C
arlos Glaria Balasteran (Gallarta), Labarrieta parajean, jaio zen 1958an. Filologo, Itzultzaile eta Euskara Teknikaria da. Edonola ere, bere benetako grina Historia da. Euskal Herriko Atlas etnografikoan parte hartu du. Muskiz, historia eta toponimia eta Ortuella, lekuak eta beraien izenak liburuak argitaratu ditu, eta Abantoren historiari buruzko hainbat lan egin ditu. Carlos Glaria gertuko ikerlaria dugu, haritz zaharraren modura, gure arbasoen oinatzak entzuteko eta sentitzeko, jaio eta maite duen lurrean erroak hedatu dituen historialaria.
A
Abantoren historiari buruz mintzo (I)
spaldidanik, Abantoren historiari buruz hitz egiteko, Carlos Glaria elkarrizketatzeko asmoa izan dugu. Baina gauza bat edo beste izan direla tartean, gaur arte ez da posible izan. Agian, sinpleki, gaur, hain zuzen, izan beharko luke eguna, besterik gabe. Batek daki! Edozein modutan ere, hementxe gaude Gallartako enparantzako arkupetan eserita. Zerua goibel dago eta euria tanta leunetan ari da plazan jausten.
Carlos, Eusko Gudariak plaza zitza eta horrelakoa da historia. hau, orain ez urte asko, Cota- Ederto. Horrelakoa da historia, rro auzuneko larre bat besterik baina zer dela eta historiareez zela kostatzen da irudika- kiko zure zaletasuna? tzea. Erraietan daramadan beta da, Eta gauden lekuan behiak larra- historia-zaletasuna barik herrizatzen ibiliko ziren, nonbait. Bai ho- letasuna da, herriaren izaera, rrela da, baina litekeena da, kultura eta ohiturekiko atxikimenetorkizunean, beste batzuek dua. hemen plaza bat egon zela ezin irudikatzea. Horrelakoa da bi- Herrizaletasuna aipatu duzu. 2
Gure herria edo udalerria, behintzat, Abanto-Zierbena da. Baina zer ote da Abanto-Zierbena?
Antzina, Enkarterriko Somorrostro haranean zazpi kontzeju zeuden eta bi udal osatzen zituzten: Somorrostroko Lau Kontzejuena (Muskiz, Zierbena, Abantoko Santa Juliana eta Abantoko San Pedro) eta Hiru Kontzejuena (Santurtzi, Sestao eta Trapagaran). XIX. mendean zehar kontzejuak udalerri bilakatu ziren eta Zierbenak, San Pedrok eta Santa Julianak udal bakarra osatu zuten Abanto eta Zierbena izenekoa. Orain urte batzuk Zierbena Abantotik berezitu zen eta, harrezkero, Abantoko bi kontzeju zaharrek osatzen dute udalerria. Auzo nagusiak Gallarta, Las Carreras eta Sanfuentes dira.
“adventus” berbatik omen dator eta euskaraz “abendu” eman zuen, hortik Bizkaian Abando eta Abanto toponimoak sortu zirelarik.
Aipatu dugun hipotesiaren arabera, Abando izeneko batek eman zion izena toki zehatz bati Goi Erdi Aroan eta, gizaldi ba-
"Hilarri honen beheko aldean Avand(us) antroponimoa idatzita dago"
Zer dela eta, gure ingurune honek Abanto izena izatea?
Abanto toponimoa, bestelako hi- tzuk geroago, toki horretan bizi potesiak erabat baztertu gabe, zen beste batek Abanto hartu Avand(us) edo Avand(ic)o antro- zuen deituratzat, Abantoko Ferponimo edo pertsona izen zaha- nando jauna, alegia, eta berak rretik etor litekeela dirudi. Izen sortu zituen Santa Juliana eta hori Gordexolako hilarri batean San Pedro elizak XIII. gizaldi inagertu zen (Abellanedako mu- guruan. Elizak erreferente naguseoan dute horren kopia bat). sitzat hartuz, kontzejuak eratu Avandus antroponimoa latinetik 3
ziren eta, azkenean, udala: bai kontzejuek baita udalak ere Abanto izena hartu zuten.
Abanto izan eta Abanto- Zierbena izen. Zergatik gure udalaren izenean Zierbena oraindik?
Abanto izeneko beste herri bat baitago Zaragozan eta, antza, estatuko legeak ez du aurreikusten izen bereko udalerri bi izatea. Hala ere, izen berbera duten herriak daude edonon: Villarreal, Villaverde, Salvatierra... eta euren artean bereizteko, izenari eskualdearen, lurralde historikoaren zein alboko herriaren izena itsatsi egiten zaio hurbileko adibide bat jartzearren, Turtzioz ondoan dagoen Turtziozko Villa-
verde aipa dezakegu.
