56
57
In de jaren net voor en na de Wereldtentoonstelling van 1958 wekte deze internationale trend in België veel enthousiasme op, zij het voor korte duur.
Deze stijl zette de modernistische beweging van het interbellum voort maar vernieuwde haar taal door een volkomen nieuw repertoire van dynamische vormen op te stellen, met levendige kleuren die perfect aansloten bij de luchtige sfeer die de moderniteit toen schiep.
Met het nieuwe optimisme en het mateloze vertrouwen in de vooruitgang ontstond een nieuwe trend in de grafische kunsten, het design en de architectuur: het ludieke modernisme.
De stijl
Internationale, la tendance soulève en Belgique un enthousiasme considérable – bien que de courte durée –, dans les années qui précèdent et suivent l’Exposition universelle de 1958.
Cette nouvelle mode découle du mouvement moderne de l’entre-deux-guerres. Elle renouvelle son langage en développant un répertoire inédit fait de formes dynamiques accompagnées de couleurs vives, parfaitement en phase avec le sentiment d’allégresse suscité à l’époque par la modernité.
Avec le retour de l’optimisme et la toute confiance dans le progrès, une nouvelle tendance émerge en graphisme, en design et en architecture : le modernisme ludique.
Le style
LE STYLE . DE STIJL . THE STYLE
58
International in scope, the style gave rise in Belgium to considerable, though short-lived, enthusiasm in the years before and after the Universal Exhibition of 1958.
This new style derived its origins from the modern movement of the inter-war period, but recreated its own language by inventing a fresh vocabulary and syntax, using dynamic forms and lively colours that were perfectly in tune with the cheerful spirit engendered by modernity.
With the return of optimism and full confidence in progress, a new trend emerged in graphics, design and architecture : ludic modernism.
The style
LE STYLE . DE STIJL . THE STYLE
59
Ludiek modernisme. Ludic modernism. Clo de Clos des Hortens ensiasg iasgaard aardee 9, Ber Berchem chem e (Br B ruxel uxe les / Brusse uxel Br uss ussel), usse l) l), arc arch ch . ÉÉm ile & Lo uis Hoeb Hoebeke, Hoe eke, e 1955 9. 9
Les débuts du modernisme De opkomst van het modernisme The beginnings of modernism
L E S T YL E . D E S T I J L . T H E S T YL E
La démarche des premiers modernistes est militante. Se sentant investis d’une responsabilité sociale, ils sont convaincus que le bonheur humain passe par une rationalisation et une industrialisation de l’architecture et du design, permettant la création de logements pour tous et l’amélioration du confort.
Na de Eerste Wereldoorlog deed het modernisme zijn intrede in Europa. De modernisten verkondigden een totale vernieuwing van de kunst. Ze pasten de befaamde uitspraak Vorm volgt functie 2 toe en ontwikkelden een sobere architectuur van beton, staal en glas, naast meubilair en functionele voorwerpen met zuivere lijnen.
De eerste modernisten waren bijzonder strijdvaardig. Ze meenden dat ze een maatschappelijke verantwoordelijkheid droegen en waren ervan overtuigd dat menselijk geluk slechts mogelijk was door de rationalisering en de industrialisering van de architectuur en het design, zodat woningen voor iedereen konden worden gebouwd en het comfort kon worden verhoogd.
61
60
Le modernisme apparaît en Europe après la Première Guerre mondiale. Ses initiateurs prônent un renouveau total de la création. Appliquant la célèbre maxime la forme découle de la fonction 2 , ils développent une architecture dépouillée, en béton, acier et verre, ainsi que du mobilier et des objets fonctionnels aux lignes épurées.
Modernism appeared in Europe after WWI. Its founders advocated a total renewal of artistic creation. Applying the famous maxim form follows function 2 , they developed a sober architecture using concrete, steel and glass, as well as furniture and functional objects with pure lines. Early modernists took a militant approach. Feeling charged with a certain social responsibility, they were convinced that human happiness is achievable through the rationalisation and industrialisation of architecture and design, which would enable the creation of housing for all and enhance living comfort.
