e x p o s i t i o n c o p r o d u i t e pa r
/
tentoonstelling mede-geproduceerd door
/
exhibition co-produced by
Atomiumsquare 1020 Brussel
www.atomium.be/water
w w w . d e s i g n b y s i g n . c o m
pedagogisch dossier
inl eidin g
3
Fic hes
4
Algemene fiche
4
Inleiding 5 Parcours
14
inleiding
15
het waterschouwspel
16
de toekomst van het water
29
2
INLEIDING
Dit document stelt het scenario en de voorgeschiedenis van de tentoonstelling voor. Er dient echter in gedachten te worden gehouden dat dit document slechts beperkt steun kan bieden: "iets levendig voorstellen", "een een moeilijk te omschrijven menselijke ervaring.
animatie maken"
is een knowhow,
Dit document is dus geen handleiding die letterlijk moet worden gevolgd, maar een hulpmiddel bij het ontdekken van de tentoonstelling. Om zich de inhoud eigen te maken, zou dit document praktisch dienen te worden toegepast en zou men de bedenkers ervan moeten ontmoeten. Dit document bestaat uit drie delen: • fiches die de tentoonstelling in haar geheel voorstellen • bestanden met de nodige details voor de animatie, evenals literatuuropgaven • conclusies met opmerkingen van de animatoren en een analyse van het publiek
3
a l g e m e n e f ic h e
titel:
Bezoek
programma: soort:
Bezoek
publiek: •
alleen of in familieverband, kinderen vanaf 6 -12 jaar
• schoolkinderen vanaf de lagere school
capaciteit: duur:
Reizende tentoonstelling "Water voor iedereen"
20 personen
50 minuten
locatie:
in de tentoonstelling "Water voor iedereen"
doelstellingen
• op de hoogte zijn van de museografische en scenografische keuzes • inzicht hebben in de algemene begripsomschrijvingen, en in de intenties die aan het thema zijn verbonden scenario
• de tentoonstelling omvat een traject, waarbij gebruik gemaakt wordt van bepaalde hulpmiddelen om de bezoeker het thema en de achterliggende intenties te laten ontdekken
4
INLEIDING
Wereldwijd hebben 1,2 miljard mensen geen toegang tot drinkbaar water en 1,7 miljard beschikken niet over een rioleringssysteem. Elk jaar sterven 2,5 miljoen mensen door verontreinigd water te verbruiken. Parallel hiermee is er een dusdanig hoog waterverbruik voor menselijke activiteiten - landbouw, industrie, steden - dat men vreest voor tekorten
in de watervoorraad van onze planeet vanaf
2015.
In BelgiÍ hoeft men enkel de kraan open te draaien om gezond water naar wens te krijgen. We vinden dat heel normaal. Pas na een tekort aan water, na een periode van droogte of toevallige verontreiniging, beseffen we hoe gelukkig we zijn. In feite lijden wij eerder onder periodieke wateroverlast door regen, met alle schadelijke gevolgen vandien: verwoesting van landbouwgebied, overstromingen, ... Wat voor ons zo vanzelfsprekend is, vormt een dagelijks probleem in heel wat delen van de wereld. In theorie moet de zoetwatervoorraad van 40.000 km3 op Aarde volstaan voor de behoeften van de 6,3 miljard bewoners. De ongelijke verdeling van het water leidt echter tot crisissen of zelfs conflicten. Het beheer en de bescherming van deze onontbeerlijke natuurlijke hulpbron behoren tot de belangrijke uitdagingen van de 21e eeuw. We zijn er met zijn allen verantwoordelijk voor en ze belangen ons allen aan.
5
INLEIDING
het watertheater Dit deel tussen de hal van het Atomium en het tweede niveau van de tentoonstellingsbol beoogt om de bezoeker meteen te doen inzien dat beheer van de natuurlijke hulpmiddelen zowel een lokale als een globale aangelegenheid is. in de hal:
aan de hand van 4 modules (scenografisch materiaal van bamboe,
zink en aluminium als symbool voor de link tussen traditie en technologie) worden de steeds grotere inspanningen benadrukt die de mens levert om water te vinden, er toegang tot te krijgen, te drinken, te beheersen, te delen en af te voeren.
• "water vinden" kan leiden tot gigantische werven, zoals wordt geïllustreerd door de 5 voorgestelde projecten: 4.000 km kanalen in de Libische woestijn om een grote, kunstmatige rivier te creëren; 2.400 km kanalen om water af te leiden van de Blauwe naar de Gele Rivier in China; bijna 1.000 km aquaducten in Arizona om het water van de Colorado buiten de natuurlijke bedding te leiden; 30 km onderaardse gangen (op 1.600 meter diep) in Réunion om water over te brengen, en last but not least het grootste irrigatiekanaal ter wereld in Turkmenistan. Deze voorbeelden geven weer hoe vastbesloten de mens is om aan de steeds groeiende vraag naar water te voldoen, ongeacht de middelen. Dit gevecht tegen de natuur is niet zonder gevaar. Als er buitensporig veel water wordt afgenomen, vermindert het oppervlaktewater snel en raken de ondergrondse watervoorraden uitgeput: de mens respecteert de hernieuwingscyclus door regenval onvoldoende. De bezoeker maakt kennis met dit probleem door een pompsimulatie. Voor hem staan twee tellers: de ene meet het aantal jaren die nodig zijn voor het pompen, de andere meet de tijd die nodig is om het grondwaterniveau te hernieuwen. De uitputting van de reserves is nu al zichtbaar. Dit heeft ecologische gevolgen, met name desertificatie en verzilting, zoals wordt weergegeven op een grote foto van uitgedroogde aarde die bedekt is met zouten in Australië.
