Vastgoedmarkt Provada-special 2018

Vastgoedmarkt 2418#&# 52'%+#. ʵʳʴʻ

YOUNG TALENT AWARD 2018

JAAP GILLIS

SPOTLIGHT OP AMSTERDAM, ROTTERDAM EN OVERIJSSEL

" ! " ! ! ! ! ! ! # ! # ! %

! "$ #

! #

# #

˗˘˧˔˜˟ ˠ˘˧ Ёˡ˔ˡ˖˜̽˟˘ ˗˔˔˗˞˥˔˖˛˧ ˘ˡ

Beleggen met betekenis Een duurzame toekomst van onze steden vraagt om samenwerking. Wij geloven dat synergie leidt tot het beste resultaat. Daarom werken we intensief samen met gemeenten, corporaties en zorginstellingen.

Als stadspartner nemen wij graag het initiatief.

www.syntrus.nl

%1//'06##4

#- #NRJGP CCP FGP 4ÄŽ P

/(!..%3 6!. %.45

%4%2 !.&& !2)!..% !(2 /CTVÄŽ P XCP .GGWYGP 'TKM 9KGIGTKPEM

29$%2)15% 6!. $% /,, ! ) )TCÉ… UEJG XQTOIGXKPI EQNQTUECP DX YYY EQNQTUECP PN

%. 2).+ %00%, #FXGTVGPVKGXGTMQQR !. ,!345).

% -!), *!.6,!345). 6!+-%$)!.%4 ., !#)%+ )!3%#+) 3!,%3-!.!'%2

% -!), -!#)%+0)!3%#+) 6!+-%$)!.%4 ., #DQPPGOGPVGP 8QQT PKGWYG CDQPPGOGPVGP CFTGUYÄŽ \KIKPIGP GP MNCEJVGP QXGT DG\QTIKPI 8CMOGFKCPGV -NCPVGPUGTXKEG 4%,%&//.

%-!), +,!.4%.3%26)#% 6!+-%$)!.%4 ., //2 $% !!2$ 6!. $% 5)4'!6% '!!4 8CMOGFKCPGV WKV XCP GGP \CMGNÄŽ MG QXGTGGPMQOUV FG\G QXGTGGPMQOUV XCNV /.$%2 (%4 !,'%-%.% 6%2").4%.)33%.2%#(4 2TÄŽ \GP LCCTCDQPPGOGPV

0GFGTNCPF GWTQ GZEN $69 &KIKVCCN CRR CTEJKGH GWTQ GZEN $69 $WKVGPNCPF GWTQ GZEN $69 .QUUG PWOOGTU GWTQ GZEN $69

0KGWYG CDQPPGOGPVGP MWPPGP QR KGFGT IGYGPUV OQOGPV KPICCP #FTGU YÄŽ \KIKPIGP VYGG YGMGP VGXQTGP QRIGXGP 1R\GIIKPIGP WKVUNWKVGPF UEJTKHVGNÄŽ M VYGG OCCPFGP XQQT JGV GKPFG XCP FG DGVCCNFG VGTOÄŽ P $ÄŽ PKGV VÄŽ FKI QR\GIIGP YQTFGP CDQPPGOGPVGP CWVQOCVKUEJ OGV %%. *!!2 6%2,%.'$ 7 !34'/%$-!2+4

0KGVU KP FG\G WKVICXG OCI YQTFGP '%2%02/$5#%%2$ $//2 -)$$%, 6!. "/%+$25+ &/4/ /&&3%4 &/4/+/0)% OKETQɈ NO QH YGNMG CPFGTG OGVJQFG QH XQTO FCP QQM \QPFGT UEJTKHVGNĎ MG 4/%34%--).' 6!. $% 5)4'%6%2 .GXGTKPIUXQQTYCCTFGP IGFGRQPGGTF DĎ FG -COGT XCP -QQRJCPFGN &GP *CCI /.$%2 .5--%2 %QXGT $CLGU -YCTVKGT #OUVGTFCO

WWW.ADHOCBEHEER.NL

TE VEEL HEISA Op de burelen van de Vastgoedmarkt is de blik alweer gericht op de juli/augustus-editie. Daarin staat een inventarisatie van de woningbouwposities in Nederland. ‘Maken wij met z’n allen niet te veel heisa over het tekort aan woningen?’, vraagt collega Peter Hanff, binnen onze redactie verantwoordelijk voor de onderzoeken, zich hardop af.