Modernisme de l’entre-deux-guerres. Modernisme uit het interbellum. Modernism of the inter-war period. Av. St-Jean 14 St-Janslaan, Woluwe-St-Pierre / St-Pieters-Woluwe (Bruxelles / Brussel), arch. Huib Hoste, 1935.
63
62
Les nouveaux visages du modernisme De nieuwe gezichten van het modernisme The new faces of modernism
L E S T YL E . D E S T I J L . T H E S T YL E
Modernisme ludique. Église Saint-Laurent. Ludiek modernisme. Sint-Laurentiuskerk. Ludic modernism. Church of St. Laurent. Lokeren (Oost-Vlaanderen), arch. Jan Windels, circa 1955.
Après les années de guerre et la lente reprise de l’activité créatrice au lendemain du conflit, il faut attendre la seconde moitié des années cinquante pour voir s’imposer à nouveau le modernisme. Celui-ci se présente désormais sous un jour nouveau : à la rigueur réformatrice des débuts succède une volonté d’humanisation, qui se traduit par un assouplissement des préceptes purement fonctionnalistes et un enrichissement du langage moderne. S’il offre une grande diversité de formes, le modernisme se décline néanmoins selon deux tendances principales, qui évoluent en parallèle et souvent s’entremêlent.
La première est le modernisme orthodoxe, qui s’inscrit dans l’esprit des pionniers de l’entre-deuxguerres. D’une sobriété radicale, il prône la rigueur géométrique, les formes épurées et strictement orthogonales. La seconde, le modernisme ludique, est une tendance pleine de fraîcheur et de fantaisie qui se plaît à égayer le fonctionnalisme par le biais de formes décoratives. Reflets de l’optimisme ambiant, ses couleurs sont joyeuses, ses lignes dynamiques et ses volumes aériens. C’est le type d’architecture et de design modernes qui connaît la plus grande popularité.
Modernisme orthodoxe. Église Notre-Dame. Orthodox modernisme. Onze-Lieve-Vrouwekerk. Orthodox modernism. Church of Our Lady. Rue de l’Église / Kerkstraat, Woluwe-St-Pierre / St-Pieters-Woluwe (Bruxelles / Brussel), arch. René Aerts & Paul Ramon, 1957-1958, 1962-1967.
65
64 L E S T YL E . D E S T I J L . T H E S T YL E
Modernisme orthodoxe. Orthodox modernisme. Orthodox modernism. Av. Brunardlaan 41, Uccle / Ukkel (Bruxelles / Brussel), arch. Jacques Wybauw, 1960, 1961.
Modernisme ludique. Ludiek modernisme. Ludic modernism. Berkenlaan 43, Kraainem (Vlaams-Brabant), arch. Renaat Braem, 1950-1951, 1952-1953.
Na de oorlogsjaren en de langzame hervatting van de creatieve activiteit na het conict, was het wachten tot de tweede helft van de jaren 1950 vooraleer het modernisme opnieuw van zich liet horen. Maar nu had het een ander gezicht : de vernieuwende strakheid van de
beginjaren was vervangen door een streven naar vermenselijking dat zich uitte in een versoepeling van de louter functionalistische voorschriften en een verrijking van het moderne vocabularium.
67
66
Modernisme ludique. Siège réalisé pour le home de vacances Émile Vandervelde II. Ludiek modernisme. Zetel gemaakt voor vakantiehome Émile Vandervelde II. Ludic modernism. Chair created for the Émile Vandervelde II vacation centre. Oostduinkerke (West-Vlaanderen), designer Lucien Engels, circa 1957.
Hoewel het modernisme zich in een grote waaier van vormen uitdrukte, kunnen we twee grote trends onderscheiden die zich naast elkaar ontwikkelden maar elkaar ook doorkruisten.
L E S T YL E . D E S T I J L . T H E S T YL E
De eerste is het orthodoxe modernisme, dat aansloot bij de geest van de pioniers uit het interbellum. Via een radicale soberheid verkondigde het de strakke geometrische lijn en zuivere, strikt orthogonale vormen. De tweede trend, het ludieke modernisme, is een frisse en fantasierijkere trend die het functionalisme door middel van decoratieve vormen wou verlevendigen. De vrolijke kleuren weerspiegelden het alomtegenwoordige optimisme, de lijnen waren dynamisch en de volumes luchtig. Het was dit tweede type moderne architectuur en design dat de grootste populariteit genoot.