6
INLEIDING
• "toegang tot water" blijft een cruciaal probleem in bepaalde landen. Volgens het Water Resources Institute beschikken 250 miljoen personen momenteel niet over het bestaansminimum van 10 m3 per inwoner per jaar. Het waterverbruik hangt nauw samen met economische ontwikkeling en vertoont sterke verschillen: een Amerikaan verbruikt gemiddeld 700 liter water per dag, een Europeaan 200 liter en een Haïtiaan 20 liter. De bezoeker wordt zich bewust van deze verschillen door de volgende handeling: hij neemt plaats achter een tankwagen en moet vier houders vullen die overeenstemmen met elementaire dagelijkse behoeften: drinken, koken, persoonlijke hygiëne en wassen. Aangezien er een minimum nodig is voor drank en voeding, merkt hij dat er slechts weinig water overblijft voor de andere behoeften. Een film toont dat men in bepaalde landen, zoals Marokko, nog kilometers ver te voet water moet halen. Deze taak wordt meestal toegewezen aan vrouwen en kinderen, die dus geen onderwijs kunnen volgen. In de "goten" van het museumkundige meubilair vindt de bezoeker aanvullende informatie over de ongelijkheden en het aantal mensen van de wereldbevolking dat toegang heeft tot water en sanitaire voorzieningen thuis.
• "water drinken" stelt de mens in kleinere of grotere mate bloot aan verontreiniging. Saturnisme, een gevolg van chronische loodvergiftiging afkomstig van oude leidingen, komt nog vaak voor in Frankrijk - vooral bij kinderen. Het gebruik op grote schaal van meststoffen met stikstof in de landbouw heeft nitraatverontreiniging van het grondwater veroorzaakt. In veel landen vormen ziekten die in verband staan met water echter een veel groter probleem: jaarlijks sterven er duizenden mensen aan cholera en ongeveer één miljoen aan dysenterie. Ook polio komt ondanks vaccinatie nog steeds voor. Deze sequentie toont de verschillende ziekten, de oplossingen om ze te voorkomen en de definitie van drinkbaar water van de WGO (Wereldgezondheidsorganisatie) naast de bestaande normen.
7
INLEIDING
• "water afvoeren" kan een bron van verontreiniging zijn. Momenteel voert de helft van de grote steden het afvalwater af in de natuur, zonder enige behandeling! Waterverontreiniging wordt vaak veroorzaakt door menselijke activiteiten. Huishoudelijk en industrieel afvalwater, of afvalwater afkomstig van de landbouw verontreinigt het water dat we dagelijks gebruiken. De bezoeker verneemt hier meer over door aan spoelbakken te trekken die een audiovisuele animatie doen starten. Hij raakt bekend met de verschillende stappen in het zuiveringsproces van afvalwater en meet de grenswaarden. Uiteindelijk leert hij dat de waterkwaliteit van rivieren zorgwekkend blijft, ondanks een lichte verbetering. Alleen de Amazone en de Congo worden als "gezond" beschouwd.
• "water
beheersen"
is meer dan ooit een uitdaging voor de mensheid. Inderdaad:
hoe hoger het ontwikkelingsniveau van een land, hoe meer water er wordt verbruikt. De bezoeker kan dit fenomeen meten aan de hand van een "productierad". Vervolgens wordt de problematiek van de stuwdammen onder de aandacht van de bezoeker gebracht. Stuwdammen zijn essentieel om grote hoeveelheden energie te produceren, maar hebben zware sociale en ecologische gevolgen (volksverhuizing, vernietiging van ecosystemen ...).
• "water
delen "
is een andere bron van verkapte conflicten. Grote rivieren zijn
voorwerpen van complexe relaties tussen de landen waar de rivier doorheen stroomt. De bezoeker kan dit vaststellen met een film waarin drie situaties worden gebracht: de spanningen tussen Turkije, Syrië en Irak voor het stroomgebied van de Eufraat; de min of meer minnelijke verdeling tussen Senegal, Mauritanië en Mali in het bekken van Senegal; en de verdeling tussen landbouwgemeenschappen in de Andes voor irrigatie. Wereldwijd worden meer dan 300 stroomgebieden verdeeld onder verschillende naties. De verdeling betreft zowel oppervlaktewater als grondwater. Op een wereldkaart worden de gebieden weergegeven waar momenteel conflicten aan de gang zijn of het risico op conflicten bestaat.
8
INLEIDING
" Sin gin g in the rain " Een installatie in de vorm van een muzikale wandeling onder een symbolische regen, aan de roltrap naar de bol met de tijdelijke tentoonstellingen. Deze interventie vormt een overgang tussen de kwesties die worden behandeld in de hal en het volgende deel. De regenachtige omgeving wordt gecreĂŤerd door een klankspel op de roltrap naar de tentoonstellingsruimten. Door deze zintuigelijke waarneming ontdekt de bezoeker hoe de watergeesten worden opgeroepen.
" De toek oms tpuzzel " In dit deel overloopt de bezoeker mogelijke
oplossingen om water te besparen en te
delen. Hoe kan men minder verbruiken terwijl de behoeften groeien door een toenemende
bevolking en economische ontwikkeling? Hoe kan irrigatie worden geoptimaliseerd voor de landbouw - een grote waterverbruiker - die binnen dertig jaar 8 miljoen mensen zal moeten voeden? De bezoeker stelt zich in de plaats van een
virtuele landbouwer
om verschillende
technische oplossingen te bestuderen en aan te passen aan specifieke lokale vereisten. Hoe kan men voorzien in de behoefte aan water in steden, wanneer in 2025 meer dan de helft van de wereldbevolking in een stedelijke omgeving zal wonen? Hier wordt de bezoeker de verantwoordelijke voor de waterdienst van een stad, die het hoofd moet bieden aan lekken in het ondergrondse drinkwaterreservoir. De bezoeker leert alles over de gevolgen van lekken in een stedelijk netwerk, over de opsporingstechnieken, de nieuwe materialen om lekken te repareren ... Recycling van regenwater en afwatering van geĂŻrrigeerde zones of huishoudelijk afvalwater bieden aanzienlijke mogelijkheden op gebied van watervoorziening. Deze middelen worden reeds ingezet in de industrie en landbouw en zijn zeker geschikt voor huishoudelijke toepassingen. Dit wordt gedemonstreerd met een wc waarboven het reservoir een wastafel gemonteerd staat, zodat men er de handen kan wassen en vervolgens het toilet kan spoelen met het daarbij gebruikte water. Het zoetwaterverbruik kan ook verlagen door zout water te ontzilten of met ... mist. Er bestaan min of meer geavanceerde middelen die zijn aangepast aan lokale geografische en klimaatomstandigheden. De tentoonstelling brengt twee concrete voorbeelden: waterinzameling uit mist in Chili en ontzilting van zeewater door "omgekeerde osmose".
