowi serdeczne podziękowania za pomoc w przygotowaniu niniejszej publikacji. Tylko dzięki jego osobistemu zaangażowaniu książka mogła ukazać się w prezentowanej postaci. The publisher would like to express his gratitude to Keyword Press and its Director Mr Peter Bavington for his help in preparing this edition and his personal involvement which has made the publication of this book possible.

zwierciadło ludzkiego żywota

School of Politesse

Wydana została płyta cd towarzysząca tej książce: S chool of Politesse (Janiculum jan d206) w wykonaniu Jane Clark. Program stanowi próbę zilustrowania teatralnego zmysłu Couperina, rozwijającego się w miarę wydawania czterech ksiąg Pièces de Clavecin. Pierwsza część 1 Ordre jest dość konwencjonalna, ale nawet tutaj kompozytor starannie kontrastuje sąsiadujące utwory, podczas gdy 6 Ordre zdradza jego przenikliwy zmysł charakterystyki postaci. Później, w 13 Ordre Couperin cudownie portretuje ludzkie słabości, zaś w 19 Ordre widoczna jest precyzja, z jaką odnosi się do konkretnych sztuk. Zmęczony życiem, finałowy 27 Ordre stanowi pożegnanie Couperina. School of Politesse nabyć można w Janiculum: http://www.janiculum.co.uk.

Słowo wstępne

Cytat ze sztuki Les Chinois Jean-François Regnarda i Charles’a Dufresny’ego został wybrany na tytuł tej książki, ponieważ trafnie opisuje Pièces de Clavecin. Aby go odnaleźć, czytelnicy muszą czekać aż do ostatniego ordre i do tego momentu zdążą uświadomić sobie, jak bardzo jest stosowny. Stanowi wskazówkę, w jaki sposób rozumował kompozytor nadając tytuły swoim utworom. W swojej muzyce klawesynowej Couperin niewątpliwie bawił siebie i swoich słuchaczy pisząc miniaturowe sceny, które są przenikliwymi obserwacjami i żywymi opisami, podobnymi do tych, jakie można znaleźć w lubianych przez niego sztukach. Współpraca z uczonym specjalizującym się w literaturze francuskiej (który jest również muzykiem) ogromnie pomogła mi w zrozumieniu muzyki Couperina, szczególnie tajemniczego ostatniego ordre. Uświadomiła mi również absolutną konieczność dostrzegania w sztukach wielu warstw znaczeniowych, to bowiem z kolei ukazuje, jak wiernie Couperin odzwierciedlał je w swoich niezwykle intensywnych i często skomplikowanych utworach. Derek Connon nie tylko poszerzył moje spojrzenie, ale także przejrzał tłumaczenia, poprawił francuski, zredagował rękopis i zaopatrzył go w bibliografię oraz indeks. Trudno wyrazić należytą wdzięczność za wykonanie tak wielkiego zadania. Specjalne podziękowania za troskę, z jaką sporządzone zostało niniejsze drugie wydanie należą się wydawcy Peterowi Bavingtonowi i redaktor Judith Wardman. jc

zwierciadło ludzkiego żywota

Od tłumacza

Pomysł przetłumaczenia tej książki zrodził się z własnej ciekawości – co kryje się za tajemniczymi tytułami Couperina. Dziękuję pięknie Lilianie Stawarz i Markowi Toporowskiemu, którzy pomogli w jego urzeczywistnieniu. W języku polskim jest mniej niż we Francji czy Niemczech tytułów arystokratycznych, szczególnie książęcych. Zdecydowałam się pozostawić tytuły diuk i diuszesa (zazwyczaj w polskim tłumaczeniu zastępowane tytułami książę i księżna), które nosiło kilku bohaterów tej książki – po części dla zachowania kolorytu epoki, a po części dlatego, że w ówczesnej Francji miały one nieco inną rangę niż książę/księżna przysługujące członkom najbliższej rodziny króla. Polskie tłumaczenia tytułów utworów wobec ich częstej zamierzonej wieloznaczności tam, gdzie się w ogóle znalazły, są oczywiście jedynie propozycjami, nie tłumaczono natomiast tytułów pochodzących od nazwisk i zamienionych na rodzaj żeński (od la pièce – utwór po francusku jest rodzaju żeńskiego), gdyż dałoby to absurdalne rezultaty. Czasem pozostawiono dwa alternatywne tłumaczenia, dla lepszego oddania wieloznaczności oryginału. Mimo utartego używania rodzaju nijakiego, dla słowa ordre przyjęto rodzaj męski, gdyż zarówno po francusku jak i polsku słowo porządek jest rodzaju męskiego. Natomiast courante, który jak inne francuskie tańce powinien być rodzaju żeńskiego, został tym kurantem, ze względu na zakorzenienie polskiego odpowiednika. bś