Modernisme orthodoxe. Chaise réalisée pour la Taverne des Beaux-Arts à Bruxelles. Orthodox modernisme. Stoel gemaakt voor de Taverne des Beaux-Arts in Brussel. Orthodox modernism. Chair created for the Taverne des Beaux-Arts in Brussels. Designer Christophe Gevers, 1959.
69
68 L E S T YL E . D E S T I J L . T H E S T YL E
Hall de l’aéroport de Bruxelles-National. Hal van de luchthaven Brussel Nationaal. Hall of the Brussels National Airport. Zaventem (Vlaams-Brabant), arch. Maxime Brunfaut, Georges Bontinck & Joseph Moutschen, 1954-1955, 1956-1958.
Modernisme ludique. Fauteuil S3 provenant de l’aéroport de Bruxelles-National. Ludiek modernisme. Fauteuil S3 afkomstig van de luchthaven Brussel Nationaal. Ludic modernism. The S3 armchair used in the Brussels National Airport. Designer Alfred Hendrickx, 1958.
Following years of war and the slow revival of creative activity in the wake of conflict, it was not until the second half of the fifties that modernism reasserted itself. It now appeared in a new light : the reformist rigour of earlier modernism was replaced by a resolute drive towards humanisation, reflected in an easing of the precepts of pure functionalism and an enrichment
of the modernist language.
forms and rigorous orthogonality.
Though it entailed a wide variety of forms, modernism still came in two main trends that evolved in parallel and often intertwined.
The second is ludic modernism, a style full of freshness and imagination that lightened-up strict functionalism through the use of decorative forms. Reflecting the prevailing optimism of the times, its colours were joyful, its lines dynamic and its volumes airy. It was the most popular type of architecture and modern design.
The first is orthodox modernism. It embodied the spirit of the pioneers of the inter-war period, radical in its austerity and advocating strict geometric lines of pared down
Histoire d’une mode De geschiedenis van een modetrend The history of a fashion
Durant les années quarante, c’est surtout aux États-Unis que se développe la nouvelle esthétique, dans l’œuvre de designers avantgardistes comme Charles Eames. La veine ludique s’y manifeste en outre par de discrètes incursions dans les villas de grands architectes ou de manière exubérante dans les enseignes des motels. Dès 1950, la tendance se diffuse partout dans le monde. Au Brésil, par exemple, l’architecte Oscar Niemeyer introduit d’audacieuses
C’est à l’Expo 58 que la modernité enjouée se révèle au grand public. S’il y était déjà familiarisé à travers la publicité et le design, il la découvre à présent appliquée de manière éclatante au domaine de l’architecture. Résolument attractive, l’Exposition présente dans ses pavillons et son aménagement un concentré éblouissant du modernisme ludique. Cependant, la tendance se révèle n’être qu’un phénomène fugace, puisqu’au début des années soixante, les lignes dynamiques cèdent progressivement la place à des formes plus sobres.
71
70 L E S T YL E . D E S T I J L . T H E S T YL E
Si l’esthétique du modernisme ludique est caractéristique des années cinquante, ses premiers témoins font déjà une brève apparition à la veille de la Seconde Guerre mondiale. En Belgique, à la fin des années trente, l’architecte Léon Stynen conçoit déjà des entrées marquées par un auvent élancé. Ce sont principalement les constructions à vocation commerciale, comme les magasins et les cinémas, qui sont à cette époque dotées d’éléments ludiques susceptibles d’attirer le regard.
lignes arquées dans ses constructions. En Belgique, le modernisme ludique s’impose d’abord pour les programmes qui se doivent d’être attrayants comme les salles de spectacle, stations-services et autres commerces. En même temps, quelques créateurs, dont Willy Van Der Meeren, dessinent un mobilier fonctionnel égayé par des lignes anguleuses, des courbes et des couleurs vives. Ce n’est toutefois qu’à partir de 1955 que le style parvient réellement à se faire une place dans l’habitat privé.