9
INLEIDING
Water besparen omvat ook het ontwikkelen van technieken en het vinden van financieringen om verontreiniging tegen te gaan. Dit geldt vooral voor gebieden met intensieve landbouw. Zuivering met planten of fytoremediëring is een bewezen methode. De bezoeker leert hoe het principe werkt aan de hand van de eigenschappen van vier planten. Iets verder leest hij in een boekje over het principe "de vervuiler betaalt" en andere preventieve oplossingen. In het midden van de toekomstpuzzel komen rondom de tafel "stemmen voor water" verschillende bezoekers samen om na te denken over vier grote vragen. Wie moet het water beheren? Welke zijn de rechten van de ecosystemen? Hoe kan een eerlijke samenwerking tot stand komen tussen landen waar veel en weinig water is? Hoe kunnen we solidair zijn? Bij elke vraag kunnen de deelnemers stemmen voor één van de oplossingen die worden voorgesteld door drie experts (wetenschappelijk, economisch en politiek). Elk voorstel is onvolledig aangezien het slechts één gebied beslaat. Daarom moeten standpunten tegenover elkaar gesteld worden en moet zowel lokaal als globaal gewikt en gewogen worden. Er worden tevens verschillende documenten voor sensibilisering van de bevolkingen over de toekomstige uitdagingen op gebied van water ter beschikking gesteld van de bezoekers.
10
INLEIDING
Al s afs luiter … Water d e le n v o o r i e d e r e e n ! Aan de hand van een scenografie met een wereldbol onder een grote paraplu wordt de kwestie aangekaart van de ongelijke
verdeling van de waterbronnen in de wereld.
Slechts 2,5 % van de 1.400 miljoen km water op Aarde is zoet water. Daarvan is 3
slechts een derde toegankelijk voor de mens, en is 60% van de wereldreserves in de handen van tien landen. Deze landen zijn niet noodzakelijkerwijze de meest dichtbevolkte landen: 60 % van de wereldbevolking woont in Azië, maar beschikt over slechts 30 % van de waterbronnen. Om deze ongelijkheid beter te meten, kan de bezoeker de zoetwatervoorraad zien per bewoner per jaar in zestien landen, evenals het percentage van de bevolking dat toegang heeft tot zuiver water. De bezoeker ziet ook waar de grote zoetwaterreserves liggen (Brazilië, Uruguay, Cambodja, enz.) en in welke landen er een tekort aan water is. Naast deze wereldbol en de didactische functie ervan, worden hier ook een aantal kunstwerken tentoongesteld die elk op hun eigen manier het thema van de tentoonstelling behandelen.
11
INLEIDING
Troubled Water s "Aral kaputt, Aral kaputt", zuchtte Sergei toen ik hem fotografeerde op zijn Zwaan, de boot waar hij acht jaar lang kapitein op was. Vandaag kwijnt de Zwaan weg tussen de wrakken van een vissersvloot die wel driehonderd schepen telde. De lokale bevolking verloor met de verdwijning van de Aral Zee, ooit de vierde grootste binnenzee ter wereld, meteen ook haar levensbron. De ecologische ramp van de Aral Zee bewijst dat water essentieel is voor het menselijke bestaan en dat we er zorgzaam mee moeten omspringen. Het verhaal van Sergei inspireerde mij om dieper in te gaan op de waterproblematiek wereldwijd. Sindsdien heb ik landbouwers gefotografeerd in India, die hulpeloos toekijken hoe al hun waterbronnen stilaan uitdrogen. In de Hoorn van Afrika ontmoette ik herders die hun veestapel verloren door droogte. Volgens de oudere generatie staat hun eeuwenoude nomadische traditie op een keerpunt. Ik bezocht ook gebieden waar een toevloed van water mensen dakloos en ziek maakte. Zoals in Bangladesh, waar ik een zee van zoet water vond, maar geen druppel drinkbaar water. Overal waar drinkwater schaars is, verandert leven in overleven en wordt de gezondheid van de mensen bedreigd. Klimaatverandering, bevolkingstoename en vooral de mentaliteit van 'het kan niet op' vormen de grootste bedreigingen voor een eerlijke en duurzame toegang tot water. Deskundigen waarschuwen er al jaren voor: de grote conflicten van de 21ste eeuw zullen niet om olie, maar om water gaan. Een duurzaam en rechtvaardig beheer van de watervoorraden kan dit doemscenario voorkomen. Of om het met de woorden van Gandhi te zeggen: " er
is genoeg water voor ieders behoefte , maar niet voor
ieders hebzucht . "
12
INLEIDING
Dieter Tel eman s / Fr e e la n c e f o t o g r a a f Geboren Bujumbura, Burundi, 1971 Dieter Telemans is geboren en opgegroeid in Burundi waar zijn ouders als leerkrachten werkten voor de Belgische coöperatie. In België studeerde hij fotografie en werkte hij zeven jaar lang voor de krant De Morgen, om zich vervolgens toe te spitsen op eigen projecten. Hij is een geëngageerde fotograaf die met zijn fotografie sociale ongelijkheden en de impact van de mens op onze aarde aankaart. Zo heeft hij ondermeer reportages gemaakt over
hiv / aids
in Afrika, de vluchte-
lingenproblematiek in België, het leven van mensen met een beperking in Tanzania. Vooral milieu is een thema waar hij veel belang aan hecht. In zijn boek en tentoonstelling 'troubled waters' staan indringende foto's over ondermeer het verdwijnen van het Aralmeer, de droogte in de Hoorn van Afrika en overstromingen in Bangladesh en Haiti. Deze tentoonstelling en ziijn educatief pakket (in samenwerking met green belgium en goodplanet) hebben inmiddels al honderden scholen aangedaan in België en vele tienduizenden mensen gesensibiliseerd. In zijn volgend boek wilt hij aantonen dat er voldoende oplossingen bestaan om de wereldwijde waterproblematiek op te lossen. Hij gaat de komende jaren op zoek naar eenvoudige, water-zuiverende en -besparende oplossingen die het wateronrecht (bijna één miljard mensen die nog steeds geen toegang hebben tot drinkbaar water) uit de wereld helpen. Zo heeft hij al foto's gemaakt over traditionele methodes om regenwater te oogsten in de Thar-woestijn van India. Deze foto's zullen deel uitmaken van een tentoonstelling naar aanleiding van wereldwaterdag 2014. www.dietertelemans.com
13
pa r c o u r s
An imaties c en ar io'S Afhankelijk van het aantal personen, de beschikbare tijd en het publiek kan de tentoonstelling in verschillende volgorde worden bezocht. Om de tentoonstelling voor de bezoekers en de animator aangenamer te maken, beperkt men de groep het best tot maximum 20 personen.
