สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๑
สาร.. สถาบันอยุธยาศึกษา ปที่ ๔ ฉบับที่ ๑ ตุลาคม – ธันวาคม ๒๕๕๖ เจาของ สถาบันอยุธยาศึกษา มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา ๙๖ ถนนปรีดีพนมยงค อ.พระนครศรีอยุธยา จ.พระนครศรีอยุธยา ๑๓๐๐๐ โทรศัพท / โทรสาร ๐๓๕-๒๔๑-๔๐๗ เว็บไซต www.ayutthayastudies.aru.ac.th วัตถุประสงค ๑. เพื่อประชาสัมพันธกิจกรรมของสถาบันอยุธยาศึกษาสูสาธารณชนอยางตอเนื่อง ๒. เพื่อเผยแพรความรูดานอยุธยาศึกษาที่ถูกตองสูสาธารณชน การเผยแพร ปละ ๔ ฉบับ (ราย ๓ เดือน) จํานวนที่พิมพ ๕๐๐ เลม ที่ปรึกษา นายจิรศักดิ์ ชุมวรานนท รักษาราชการแทนอธิการบดีมหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา บรรณาธิการบริหาร ดร.จงกล เฮงสุวรรณ ผูชวยบรรณาธิการ อาจารยกันยารัตน โกมโลทก อาจารยอุมาภรณ กลาหาญ บรรณาธิการ อาจารยสุรินทร ศรีสังขงาม นายพัฑร แตงพันธ ผูชวยบรรณาธิการ นางสาวสาธิยา ลายพิกุน กองบรรณาธิการ นายปทพงษ ชื่นบุญ นายอายุวัฒน คาผล นางสาวอรอุมา โพธิ์จิ๋ว นางสาวณัฐฐิญา แกวแหวน นางประภาพร แตงพันธ นางสาวสายรุง กล่ําเพชร นางสาวศรีสุวรรณ ชวยโสภา ศิลปกรรม นายพัฑร แตงพันธ พิมพที่ โรงพิมพเทียนวัฒนาพริ้นทติ้ง ๑๖/๗ ถ.เดชาวุธ ต.หอรัตนไชย อ.พระนครศรีอยุธยา จ.พระนครศรีอยุธยา ๑๓๐๐๐ โทร. ๐๓๕-๒๔๑-๕๗๘, ๐๓๕-๒๔๓-๓๘๖ โทรสาร ๐๓๕-๓๒๓-๓๙๖ ภาพปก พระราชวังจันทรเกษม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ที่มา: อรรถดา คอมันตร. (๒๕๕๔). กรุงเกาเมื่อกาลกอน ภาพถาย ๑๐๐ ป พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: สยาม เรเนซองส.
๒ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
ถ อยแถลง สถาบั น อยุ ธ ยาศึ ก ษาเป น สถาบั น ทางวิ ช าการที่ เ ป น หน ว ยงานหนึ่ ง ของ มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา ภายใตปรัชญา “รอบรู เชิดชู สูสรางสรรค” เพื่ อให สถาบั น ฯ เป น ศูน ยข อ มูล ทางวัฒ นธรรมอยุ ธ ยาที่มี คุ ณภาพ เป น สถาบั น ฯ ที่เชิดชู และสงเสริมการประยุกตใชขอมูลทางวัฒนธรรมอยุธยาเพื่อการพัฒนาสังคม อยางยั่งยืน สาร.. สถาบันอยุธยาศึกษาฉบับนี้ ถือเปนฉบับแรกของคณะผูบริหารใหม โดย ดร.จงกล เฮงสุวรรณ ผูอํานวยการสถาบันฯ ไดมีนโยบาย และแนวทางในการ พั ฒ นาสถาบั น ฯ ให มี ค วามเป น เลิ ศ ทางวิ ช าการ และการเป น ศู น ย ก ลางการจั ด กิจกรรม ทางวัฒนธรรมทั้งในระดับทองถิ่น และระดับชาติ สาร .. สถาบั น อยุ ธ ยาศึ ก ษาฉบั บ นี้ มุ ง เน นข อ มู ล ที่ เกี่ ย วข อ งกั บ พระนครศรีอยุธยา ในชวงสมัย “มณฑลกรุงเกา” อันเปนรอยตอสําคัญระหวางสมัย ราชธานี สูการเปนจัง หวัดพระนครศรีอยุธยาในปจจุบัน ซึ่ง เชื่อวาจะนําไปสูความ เขาใจในความเปนจังหวัดพระนครศรีอยุธยาในปจจุบันไดอยางกวางขวาง
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๓
สารบัญ หนา ถอยแถลง
๒
จากธุลีกรุงศรีอยุธยา สูเทศาภิบาลมณฑลกรุงเกา
๔
ยานบานชองชาวกรุงเกา หลังสมัยราชธานี
๑๒
ฟนวังจันทรเกษม ดังฟน ชีวาราชธานี
๑๙
กรุงเกา: ศูนยกลางการปกครองแหงมณฑล
๒๓
“ยานตลาด” ภาพบันทึกวิถีชาวกรุงเกา ในจิตรกรรมฝาผนังวัดเชิงทา จ.พระนครศรีอยุธยา
๒๗
ภาพเกาเลาอดีต
๓๑
จดหมายเหตุอยุธยาศึกษา
๓๒
อยุธยาศึกษาปริทัศน
๓๕
รอบรั้วเรือนไทย
๓๘
กิจกรรมของสถาบันอยุธยาศึกษา มกราคม – มีนาคม ๒๕๕๗
๔๐
๔ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
จากธุลกี รุงศรีอยุธยาสู เทศาภิบาลมณฑลกรุงเก า* 0
พัฑร แตงพันธ* * 1
ภายหลั ง สงครามเสี ย กรุ ง ศรี อ ยุ ธ ยา พ.ศ.๒๓๑๐ เป น ต น มา ใช ว า เมื อ ง พระนครศรี อ ยุ ธ ยาจะรกร า งไปเสี ย สิ้ น หากแต ค อ ย ๆ ฟ น ตัว อี ก ครั้ ง อย า งช า ๆ และตอเนื่อง แมมิไดมีสถานะเปนราชธานีดังเดิมอีกตอไป แตก็ยังไดรับการขนานนาม จากราชสํ านัก แห ง กรุง รั ตนโกสินทรว า “กรุ ง เกา ” และยัง ไดรั บการอุปถั มภ ค้ํา ชู บวรพระพุ ท ธศาสนา และบู ร ณะสถานที่ สํ า คั ญ ที่ มี นั ย ทางการปกครองอย า ง พระราชวัง ต าง ๆ ในฐานะที่ เป น อนุ ส รณ ส ถานแห ง การเป น ราชธานี โบราณของ คนไทย กอปรกั บป จ จัย ทางด านความอุด มสมบู รณ ข องสายน้ํ าและแร ธาตุ ในดิ น ที่อาทรแกการเปน แหลงทํามาหากินของประชาราษฎรที่ดีเยี่ยม เปน สวนสําคัญใน การหนุ น นํ า ให อ ยุ ธ ยาเติ บ โตกลายเป น ชุ ม ชนขนาบน้ํ า ขนาดใหญ ที่ มี ศั ก ยภาพ และศักดิ์ศรีเพียบพรอมแกการถูกเลือกใชเปนเมืองศูนยกลางการปกครองของมณฑล อยุ ธ ยา ใน พ.ศ. ๒๔๓๘ ซึ่ ง กว า ที่ จ ะไปสู จุ ด นั้ น เมื อ งพระนครศรี อ ยุ ธ ยาได มี พัฒนาการเปนลําดับดังตอไปนี้
* บทความนี้เปนสวนหนึ่งของการวิจัยเรื่อง ผังเมืองพระนครศรีอยุธยา และภูมิสถานทาง ประวัติศาสตร สมัยมณฑลอยุธยา พ.ศ. ๒๔๓๘-๒๔๗๖ ** นักวิชาการศึกษา สถาบันอยุธยาศึกษา มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๕
จากธุลีกรุงศรีอยุธยา จากหลักฐานทางประวัติศาสตรหลายชิ้น ทําใหทราบดีวาผลของสงครามเสีย กรุง ศรี อยุธ ยาครั้ง ที่ ๒ ใน พ.ศ. ๒๓๑๐ นั้น ได สรา งความเสี ยหายย อยยั บใหกั บ พระนครกรุงศรีอยุธยาอยางนัก จนไมอาจฟนฟูบานเมืองใหกลับคืนมาเปนราชธานี ดัง เดิมได ดวยสถานที่ตาง ๆ ในพระนคร ทั้ง ปราสาทราชวัง วัด และศาสนสถาน ตาง ๆ รวมทั้งบานเรือนของประชาราษฎร ตางไดรับความเสียหายจากการเผาผลาญ และการลุกลามตอเนื่องของเพลิงสงคราม ที่สง ผลใหชาวเมืองตางหลบหนีเอาชีวิต รอดไปคนละทาง โดยมิอ าจมีผู ใดหลบซ อนตัว อยู ในเมื องได มิ เช นนั้ น ก็ จะถูก ฆ า หรื อ ถู ก กวาดต อ นไปเป น เชลย ดั ง ที่ ป รากฏรายละเอี ย ดต า ง ๆ ในจดหมายเหตุ คณะบาทหลวงฝรั่ง เศสที่เขามาเมื่อครั้ง กรุงศรีอยุธยาสมัยสมเด็จพระเจาเอกทัศน สมั ย กรุ ง ธนบุ รี และช ว งต น กรุ ง รั ต นโกสิ น ทร ซึ่ ง ตี พิ ม พ ใ นประชุ ม พงศาวดาร ภ าคที่ ๓ ๙ ๑ ร ว มถึ ง บั น ทึ ก ภาษาดั ตช ว า ด ว ย ก รุ ง ศรี อยุ ธ ย าถู ก ทํ าลา ย โดยผู เ ห็ น เหตุ ก ารณ ข ณะนั้ น ซึ่ ง ตี พิ ม พ ใ นหนั ง สื อ การปฏิ วั ติ ป ลายแผ น ดิ น พระนารายณมหาราชและการลมสลายของกรุงศรีอยุธยา ของกรมศิลปากร ๒ ดังนั้น สภาพโดยทั่วไปของกรุงศรีอยุธยาในชวงหลังสงครามสิ้นสุดลงใหม ๆ คงจะมี ส ภาพไม ต า งจากนครร า ง และเต็ ม ไปด ว ยซากอาคาร บ า นเรื อ น และศาสนสถานที่ไดรับความเสียหายจากเพลิงไหม แตไมนานนักหลังจากที่สงคราม สงบลง ก็ เ ริ่ ม มี ผู ค นกลั บ เข า มาอยู อ าศั ย และทํ า มาหากิ น ในละแวกพระนคร กรุงศรีอยุธยาตามเดิม โดยเฉพาะกลุมคนเชื้อสายไทย และจีน ที่กลับเขามาขุดหา ทรัพยสินมีคาที่เหลืออยูตามวัดตาง ๆ หรือ ทรัพยสมบัติที่ชาวกรุงศรีอยุธยาทอดทิ้ง หรื อซุ ก ซอ นไว ดั ง ปรากฏในจดหมายเหตุ ของบาทหลวงฝรั่ ง เศส ที่ เดิ น ทางมายั ง 2
3
๑
หมอมเจาธํารงศิริ,มหาอํามาตยโท. (๒๔๗๐) ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๓๙ เรื่องจดหมาย เหตุของคณะบาดหลวงฝรั่งเศส ซึ่งเขามาตั้งครัง้ กรุงศรีอยุธยาตอนแผนดินพระเจาเอกทัศ กับครั้ง กรุงธนบุรีแลกรุงรัตนโกสินทรตอนตน. พระนคร: ศรีหงส. ๒ กรมศิลปากร. (๒๕๔๘). การปฏิวัติปลายแผนดินสมเด็จพระนารายณมหาราช และการ ลมสลายของกรุงศรีอยุธยา. หนา ๙๐.