L’Expo 58 a contribué à populariser le modernisme ludique. Expo 58 gaf het ludieke modernisme een grotere bekendheid. Expo 58 helped popularise ludic modernism. Place de Belgique / Belgiëplein, Bruxelles / Brussel.
Hoewel de esthetiek van het ludieke modernisme kenmerkend was voor de jaren 1950, verschenen de eerste uitingen ervan al aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. In België ontwierp architect Léon Stynen aan het einde van de jaren 1930 al ingangen met een lange, ranke luifel. In die tijd
waren het vooral gebouwen met een commercieel doel, zoals winkels en bioscopen, die van ludieke elementen werden voorzien om publiek te lokken. Tijdens de jaren 1940 ontwikkelde de nieuwe esthetiek zich eerst in de Verenigde Staten, via het werk van avant-gardistische designers als Charles Eames. Daarnaast uitte de ludieke stroming zich ook in discrete details in de villa’s van de grote architecten of op een uitbundiger manier in de uithangborden van de motels. Vanaf 1950 verspreidde deze trend zich over de hele wereld. Zo introduceerde de architect Oscar Niemeyer in Brazilië gedurfde gebogen lijnen in zijn constructies. In België liet het ludieke modernisme zich voor het eerst vooral zien in programma’s die mensen moesten aantrekken, zoals theaterzalen, benzinestations en andere handelszaken. Terzelfder tijd ontwierp een aantal designers, waaronder Willy Van Der Meeren, een functioneel meubilair met hoekige lijnen, krommen en felle kleuren. Het was echter pas vanaf 1955 dat de stijl zich een
plaats in de privéwoning wist te veroveren. Het was op Expo 58 dat het publiek het vrolijke modernisme kon ontdekken. Het had het weliswaar al leren kennen via de reclame en het design, maar nu kon het zien hoe briljant het ook in de architectuur werd toegepast. De Wereldtentoonstelling, die resoluut op het grote publiek mikte, bracht in haar paviljoenen en in haar algehele inrichting een oogverblindende samenvatting van het ludieke modernisme. Toch bleek de trend slechts een kort leven beschoren te zijn, want aan het begin van de jaren 1960 moesten de dynamische lijnen geleidelijk voor meer sobere vormen wijken.
If the aesthetics of ludic modernism was characteristic of the fifties, its first incarnation had already made a brief appearance on the eve of WWII. The architect Léon Stynen had designed notable entrances using a lean canopy in late thirties Belgium. At the time, it was mainly commercial buildings,
73
72 L E S T YL E . D E S T I J L . T H E S T YL E
Comme en témoigne cette maison personnelle d’architecte, le modernisme ludique s’introduit d’abord dans les intérieurs avant de s’affi cher en façade. Zoals blijkt uit deze privéwoning van een architect, deed het ludieke modernisme eerst in de interieurs zijn intrede, vooraleer zich ook op de gevels te laten zien. As evidenced by this architect’s personal home, ludic modernism was first introduced to interiors before it appeared on the outer facades. Av. Cdt Lothaire 73 Kdt Lothairelaan, Etterbeek (Bruxelles / Brussel), arch. Georges De Hens, 1951.
L E S T YL E . D E S T I J L . T H E S T YL E
The forties was when the new aesthetic developed, especially in the United States with the work of avant-garde designers like Charles Eames. Moreover, the ludic vein quietly made its appearance in the villas of great architects, and exuberantly in motels signs. This trend was spreading around the world by 1950. In Brazil, for example, the architect Oscar Niemeyer introduced bold, curved lines in his constructions. In Belgium, ludic modernism dominated primarily in projects that needed to attract customers, such as entertainment halls, service stations and other businesses. At the same time, some designers, including Willy Van Der Meeren, conceived functional furniture enlivened by sharp lines, curves and vivid colours. It was not until after 1955 that the style really found its way into private homes. It was at Expo 58 that ludic modernity was introduced to the
general public. Though they were already familiar with it thanks to advertising and design, they now discovered its striking application to the field of architecture. Powerfully attractive, Expo 58 presented in its pavilions and open spaces a dazzling concentration of ludic modernism. However, the trend turned out to be only a transient phenomenon as dynamic lines gradually gave way to more sober forms from the early sixties onwards.