•
een thematraject van de tentoonstelling:
de groep loopt door de tentoonstelling
en sommige elementen worden door de animator gebruikt of benadrukt om zo een globaal beeld te geven van de tentoonstelling. Dit traject duurt ongeveer één en richt zich vooral op een volwassen
•
uur
publiek.
een korte voorstelling van de tentoonstelling:
tijdens deze ongeveer 20
minuten
durende voorstelling wordt de nadruk gelegd op de grote thema's die door de tentoonstelling worden behandeld en daarna kan de bezoeker zelf de aspecten ontdekken die voor hem het meest relevant zijn en zich hierin verder verdiepen. Dit soort snelle voorstelling is geschikt voor families en als inleiding voor schoolkinderen.
•
een uitgebreid bezoek:
Door het selecteren van één of meerdere thema's die in de
tentoonstelling worden behandeld, kan dieper op een problematiek worden ingegaan. Dit soort activiteiten richt zich in het bijzonder op groepen met een specifiek verzoek: bijvoorbeeld een klas met een project.
goed omschreven pedagogisch
Zo kan bijvoorbeeld het onderdeel "Aan water geraken" worden gebruikt
om cijfergegevens inzake verbruik in te voeren en kan men zich vervolgens op het onderdeel "Toekomst van water" concentreren.
14
PARCOURS
Verl oop thematrajec t De tentoonstelling bestaat uit drie delen: • inleiding •
het waterschouwspel / huidige toestand van de verschillende regio's inzake water
•
de toekomst van water
INLEIDING het ensceneren van de gevolgen van de aan- of afwezigheid van water
Water is alles: • levensbelangrijk • een sociale, economische en politieke factor • een risico • de mens / het milieu • drinken, eten, gezondheid Geleidelijk aan en naarmate de menselijke samenleving zich verder ontwikkelde, werd steeds meer belang gehecht aan de problematiek van water. Er werd ingezien dat onze behoefte aan en ons gebruik van deze grondstof het wankele evenwicht van de waterkringloop in het gedrang brachten. Deze grondstof bleek niet onuitputtelijk en ook niet volledig hernieuwbaar te zijn en voor de toekomst van de mensheid diende een evenwicht te worden gevonden tussen de natuurlijke kringloop van water en het gebruik ervan door de mens. De tentoonstelling maakt het in de eerste plaats mogelijk om de huidige toestand van water wereldwijd in kaart te brengen, en om de toekomst van water en bijgevolg ook de toekomst van de mens in vraag te stellen.
15
pa r c o u r s
HET WATERSCHOUWSPEL De Aarde is de enige planeet in ons zonnestelsel met zoveel water in haar oppervlak en in haar atmosfeer.Het water dat op de planeet Aarde aanwezig is, vertegenwoordigt
1400
miljoen km³
(ongeveer 400 keer het volume van de Middellandse Zee). Deze
hoeveelheid water (70% van het aardoppervlak) is niet meer toegenomen sinds het 3,4 miljard jaar geleden op aarde verscheen. zout water
(zeeën en oceanen) vertegenwoordigt 97,5% en
zoet water
slechts 2,5%
van alle water op aarde. Van dit zoet water is slechts 1/3, of 0,7% van alle water, beschikbaar voor de mens.
De planetaire paraplu: Referentiekaart
Zoet water is:
Een algemene toestand van verschillende landen t.a.v. water.
•
ijs en sneew: 69 %
•
grondwater: 30 %
•
oppervlaktewater: 0,30 %
•
atmosferisch water: 0,01 %
hier kan vrij algemeen gesproken worden over globale en lokale maatstaven; over de toenemende vraag naar water en over de wereldbevolking ; over de ongelijkheid van de voorraden kwaliteit
...). hij kan in groep worden gelezen.