๖ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
กรุงสยามและทองสํารวจไปตามทองที่ตาง ๆ ในอยุธยา เมื่อ พ.ศ.๒๓๑๒ ซึ่งเปนเวลา ๒ ปหลังจากเสียกรุง ๓ นอกจากนี้ ยั ง มี ก ลุ ม คนตามหั ว เมื อ งต า งๆ เช น ชาวเมื อ งพิ ษ ณุ โ ลก และชาวเมืองนครราชสีมา ที่พระเจากรุง ธนบุรีไ ดเทครัวพาเขามาอาศัยอยูบริเวณ กรุง ศรีอยุธยาเดิม เพื่อฟนฟูใหเมืองที่ลมสลายกลับมาเปนแหลง ชุมชนเมืองอีกครั้ง แตสภาพของเมืองก็นับวายัง มีผูคนเบาบางอยูมาก และมีโจรผูรายชุกชุมอยูหลาย พื้นที่ ผูคนที่อาศัยอยูในเมือง ณ เวลานั้น ลวนมีสภาพความเปนอยูที่อัตคัดขาดแคลน อาหาร ด ว ยเหตุ ที่ ผู ค นส ว นใหญ เ ป น เชลยที่ พ ระเจ า กรุ ง ธนบุ รี ก วาดต อ นมา จึงไมคุนเคยกับสภาพภูมิประเทศ และการทํามาหาเลี้ยงชีพ ในรัชสมัยพระเจากรุง ธนบุรี เปน ชวงที่บานเมือ งเพิ่ง ผานพนวิกฤตการณ สงคราม วัดวาอารามตาง ๆ ได รับความเสียหายเปนอันมาก และยัง คงถูกทิ้ง รา ง ภายใต ซ ากปรั ก หั ก พั ง ทํ า ให วั ด ไม อ าจเป น ศู น ย ร วมจิ ต ใจของประชาราษฎร ไ ด ซ้ํายัง ถูกผูรายขุดคุยหาสมบัติ และลักทรัพยสิน มีคาภายในวัดอีกดวย ดัง ขอความ ในจดหมายของบาทหลวงฝรั่งเศสวา “บรรดาพระพุทธรูปและพระเจดียซึ่งไดปดทอง กันอยางงดงาม บัดนี้ก็ไดทําลายหักพังเปนผงธุลีไปหมดแลว ตามวัดวาอารามก็รางไป หมด เพราะพวกพระสงฆไดหนีทิ้งวัดไปสิ้น ผาเหลืองเวลานี้ไมใครมีใคร จะนับถือ เหมือนแตกอนแลว และถามีใครขืนครองผาเหลืองในเวลานี้ก็ตองอด” ๔ สะทอนให เห็ น ว า เมื อ งพระนครศรี อ ยุ ธ ยาในสมั ย กรุ ง ธนบุ รี นั้ น ตกอยู ใ นสภาพที่ เ รี ย กได ว า “บานแตกสาแหรกขาด” และปราศจากที่พึ่งทางจิตใจ จึงเปนโอกาสใหบาทหลวง ฝรั่งเศสไดเขาไปใหการอุปถัมภดานอาหารและการรักษาโรค ทําหนาที่เปนที่พึงทาง จิตใจของผูคนแทน โดยมีการชักชวนใหผูคนเขารีตนับถือคริสตศาสนาเปนการใหญ 4
๓ ๔
ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๓๙. (๒๔๗๐). หนา ๗๑. แหลงเดิม. หนา ๗๘-๗๙.
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๗
ระยะนี้อยุธ ยา ถู กลดฐานะจากเมื องหลวง ลงมาเปนเมื องชั้น จัตวา ซึ่ง มี บทบาทสําคัญในการเปนแหลงผลิตขาวสําหรับเลี้ยงชาวเมืองหลวง และเก็บสํารองไว เปนเสบียงในภาวะสงคราม โดยพระเจากรุงธนบุรี ไดทรงแตงตั้งใหพระยาอินทรอภัย เปนผูรักษาเมือง ๕ 6
สภาพเกาะเมืองพระนครศรีอยุธยา จากหอพิสัยศัลลักษณ พระราชวังจันทรเกษม เมื่อประมาณกอน พ.ศ.๒๔๔๐ ที่มา: ซอมเมอรวิลล แมกซเวล. (๒๕๔๔). สยามริมฝงเจาพระยา. หนา ๑๖๙.
ก อร างสร างเมือง เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ทรงสถาปนากรุงรัตนโกสินทร เปนราชธานีแหงใหม อยุธยาก็ยังคงมีฐานะเปนเมืองชั้นจัตวาตามเดิม โดยมีพระยา วิชิตสิทธิสงครามเปนผูรักษาเมือง ๕
เกื้อกูล ยืนยงอนันต. (๒๕๒๗). ความเปลี่ยนแปลงภายในเกาะเมืองพระนครศรีอยุธยา ระหวาง พ.ศ. ๒๔๓๘-๒๕๐๐. หนา ๘.
๘ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
ในรั ช กาลนี้ มี ก ารบู ร ณปฏิ สั ง ขรณ พ ระอารามให มี พ ระสงฆ ม าจํ า พรรษา ทั้งในและนอกเกาะเมือง ประกอบดวยพระอาราม ๕ แหง คือ วัดโลกสุธาศาลาปูน วัดสุวรรณดาราม วัดพนัญเชิง วัดตูม วัดศาสดาราม และยังไดมีการถวายผาพระกฐิน แกพระอารามหลวงในเมืองกรุงเกาเปนประจําทุกปจนกลายเปนธรรมเนียมปฏิบัติ สืบตอมา ๖ การบู ร ณะวั ด วาอารามในเมื อ งกรุ ง เก า นี้ เ ป น การฟ น ฟู พ ระพุ ท ธศาสนา ใหกลับมาเปนสถาบันหลักของทองถิ่น เพราะสังคมไทยเปนสังคมชาวพุทธซึ่งตองมี วัดเปนศูนยรวมทางจิตใจและเปนที่พึ่งพิงของประชาชน เพื่อรักษาเอกภาพของสังคม ใหเปนอันหนึ่ง อัน เดียว หลัง จากที่กอนหนานี้วัดและพระพุทธศาสนาในอยุธยาได เสื่อมถอยไป ภายหลังสงครามเสียกรุงฯ พ.ศ.๒๓๑๐ การบูรณะพระอารามหลวงในกรุง เก าเหลานี้ อาจมีนัย ทางการเมืองการ ปกครองด ว ย คื อ การอาศั ย วั ด เป น พื้ น ที่ ตั ว กลางในการติ ด ต อ ระหว า งรั ฐ กั บ ผูถูกปกครอง เนื่องจากวัดหลวงมีความเชื่อมโยงกับระบบเลกไพรในสังคมกึ่งศักดินา คือวัดหลวงไดรับไพรจากรัฐที่เ รียกวา เลกวัด เป น วิธีห นึ่ง ที่จ ะรวบรวมเลกไพร ที่ กระจัดกระจายเขามาอยูในระบบได ๗ สําหรับบรรยากาศโดยทั่วไปในเกาะเมืองกรุงเกาในระยะนี้ คงมีสภาพรกราง อยูมาก ดังที่สุนทรภู ไดพรรณนาถึงสภาพของอยุธยาหลังเสียกรุง ในนิราศพระบาท เมื่ อ ราว พ.ศ. ๒๓๕๐ ซึ่ ง ตรงกั บ ปลายรั ช สมั ย พระบาทสมเด็ จ พระพุ ท ธยอดฟ า จุฬาโลก (รัชกาลที่ ๑) หรือหลังเสียกรุงแลวประมาณ ๔๐ ป มีใจความตอนหนึ่งวา 7
8
๖
กรมศิลปากร. (๒๕๕๒). แนวพระราชดําริในการเสด็จประพาสในพระบาทสมเด็จพระ จอมเกลาเจาอยูหัว. หนา ๒๖-๒๗. ๗ วรสิทธิ์ ตันตินิพันธุกุล. (๒๕๕๒). การเปลี่ยนแปลงแนวคิดในการสราง และ บูรณะปฏิสงั ขรณวัดหลวงในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวจนถึงปจจุบัน: ขอ ขัดแยงในการอนุรักษโบราณสถานและวัฒนธรรมแบบชาตินิยม. ใน ประวัติศาสตรในมิติ วัฒนธรรมศึกษา. หนา ๒๒๓.
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๙
...ถึงคลองสระปทุมานาวาราย ทั้งวังหลวงวังหลังก็รั้งรก ดูปราสาทราชวังเปนรังกา
นาใจหายเห็นศรีอยุธยา เห็นนกหกซอแซบนพฤกษา ดังปาชาพงชัฏสงัดคนฯ
อย า งไรก็ ดี ใ นวรรณกรรมชุ ด นี้ ก็ ยั ง ได ใ ห ข อ มู ล ของชุ ม ชนชาวอยุ ธ ยา ที่เริ่มกลับเขามาอาศัยจนกลายเปนชุมชนบางแลว อยางชุมชนชาวมุสลิมในละแวก คลองตะเคียน ซึ่งเปนคลองลัดแมน้ําที่อยูทางใตของเกาะเมืองวา ระยะยานบานชองในคลองมา ดูหนาตาก็ไมนาจะชมชื่น ที่เพื่อนเรารองหยอกมันออกอึง
...เขาในคลองตะเคียนใหโหยหา ลวนภาษาพวกแขกตะนีอึง พี่แข็งขืนอารมณทํากมขึง จนเรือถึงปากชองคลองตะเคียน...
กวี บ ทนี้ เ ป น ตั ว อย า งที่ ช ว ยให ท ราบข อ มู ล ว า ในช ว งหลั ง เสี ย กรุ ง ไปแล ว ประมาณ ๔๐ ป ไดมีผูคนกลับเขามาอาศัยอยูในละแวกเกาะเมืองกรุงเกาบางแลว เช น กลุ ม แขกตานี ที่ ก ลั บ เข า มาอาศั ย อยู ต ามถิ่ น ฐานที่ เ คยอาศั ย มาเมื่ อ ครั้ ง ที่ กรุงศรีอยุธยาเปนราชการธานีอีกครั้ง ชุมชนเมืองกรุ ง เกา เปน ชุ มชนริม ลําน้ํา ที่คอย ๆ เติบ โตขึ้น อยางต อเนื่อ ง จากภูมิประเทศที่อํานวยตอการทํามาหาเลี้ยงชีพของราษฎร เนื่องจากเปนที่ราบลุม ประกอบดว ยลํา น้ํานอ ยใหญ หลายสาย ไหลมาบรรจบกัน บริ เวณตัวเมื องกรุ ง เก า ทําใหยานนี้เปนเสนทางคมนาคมที่สําคัญของประเทศ ที่สามารถสัญจรผานขึ้นไปทาง ภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือได เปนแหลงพบปะคาขาย ทั้งภายในเมือง และระหวางเมือง โดยมีตลาดแหงใหญตั้งอยูในยานหัวรอ ด ว ยสภาพภู มิ ป ระเทศที่ เ อื้ อ อํ า นวยเช น นี้ บริ เ วณกรุ ง เก า จึ ง เป น ชั ย ภู มิ ที่เหมาะแกการตั้งถิ่นฐานที่อยูอาศัย และทํามาหากิน อันเปนปจจัยประการหนึ่ง ที่ สงเสริมใหเมืองอยุธยา ฟนตัวจากภาวะสงครามจนกลายเปนแหลงชุมชนของผูคนได อีกครั้งหนึ่ง
๑๐ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
ยานที่อยูอาศัยของชาวกรุงเกาในคลองเมืองอยุธยา ที่มา: คลองเมืองอยุธยา. (๒๕๕๓). (ภาพนิ่ง). กรุงเทพฯ: หอจดหมายเหตุแหงชาติ.