Nire ustetan, Zierbena udalaren izen ofizialean mantentzeko bi arrazoi nagusi daude: alde batetik, udalerriaren jatorrizko izena Abanto-Zierbena da eta goian aipatu dugun beste Abantotik bereizteko egokia da eta, bestetik, izena aldatzeari baino garrantzi handiagoa eman baitio udalak Zierbena eta Abantoren arteko mugak ondo zehazteari, izena aldatu baino lehen.
Zein izan liteke, bada, udalerriaren izena?
Adierazitako ildoari eutsita, ABANTO BIZKAIA (“Bizkaiko Abanto� esanahia duena) ezarrita konpon liteke arazoa, azken finean, Bizkaia izena beti ager-
"MontaĂąo gainetik, Zierbena eta Abantoren arteko muga historikoa"
4
tuko baita agiri ofizialetan Abanto ondoan...Bestelako formulak ere posible lirateke, baina, beti ere, ABANTO mantendu behar, horixe baita gure benetako izen historikoa, alferrikako asmakizunetan murgildu barik.
Abanto eta Zierbenaren aldentzea nahiko katramilatsua izan zen. Eta gaur egun ere, tirabirak badaude, bien arteko muga, kasu. Zein da haien arteko muga historikoa?
Diputazioak markatu zuen mugalerroa, behintzat, ez. Egin berria den autopista mugatzat hartzea erabat artifiziala da. Hori noizbait konpondu beharko dute, herri bakoitzari berea emanez, muga ondo zehazteko agiri eta erreferentzia nahikoak baitaude.
Zierbenakoa.
Abanto, beraz, bi kontzeju: San Pedro eta Santa Juliana. Baita izen bereko bi eliza ere. Noiz eraiki ziren San Pedro eta Santa Juliana bi elizak?
Dokumentazioa eta gainerako aztarna historikoak gogoan harturik, biak XIII. gizaldikoak direla esan daiteke, baina Iturriza eta Delmas historialariek San Pedrokoa 1240 eraiki zutela eta Santa Julianakoa 1260an idatzi zuten arren, ezin da data zehatzik eman, behin eta berriro kopiatu den datua da aipatutako urte horietakoa eta batzuek, gehiagorik sakondu gabe, ontzat eman dutena. Nire ustez, oraingoz behintzat, ez dago hori probatzerik. Carlos, entzuna daukat XX. mendera arte, Abantoko hirigune nagusiak Putxeta eta Sanfuentes zirela. Egia ote?
Agiri historikoen argitan hauxe da muga: Serantes mendiko gailurrean dagoen leize nagusitik Sanfuentes eta Putxeta, herrigu(Cuevamayor), Mendozatik (bi- neak baino, Abantoko San degorriko Cardeoko atseden-gu- Pedro kontzejuko partidu edo netik hurbil) pasatuta, barrutiak ziren, bien erdian eliza Monta単oko gailurrera doan le- zegoelarik. Putxeta izeneko parrroa. Beraz, Monta単oko hegoal- tiduaren barruan gaur egun Las deko magal osoa Abantokoa da Carreras barrutia osatzen duten eta iparraldekoa, berriz, Zierbe- auzoak zeuden: Murrieta, Las nakoa. Serantesen, Sanfuen- Carreras, Putxeta, Revilla, San testik gorako hegal osoa, Lorenzo, e.a. Auzoak baserri gailurreraino, Abantokoa da, ez 5
moltsoak ziren eta Putxeta, Sanfuentes eta Murrieta auzo txikien arteko handienak. Dena dela, ezin da esan, meatzaritzaren ondorioz Gallarta auzoa handitu zen arte, udalerrian benetako herrigunerik zegoenik.
errekuperatzeko, zer egin daiteke?
Ez dakit benetan Susunaga eta Lamigeriega, hurrenez hurren, gaurko El Cerro eta La Mies Nuevaren euskarazko ordezkoak ziren ala ez. Osterantzean, Abantarren hizkuntzari dago- Aldoatxe, Arribaltzaga /Arribelkionez, zeuk esan duzu gure tzaga / Arbeltzaga, (O)labarrieta, inguruan antzinatik hizkuntza eta beste batzuk bai, bertoko bat baino gehiago bizi izan di- euskarazko toponimoak dira... Horiek horrela, ahaztutako toporela. Bai, horrela da. Euskara eta nimoen erabilera berreskura“erromantzea” (gaztelania) dira tzeko lehendabizi ondo kokatu gure eskualdeko hizkuntza histo- behar dira, gero erabiltzen hasi rikoak eta, erromatarrak, orain eta, azkenean kale izendegian dela hogei mende, gure eskualdera heldu baino lehenagoko hizkuntza batzuen aztarnak ere heldu zaizkigu toponimiaren bidez: Bárcena eta Bodovalle kasu. Aztarna horiek penintsulako iparraldeko gainerako herrialdeekin konpartitzen ditugu.