Water voor iedereen ? Niet alle werelddelen beschikken over dezelfde hoeveelheid zoet water: Azië: 31 % • Latijns Amerika: 25 % • Noord- en Midden-Amerika: 17 % • Afrika: 10 % Europa: 7 % • Oceanië: 4 % • Australië: 1 % •
60 % van de hernieuwbare natuurlijke voorraad aan zoet water ter wereld wordt over 9 landen verdeeld: brazilië, rusland, de verenigde staten, canada, china, indonesië, indië, colombia
•
en peru
Andere landen beschikken over uiterst weinig of zo goed als geen voorraad: koeweit, bahrein gaza
(zo goed als geen hernieuwbare voorraad),
(46), verenigde
arabische emiraten
malta
(15 miljoen m³ / jaar),
(500), libië (600), singapore
Momenteel komt de vraag naar water overeen met 70 % van de beschikbare voorraad en wordt het verdeeld tussen natuurlijke verdamping, bevloeiing, daadwerkelijk verbruik (2500 tot 3000 km³ / jaar) en verspilling (4000 tot 5000 km³ / jaar). De beschikbare hoeveelheid per inwoner is de laatste 50 jaar steeds afgenomen. In 1950 bedroeg deze 1700 m³ / jaar en in 1990 7500 m³ / jaar. In 2025 zal de beschikbare hoeveelheid waarschijnlijk 5000 m³ / jaar bedragen. voor de mens vertegenwoordigt water dus meerdere probleemstellingen: water vinden • aan water geraken • water drinken • water beheersen • water delen • water lozen
16
( verdeling,
pa r c o u r s
water v in den Dit onderdeel bestaat uit:
•
een audiovisuele voorstelling
(geluid) om meerdere voorbeelden van projecten
rond het opsporen van water voor te stellen (diepliggende waterhoudende lagen in de Sahara, het omleiden van rivieren, enorme waterleidingen ...) een proef:
•
met een hendel kunnen waterafnames worden nagebootst en wordt
een teller voor het hernieuwen van de voorraad in werking gesteld
•
korte teksten
+ foto's: gevolgen van de uitputting van de watervoorraad (woestijn-
vorming, verzilting ...) In dit onderdeel van de tentoonstelling kan de toestand op
regionaal vlak
worden besproken: streken die een tekort aan water hebben en/of die steeds meer water nodig hebben. Hier wordt de natuurlijke kringloop van water besproken, waaronder de begrippen tijd en hoeveelheid, het (deels) niet hernieuwbare aspect van de voorraad; in vergelijking met de behoeften van de bevolkingsgroepen wordt water steeds verder en dieper gezocht (verschillende projecten); de gevolgen van de uitputting van deze voorraad. De hendel kan door iemand uit het publiek worden bediend (vooral als er kinderen bij zijn).
water beheersen Dit onderdeel bestaat uit:
•
een audiovisuele voorstelling:
de "zeer grote stuwdammen", om een gebied vóór,
tijdens en na de bouw van een stuwdam te laten zien •
een interactieve toepassing:
•
teksten
hoeveelheden water om wat mee te doen? ? ?
+ foto's: bijkomende informatie over het waterverbruik
De teksten en de interactieve toepassing bieden cijfergegevens over de menselijke producties
en de behoefte aan water die daarmee gepaard gaat. Om
zeker te zijn van een betrouwbare hoeveelheid water, worden de grote middelen ingezet, met verschillende gevolgen.
17
pa r c o u r s
Dankzij de natuurlijke kringloop van water kunnen de verschillende voor de mens toegankelijke soorten zoetwaterbronnen worden bepaald.
De vier grote groepen zoet water die de mens kan gebruiken: meteorietwater :
•
rechtstreeks opgevangen regenwater. Meteorietwater heeft
geen specifieke drinkbaarheidsnorm en dezelfde criteria als voor drinkwater worden gebruikt. Wat drinkbaarheid betreft, is de kwaliteit van het regenwater sterk afhankelijk van de streek en de periode.
•
regenwater:
als het over de bodem loopt, komen er verschillende stoffen in dit
water terecht. Op het platteland is dit water niet altijd drinkbaar en in stedelijke gebieden zo goed als nooit.
•
grondwater:
omdat dit bijna niet hernieuwbaar is, is het gevoelig voor allerhande
verontreinigingen, die na opeenhoping opduiken. Het duurt dus langer om de kwaliteit van dit water te herstellen.
•
oppervlaktewater: omvat stromen, rivieren, meren en vijvers. Eigenlijk gaat het om
hetzelfde soort water als grondwater, dat ononderbroken stroomt. Het wordt over het algemeen rechtstreeks door verontreinigende stoffen vervuild. Het vinden van water kan dus bestaan uit een nogal lange opeenvolging van stappen: er bij geraken • het opvangen • het onttrekken • het analyseren • het bewaren het vervoeren
18
pa r c o u r s
Voorbeelden van uitzonderlijke situaties om water te vinden en te beheersen:
•
foggara's in oases:
een foggara is een ondergrondse leiding die vertrekt vanaf de
waterhoudende grondlaag en die aangelegd wordt om tuinen in de palmboomgaarden van water te voorzien als er geen putten kunnen worden gegraven. De foggara kan zich over meerdere kilometers uitstrekken en heeft een kleine hellingsgraad (een niveauverschil van enkele millimeters per meter) op 5 of 10 meter onder het grondoppervlak. Aan de oppervlakte kan de afloop via inspectieputten in de gaten worden gehouden en als de leiding verstopt geraakt, kan hierdoor ook in de foggara worden afgedaald. Daar waar de leidingen in de palmboomgaard toekomen, wordt het water in een bekken opgevangen.
•
het boren van fossiele watervoerende lagen in libië:
Het diepe "continentale
plateau" (CP) strekt zich over drie landen uit, Algerije, Tunesië, Libië en dit over een oppervlakte van ongeveer 600.000 km² en bevindt zich vaak op een diepte van rond de 1000 m. In deze dorre streek waar grondwater zo goed als de enige permanente voorraad is, is het CP-bekken levensbelangrijk. Deze voorraad wordt als "fossiel" bestempeld en is dus recent slechts in zeer beperkte mate bijgevuld. Het huidige project van de Disi-Amman aquaduct heeft als doel water te pompen uit de fossiele watervoerende lagen in de buurt van Disi, een oase vlakbij de Saoedische grens, en het water via leidingen tot in Amman te voeren, dat zich 325 km verder bevindt. Uit deze waterhoudende laag (die zich op een diepte van 700 m bevindt) zou 50 jaar lang (zolang het project loopt) 100 miljoen m³ water per jaar kunnen worden getrokken.