สู เทศาภิบาลมณฑลกรุงเก า ศู น ย ก ลางของชุ ม ชนเมื อ งกรุ ง เก า เริ่ ม มี ห ลั ก มี ฐ านชั ด เจนขึ้ น เมื่ อ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ทรงเสด็จประพาสกรุง เก า และโปรดฯ ใหมีการสถาปนาพระราชวัง จันทรเกษมขึ้นเปนที่ประทับแรมสําหรับ เสด็จแปรพระราชฐาน โดยมีพระบรมราชโองการฯ ใหเจาเมืองกรุงเกายายจวนจาก บริ เ วณคลองเมื อ ง มาอยู ท างด า นตะวั น ออกของเกาะเมื อ ง เพื่ อ ดู แ ลรั ก ษา ความปลอดภัยแกพระราชวัง อันสงผลให ดานตะวันออกของเกาะเมืองอันเปนที่ตั้ง ชุ ม ชนและย า นการค า ที่ สํ า คั ญ อย า งตลาดหั ว รอ กลายเป น ย า นสถานที่ สํ า คั ญ ทางราชการ ที่เปรียบดังการคืนชีวิตและศักดิ์ศรีความเปนราชธานีใหแกอยุธยาอีกครั้ง หนึ่ง เปนดังการลงเสาเอกแหงเมืองกรุงเกา ที่กอรางจาก เถาธุลีแหง กรุงศรีอยุธยา จนกลายเปนชุมชนเมืองขึ้นมาอีกครั้ง และพรอมที่จะผงาดขึ้นมาเปนเมืองศูนยกลาง แหงการปกครองของมณฑลกรุงเกา ในระยะเวลาตอจากนี้ไป
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๑๑
บรรณานุกรม กรมศิลปากร. (๒๕๔๘). การปฏิวัติปลายแผนดินสมเด็จพระนารายณมหาราช และการลมสลายของกรุงศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: กรมฯ. ________. (๒๕๕๒). แนวพระราชดําริในการเสด็จประพาสในพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว. กรุงเทพฯ: กรมฯ. เกื้ อ กู ล ยื น ยงอนั น ต . (๒๕๒๗). ความเปลี่ ย นแปลงภายในเกาะเมื อ ง พระนครศรีอยุธยา ระหวาง พ.ศ.๒๔๓๘ – ๒๕๐๐. พระนครศรีอยุธยา: วิทยาลัยครูพระนครศรีอยุธยา ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๓๙. (๒๔๗๐). กรุงเทพฯ: ศรีหงส. วรสิ ท ธิ์ ตั น ติ นิ พั น ธุ กุ ล . (๒๕๕๒). การเปลี่ ย นแปลงแนวคิ ด ในการสร า ง และ บูรณะปฏิสัง ขรณวัดหลวงในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล า เจ า อยู หั ว จนถึ ง ป จ จุ บั น : ข อ ขั ด แย ง ในการอนุ รั ก ษ โ บราณสถานและ วัฒ นธรรมแบบชาตินิยม. ใน ประวัติศาสตรใ นมิติวัฒนธรรมศึกษา. กรุงเทพฯ: ศูนยมานุษยวิทยาสิรินธร หมอมเจาธํารงศิริ,มหาอํามาตยโท. (๒๔๗๐) ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๓๙ เรื่อ ง จดหมายเหตุ ข องคณะบาดหลวงฝรั่ ง เศส ซึ่ ง เข า มาตั้ ง ครั้ ง กรุ ง ศรี อยุ ธ ยาตอนแผ น ดิ น พระเจ า เอกทั ศ กั บ ครั้ ง กรุ ง ธนบุ รี แ ลกรุ ง รัตนโกสินทรตอนตน. พระนคร: ศรีหงส.
๑๒ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
ย านบ านช องชาวกรุงเก า หลังสมัยราชธานี พัฑร แตงพันธ * 9
สถานการณบานเมืองในชวงตนกรุงรัตนโกสินทร นับวาคอนขางมีความเปน ป ก แผ น มั่ น คงมากขึ้ น กว า ในสมั ย กรุ ง ธนบุ รี ผู ค นที่ เ หลื อ รอดจากภั ย สงคราม และความอดอยากขาดแคลนตามถิ่ น ฐานต า ง ๆ ได เ ข า มาตั้ ง ถิ่ น ที่ อ ยู อ าศั ย ตาม ริมลําน้ํารอบๆเกาะเมืองอยุธยาบางแลว บานเรือนของผูคนตั้งเรียงรายตามลําน้ํา และต อ เนื่อ งไปอี กในระยะทางไม ไ กลจากเกาะเมื องมากนั ก ประกอบด ว ยผู ค น หลากหลายเชื้อชาติอาศัยรวมกัน ไดแก คนสยาม(ไทย) จีน ลาว และ มลายู มอญ เวียดนาม * ในสมั ย นี้ มีบ รรดานัก ทั ศ นาจรชาวต างชาติ เดิ น ทางสํา รวจไปตามลํ า น้ํ า ผ า นเกาะเมื อ งกรุ ง เก า ขึ้ น ไปยั ง หั ว เมื อ งต า ง ๆ บ า งมี ก ารจดบั น ทึ ก สภาพของ บานเมือง ลักษณะที่อยูอาศัยของผูคนไวพอสมควร นักทัศนาจรบางคนไดถายภาพ ทิวทัศนตาง ๆ ที่พบเห็น บางคนไดคัดลอกภาพลายเสนจากภาพถาย ตามเทคโนโลยี การบั น ทึ ก ภาพในเวลานั้ น ซึ่ ง เป น ประโยชน ต อ การศึ ก ษาสภาพบ า นเรื อ น 10
* นักวิชาการศึกษา สถาบันอยุธยาศึกษา มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา * ดูใน “เลาเรื่องเมืองไทย” ของปาลเลกัวซ และราชอาณาจักรและราษฎรสยามของ เซอร จอหน เบาวริง
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๑๓
การตั้งถิ่นฐานของผูคนที่อาศัยอยูในละแวกเกาะเมืองพระนครศรีอยุธยาในชวงสมัย ตนกรุงรัตนโกสินทรไดเปนอยางดี คารล บ็อค นักธรรมชาติวิทยาชาวนอรเวย ที่เดินทางสํารวจภูมิศาสตรใน ดินแดนตาง ๆ ของไทย เมื่อ พ.ศ.๒๔๒๔ ไดกลาวไวในบันทึกการเดินทางของเขาวา “จั ง หวั ด อยุ ธ ยาในป จ จุ บั น พึ่ ง บู ร ณะกั น ใหม เ มื่ อ ๖๐ ป ที่ แ ล ว ต อ งนั่ ง เรื อ ทวน กระแสน้ํ า ที่ ไ หลเชี่ ย วไปราว ๗ ชั่ ว โมงจึ ง จะถึ ง ...” ๘ ถ า เป น ตามที่ คาร ล บ็ อ ค บรรยายไวเมืองพระนครศรีอยุธยานาจะเติบโตเปนชุมชนเมืองใหญมีผูคนอาศัยอยู คับคั่ง ในราวปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศ หลานภาลัย (รัชกาลที่ ๒) แตกอนหนานั้น ก็คงมีผูคนอาศัยอยูบริเวณเกาะเมืองพระนครศรีอยุธยาเรื่อยมาตั้งแต สมัยกรุงธนบุรีบางแลว ลั ก ษณะการตั้ ง ถิ่ น ฐานของผู ค นที่ อ าศั ย อยู ต ามลํ า น้ํ า เหนื อ กรุ ง เทพฯ ขึ้นไปนั้น เซอรจอหน เบาวริง นักการทูตชาวอังกฤษ ที่เขามาทําสนธิสัญญาทางไมตรี กับสยาม ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว สนธิสัญญาอันเปนที่รูจัก ดี คื อ " ส น ธิ สั ญ ญ า เ บ า ว ริ ง ” ไ ด เ ขี ย น ห นั ง สื อ เ กี่ ย ว กั บ ป ร ะ เ ท ศ ส ย า ม เรื่อง The Kingdom and people of siam (ราชอาณาจักรและราษฎรสยาม) กล า วว า “นั ก เดิ น ทางได ร ายงานไว ว า ทางตอนเหนื อ ของกรุ ง เทพฯ มี เ มื อ ง และหมูบานจํานวนมากเรียงรายตลอดทั้ง ๒ ฟากฝงแมน้ําเจาพระยา และบรรดาที่ ราบที่อยูใกลชิดกันนั้นสวนใหญใชปลูกขาว ในบริเวณตางๆ ที่ตั้งมีการตั้งบานเรือน นั้นราษฎรผสมผสานกัน หลายเชื้อชาติ... ๙ แสดงใหเห็นวาผูคนสมัยนั้นมีวิถีชีวิตที่ พึ่ง พิ ง กั บ สายน้ํ า ในหลาย ๆ ด า น จึ ง เป น เหตุ ใ หผู ค นนิ ย มสร า งเรื อ นอยู ริ มแม น้ํ า เพื่ออาศัยคุณประโยชนตาง ๆ จากลําน้ํา ตั้งแตการทํามาหากินดวยการจับสัตวน้ํามา บริ โ ภคเป น อาหาร รวมทั้ ง การนํ า ไปค า ขายแลกเปลี่ ย น ใช ใ นการอุ ป โภค 1 2
๘
เสถียร พันธรังษี; และ อัมพร ทีขะระ. (๒๕๕๐). ทองถิ่นสยามยุคพระพุทธเจาหลวง. หนา ๖๑. ๙ ชาญวิทย เกษตรศิริ; และกัณฐิกา ศรีอุดม, บรรณาธิการ. (๒๕๔๗). ราชอาณาจักรและ ราษฎรสยาม. หนา ๔๙.