Toponimia aipatu duzun harira, Abanton euskal zenbait toponimo heldu dira gureganaino (Gallarta, Putxeta, Murrieta…). Baina beste asko galdu dira (Elduatxe -El Bache-, Susunaga -El Cerro-, Arribaltzaga -Peñas Negras-, Olabarrieta -Las Barrietas-, Lamigeriega -La Mies Nueva- eta abar). Galdutako toponimoak
6
"Harribeltzaga - Peñas Negras izeneko lekuan Abanto, Ortuella eta Galdamesen arteko mugarria dago":
eta mapetan sartu modu normalizatuan. Hala ere, ezin ditugu baztertu historian zehar sortu diren beste toponimoak, berriagoak zein zaharragoak, gure-gureak direlako. Ez ahaztu toponimia historiaren zantzua
dela eta izen historiko horiek gure identitatearen osagarriak direla: oraingo abantarrok ez baikara XIII. gizaldiko abantar haiek, gure historia askoz luze, trinko eta aberatsagoa da haiena baino eta toponimia aberastasun horren adierazlea. Lekuen izenekin jarraituz, Gallarta, Sanfuentes, Las Carreras toponimoak, zer ote dira?
Gallarta euskarazko Gallarreta hitzaren aldaera da, “zuhaitz ihartuen tokia” esahahia daukana. Las Carreras toponimoak, gazteleraz “gurdietarako bideak” esan nahi du, bertatik pasatzen baitziren hainbat gurdibide: meatzetatik portuetara zihoazenak eta Portugaletetik Balmaseda eta Santanderrerantz zihoazenak, besteak beste. Sanfuentes Saxuentes/Sajuentes izenaren aldaera da, oso izen bitxia eta interpretatzeko zaila, agian Sel, euskarazko kortarekin zerikusia ei dauka... Ez dut uste santu izena denik. Sel? Gallartan bazegoen El Ser izeneko auzoa. Badaukate zer ikusirik?
Bai, SEL / SER aldaera ohikoa da Bizkaiko mendebaldean, Karrantza Haranean, kasurako.
"Las Corteseko toki hau sel bat izan zen"
Selak arbasoek mendian egindako eskortak ziren, abereak bertan batzeko erabiltzen zituztenak.
Ganaduaren ustiaketarekin lotutako beste tresna juridiko bat bazegoela entzuna dut: agotzegia.
Alabaina, agotzegia ganadua ustiatzeko modu berezi bat zen “ametería” mota bat. Jabeak aberea errentan ematen zion beste bati, honek animaliak zaindu eta erabiltzen zituen eta produktua erdibana eskuratzen zuten, agotzegia agortutakoan, jabeak errentan emandako ganadua berreskuratzen zuen. Agotzegi Agotz berbatik omen dator eta lastoa edo bazka esanahia du. Enkarterri osoan indarrean zegoen ohitura zen. 7
Rolan E. Gonzalez
ERROMATAR HAUEK BURUTIK DAUDE!
8
9
10
Rolan E. Gonzalez
Gau bat sexu bila (I)
nion. Egia esan, Ilargia ere eskatu izan balit, aginduko nion une hartan. Geroago, ordea, askotan damu izan dut agindu izana, baina neure burua hitzeko gizontzat daukadanez, hona Bada, joan den egunean, Ortue- ekarri dut pasadizo hura. llako jaietan, Tititxu Milikarekin Abenduaren hamazortzia hotz, (hau ere ezizena da, baina berak baina eguzkitsu argitu zuen. ere oharkabe pasatu nahiago Eguerdian, Gitanillo, Manolitro – omen du) egin nuen topo. Eta laneko nire adiskidea- eta hiruGabonetako soldata kainak joan eta kainak etorri, iaz rok bizi izan nuen sexu-afera bat kobratzera, Ortuellako BBKra kontatu nion. Horretan gera zite- sartu ginen. Dirua jasotakoan, keen kontua, baina Tititxu Mili- kalera atera eta Gitanillok zera kak AXOLA aldizkarian sexuari bota zuen: buruzko narrazioak idazten di- - Burgoserako bidean, putetxe tuenez, nire abentura idazteko pare eder bat ezagutzen dizkiat. eskatu zidan. Garagardoak mu- Zer, animatuko zarete? turra aski eta sobera berotuta, baietz, idatziko nuela agindu Manolitro eta biok elkarri begira Ni Joselontxo nauzue. Egia esan, ez da nire benetako izena, baina anonimotasuna gorde nahiago dut. Etxegintzan egiten dut lan. Hogeita sei urte dauzkat eta Ortuellan bizi naiz.