•
het omleiden van de blauwe rivier naar de gele rivier in china
•
oppervlakteleidingen in arizona :
in de dorre gebieden in het Zuidwesten van
Amerika zijn de rivieren de enige permanente hydrologische voorraden met grote hoeveelheden water. In dit deel van de Verenigde Staten is de Colorado de belangrijkste rivier. Door grote aanpassingen aan de loop zorgt de rivier voor het grootste deel van de watervoorziening in Arizona, Nevada, New-Mexico, Utah en een gedeelte van California. Door twee grote stuwdammen ontstonden er twee grote bekkens: het Powell-meer met een lengte van 300 km en een volume van 33,3 miljard m³ en het Mead-meer met een lengte van 177 km en een inhoud van 39,9 miljard m³. De stuwdammen beschermen ook de lager gelegen gronden tegen hoogwater en zorgen ervoor dat er het hele jaar door een min of meer constante hoeveelheid water wordt aangevoerd. Over het algemeen wordt het water over lange afstanden tot bij de verbruikers gebracht, waardoor een uitgebreid leidingnetwerk noodzakelijk is.
19
pa r c o u r s
•
het doen regenen: hygroscopische bommen kunnen in de wolken worden gelanceerd
om de micro-aggregatie van opgeslagen regendruppeltjes te veroorzaken. Deze techniek werd in de Franse wijnstreken bestudeerd en zou uiteraard interessant kunnen zijn in streken met weinig zoet water. Een belangrijk gevolg van deze nieuwe ontginningsmethodes is dat er water wordt gehaald uit voorraden die slechts langzaam kunnen worden hernieuwd. Het natuurlijke kringloopproces van water wordt dus beschadigd. water van de hydrosfeer
hernieuwingstijd
Oceanen 2500 jaar Grondwater 1400 jaar Polaire gletsjers
9700 jaar
Berggletsjers 1600 jaar Permafrostijs 10000 jaar Meren 17 jaar Bodemvochtigheid 1 jaar Waterlopennetwerk 16 dagen Atmosferisch vocht
8 dagen
Lichaamsvocht meerdere uren
SINGING IN THE RAIN… enscenering: ruimte met geluid en beeld rond het element WATER. Enkele begrippen met betrekking tot de betekenis van water: reëel / sociaal / politiek / economisch / bereikbaarheid ...
20
pa r c o u r s
AAN WATER GERAKEN In deze rubriek wordt ingegaan op:
• • •
een film
over het "waterkarwei" van Marokkaanse kinderen
een proef
over het dagelijkse waterverbruik
teksten en foto's
over het waterverbruik in verschillende streken: uitleg over
oorzaken / gevolgen Dit onderdeel is gewijd aan het
huishoudelijk watergebruik
(dus niet voor de
landbouw, in fabrieken ...). Hierdoor kunnen de verschillende onderdelen van waterverbruik worden behandeld , alsook de verschillen qua hoeveelheid en beschikbaarheid ... , kunnen cijfers worden gegeven om de stelling, de sociale, financiële en menselijke kostprijs voor een nogal verafgelegen toegang tot water te benadrukken. Wij kunnen ook extra informatie geven over het aspect "onttrekken" ("kilometers voor water") en over het uitzonderlijke geval van vluchtelingen.
Dit onderdeel behandelt het huishoudelijk waterverbruik vooral wat hoeveelheid betreft. Het gebruik van deze voorraad wordt over drie grote activiteiten verdeeld: •
landbouw: 70 %
•
industrie: 20 %
•
huishoudelijk verbruik: 10 %
verbruik op wereldvlak
Een Amerikaan verbruikt gemiddeld 700 liter per dag Een Europeaan
200
Een Afrikaan
30
Een Haïtiaan
20
21
pa r c o u r s
Volgens het "Water Resources Institute" beschikken 26 landen (of 250 miljoen mensen) vandaag de dag niet over het levensnoodzakelijke minimum aan water (vastgelegd op
1000 m³ / inwoner / jaar). Hierbij komt nog de sterke bevolkingsaangroei:
• • • •
6,5 miljard mensen in 2002 9 miljard mensen in 2050 Afrika zou van 750 miljoen naar 1,5 miljard mensen gaan Azië zou van 3,5 miljard naar 7,2 miljard mensen gaan
Volgens de voorspellingen van het milieuprogramma van de Verenigde Naties zouden 25 Afrikaanse landen in de loop van de volgende jaren gebrek aan water ondervinden. Zowel China als India zouden aan "waterstress" gaan lijden. Hier kan de aandacht worden gevestigd op de grote ongelijkheden tussen de levensnoodzakelijke behoefte
aan water met enerzijds de
in ontwikkelde landen en anderzijds
manier van verbruiken
het gebrek aan toegang en middelen
in
ontwikkelingslanden. In ontwikkelde landen wordt drinkwater zowel gebruikt om ervan te drinken en voor het bereiden van maaltijden als voor het wassen van auto’s en het gieten van bloemen en dit terwijl in ontwikkelingslanden sommige bevolkingsgroepen water drinken dat slecht is voor de gezondheid.
22
pa r c o u r s
In de onderstaande tabel vind je meer informatie over het waterverbruik in de wereld.
verbruik
noord
zuid
De dagelijkse huishoudelijke
10 à 50 liter per inwoner per dag.
behoefte, gemiddeld 150 liter per inwoner per dag. beschikbaarheid
50 liter veilig water per dag
In de ontwikkelingslanden
en verbruik
per inwoner zou voldoende
ligt het verbruik in het beste
zijn (1 à 2 l om te drinken en
geval op 40 l en is het vaak
25
ver van veilig.
à
50 l voor voeding en
hygiëne).
Een land bereikt de "armoede-
Een Amerikaan verbruikt
grens" bij 1000 m³ / inwoner en
gemiddeld 400
de "schaarstegrens" bij 500
l / dag ,
een
Europeaan tussen de 150
en
m³ / inwoner. Dit is het geval
300 l / dag.
voor Malta, Israël, Libië, Singa-
Net als Duitsland, China, Turkije
pore, Saoudi-Arabië.
of Mexico behoort ook Frankrijk tot de landen die vrij goed voorzien zijn van water. Frankrijk bevindt zich namelijk in de schaal van 2000 à 5000 m³ / inwoner. 100 000 m3 / inwoner : Noorwegen, Nieuw-Zeeland, Canada, Congo, Ijsland ... verdeling
Een lekkende kraan veroor-
Bevolkingen leggen kilometers
en verlies
zaakt een verlies van 30 à 50
af voor enkele liters water.
m³ per jaar (dit is de helft van
Water wordt voorzichtig naar
het totale waterverbruik per
de dorpen gebracht om verlies
jaar van iemand die in een
te voorkomen.
arm land woont).