Przedmowa

françois couperin (1668–1733) to z pewnością jeden z najważniejszych kompozytorów francuskiego baroku, a jednocześnie zapewne najbardziej tajemniczy. Choć nie jest jedynym kompozytorem tej epoki, który włączał do swoich suit klawiszowych utwory charakterystyczne z opisowymi lub działającymi na wyobraźnię tytułami, to nikt inny nie czerpał owych tytułów z tak różnorodnych źródeł, a ponadto duża ich część ma znaczenie zaszyfrowane lub satyryczne. Les Baricades Mistérieuses (Tajemnicze przeszkody/barykady) to jeden z jego najsłynniejszych utworów; czujemy też, że tytuł – jeden z najbardziej nieprzeniknionych – jest nieledwie symboliczny, i jak wiele innych ryzykuje wzniesienie tajemniczej barykady niezrozumienia pomiędzy słuchaczem a muzyką. Fakt, że muzyka mimo to pozostaje tak atrakcyjna jest częściowo po prostu rezultatem wielkości Couperina, częściowo zaś tego, że muzyka operuje znaczeniem innego rodzaju niż słowa, toteż przemawia do nas nawet, jeśli nie rozumiemy zewnętrznych odniesień zawartych w tytule. Niemniej jednak zrozumienie tytułów bez wątpienia zwiększa siłę wymowy muzyki, szczególnie jeśli okazuje się, że tak wiele z nich jest ironicznych lub ma ukryte znaczenie, ponieważ oprócz dodania wymiaru pozamuzycznego, mogą one również wyjaśniać implikacje pewnych aspektów samej muzyki. Jeśli zrozumienie tytułów jest wskazane w przypadku słuchacza, to w przypadku wykonawców jest z pewnością niezbędne, ponieważ bez wątpienia może mieć znaczący wpływ na sposób wykonania utworu. Być może dla współczesnych Couperina wszystkie te tytuły były jasne, być może nie – wydaje się prawdopodobne, że niektóre z bardziej zaszyfrowanych aluzji mogły być niejasne dla wszystkich spoza najbliższego kręgu kompozytora.

zwierciadło ludzkiego żywota

Couperin żył pod rządami trzech władców: Ludwika xiv, który w ostatnim okresie swojego panowania zmienił się pod wpływem swojej morganatycznej żony Madame de Maintenon z wielkiego opiekuna sztuki w zwolennika religijnej surowości; swobodniejszym obyczajowo okresie regencji Filipa Orleańskiego i wreszcie w okresie pełnoletniości Ludwika xv. Kompozytor bardzo interesował się otaczającym go światem, miał żywe i szerokie zainteresowania literackie, szczególnie teatralne. Wszystko to znalazło odzwierciedlenie w jego muzyce, choć często przedstawia ona ludzi i wydarzenia w sposób zakodowany lub w postaci kalamburu. Oczywiście nie wystarczy tylko identyfikacja osób, choć i to nie zawsze jest proste; aby móc odczytać, co tytuł mówi nam o muzyce musimy coś wiedzieć o zajęciach i osobowościach bohaterów. Nie sprawiają oczywiście problemów będące w zdecydowanej mniejszości utwory noszące zwykłe tytuły taneczne, ale nawet tak oczywisty tytuł jak Le Réveil-matin (Budzik, 4 Ordre) może kryć historię wykraczającą poza swoje dosłowne znaczenie nawet, jeśli dźwięk budzika rozbrzmiewający w utworze sprawia, że z pewnością można go również docenić i na tym dosłownym poziomie. Jeśli jednak zwrócimy się ku tytułom o wiele bardziej tajemniczym, ustalenie ich ostatecznego znaczenia jest często niemożliwe i całkiem prawdopodobne, że jakieś ukryte znaczenia czekają jeszcze na odkrycie. Niemniej jednak, cieszymy się z dokonanego przed ukazaniem się niniejszego drugiego wydania odkrycia możliwego wytłumaczenia La Létiville (16 Ordre), jedynego tytułu, który w czasie, gdy ukazywało się pierwsze wydanie całkowicie wymykał się nam, podobnie jak wcześniejszym badaczom. Pomimo istniejących nadal niejednoznaczności uważamy, iż osiągnęliśmy nasz cel posuwając nieco naprzód badania pozwalające na lepsze zrozumienie wszystkich odniesień tej muzyki.