๑๔ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
บริโภค นอกจากนี้ยัง สะดวกตอ การคมนาคม ไปมาหาสูกันระหวางบาน หมูบา น และหัวเมืองอื่น ๆ อีกทั้งเปนแหลงพบปะคาขายกันตามจุดนัดหมายตาง ๆ สวนพื้นที่ ที่หางไกลจากลําน้ําซึ่งเปนที่ลุมน้ําทวมถึง ไดถูกใชสําหรับการเพาะปลูก โดยเฉพาะ การปลูกขาวนั้นเปนผลผลิตทางการเกษตรหลักของผูคนในภูมิภาคนี้ ซอมเมอรวิล ล แม กซเวล นักเดินทางชาวตางชาติ ที่เข ามาอยุธยาในสมั ย รัช กาลที่ ๕ ได บั น ทึ กเกี่ ยวกับ วิ ถีชี วิต ความเปน อยูข องผู คนที่อ าศัย อยู ต ามลํา น้ํ า มี ข อ ความตอนหนึ่ ง ว า “...เรื อ นอยู อ าศั ย ส ว นใหญ เ ป น เรื อ นแพที่ ล อยอยู ใ นน้ํ า เนื่ อ งจากชาวสยามเห็ น ว า จะทํ า ให พ วกเขามี สุ ข ภาพดี ก ว า บ า นที่ อ ยู บ นบก” ๑๐ ซึ่งในขณะนั้น ผูคนมีความเชื่อวาการอาศัยอยูบนฝงอยางหนาแนน มีสวนทําใหเกิด การระบาดของอหิวาตกโรคขึ้นได และทางการก็ไดมีการประกาศใหราษฎรยายถิ่น ฐานบานเรือนจากบนบกลงไปอาศัยอยูตามเรือนแพและในเรืออีกดวย ๑๑ ลักษณะเรือนแพที่อยูอาศัยของประชาชน โดยทั่วไปมักจะปลูกสรางดวยไม ไผ แ ละไม ที่ มี น้ํ า หนั ก เบา หลั ง คามุ ง จาก ภายในเรื อ นแพมี ห อ งไม เ กิ น ๒ ห อ ง ดานหนาเรือนแพสวนใหญมักจะเปดโลง และมีระเบียง ๒ ดาน ดานหนึ่ง อยูติดกับ ตัวบาน สวนอีกดานสรางเปนนอกชานไวสําหรับเปนทาขึ้นลงเรือ เรือนแพจะผูกติดไว กับหลักไมไผที่ปกอยูในแมน้ําหรือคลอง นอกจากนี้เรือนแพสามารถเคลื่อนยายไป ตั้งหลักแหลงที่อื่นๆ ตามความประสงคของผูอยูอาศัยได 14
๑๐
ชาญวิทย เกษตรศิริ; และกัณฐิกา ศรีอุดม, บรรณาธิการ. (๒๕๔๗). ราชอาณาจักรและ ราษฎรสยาม. หนา ๕๑. ๑๑ ซอมเมอรวิลล แมกซเวล. (๒๕๔๔). สยามริมฝงเจาพระยา. หนา ๑๒๕.
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๑๕
วิถีชีวิตและความเปนอยูชาวสยาม สมัยรัชกาลที่ ๕ ถายโดยซอมเมอรวิลล แมกซเวล ที่มา: ซอมเมอรวิลล แมกซเวล. (๒๕๔๔). สยามริมฝงเจาพระยา. หนา ๑๒๗.
บริเวณยานตัวเมืองกรุงเกา สมัยรัชกาลที่ ๕ ถายโดยซอมเมอรวิลล แมกซเวล ที่มา: ซอมเมอรวิลล แมกซเวล. (๒๕๔๔). สยามริมฝงเจาพระยา. หนา ๑๖๓.
๑๖ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
สําหรับที่พระนครศรีอยุธยานั้น ในรั ชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล า เจา อยูหั ว ไดป รากฏรู ปวาดลายเสน เมือ งกรุ ง เกา * ตีพิ มพอ ยูใ นหนั ง สื อพิม พ Le Monde Illustré ของฝรั่งเศส ฉบับวันที่ ๒๗ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๐๕ (ค.ศ.๑๘๖๒) ซึ่งมีคําอธิบายใตภาพกลาวถึง อยุธยาเมืองหลวงเกาของสยาม 1 5
รูปวาดลายเสนเมืองพระนครศรีอยุธยาสมัยรัชกาลที่ ๔ (ตีพิมพ พ.ศ.๒๔๐๕) ที่มา: ไกรฤกษ นานา. (๒๕๕๒). สมุดภาพรัชกาลที่ ๔ วิกฤติและโอกาสของ รัตนโกสินทรในรอบ ๑๕๐ ป. หนา ๙๓. *
ในสมัยรัชกาลที่ ๔ เริ่มมีรูปวาดลายเสนเกี่ยวกับเมืองไทยหลายภาพที่ชางภาพชาวตะวันตก ใชวิธีการคัดลอกจากภาพถายตนฉบับที่ถายลงบนแผนโลหะหรือแผนกระจก ซึ่งนํามาเขียน ลายเสนใหภาพมีความชัดเจนขึ้น เพื่อนําไปตีพิมพลงในสิ่งพิมพตางๆ รูปวาดลายเสนที่คัดลอก จากภาพถายมีปรากฏในสิ่งพิมพรวมสมัยอยาง Description du Royaume Thai ou Siam (เลาเรื่องเมืองสยามของสังฆราช ปาลเลกัวซ) และ The Kingdom and people of siam (ราชอาณาจักรและราษฎรสยาม ของ เซอร จอหน เบาวริง) เปนตน ดูเพิ่มเติมใน เอนก นาวิก มูล. (๒๕๓๐). ถายรูปเมืองไทยสมัยแรก. กรุงเทพฯ: แสงแดด.
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๑๗
ในภาพนั้นไดแสดงใหเห็นสภาพการตั้งบานเรือนที่อยูอาศัยไดอยางชัดเจน คือตลอดสองฝงลําน้ําจะมีเรือนแพของราษฎรผูกไวกับหลักไมไผที่ปกอยูริมตลิ่ง เปน แถวยาวติดตอกันไปตามลําน้ํา มีไมไผพาดเปนสะพานขามไปสูแพ ผูคนตางใชเรือเปน พาหนะในการสัญ จร บางก็ใชเรือเปนทั้งที่อยูอาศัยและเปนทั้งพาหนะเดินทาง ใน ละแวกชุมชนริมน้ําจะมีวัดตั้งรวมอยูดวยซึ่ง วัดจะมีบทบาทเปนศูนยรวมจิตใจของ ผูคนในชุมชน นอกจากราษฎรชาวกรุงเกาจะนิยมอยูอาศัยในแพริมแมน้ําเปนสวนมากแลว ยังมีผูคนอีกสวนหนึ่งตั้งบานเรือนอาศัยอยูบนบก รอบ ๆ เกาะเมืองอีกดวย ลักษณะ บานเรือนโดยทั่วไปตามสมัยนิยมมีลักษณะเปนเรือนไมชั้นเดียวมุงจาก ยกพื้นเรือน ขึ้นจากระดับพื้น ดิน ชั้น ลางจึงโลง เปน ใตถุน มีบัน ไดไมไ ผพาดขึ้นตัวเรือน ภายใน เรือนแบงเปนหอง บางเรือนมี ๒ หอง บางมี ๓ หอง ซึ่ง ณ บริเวณกรุงเกา ปรากฏ ขอมูลวามีเรือนไมของราษฎรตั้งอยูริมฝงแมน้ําจํานวนไมนอย ดังปรากฏในจดหมาย เหตุ รัช กาลที่ ๔ จ.ศ.๑๒๒๘ (พ.ศ.๒๔๐๙) เรื่อ งที่ พระบาทสมเด็ จพระจอมเกล า เจาอยูหัว ทรงพระราชทานที่ดินใหพระไชยวิชิตผูรักษากรุงเกาสําหรับปลูกเรือนอยู หนาวัดฝาง ซึ่งมีเรือนราษฎรอาศัยอยูบริเวณนั้นกอนแลว ในเอกสารดังกลาวทําให ทราบวาลักษณะบานเรือนพื้นถิ่นของผูคนในอยุธยาประกอบดวยเรือน ๓ ลักษณะ คือ เรือนเครื่องสับขนาด ๓ หอง เรือนเครื่องผูกขนาด ๒-๓ หอง และเรือนเสาไมไผ ขนาด ๒ หอง ตั้งอยูรวมกันอยางหนาแนน ๑๒ ดังนั้น ลักษณะบานเรือนของชาวกรุงเกาในระยะนี้ ประกอบไปดวยผูคนที่ อาศัยอยูในเรือ และเรือนแพ กับอีกสวนหนึ่ง ผูกเรือนอาศัยอยูริมสองฟากฝงลําน้ํา ละแวกเกาะเมืองพระนครศรีอยุธยา ดังที่เซอร จอหน เบาวริง ไดใหขอมูลเกี่ยวกับ สภาพที่อยูอาศัยในละแวกกรุงเกาไว วา ยิ่งไกลออกไปทางดานเหนือของเกาะเมือง อยุธยาเทาไร จํานวนบานเรือนของราษฎรยิ่งเบาบางลงจนหมดสิ้น 16
๑๒
จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๔ จ.ศ.๑๒๒๘ เลขที่ ๑๐๕ เรื่องใหพระยาไชยวิชิตตั้งบานเรือน.
๑๘ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
ยิ่งสะทอ นใหเห็นวา ในชวงตน กรุงรัตนโกสินทร ไดมีผูคนเขามาตั้งถิ่น ฐานอาศัยอยูเปนชุมชนขนาบน้ํารอบ ๆ เกาะเมืองพระนครศรีอยุธยา กระทั่งอดีต ราชธานีที่ลมสลายแหงนี้ ฟนคืนมาเปนแหลงชุมชนเมืองอีกครั้งหนึ่ง
บรรณานุกรม ไกรฤกษ นานา. (๒๕๕๒). สมุ ด ภาพรั ช กาลที่ ๔ วิ ก ฤติ แ ละโอกาสของ รัตนโกสินทรในรอบ ๑๕๐ ป. กรุงเทพฯ: มติชน. คลองเมืองอยุธยา. (๒๕๕๓). (ภาพนิ่ง). กรุงเทพฯ: หอจดหมายเหตุแหงชาติ. จดหมายเหตุ รั ช กาลที่ ๔ จ.ศ.๑๒๒๘ เลขที่ ๑๐๕ เรื่ อ งให พ ระยาไชยวิ ชิ ต ตั้ ง บานเรือน. ชาญวิทย เกษตรศิริ; และกัณฐิกา ศรีอุดม, บรรณาธิการ. (๒๕๔๗). ราชอาณาจักร และราษฎรสยาม. กรุงเทพฯ: มูลนิธิโตโยตาประเทศไทย. ปาลเลอกัวซ, ฌอง แบปติสต, (๒๕๐๖). เลาเรื่อ งเมือ งไทย. แปลโดย สันต ท. โกมลบุตร. พิมพครั้งที่ ๒. พระนคร: กาวหนา. เสถียร พันธรังษี ; และ อัมพร ทีขะระ. (๒๕๕๐). ทอ งถิ่นสยามยุคพระพุทธเจา หลวง. กรุงเทพฯ: มติชน.