23
pa r c o u r s
noord
zuid
besparing en
In de rijke landen worden ste-
Zuiderse landen besparen water.
verspilling
delingen steeds veeleisender
Bvb: Egypte hergebruikt zijn afvoerwa-
en nonchalanter: drinkwater
ter evenals een deel van het gebruikte
wordt gebruikt om auto's te
stadswater.
wassen en om tuinen te besproeien. Het afsluiten van water
wordt
niet
geduld.
Kortom, urbanisatie, industrialisering, de mythe van de netheid hebben geleid tot een voortdurende toename van het waterverbruik en tot verspilling. Minstens 10 % van de inhoud van het drinkwaternetwerk loopt weg. 90 % van het water dat door de zuiveringsstations tegen hoge kostprijs drinkbaar wordt gemaakt, stroomt terug in de riool. controle en
Water is geleidelijk aan het
Zeer weinig controle en toe-
technische
meest gecontroleerde voe-
zicht.
dingsmiddel geworden, het
Zeer weinig of soms weinig
resultaat van een aantal be-
geschikte technieken.
expertise
kwaamheden en technische expertise. kostprijs
30 % van de Fransen vindt dat
In Afrika besteden de mensen
water eerder goedkoop is.
1/3 van hun inkomen aan het
Meer betalen om de kwaliteit
kopen van water dat 50 keer
van het water in stand te
meer kost dan dat van het
houden, blijkt steeds meer ge-
openbare nutsbedrijf. 25 %
rechtvaardigd: 59 % van de
van de stedelingen neemt zo
Fransen is tegenwoordig deze
zijn toevlucht tot het aankopen
mening toegedaan.
van water.
24
pa r c o u r s
water drin k en In deze rubriek wordt ingegaan op:
• •
voorwerpen een proef:
die gebruikt worden om water te behandelen
een waterontginningswijze met een bepaalde soort verontreiniging in
verband brengen
•
teksten + foto's: aan water verbonden risico's op korte, middellange en lange termijn
Water is voor ons van levensbelang (minimumbehoeften, waterbestanddeel van het menselijk lichaam ...) maar water kan ook drager van
ziektekiemen
zijn
(chemische of microbiologische verontreinigingen). Geografie van de ziektenleer? Menselijke bezigheden en vervuilingen? Water moet dus "gewassen" worden: hygiëne van water, oplossingen in functie van de landen, de kosten, de aanpassingen. Crisissituaties. Men kan een collectief spel overwegen rond de proef (bijvoorbeeld stemmen voor, gezamenlijk kiezen, ...).
Het verkrijgen van veilig water wordt gemeten per aantal personen, volgens het percentage van de totale bevolking, dat een redelijk middel heeft om aan gezond water te geraken om te drinken, om zich te wassen en voor noodzakelijk huishoudelijk gebruik. Het geeft de gezondheid van de inwoners van het land weer, samen met de mogelijkheden die het land heeft om water op te vangen, te behandelen en te verdelen. Water is levensnoodzakelijk en toch hebben
bevolking met
vandaag nog meer dan een miljard mensen
toegang
75 %
uit landen met een laag en gemiddeld inkomen, en 50 miljoen mensen uit landen bevolking zonder toegang
25 %
met een hoog inkomen geen toegang tot veilig water om te drinken, voor persoonlijke hygiëne en voor huishoudelijk gebruik.
Deze cijfers vertegenwoordigen bijna 25 % van de wereldbevolking (5,9 miljard inwoners). Bovendien hebben bijna 2 miljard mensen geen toegang tot fatsoenlijke rioleringen. Volgens de WGO moet drinkwater aan een zestigtal criteria voldoen: het is water
"dat
een leven lang mag gedronken worden zonder daarbij de gezondheid te schaden".
Maar in het water kunnen vele substanties en bestanddelen zitten die de volksgezondheid kunnen schaden of die verontreinigend zijn voor het milieu. Watervervuiling kan verschillende oorzaken hebben: menselijke, industriële of natuurlijke activiteiten, ...
25
pa r c o u r s
chemische verontreinigingen
•
lood:
het drinken van water dat door oude leidingen is gelopen, is nog altijd één
van de belangrijkste oorzaken van loodbesmetting. Het is inderdaad zo dat "agressief" water lood dat aanwezig is in de oude leidingen kan oplossen. Voor zover we weten, is er geen lood op natuurlijke wijze aanwezig in het menselijk lichaam en als het zich in het lichaam bevindt, wijst dit dus steeds op een besmetting. Vooral kinderen zijn gevoelig voor loodvergiftiging: het kan bij hen spijsverteringsstoornissen veroorzaken of leiden tot een vertraging van de lichamelijke, geestelijke of psychomotorische ontwikkeling. Ook tijdens de zwangerschap heeft lood invloed op de ontwikkeling van de foetus en het zenuwstelsel.
•
arsenicum:
arsenicum is een natuurlijke stof die in hoge mate in de aardkost aan-
wezig is en waarvan in elk levend materiaal sporen te vinden zijn. Omdat het zich ook in de bodem bevindt, kan het in water opgelost geraken maar ook vele menselijke activiteiten brengen arsenicum voort. Volgens het Internationaal Centrum voor Kankeronderzoek kan arsenicum bij de mens kanker verwekken. Het risico op huidkanker en tumoren aan de blaas, de nieren, de lever en de longen neemt toe als men gedurende zeer lange tijd water drinkt waarin concentraties arsenicum zitten die de toegelaten grenswaarden benaderen of zelfs overschrijden.
•
nitraten:
momenteel is de landbouw de voornaamste oorzaak van nitraatverontrei-
nigingen door het gebruik van grote hoeveelheden stikstofhoudende meststoffen om de plantengroei te bevorderen. Een vrij omvangrijk deel van deze nitraten kan door regen worden weggespoeld en zo in de waterlopen terechtkomen. Een deel dat niet door planten wordt opgenomen, sijpelt in de bodem en dringt door tot in het grondwater. Deze verontreiniging komt soms zelfs pas meerdere jaren na het in de bodem dringen aan het licht.