przedmowa

Ortografia Couperina jest dziwaczna, być może również jak na standardy późnosiedemnastowieczne i wczesnoosiemnastowieczne, ale we wszystkich tytułach zachowano oryginalną pisownię (w tym niekonsekwentne użycie akcentów), aby ich uwspółcześnienie nie zatarło kalamburu lub ukrytej aluzji. Cytaty zachowują język i pisownię konsultowanych tekstów i wydań. Z wyjątkiem miejsc, gdzie podano inaczej, tłumaczeń dokonali autorzy. W poniższym tekście opieraliśmy się na pracach wcześniejszych uczonych, mamy jednak nadzieję, iż wnieśliśmy nieco nowych spostrzeżeń i zrewidowaliśmy kilka starszych koncepcji. Jedną z przyjemności, jaką dawała nam praca nad tym projektem, był dialog pomiędzy, z jednej strony badaczem i wykonawcą z dziedziny muzyki, a krytykiem literackim z drugiej. Każde z nich żywo interesuje się dziedziną drugiego i mamy nadzieję, że wzbogaciło to napisane przez nas części. Sporządzony przez Jane Clark katalog analityczny poszczególnych części Pièces de Clavecin poprzedzają trzy eseje umieszczające dzieło i ich autora w bardziej ogólnym kontekście: pierwszy, autorstwa Jane Clark dotyczy społeczeństwa, w którym obracał się Couperin, drugi, autorstwa Dereka Connona, zajmuje się kwestiami literackimi pojawiającymi się w utworach, a trzeci, dodany do niniejszego drugiego wydania jest studium autorstwa Jane Clark na temat architektury ordres. Choć wydanie drugie powtarza większość tekstu pierwszego, skorzystaliśmy ze sposobności, by poprawić niewielkie błędy i znacznie rozszerzyliśmy te wpisy, w przypadku których odkryliśmy nowe dowody czy dodatkowe informacje. dfc

Tło społeczno-kulturalne – niektóre aspekty

„Suity Couperina są rodzajem wytwornej muzyki baletowej. Na nowo skomponował na klawesyn tańce grane przez orkiestrę w operach Lully’ego i teatralne brzdąkanie dostrzegalne w osobliwych tytułach wielu utworów stało na drodze do pełnego muzycznego rozwoju.” To pochodzące z 1879 roku stwierdzenie Edwarda Dannreuthera w pierwszym wydaniu Dictionary Grove’a ukazuje zarówno głębokie zrozumienie, jak i niezrozumienie tego, co próbował zrobić Couperin. Jego muzyka klawesynowa rzeczywiście jest rodzajem muzyki baletowej, ale „teatralne brzdąkanie” tytułów z pewnością nie stało na drodze muzycznego rozwoju. Tytuły nie ograniczały Couperina – był on pochłonięty ilustrowaniem ich za pomocą muzyki. Wanda Landowska, choć błędnie zrozumiała wiele tytułów, to jednak doceniała ich znaczenie. Jak wielu innych uważała Couperina za kompozytora bardzo zagadkowego. Pisała: Język Couperina całkowicie różni się od języka Bacha czy Händla. U nich wszystko jest precyzyjne i nawet, jeśli pojawia się chiaroscuro, nie ma żadnych niedomówień. Ma on w sobie coś bezpośredniego, bliskość, która pokrzepia nas niczym ludzki język, wzniosły choć rytualny; porusza w zdrowy sposób, porywa nas swoją siłą oddziaływania i uspokaja nas. Powracamy do życia zahartowani i mocniejsi, zdolni łatwiej znieść niedole codzienności. Czym jednak jest to nieuchwytne cierpienie, które Couperin w nas wywołuje? Skąd wziął się ten dziwny język?1

No właśnie, skąd? Jedynym sposobem, by się tego dowiedzieć jest wyjście poza dosłowne znaczenie tytułów i odkrycie świata, który się za nimi kryje. 1 Landowska on Music, s. 260.