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๑๙
ฟ นวังจันทรเกษม ดังฟ นชีวาราชธานี พัฑร แตงพันธ * 17
พระราชวังจันทรเกษม พระนครศรีอยุธยา ที่มา: อรรถดา คอมันตร. (๒๕๕๔). กรุงเกาเมื่อกาลกอน ภาพถาย ๑๐๐ ป พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: สยาม เรเนซองส. พระราชวั ง จั น ทร เ กษม ตั้ ง อยู ท างด า นตะวั น ออกเฉี ย งเหนื อ ของ เกาะเมื อ งกรุ ง เก า เดิ ม คื อ พระราชวั ง บวรสถานมงคล หรื อ วั ง หน า ในสมั ย กรุงศรีอยุธยา อันเปนที่ประทับของอุปราชหลายพระองค นับแตสมเด็จพระนเรศวร เปนตนมา ภายหลังเสียกรุงศรีอยุธยา พระราชวังบวรสถานมงคลไดรับความเสียหาย * นักวิชาการศึกษา สถาบันอยุธยาศึกษา มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา
๒๐ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
หนั ก และถู ก ทิ้ง ร างเนิ่น นานมา จนเมื่ อพระบาทสมเด็ จ พระจอมเกล าเจ าอยู หั ว โปรดฯ ใหบูรณปฏิสังขรณใหกลับคืนเปนที่ประทับของพระเจาแผนดินตามเดิม พระราชวัง แหง นี้เอง ไดกลายเปนสถานที่สําคัญ อยางยิ่งของเมืองกรุง เกา ดวยในรัชสมัยตอมาสถานที่แหงนี้ถูกใชเปนที่ทําการของมณฑลกรุง เกา และทําให ยานนี้กลายเปนศูน ยกลางแหง ใหมของชุมชนเมืองกรุงเกาไปดวย อันเปน ที่ตั้งของ สถานที่ราชการ สถานศึกษา และเปนยานที่อยูอาศัยเกาแก เปนรากเหงาแทจริงของ ชุมชนเมืองพระนครศรีอยุธยาในปจจุบัน
ฟ นวังจันทรเกษม ชวงตน กรุ ง รั ตนโกสิ นทรนั้ น เมื องกรุง เก ายั ง ไมมี ศูน ยกลางการปกครอง ที่ชัดเจน ยัง อาศัยจวนเจาเมืองเปนสถานที่วาราชการ และชุมชนเมืองกรุงเกายัง มี ลักษณะกระจายไปตามลําน้ําตางๆ รอบเกาะเมือง จนเมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงเสด็จพระราชดําเนิน บําเพ็ญพระราชกุศลบวงสรวงสมเด็จพระบูรพมหากษัตริยาธิราชแหงกรุงศรีอยุธยา ณ พระราชวังเดิม และวัดสุวรรณดารารามที่เมืองกรุงเกา โดยเสด็จทางชลมารคมา ประทับพักแรม ณ พลับพลาที่ปอ มเพชร ก็ทรงมี พระราชดําริจะสรางพระราชวั ง สําหรับเปนที่ประทับแรมบริเวณหลังปอมเพชร อันเปนบริเวณนิวาสสถานเดิมของ พระมหาชนกนาถในราชวงศจักรี และมีพระราชดําริที่จะใหวัดสุวรรณดารารามซึ่งอยู ในบริเวณเดียวกัน เปนพระอารามประจําพระราชวัง แต เ มื่ อ ทรงเสด็ จ ทอดพระเนตรเห็ น พื้ น ที่ พ ระราชวั ง บวรสถานมงคล ทรงพบวาสถานที่นั้นมีระดับพื้นที่สูงกวาบริเวณปอมเพชร จึงทรงเปลี่ยนพระทัยให สร า งพระราชวั ง ขึ้ น ที่ บ ริ เ วณพระราชวั ง บวรสถานมงคลแทน และขนานนามว า “พระราชวังจันทรเกษม” หรือบางครั้งเรียกโดยยอวา “วังจันทรเกษม” พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงมีพระราชประสงคจะสรางให พระราชวั ง จั น ทรเกษมเพื่ อ เป น ที่ ป ระทั บ ในเวลาเสด็ จ มาประพาสเมื อ งกรุ ง เก า ทรงโปรดฯ ใหกรมหลวงวงศาธิราชสนิทเปนแมกอง กรมขุนราชสีหวิกรมเปนนายชาง ในการสรางพระราชวังจันทรเกษม โดยจะสรางพระที่นั่งพิมานรัถยา ที่ยังปรากฏรอย
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๒๑
รอยปรัก หั ก พัง อยู ขึ้น เป นที่ ป ระทั บ รวมทั้ ง ปฏิ สั ง ขรณ ซากหอสู ง ที่ สัน นิ ษ ฐานว า สร า งขึ้ น ในสมั ย สมเด็ จ พระนารายณ ขึ้ น มาใหม แล ว พระราชทานนามว า พระที่นั่ง พิไสยศัลลักษณ และวางแนวกําแพงเขตพระราชวัง ใหมีบริเวณพอสมควร โดยมีประตูซุม ๔ ประตู นอกจากนั้นยังทรงโปรดฯ ใหปลูกพลับพลาจัตุรมุขเปนที่ประทับ ระหวางที่ ยังสรางพระที่นั่งพิมานรัถยาไมแลวเสร็จ และยังโปรดเกลาใหบูรณะวัดเสนาสนาราม ซึ่งอยูไมไกลจากพระราชวังจันทรเกษมใหเปนพระอารามประจําพระราชวัง พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงเสด็จมาประทับที่พระราชวัง จันทรเกษมเปนครั้งคราว แมวาการกอสรางพระที่นั่งพิมานรัถยาจะไมเสร็จสมบูรณ กระทั่งสิ้นรัชกาลก็ตาม
ดังฟ นชีวาราชธานี การปฏิสังขรณพระราชวังบวรสถานมงคลจากซากปรักหักพัง จนฟนขึ้นมา เป น พระราชวั ง จัน ทรเกษมนั้ น เปรี ย บดั่ ง การคื น ลมหายใจให กั บเมื อ งกรุ ง เก า ที่ มลายลงให ก ลั บ คื น มามี ชี วิ ต ชี ว าเหมื อ นเมื่ อ ครั้ ง ที่ เ ป น ราชธานี อี ก ครั้ ง ดั ง ความ ปลาบปลื้มที่ถูกสะทอนในนิราศกรุงเกาของหลวงจักรปาณี ขาราชสํานักชาวกรุงเกาที่ กลาวไวดังนี้ บุญพระจอมเจาหาก ปรุงเปรม สฤษดิวังจันทรเกษม กอสราง สนุกนิปลุกใจเอม อกราษฎร แลพอ เทียรผดุงกรุงมลาง ลมแลวลอยคืน หลวงจักรปาณี (ฤกษ) เปรียญ
๒๒ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
การที่ พ ระบาทสมเด็ จ พระจอมเกล า เจ า อยู หั ว ได โ ปรดฯ ให บู ร ณะ พระราชวังจันทรเกษมขึ้นใหม ยังเปรียบไดกับ การปกเสาหลักของชุมชนเมือ ง อยุธยาไว ณ พื้นที่แหงนี้ เนื่อ งจากในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูหัว พระราชวังจันทรเกษมไดถูกปรับใชเปนที่ทําการมณฑลกรุงเกา อันเปน ศูนยกลางทางราชการที่สําคัญในการปกครองทองถิ่นแบบมณฑลเทศาภิบาล ของ มณฑลกรุงเกา ที่จะมีความสําคัญอยางยิ่งตอ การเติบโตของชุมชนเมืองในสมัย มณฑลกรุงเกา และตอ ๆ มานั่นเอง
บรรณานุกรม เกื้ อ กู ล ยื น ยงอนั น ต . (๒๕๒๗). ความเปลี่ ย นแปลงภายในเกาะเมื อ ง พระนครศรีอยุธยา ระหวาง พ.ศ.๒๔๓๘ – ๒๕๐๐. พระนครศรีอยุธยา: วิทยาลัยครูพระนครศรีอยุธยา โบราณราชธานิ น ทร (พร เดชะคุ ป ต ) , พระยา. (๒๕๒๗). เรื่ อ งเกี่ ย วกั บ พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. ประชุม พงศาวดารฉบั บ กาญจนาภิ เษก เล ม ๕. (๒๕๔๒). กรุ ง เทพฯ: กอง วรรณกรรมและประวัติศาสตร กรมศิลปากร.
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๒๓
กรุงเก า: ศูนย กลางการปกครองแห งมณฑล พัฑร แตงพันธ * 18
รัชสมัย พระบาทสมเด็ จพระจุ ลจอมเกลา เจ าอยูหัว นั บเปน สมั ยแหง การ ปฏิรูปประเทศใหเจริญ มีความทัน สมัยในทุก ๆ ดาน อยางชาติที่ไ ดชื่อวามีอารยะ หรือที่เรียกทับศัพทกันในขณะนั้นวา “ความศิวิไลซ” มิใชชาติที่ลาหลังและปาเถื่อน อยางที่ชาติมหาอํานาจตะวันตกคอยปรามาส เพื่อหาขออางในการรุกรานอธิปไตย ของชาติ เชนเดียวกับที่กระทําตอประเทศเพื่อนบานของสยามในเวลาเดียวกันนั้น พระบาทสมเด็จ พระจุล จอมเกลา เจ าอยู หัว ทรงเลื อกระบบการปกครอง ในสวนภูมิภาคแบบเทศาภิบาลมณฑล ซึ่งเปนแบบแผนของการปกครองที่อัง กฤษ กําลังใชในประเทศพมาและมลายูในขณะนั้น นํามาซึ่ง การปฏิรูปการปกครองครั้ง ใหญ ข องสยามใน พ.ศ.๒๔๓๕ และมี ก ารจั ด ระบบการปกครองแบบมณฑล เทศาภิบ าลขึ้น ครั้ ง แรกเมื่อ พ.ศ.๒๔๓๗ นอกจากจะเป นการปรับปรุง ระบบการ ปกครองให เ ป น ระบบแบบสากลให เ จริ ญ เพื่ อ รอดพ น จากภั ย คุ ก คามของชาติ มหาอํานาจแลว ยังมีความมุงหมายเพื่อสรางเอกภาพทางการปกครองใหกิจการทั้ง ปวงในด า นการปกครองเป น ไปอย า งมี ร ะเบี ย บแบบแผนเป น มาตรฐานเดี ย วกั น
* นักวิชาการศึกษา สถาบันอยุธยาศึกษา มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา
๒๔ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
และแกปญหาเกี่ยวกับความปลอดภัยในชีวิตและทรัพยสินของราษฎร รวมทั้งปญหา เกี่ยวกับคดีความตางๆที่คั่งคางมานานอีกดวย ๑๓ การจัด ระบบการปกครองแบบเทศาภิบ าล เปน การปกครองโดยจัด ให มี หนวยบริหารราชการ อันประกอบดวยตําแหนงขาราชการตางพระเนตรพระกรรณ ของพระบาทสมเด็ จ พระเจ า อยู หั ว และเป น ที่ ไ ว ใ จของรั ฐ บาล แบ ง รั บ ภาระ ของรัฐบาลกลางออกไปปกครองในสวนภูมิภาค เปนการปกครองอาณาประชาราษฎร อย า งใกล ชิ ด เพื่ อ บํ า บั ด ทุ ก ข บํ า รุ ง สุ ข อย า งทั่ ว ถึ ง ในขณะเดี ย วกั น ต อ งให เ กิ ด คุณ ประโยชน แก ป ระเทศชาติด ว ย ซึ่ ง มี ก ารแบง การปกครองเป น ลํ า ดับ ชั้ น ลงมา คือ มณฑล จังหวัด อําเภอ ตําบล และหมูบาน สําหรับการปกครองแบบเทศาภิบาลในมณฑลกรุง เกานั้น ไดจัดตั้ง ขึ้นเมื่อ เดือนมกราคม พ.ศ.๒๔๓๘ (ร.ศ.๑๑๔) โดยในระยะแรกไดรวม ๘ หัวเมืองเขาดวยกัน ประกอบดวย กรุง เกา อางทอง สระบุรี ลพบุ รี พระพุทธบาท พรหมบุรี อินทรบุรี และสิง หบุรี ภายหลัง ไดรวมเมืองพระพุทธบาทเขากับเมืองสระบุรี และรวมเมือง พรหมบุ รี อิ น ทร บุ รี เ ข า กั บ เมื อ งสิ ง ห บุ รี ทํ า ให ที่ สุ ด มณฑลกรุ ง เก า ประกอบด ว ย ๕ เมือง คือ กรุงเกา หรือพระนครศรีอยุธยา อางทอง สระบุรี ลพบุรี และสิงหบุรี เมื่อรัฐบาลสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ไดเลือกสรรให เมืองกรุงเกา เปนศูนยกลางการปกครองของมณฑล จึงไดเลือกพระราชวังจันทรเกษม ที่มีการบูรณปฏิสังขรณ คางมาตั้งแตสมัยรัชกาลที่ ๔ สําหรับใชเปนที่ทําการมณฑล ดวยเหตุที่ในเวลานั้น พระราชวังจันทรเกษมเปนสถานที่ของทางราชการที่สําคัญที่สุด ในเมือง มีพื้น ที่ใชสอยกวา งพอสมควรแกการปฏิบัติง านบริหารราชการ มีอาคาร หลายหลั ง และมี รั้ ว รอบแข็ ง แรงพร อ มเป น ทุ น อยู แ ล ว จึ ง ไม จํ า เป น ต อ งหาหรื อ จัดสรางสถานที่แหง ใหมเพื่อใชเปนที่ทําการมณฑลอีกแตอยางใด โดยไดปรับปรุง สถาน ที่ ภ ายใน พ ร ะ ร าชวั ง จั น ทร เ ก ษมให เ ป น ที่ ทํ าก าร ม ณฑ ล ก รุ ง เก า เชน การปฏิสังขรณพระที่นั่งพิมานรัตยาซึ่งทําคางไวและถูกทอดทิ้งใหทรุดโทรมอยูใน 19
๑๓
กมล มั่นภักดี, บรรณาธิการ. (๒๕๒๖). ประวัติมหาดไทยสวนภูมิภาค จังหวัด พระนครศรีอยุธยา. หนา ๔๒.