26
pa r c o u r s
microbiologische verontreinigingen
Het spreekt vanzelf dat water voor micro-organismen een gunstige omgeving is om te overleven en zich te ontwikkelen. Sommigen daarvan komen natuurlijk uit de bodem, maar anderen kunnen ook voortkomen uit een besmetting door de mens (bijvoorbeeld fecale coliformen). Als ze in het lichaam binnendringen, kunnen sommige in water aanwezige micro-organismen ziektes verwekken of bacteriën, virussen, parasieten en schimmels veroorzaken.
•
cholera
is een ziekte die gepaard gaat met diarree en veroorzaakt wordt door
Vibrio cholerae, een bacil dat in 1883 door Koch in Egypte geïsoleerd werd. In 2002 werden er door 52 landen 142.311 gevallen en 4.564 overlijdens aan de Wereldgezondheidsorganisatie gemeld. Omdat niet alle gevallen bekend gemaakt worden en door gebrek aan controlesystemen, liggen deze cijfers ver beneden de werkelijkheid. De ziekte ontstaat door het via de mond opnemen van besmet water of besmette voedingsmiddelen. Als ze in de darm terechtkomen, scheiden de vibrionen met name het cholerisch gif af, dat de belangrijkste oorzaak is van de felle uitdroging waardoor de infectie wordt gekenmerkt: het waterverlies kan tot 15 liter per dag oplopen.
•
shigella zijn de oorzaak van de bacillaire dysenterie die vooral in tropische streken
voorkomt. Elk jaar sterven ongeveer één miljoen mensen, vooral kinderen jonger dan 5 jaar, aan dysenterie. Shigellosis ontstaat door gebrek aan hygiëne en wordt fecaal-oraal overgedragen. De ziekte veroorzaakt buikpijn met braken en buikloop en kan bovendien een chronische ondervoeding tot gevolg hebben. De ziekte kan met antibiotica worden behandeld.
•
poliomyelitis wordt veroorzaakt door een virus dat in de motorneuronen van de grijze
stof in het ruggenmerg terechtkomt. Binnen een tijdspanne van enkele uren kunnen onomkeerbare verlammingen optreden. Er bestaan twee soorten vaccins die deze ziekte aanzienlijk hebben ingedijkt (wereldwijd minder dan 2000 gevallen in 2002).
27
pa r c o u r s
water delen •
een audiovisuele voorstelling:
getuigenissen over allerhande situaties. Geopolitiek,
over het delen van water
• •
een proef
waarbij filmpjes gestart worden
een aanvulling
op het begrip debiet
Het delen van de watervoorraad kan soms
spanningen
veroorzaken tussen
landen, bevolkingsgroepen, gemeenschappen ... Geef voorbeelden uit de actualiteit: Syrië - Turkije, Israël - Palestina, VS - Mexico …
water lozen •
een audiovisuele voorstelling:
het begrensde vermogen van de natuur om afval te
behandelen en dus de zuivering door menselijke tussenkomst
• •
een proef:
de stappen voor het zuiveren van gebruikt water begrijpen
teksten en foto's:
waterbehandeling in de wereld
Waterverontreiniging wordt door de mens veroorzaakt. Verschillende activiteiten waardoor afval ontstaat. Hoe wordt water schoongemaakt? Hoe doeltreffend is het? Toezicht en controle om de kwaliteit van afvalwater te verbeteren. De proef niet samen uitvoeren.
28
pa r c o u r s
de toekomst van water Er zijn verschillende scenario's mogelijk, met telkens verschillende doeleinden. Dit deel concentreert zich rond twee grote lijnen:
• •
water beschermen water delen de toekomst van water houdt in:
• stoppen met het ondoordacht afnemen ervan • de voorraden echt beheren • inspelen op wijzigingen om doordachte beslissingen te nemen
water bes c her men Voor dit deel moeten de onderdelen van de tentoonstelling individueel gebruikt worden. Water beschermen gebeurt door:
•
water te besparen:
twee proeven voor twee voorbeelden: bevloeiing (verschillende
methodes) en verspilling in de steden. Hier kunnen verschillende methodes, zowel traditionele als hedendaagse, met elkaar vergeleken worden evenals de doeltreffendheid ervan en hun vermogen om zich aan allerhande situaties aan te passen. De nadruk wordt gelegd op foutjes van sommige moderne ontwikkelingen.
•
andere voorraden aanspreken:
nieuwe manieren voor het verbruiken van water
ontwikkelen Methodes, ideeën en technieken: duurzame ontwikkeling
•
andere voorraden aanspreken
•
het ecosysteem in stand houden
•
inspelen op klimaatveranderingen
Dit aspect zal op de tentoonstelling niet behandeld worden, u vindt extra info op: www.atomium.be/water. Toekomstscenario's inzake water en aanpassingshypotheses.
29
pa r c o u r s
water delen "stemmen
voor water":
slotbeschouwing van de tentoonstelling: het hoofdonderdeel
bestaat uit een gezamenlijke activiteit rond een stemtafel, een stem leidt u doorheen het proces Generieke aspecten:
• wie krijgt het beheer van het water in handen? • de ecosystemen een recht geven? • samenwerken? Het bezoek zou met een gezamenlijke activiteit rond deze proef kunnen beëindigd worden.
30
WATER VOOR IEDEREEN
speciale kinderrondleidingen
Rondleiding open voor iedereen, na reservatie. Bereid uw bezoek voor en download het pedagogisch dossier op onze website.
Info & reservaties
Alicia Tirmarche • alicia.tirmarche@atomium.be • +32 (0) 493 03 44 02 • www.atomium.be/kids ATOMIUM • Atomiumsquare • B-1020 BRUssel Open 365/365 • Tegenover Mini-Europa • Metrostation Heizel (lijn 6)