11
keen. Gitanillok BMW baten ondoan aparkatu zuen. Autotik kanpo, tabako kea balitz bezala, arnasa lanbro kiribiletan ateratzen zitzaigun. Zerua izartua zegoen eta hotz izugarria egiten zuen. Baina nik ez nuen hotzik Gitanillo traje gris, argi eta estu nabaritzen, sexu-kitzikapenak lar baten sartuta; antzinako kolonia berotuta bainengoen. sarkor baten kiratsa zerion. Txi- Lokalean sartu ginen. Alfonbra kia eta azal zimur eta beltzezkoa gorri batek betetzen zuen gela den arren, gure artean, play-boy guztia. Goiko pisurako eskailera ospe dauka. Putetxeetako nes- batzuk zeuden ezkerreko alkarik ederrenekin txortan egiten dean; bi neskatila hegoamerikar, bere hazia eta hilabeteko sol- burua eskuen artean, erdi lo zeudata uzten zituela entzuna ge- den barra gainean. Sofa batean, nuen behin baino gehiagotan. bikote batek larrutan ziharduen. Hortaz, Gitanillori esker, maiteta- Neska, lotan balego bezala, ez sunaren ezti gozoena dastatuko zen mugitzen eta gizona mugigenuelakoan zeharkatu genuen mendu bortitzez ari zitzaion zakila sartzen. Ez dakit zergatik, Enkarterri osoa gau hartan. Euskadiren muga pasatu eta baina gizonak Europako ekialdegutxira, argi distiratsuz apaindu- koa zela eman zidan. geratu ginen. “Ze ostia, joango gara?� esan zuen, bat-batean, Manolitrok. Nik buruaz keinu txiki bat baino ez nuen egin, baina gaueko 23:30etan, hirurok, Gitanilloren monobolumenean, putetxeetarako bidean ginen.
tako gune bat topatu genuen. Guk hiru kubata eskatu eta, GiKanpoan “Pavo real� irakur zite- tanillok eta Manolitrok ordaintzeko keinurik ez zutenez egin, berrogeita hamarreko billetea jarri nuen barra gainean. Hamalau euro ziztrin baino ez zizkidan itzuli beldurrezko film batetik ateratakoa zirudien gizontxo batek.
12
Isilik, barrari bizkarra emanda geundela, emakume hegoamerikar bat eskaileretatik jaitsi eta,
bertatik, txortan egiteko keinua egin zigun. Segidan, suge bat balitz bezala, mihia ateratzen hasi zen. Are gehiago, neuri ateratzen zidala zin egingo nukeen, eta ikaratu eta guzti egin nintzela onartu behar dut. Handik joateko esan nion Gitanillori, hura tristura zulo bat baino ez zen eta. Manolitro ados egon zen nirekin. Gitanillok oso zorrotz eta estuak ginela aurpegiratu zigun arren, amore eman behar izan zuen. Kubata bukatu eta bideari ekin genion berriro.
ordea, kaleko bidean izan ginen, baina atera baino lehen, zerbitzariak “eh, vosotros” garrasi egin zuen. Buelta egin eta, nazka aurpegiaz, kubatak ordaindu gabe zeudela esan zuen. Gitanillo eta Manolitrorenganantz biratu nintzen, baina ordurako desagertuak ziren!