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๒๕
รัชกาลกอน เพื่อใชศาลารัฐบาลมณฑลกรุง เกา คือเปนสถานที่บริหารราชการของ ขาหลวงเทศาภิบาล ปรับปรุงพลับพลาจัตุรมุข ใหเปนศาลาวาการเมือง สวนอาคาร หลังใหญที่มุมกําแพงดานเหนือปรับใชเปนศาลาวาการอําเภอรอบกรุง เปนตน
สิงหบุรี
ลพบุรี สระบุรี
อางทอง กรุงเกา / อยุธยา
แผนที่แสดงอาณาเขตมณฑลกรุงเกา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงเสด็จมาทําพิธีเปดที่ทําการ มณฑลกรุง เกา อย า งเป น ทางการ ในวั น ที่ ๒๖ มี น าคม พ.ศ. ๒๕๓๙ (ร.ศ.๑๑๕) หรื อ ป ถั ด จากการจั ด ตั้ ง มณฑลกรุ ง เก า แล ว นั บ เป น จุ ด เริ่ ม ต น ของช ว งเวลา ประวัติศาสตรที่สําคัญอยางยิ่งชวงเวลาหนึ่งของจังหวัดพระนครศรีอยุธยา ชวงเวลาที่อยุธยากลับมาโดดเดนเปนศูนยกลางการปกครองระดับมณฑล ชว งเวลาสั้น ๆ ที่ เ มือ งซึ่ง ถู ก ทํา ลายจนยอ ยยับ แห ง นี้ ได รั บ การฟน ฟู จ น กลายเปนชุมชนขนาดใหญอยางรวดเร็วและตอเนื่อง มีสถานที่ราชการระดับมณฑล หลายแห ง สถานศึ ก ษาตั ว อย า งประจํ า มณฑล และโรงเรี ย นทุ ก ระดั บ ชั้ น
๒๖ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
สถานพยาบาล ยานการคาขายแหงใหญ ศูนยกลางการคมนาคมทางน้ําแหงภาคกลาง พรอมทั้งมีการขนสงระบบรางที่สะดวก รวดเร็วและทันสมัย รวมถึ ง เป น ช ว งเวลาแห ง การรื้ อ ฟ น ประวั ติ ศ าสตร และการสงวนรั ก ษา รองรอยความรุงเรืองแหงกรุงศรีอยุธยา อันเปนชวงเวลาที่เรียกวา “สมัยมณฑลกรุงเกา”
บรรณานุกรม กมล มั่น ภักดี, บรรณาธิการ. (๒๕๒๖). ประวัติมหาดไทยสวนภูมิภาค จังหวัด พระนครศรี อ ยุ ธ ยา. พระนครศรี อ ยุ ธ ยา: สํ า นั ก งานจั ง หวั ด พระนครศรีอยุธยา. การเปดทางรถไฟนครราชสีหมาระหวางกรุงเทพฯ กับกรุงเกาแลเปดที่วาการขาหลวง เทศาภิบาลมณฑลกรุงเกา. (๒๔๔๐ ๔ เมษายน). ราชกิจจานุเบกษา. เลมที่ ๑๔ ตอนที่ ๑. หนาที่ ๑๑-๑๔. รายงานข าหลวงเทศาภิ บ าล มณฑลกรุง เกา . (๒๔๔๒, ๕ มี น าคม). ราชกิจ จา นุเบกษา. เลมที่ ๑๕ ตอนที่ ๔๙ หนาที่ ๕๒๖ – ๕๓๖.
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๒๗
“ย านตลาด” ภาพบันทึกวิถีชาวกรุงเก า ในจิตรกรรมฝาผนัง วัดเชิงท า จ.พระนครศรีอยุธยา สุรินทร ศรีสังขงาม * 20
ตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบัน พระนครศรีอยุธยาไดเปน แหลงรวมศิลปวัฒนธรรม ที่สั่ง สมสืบเนื่อง อยางยาวนาน นั บแตสมัยราชธานี สูมณฑลกรุง เกา และจัง หวั ด พระนครศรีอยุธยาในปจจุบัน ยังคงปรากฏงานศิลปกรรมชั้นเยี่ยมอีกมากมายทั้ง ที่ คนพบ เผยแพร และยังคงเปนเพชรน้ําเอกที่ยังธํารงอยูในทองถิ่นจวบจนปจจุบัน *รองผูอํานวยการฝายวิชาการ สถาบันอยุธยาศึกษา มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา
๒๘ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
แนวคิดแบบ “สัจนิ ยม” ปรากฏอิทธิพ ลตอจิตกรรมไทยอยางชัดเจนชว ง รัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ซึ่งลักษณะ “สัจนิยม” นี้เอง ไมไดมี ความหมายแตเพียงการพัฒ นา “รูปแบบ” การเขียนจิตรกรรมไทย ในลักษณะ ทั ศ นี ย ภาพ อย า งตะวั น ตกเท า นั้ น แต ยั ง หมายถึ ง ความพยายามในการแสดง “เนื้อหา” ที่เปนจริง และเกิดขึ้นในชวงเวลานั้นๆ ลงในภาพจิตกรรมอยางนาสนใจ จึงเปนเหตุผลสําคัญที่ทําใหจิตรกรรมไทย โดยเฉพาะจิตรกรรมฝาผนัง มิไดเปนเพียง งานทัศนศิลปเพื่อความงามเทานั้น แตหากยังเปนหลักฐานทางประวัติศาสตรที่สําคัญ ในเวลาเดียวกัน ดวย ดังตัวอยางที่สําคัญยิ่ง ปรากฏสวนหนึ่ง ของภาพจิตรกรรมฝา ผนัง ในศาลาการเปรียญ วัดเชิงทา จ.พระนครศรีอยุธยา ที่ไดบรรยายลักษณะ ของ” ยานตลาด” ในสมัยรัตนโกสินทร โดยเฉพาะในเมืองกรุงเกาไดอยางนาสนใจ จิตรกรรมฝาผนัง วัดเชิง ทา เขียนอยู ภายในศาลาการเปรียญ เปนอาคารที่ สร า งขึ้ น ในสมั ย รั ช กาลที่ ๔ แห ง กรุ ง รั ต นโกสิ น ทร ปรากฏหลั ก ฐานการสร า งว า “โยมแดง” เปนผูบริจาคทรัพย โดยให “ขุนกลั่นทิพย “ เปนแมง านดําเนินงาน กอสราง โดยลักษณะทางสถาปตยกรรม เปนอาคารกออิฐถือปูน ขนาดกวางประมาณ ๑๑ เมตร ยาวประมาณ ๓๗ เมตร กอสองชั้น ปูพื้นไม หันหนาดานทิศตะวัน ออก ติ ด ริ ม ฝ ง แม น้ํ า ลพบุ รี ภายในปรากฏภาพจิ ต รกรรมฝาผนั ง เรื่ อ ง ทศชาติ ช าดก พุ ท ธประวั ติ แ ละเทพชุ ม นุ ม บริ เ วณเสาภายในอาคารมี ก ารจารึ ก ชื่ อ ช า งเขี ย น ทําใหเชื่อไดวา ชางเขียนจิตรกรรมฝาผนังในศาลาการเปรียญ สวนหนึ่งเปนคนพื้นเพ ชาวกรุงเกาเองดวย ภาพ”ยานตลาด” เปนสวนหนึ่งของจิตรกรรมฝาผนัง ที่บริเวณ “ระหวาง หอง” ของผนังสกัดดานหนาฝงทิศตะวันออก ภาพจิตรกรรมบรรยายลักษณะของ ตลาดสดเรียบฝง กําแพงเมือง มีผูคนขวักไขว จับจายใชสอยในตลาด ลักษณะของ ชาวบานชายหญิง แตง กายดวยผานุงโจงกระเบนแบบผาพื้น สีเขียวบาง ครามบา ง หรือสีน้ําตาล ผูชายมักเปลือยทอนบนมีผาขาดเอว สวนผูหญิง หมคลุมผาทอนบน มี ทั้ ง ห ม แบบสไบเฉี ย ง รั ด แบบผ า แถบ หรื อ คล อ งบ า ปล อ ยชายทั้ ง สองข า ง จับจายของในตลาดโดยถือกระบุงและตะกราที่ทําจากไผหรือตอกสาน
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๒๙
ในตลาด ชางเขียนไดถายทอดออกมาอยางสมจริง พอคาแมคาขายสินคาบน แครและบนเสื่อ สินคาสวนใหญเปนของสด ภาพจิตรกรรมแสดงอยางชัดเจนวามีการ ขาย เนื้อ สัต ว ประเภทสัต ว เท ากี บ (วั ว ,ควาย,เกง ,สุก ร ฯลฯ) แบบ “ชํา แหละ” ขาย มีปลาสด และผลไม เชน มะมวง กลวย เงาะ มัง คุด ซึ่ง เหลานี้ คงเปนสินคา พื้นฐาน ในยานตลาดสมัยรัตนโกสินทร(แตเนื่องจากขอจํากัดจากความเสียหายของ งานจิตรกรรมทําใหภาพบางสวนไมสามารถตีความไดอยางชัดเจนนัก) นอกจากภาพ “ย า นตลาด” แล ว ยั ง คงปรากฏภาพด า นท า ยตลาดมี “บอนไกชน” ที่มีการบรรยายลักษณะองคประกอบ และเนื้อหาไดอยางสมบูรณ ภาพผูค นที่สวนใหญเ ปน ผูชายชุลมุ น เปรีย บไกชน ในจิ ตรกรรมไดแ สดงให เห็นว า การพักยกเพื่อใหน้ําไกที่เรียกวา “หมดหนึ่ง อัน ” ปรากฏอยางนอยไมชาไปกวา สมัยรัชการที่ ๔ ซึ่งรวมสมัยกับจิตรกรรมนั้นเอง นอกจากนั้นยังปรากฏภาพ “ มวย” และสิ่งละอันพันละนอยเปนรายละเอียดอีกอยางมากมายในจิตรกรรมที่อยูในสภาพ เสียหายมากแหงนี้
๓๐ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