Le modernisme ludique apparaît déjà à la fi n des années trente. Het ludieke modernisme ontstond al aan het einde van de jaren 1930. Ludic modernism already existed in the late 1930s. Casino, Esplanade 1, Chaudfontaine (Liège), arch. Léon Stynen, 1938.
Style Atome, Expo, 58 ou Spirou ? Atoomstijl, Stijl Expo, 58 of Robbedoes ? Atom, Expo, 58 or Spirou Style ?
Entré en tant que style dans l’histoire de l’art, le modernisme ludique a reçu différents noms. En 1983, à l’occasion du 25e anniversaire de l’Expo 58, apparaît le terme style atome 3. Il fait référence aux formes inspirées de la physique nucléaire, en plein essor aprèsguerre. Si elle est principalement exploitée en graphisme et en design, c’est dans l’Atomium que cette veine trouve son application la plus grandiose.
Als beweging in de kunstgeschiedenis werd het ludieke modernisme met verscheidene namen bedacht. In 1983, ter gelegenheid van de 25e verjaardag van Expo 58, werd de term Atoomstijl 3 gelanceerd, verwijzend naar de vormen geïnspireerd door de kernfysica, die na de oorlog in volle ontwikkeling was. Hoewel deze stijl vooral de grafiek en het design kenmerkte, was het in het Atomiumgebouw dat hij zijn indrukwekkendste toepassing kende.
Les termes style 58 4 et style Expo 5 renvoient tous deux aux formes dynamiques de l’Exposition mais également, par extension, à l’ensemble de l’esthétique qui se développe tout au long des années cinquante et dont l’événement constitue le point d’orgue.
De termen Stijl 58 4 en Expostijl 5 verwijzen niet alleen naar de dynamische vormen van de Wereldtentoonstelling maar ook naar de gehele esthetiek die zich tijdens de jaren 1950 ontwikkelde, met Expo 58 als orgelpunt.
Dans un autre registre, l’expression style Spirou 6 emprunte son nom au célèbre héros de bande dessinée. Son dessinateur, André Franquin, se plaisait à faire évoluer ses personnages parmi le mobilier dernier cri et des constructions aux silhouettes aérodynamiques dont il forçait un peu le trait. C’est l’architecte Constantin Brodzki qui, par dérision, a inventé l’appellation.
In een ander register is er de uitdrukking Robbedoesstijl 6, die aan de beroemde stripheld refereert. De tekenaar van Robbedoes, André Franquin, plaatste zijn personages tussen het modernste meubilair en aerodynamische constructies waarvan hij de kenmerken nog overdreef. Het was de architect Constantin Brodzki die, spottend, de benaming Robbedoesstijl bedacht.
75
74
such as shops and cinemas, that provided the playful elements to attract the eye.
77
76 L E S T YL E . D E S T I J L . T H E S T YL E
Accorded the status of a style by art history, ludic modernism was given different names. In 1983, to mark the 25th anniversary of Expo 58, the term Atom Style 3 appeared. It referred to forms
inspired by nuclear physics, which had boomed in the post-war era. While mainly embodied in graphics and design, this trend found its most grandiose manifestation in the Atomium monument.
The terms 58 Style 4 and Expo Style 5 refer to the dynamic forms of Expo 58 itself, but also, by extension, to the whole aesthetic that evolved throughout the fifties, of which this event was the highlight.
On the other hand, the expression Spirou Style 6 was borrowed from the famous comic strip hero. Its designer, André Franquin, liked to move his characters between the most fashionable furniture
pieces and the latest aerodynamic buildings, which were slightly exaggerated in his drawings. It was the architect Constantin Brodzki who derisively gave the style this name.
André Franquin, Vacances sans histoires (Les Aventures de Spirou et Fantasio, 11, 1959).