Handik 10 minutura “La Pantera Rosa” putetxearen parean egokitu gintuen menturak. Lokalaren ondoan zegoen murru baten kontra egin nuen txiza. Hotzarengatik, buztana barraskilo Handik 2 kilometrora “Los Ange- izutu bat balitz bezala uzkurtu les de Charlie” izeneko sexu-gu- zitzaidan. “Berdin ziok. Izoztu nera eraman gintuen Gitanillok. arren, hemen egingo diat txiza, Lekua iragartzeko kartelean, ezen auskalo hor barruan zer neska ederrez inguratutako auto zegok!” esan nion neure buruari. kabriolet gorri iradokitzaile bat Baina erabat oker nenbilen. Azagertzen zen. Azkenean, zorteak kenean Odinen erreinuan gure alde egingo zuela iruditu ginen! Lokal hartan kristoren zitzaidan. Baina klubeko atea neska puskak aurkitu genituen: zabaltzerakoan, barrutik zeto- dantzan ari zen brasildar panzen zenbait oihu entzun geni- poxa; ukraniar itxura zuen ilehori tuen. Ni geldirik geratu nintzen ederra eta zerbitzari zebilen nesunetxo batez, baina konturatu katila afrikar guria! Umm! Ahoa nintzenerako, beste biak barruan lehortu, sabela inurritu eta bazeuden. Arnasa sakon hartu eta rraskiloa maskorretik ateratzen neu ere sartu nintzen. Bost nabaritu nuen. neska elkarren arteko sesioan (jarraituko du) ari ziren, oihuka. Edaria eskatu eta han izan ginen, barrari itsatsita, isilik eta geldi. Berehala, Tititxu Milika 13
Golgota
LIBURU KRITIKA
Xabier Montoia Elkar, 2008
Gerra Zibila eta berak ekarri zuen triskantza eta hilkintza dira liburu honen abiapuntu. Abiapuntua ez da nolanahikoa. Nafarroako herri txiki batera gizon armatu batzuk heldu, etxe jakin batean sartu eta aita eraman egiten dute. Hori nahikoa ez, eta gero, guardia zibilak etorriko dira, aurrekoek egin ez zutena bukatzera.Ama eramango dute, eta itzuliko da, ilea motz-motz eginda, bihotza gorrotoak erdibiturik. Gerra amaitu ondoren ez da egoera hobetuko, okertu baizik. Felisa, liburuko protagonista eta narratzailea, moja sartuko da. Barne eta kanpo errepresioaren narrazioa egin nahi du
Zerua ala infernua. Horra hor bidartea eta zalantza-mataza.
14
Xabier Montoiak, beste liburuetan ez bezala, ahozko tradizioa gogorarazten duen idazketa erabiliz. Aitortu behar zaio egileari duen mimesi gaitasuna, musikari senaz gainera musikari belarriak dituelako, seguru asko, gauza baita liburutik liburura idazketaz aldatzeko, estiloz ere aldaturik. Ez zaio halakorik gertatzen Montoiari, azaleko itxura bestelakoturik, bera lehengoa da azpitik, oso nabarmen, narratzailea moja sartu den emakumea bada ere. Zerua ala infernua. Horra hor bidartea eta zalantza-mataza.
Zazpi etxe Frantzian Bernardo Atxaga Pamiela, 2009
Zazpi etxe Frantzian irakurriz trago garratzak hartuko dituzu, pasarte kitzikagarriak eta ataka ironiko latzak biziko. Horiek guztiak, hastean, Lalande Birane protagonista nagusiaren Christine emaztea imajinatze hutsarekin. Izan ere, Christine ez da inoiz presente nobelan, baina bere presentzia demoledorea da —démolisseuse zehatzago—. Eta honek, horra, bigarren gogoeta iradoki dit: literatura hitzen magia eta dohaina uztartzea da.
Istorioa Afrikan kokatu izateak berezko erudizioa ematen dio nobelari, baita pertsonaien maila edo klase sozialak berezitasunik eman ere. Historian erreparatuz, Belgikak Kongon eragin zuen Obabako soinujolearen semea holokaustoa zeharka aipatuz kriAmerikako Estatu Batuetara era- tika historiko zorrotza egin du man zuen Atxagak, Obabako egileak. partikulartasunari izari uniber- Atxagak sortu duenak balio du, tsala emanez. Halatsu egin du eta balio duenez, mundurako ere berriz ere, eta iraganeko Kon- balio du. Nobela hemengoa da goko lurreraino eraman gaitu - eta mundurako ere bada. Eta ni, XX. mendearen hasierara, hain nire lainoan, liburuko militar-pozuzen-. Obabako bideetan nola, eten ahotsak gogoan, ezin izan Yangambi-tik Kisangani-ra bide- dut Ni ez naiz hemengoa liburuaetan barrena ibilarazi gaitu egi- ren egilearen presentzia burutik leak. Eta, horra, neroni Tarzan kendu, ezta kendu ere hemenmitikoaren abenturetan jausi goa dela dioen nobela honen naiz. Abenturazko tonua duen egilearen hitzak: “Faltsua da minobela eraiki baitu Atxagak, litarraren eta poetaren arteko bebaina, ez pentsa horregatik en- reizketa”. tretenimenduzko literatura egin Txema Pérez duenik. 15