จากหลักฐานที่ปรากฏชื่อชางเขียน ที่เปนชาวกรุง เกา จึงมีความเปนไปได อยางยิ่งที่ภาพเหลานี้จะไดสะทอนวิถีชีวิตที่เปนอยูจริงของผูคนรวมสมัย โดยเฉพาะ ในถิ่นที่เมืองกรุงเกาไดอยางชัดเจน อย า งไรก็ ต าม ป จ จุ บั น ภาพจิ ต กรรมฝาผนั ง ของวั ด เชิ ง ท า อยู ใ นสภาพ เสียหายเปนอยางมากดวยมีปจจัยของอายุเวลา ภัยจากน้ําทวมใหญ ป พ.ศ. ๒๕๕๔ และยังพบความเสียหายเชิงคุณคาที่เกิดจากงานบูรณะ ที่ “ไมไดมาตรฐาน” อีกดวย จึงเปนความจําเปนอยางยิ่ง ในการใหความสําคัญ ตระหนักถึงคุณคาและการมีสวน ร ว ม ทั้ ง การเผยแพร และอนุ รั ก ษ เพื่ อ ให จิ ต รกรรมฝาผนั ง ของวั ด เชิ ง ท า แห ง นี้ ยังคงเปนมรดกทางศิลปวัฒนธรรม ที่ทรงคุณคายิ่ง ในฐานะมรดกทางประวัติศาสตร โดยมิใหเหลือแตเปนเพียงคําบอกเลากลาวขานในอนาคต
บรรณานุกรม บรรจบ เทียมทัด. “วัดเชิงทา” ศิลปากร ๒, ๕ (มกราคม ๒๕๐๒) : ๖๖
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๓๑
ภาพเก าเล าอดีต
กรุงเก าในมุมมองจากยอดหอพิสัยศัลลักษณ วั ด เสนาสนาราม มลฑลกรุ ง เก า ในมุ ม มองที่ ถ า ยภาพจากยอดหอ พิสัยศัลลักษณ ภายในพระราชวังจัน ทรเกษม ภาพดังกลาวถายโดย ศาสตราจารย ซอมเมอรวิลล แมกซเวล เมื่อราวปพุทธศักราช ๒๔๔๐ แสดงใหเห็นสภาพของวัด เสนาสนารามกอนที่จะมีการบูรณะครั้งใหญในสมัยรัชกาลที่ ๕ นอกจากนี้จะเห็นได วาบรรยากาศภายในเกาะเมืองกรุงเกา ยังคงหนาแนนรกครึ้มไปดวยตนไม มองเห็น ยอดเจดียและพระอุโบสถของวัดเสนาสนารามในระยะใกล สวนที่ไกลออกไปทางดาน ซายสุดในภาพ จะมองเห็นยอดปรางคของวัดมหาธาตุในสภาพที่สมบูรณ กอนที่จะ พัง ทลายมาลงในรั ช กาลที่ ๖ ลํา ดั บถั ด มาจะเห็น ยอดปรางค ข องวั ดพระรามใน ระยะไกล และยอดปรางคของวัดราชบูรณะ สวนมุมขวาบนในภาพจะเห็นยอดเจดีย ทรงระฆังทั้ง ๓ องคของวัดพระศรีสรรเพชญในระนะที่ไกลออกไป
๓๒ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
จดหมายเหตุอยุธยาศึกษา ตุลาคม รวมพลช างที่อยุธยา เตรียมบุกทําเนียบรัฐบาล ๒๔ ตุลาคม ๒๕๕๖ คนเลี้ ย งช า งจากทั่ ว ประเทศ เดิ น ทางมาจากจั ง หวั ด บุ รี รั ม ย สุ ริ น ทร กาญจนบุรี และบุรีรัมย มารวมตัวกันที่เพนียดคลองชาง อําเภอพระนครศรีอยุธยา เพื่ อ เตรี ย มขนช า งขึ้ น รถบรรทุ ก เกื อ บ ๑๐๐ เชื อ ก เดิ น เท า เข า ทํ า เนี ย บรั ฐ บาล เนื่องจากไมพอใจกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม ออกพระราชบัญญัติ สงวนและคุมครองสัตวปา ทําใหเกิดผลกระทบตอคนเลี้ยงชางทั่วประเทศและเปน การริดรอนสิทธิ์เจาของชาง พรอมถูกกลาวหาวานําชางปาเขามาสวมเปนชางบาน โดยระบุวาตามขอเท็จจริงเปนชางที่ชาวชางเลี้ยงขึ้นเอง ซึ่งมีเพียงกลุมคนบางกลุมที่มี พฤติ ก รรมทํ า ผิ ด กฎหมายนํ า ช า งป า เข า มาสวมสิ ท ธิ์ โดยตามกฎหมายสามารถ ตรวจสอบไดอยูแลว ดัง นั้น การออกพระราชบัญ ญัติดังกลาวจึงสรางผลกระทบตอ ชาวชางโดยตรง รวมถึงยัง ครอบคลุมไปถึงการคาชิ้นสวนอวัยวะของชางและงาชาง ดวย
พฤศจิกายน นิทรรศการ "สร างอนาคตไทย ๒๐๒๐” วันที่ ๘-๑๐ พฤศจิกายน ๒๕๕๖ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา จัดนิทรรศการ "สรางอนาคตไทย ๒๐๒๐” ที่ศูนย สงเสริมศิลปาชีพระหวางประเทศ อําเภอบางไทร เพื่อนําเสนอแผนงานของรัฐบาลใน เรื่องของโครงสรางพื้นฐานทั้งระบบการขนสง ทางน้ํา ทางบก และทางราง ทั้งนี้ใน
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๓๓
ดานความพรอม ทางจังหวัดไดปรับยุทธศาสตรจังหวัดใหสอดคลองกับนโยบายของ รัฐบาล เพื่อใหเปนศูนยกลางการขนสงของประเทศ ทั้งนี้จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เปนจุดจอดแรกของรถไฟความเร็วสูง สายเหนือและสายตะวันออกเฉียงเหนือ ยังมี โครงการรถไฟทางคู มีมอเตอรเวยสายใหม เริ่มตน จากวัง นอยไปสิ้นสุดที่ จัง หวัด นครราชสีมา รวมถึงโครงการพัฒนาระบบขนสงทางน้ําที่จะชวยในเรื่องการลดตนทุน การขนสง อีกทั้งยังสามารถลดปริมาณรถบรรทุกไดถึง ๒๐ เทา ภายในงานมีการนําเสนอนิทรรศการที่อัดแนนไปดวยขอมูลความรูที่เขาใจ งาย เชน ทดลองนั่งรถไฟความเร็วสูงจําลอง รูจักแผนที่เสนทางคมนาคมใหม ทั้งถนน รถไฟทางคู รถไฟความเร็วสูง ตลอดจนโครงการขายคมนาคมในอนาคต สินคาโอทอ ปจากทั่วประเทศและสินคาธงฟา ซึ่งมีประชาชน นักเรียน นักศึกษา เขารวมชมงาน จํานวนมาก
ธันวาคม งานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ าอยู หัว วันที่ ๒-๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๕๖ จัง หวั ดพระนครศรี อยุ ธยา จั ดงานเฉลิม พระเกี ยรติพ ระบาทสมเด็ จพระ เจาอยูหัว ระหวางวันที่ ๒-๕ ธันวาคม โดยตกแตงประดับไฟน้ําหยด และไฟราว สี เหลื องสลับ สีฟ า บนต น มะขามที่ ปลู กเรี ยงรายริม ถนนคลองมะขามเรี ยง สวยสด งดงาม สํ า หรั บ การจั ด งานเฉลิ ม พระเกี ย รติ พ ระบาทสมเด็ จ พระเจ า อยู หั ว ๕ ธันวาคม ๒๕๕๖ จังหวัดพระนครศรีอยุธยาไดจัดทําบุญตักบาตรขาวสารอาหารแหงที่ วัดพนัญเชิงวรวิหาร ขาราชการถวายราชสดุดีปฏิญาณตนเปนขาราชการที่ดี ที่สนาม กีฬากลางจัง หวัดฯ และเวลา ๑๙.๒๙ น. รวมจุดเทียนถวายพระพรชัยมงคล ที่เวที กลางเทศบาลนครพระนครศรีอยุธยาอยางยิ่งใหญและสมพระเกียรติฯ
๓๔ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
ยอยศยิง่ ฟ าอยุธยามรดกโลก วันที่ ๑๓ – ๒๒ ธันวาคม ๒๕๕๖ นายวิทยา ผิวผอง ผูวาราชการจังหวัดพระนครศรีอยุธยา เปนประธานเปด งานยอยศยิ่งฟาอยุธยามรดกโลก ประจําป ๒๕๕๖ ที่บริเวณวัดมหาธาตุ อยางยิ่งใหญ ตระการตา ในบรรยากาศการแสดงแสง เสี ย ง ๕ องค ประกอบดว ย มรดกแห ง กาลเวลา อยุ ธยานานาชาติ อยุธ ยาพุ ทธรั กษา อยุธ ยาแสนยานุภาพ และอยุธยา อาเซียน มีผูเขาชมกวา ๓,๐๐๐ คน และที่สําคัญปนี้มีการถายทอดสดทางสถานีวิทยุ โทรทัศนแหงประเทศไทย ทั้งนี้ การจัดงานดังกลาวจะมีไปถึงวันที่ ๒๒ ธันวาคม
การชุมนุมคัดค านไม ยอมย ายศพตามข อเสนอของวัดพนัญเชิง วันที่ ๑๕ ธันวาคม ๒๕๕๖ กลุมญาติของบรรพบุรุษที่ฝง ศพไวที่สุสานวัดพนัญเชิงวรวิหาร กวา ๕๐๐ คน ชุมนุมเรียกรองไมยอมเคลื่อนยายศพที่ฝงไวในสุสานเกือบ ๒,๐๐๐ หลุม ตามที่ ทางวัดระบุวาจะนําพื้นที่ไปสรางอาคารปฏิบัติธรรมและสรางอาคารอาพาธสงฆ และ ขอใหญาติแสดงความจํานงนํารางไปฌาปนกิจจนถึง เดือนสิงหาคม ๒๕๕๗ โดยวัด เปนผูรับผิดชอบ ปรากฏวามีญาติที่ไมเห็นดวยมาชุมนุมคัดคาน
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๓๕
อยุธยาศึกษาปริทัศน ตราสัญลักษณ สถาบันอยุธยาศึกษา
เปนตราสัญลักษณที่สื่อถึงความเปนสถาบันทางวิชาการ โดยเปนศูนยกลาง ของการศึ ก ษาเรื่ อ งอยุ ธ ยา ซึ่ ง มุ ง แสดงให เ ห็ น ถึ ง การทํ า นุ บํ า รุ ง ศิ ล ปวั ฒ นธรรม ประวัติศาสตร ศาสนา และภูมิปญ ญาท องถิ่น ในรูปแบบเอกลักษณไ ทยรวมสมั ย รวมทั้งแสดงถึงการดํารงอยูอยางมั่นคงทั้งในอดีต ปจจุบันและอนาคต “ซุมหนาบัน”เปนสัญลักษณแสดงถึง ศิลปวัฒนธรรม ประวัติศาสตร ศาสนา และการศึกษาประวัติศาสตรพงศาวดารอยุธยา “ปลาตะเพียน”เปนสัญลักษณแสดงถึง ศิลปะพื้นบานแบบภูมิปญญาทองถิ่น ที่ผสานอยูในวิถีชิวิตทั้งในอดีตและปจจุบัน แสดงถึง วัฒนธรรมลุมน้ํา ดวยปลาเปน เครื่องหมายของความอุดมสมบูรณโดยเฉพาะในเขตลุมน้ําเจาพระยา และแสดงถึง งานศิลปหัตถกรรมที่เปนเอกลักษณของจังหวัดพระนครศรีอยุธยา “โครงสรางรูปทรงสามเหลี่ยม” เปนสัญ ลักษณแสดงถึง ปญ ญาการศึกษา และคนควาวิจัย โดยเฉพาะอย างยิ่ง รู ปแบบหน าบันที่ป รากฏในตราสัญ ลักษณไ ด จํ า ลองมาจากแบบหน า บั น ของ “วั ด บรมพุ ท ธาราม” ซึ่ ง เป น วั ด ที่ อ ยู ภ ายใน มหาวิ ท ยาลั ย จึ ง เป น สั ญ ลั ก ษณ ข องความเป น สถาบั น ทางวิ ช าการ ที่ อ ยู ภ ายใน มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยาอยางชัดเจน
๓๖ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
คณะผู บริหารสถาบันอยุธยาศึกษา สถาบั น อ ยุ ธ ยาศึ ก ษา หน ว ยง า น ใน สั ง กั ดม หาวิ ทย าลั ย ร าชภั ฏ พระนครศรี อยุธ ยาไดมี คณะผูบ ริหารชุ ดใหม ตามคํา สั่ง สภามหาวิทยาลั ยราชภั ฏ พระนครศรีอยุธยา ที่ ๓๒ / ๒๕๕๖ เรื่อง แตงตั้งผูอํานวยการสถาบัน ผูอํานวยการ สํานัก ลงวัน ที่ ๒๕ กันยายน พ.ศ.๒๕๕๖ ไดแตงตั้ง ให ดร.จงกล เฮงสุวรรณ เปน ผูอํานวยการสถาบัน อยุธยาศึกษา และมีอ าจารย กันยารัตน โกมโกทก เปน รอง ผูอํา นวยการฝายบริห าร อาจารยสุริ น ทร ศรีสัง ขง าม เปน รองผูอํา นวยการฝา ย วิชาการ และอาจารย อุม าภรณ กลา หาญ เปน รองผูอํา นวยการฝ ายส ง เสริม และ เผยแพรวิชาการ โดยบริ ห ารบุ ค ลากรด ว ยแนวทางการมุ ง เสริ ม สร า งขวั ญ และกํ า ลั ง ใจให บุคลากรของสถาบัน อยุธ ยาศึก ษา โดยยึ ดหลั ก “คนสํา ราญ งานสํา เร็ จ” เพื่ อให บุคลากรไดทํางานอยางมีความสุข และไดผลงานที่มีคุณภาพภายใตหลักธรรมาภิบาล
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๓๗
ปรัชญา วิสัยทัศน พันธกิจ
ปรัชญา รอบรู เชิดชู สูสรางสรรค วัฒนธรรมอยุธยา วิสัยทัศน สถาบันอยุธยาศึกษา เปนศูนยขอมูลดานวัฒ นธรรมอยุธยาที่มีคุณภาพเปน สถาบั นที่ เชิ ดชู และสง เสริ มการประยุ กต ใช ขอ มูล ทางวัฒ นธรรมอยุธ ยาเพื่ อการ พัฒนาสังคมอยางยั่งยืน
อยุธยา
พันธกิจ ๑. รวบรวม ศึ กษา คน คว า วิจั ยและเผยแพรอ งค ความรูด านวัฒ นธรรม
๒. อนุรักษ สืบสาน สงเสริมและเผยแพรวัฒนธรรมอยุธยา ๓. ส ง เสริ ม และสนั บ สนุ น การนํ า แนวทางพระราชดํ า ริ และข อ มู ล ทาง วัฒนธรรมอยุธยา มาประยุกตใชในการพัฒนาสังคมปจจุบันอยางยั่งยืน
๓๘ I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
รอบรั้วเรือนไทย
ร วมงานสัมมนาวิชาการ เรื่อง “อีสาน-ลาว-แขมร ศึกษา เมื่อวั น ที่ ๒๘-๒๙ พฤศจิกายน ๒๕๕๖ อาจารย สุริน ทร ศรีสัง ขง าม รอง ผูอํานวยการสถาบันอยุธยาศึกษา พรอมดวย นักวิชาการศึกษา สถาบันอยุธยาศึกษา ไดเขารวมงานสัมมนาวิชาการ เรื่อง “อีสาน-ลาว-แขมรศึกษา ในกรอบประชาคม อาเซีย น” ณ ห อ งแกรนด บ อลรู ม โรงแรม U-Place อาคารเทพรั ต นสริ ป ภา มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี อําเภอวารินชําราบ จังหวัดอุบลราชธานี ซึ่งภายในงานมี การเสวนาองค ค วามรู เ กี่ ยวกั บ อี ส าน-ลาว-แขมร ศึ ก ษาในมิ ติ ต า งๆ ทั้ ง ทางด า น ประวัติศาสตร การเมือง เศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรม
กิจกรรมลานวัฒนธรรมย อนรอยตลาดกรุงเก า สถาบันอยุธยาศึกษาไดจัดกิจกรรมลานวัฒนธรรมยอนรอยตลาดกรุงเกาขึ้น ณ บริ เ วณสนามหญ า สถาบัน อยุ ธ ยาศึ กษา ระหวา งวัน ที่ ๑๓-๑๕ และ ๒๐-๒๒ ธั น วาคม พ.ศ.๒๕๕๖ เพื่ อ เป น การสนั บ สนุ น การจั ด งานมรดกโลกของจั ง หวั ด พระนครศรีอยุธยา รวมไปถึงบทบาทการเปนสถาบันทางวิชาการและศูนยการจัด กิจกรรมระดับจังหวัด ซึ่งในพิธีเปดเมื่อวันศุกรที่ ๑๓ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๕๖ ไดรับ เกียรติจากอาจารยจิรศักดิ์ ชุมวรานนทรักษาราชการแทน อธิการบดีมหาวิทยาลัย ราชภัฏพระนครศรีอยุธยา เปนประธานในพิธีเปดงาน
สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา I ๓๙
โดยภายในงานตลาดยอนยุค ไดจําลองบรรยากาศในสมั ยมณฑลกรุง เก า ประกอบด ว ย วิ ถี ชีวิ ต ชาวบ า น การคา ขาย และการแสดงมหรสพ และในการนี้ สถาบันฯขอเชิญ ชวนทุกทานรว มเยี่ยมชมตลาดมณฑลกรุง เก า ณ สถาบันอยุธยา ศึกษา
กิจกรรมอบรมเศรษฐกิจพอเพียงในกระแสการเปลี่ยนแปลง เมื่อวัน ที่ ๒๐ ธัน วาคม ๒๕๕๖ สถาบัน อยุธยาศึกษาไดจัดกิจกรรมอบรม เศรษฐกิจพอเพียงในกระแสการเปลี่ยนแปลง ณ พิพิธภัณฑเกษตรเฉลิมพระเกียรติ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว จังหวัดปทุมธานี เพื่อใหเยาวชนที่ผานการอบรมไดรับ ความรู และมีความเขาใจที่ถูกตองเกี่ยวกับหลักปรัชญาแนวคิด เศรษฐกิจพอเพียง และสามารถนําแนวคิดนี้มาปรับใชกับการดํารงชีวิตอยางถูกตอง ตลอดจนสามารถ นํามาใชแกปญหาของตนเองและชุมชนไดโดยใชหลักการของเศรษฐกิจพอเพียง
กิจกรรมอบรมหลักสูตรระยะสั้นงานศิลป ถิ่นกรุงเก า เรื่อง ศาสตร ศิลป ภูมิป ญญาจากตู พระธรรมลายรดน้ํา เมื่อวัน ที่ ๒๑ ธัน วาคม ๒๕๕๖ สถาบัน อยุธยาศึกษาไดจัดกิจกรรมอบรม หลักสูตรระยะสั้นงานศิลปถิ่น กรุงเกา เรื่อง ศาสตรศิลปภูมิปญ ญาจากตูพระธรรม ลายรดน้ํ า ณ สถาบั น อยุ ธ ยาศึ ก ษา และห อ งปฏิ บั ติ ก าร วิ ท ยาลั ย อาชี ว ะ พระนครศรีอยุธยา เพื่อใหผูเขารับการอบรมสามารถผลิตชิ้นงานลายรดน้ําปดทองได ดวยตนเอง ตามกรรมวิธีแบบโบราณ การรูจักแนวทางการในการแกไขปญหาตางๆ การอนุรักษลายรดน้ําโบราณ ผูอบรมสามารถที่จะนําไปประกอบอาชีพอิสระและยัง นําไปประยุกตกับงานอื่นๆได
40 I สาร..สถาบันอยุธยาศึกษา
กิจกรรมของสถาบันอยุธยาศึกษา มกราคม – มีนาคม ๒๕๕๗ วันที่ ๙-๑๐ มกราคม ๒๕๕๗ ๘-๙ กุมภาพันธ ๒๕๕๗ ๑ มีนาคม ๒๕๕๗ ๑๙-๒๐ มีนาคม ๒๕๕๗ ๒๑ มีนาคม ๒๕๕๗
กิจกรรม
สถานที่
กิจกรรมคายเยาวชนอาสานําเที่ยวทาง วัฒนธรรม
สถาบันอยุธยาศึกษา และออกภาคสนาม
กิจกรรมอบรมการวิจัยทางประวัติศาสตร ทองถิ่น
สถาบันอยุธยาศึกษา และออกภาคสนาม ณ ตลาดหัวรอ – เกาะลอย สถาบันอยุธยาศึกษา
กิจกรรมอบรมหลักสูตรระยะสั้นงานศิลปถิ่น กรุงเกา เรื่อง แทงหยวก กิจกรรมการสรางมาตรฐานดานศิลปวัฒนธรรม หองประชุมตนโมก สํานักวิทยบริการและเทคโนโลยี สารสนเทศ กิจกรรมยกยองเชิดชูเกียรติบุคคลผูมีผลงาน หองประชุมอาคาร ๑๐๐ ป ดีเดนทางการศึกษาและศิลปวัฒนธรรม