Tijdens Provada 2018 zal er weer veel te doen zijn over woningtekort. Dat bestaat uit een tekort aan kleine koop- en huurappartementen in de stad (de 1 miljoen van hoogleraar Jan Latten) en een mogelijk nog omvangrijker tekort aan huurwoningen in het middensegment waarin buitenlandse en binnenlandse institutionele partijen hun kapitaal kunnen onderbrengen. Maar collega Hanff kon in de cijfers die minister Kajsa Ollongren in april 2018 aan de Tweede Kamer stuurde, geen nijpend woningtekort ontdekken. Daardoor is er hooguit een tekort aan door de consument gewenste woningen.

Zeker, de crisis heeft de bouw van woningprojecten vertraagd. Maar dat wil niet zeggen dat de beoogde woningen er niet komen. Wie nu een nieuwbouwwoning wil kopen heeft inderdaad pech, maar over vier jaar lukt dat prima, is zijn verwachting. Er is nu sprake van een grote inhaalvraag, doordat de markt tijdens de crisis op z’n gat heeft gelegen. Maar wat als aan die inhaalvraag is voldaan, de rente stijgt of de conjuncturele groei een kleine duikeling maakt?

Enfin, voorlopig speelt de muziek in de vastgoedsector en woningbeleggers en -ontwikkelaars geven op de grote trom de maat aan. Het woningtekort zal ongetwijfeld als onderwerp opduiken in het Vastgoedmarkt Ontbijtnieuws, waarmee elke Provada-dag om 9.30 uur in de centrale hal bij de nog gesloten rolluiken van de beurs begint. Dit jaar is deze dagelijkse talkshow in de loop van de dag terug te luisteren als podcast.

Op het Vastgoedmarkt Transformatieplein staat dit jaar voor het eerst een provincie. Overijssel bracht gebieden in uit verschillende gemeenten. Architecten pitchen tijdens de rondetafelsessie op woensdagmiddag op verschillende van deze gebieden, of dragen referentieprojecten aan die deze gebieden de beoogde impuls zouden kunnen geven.

Het Provada-programma besluit op donderdagmiddag in de Vastgoedmarktstand met een presentatie van het ‘Bajes Kwartier’, dat ook de cover van deze special siert. Ik wens u een goede beurs! ,QJCPPGU XCP $GPVWO

!34'/%$-!2+4 2/6!$! 30%#)!,

$!"$ # & ! "" ! ! ! $ ! " # " $" ! ! # ( !" & % " ( $" ! "" #" " !# # & ! )" ! "# ! "# # # ! ! $ $! ' ! & % ! # # ! ! " % # ! $ "# # % # # % # $ !"# # ! " " $# % & % SHUIRUPDQFH LV DFKLHYHG E\ SXWWLQJ WKH LQYHVWRU ÀUVW

" # $" # ! %

#

INHOUD

Provada-preview

Nieuws Markt

Young Talent Award 2018 0C FG FGDCVTQPFG \ĎP GT FTKG VQRɈPCNKUVGP QXGT .&"(" "// 12 $&" ,))&"./ +0".+ 0&,+ ) "* , 2 + FGT /ĎG ,.. GP 6KO FG 8TKGU

%WUJOCP 9CMGɈGNF

Topbeleggers dekken zich in tegen risico’s laatcyclische markt

)&/0 &. )2".0 . *". 4 'WTQRG .CWTGPV .CXGTIPG

" ) //"0/ "+ .( &##,.! //"0 /CPCIGOGPV IGXGP JWP XKUKG

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Retail Estates gelooft heilig in retailpark "0 /+") $.,"&"+!" ")$&/ %" "1./$"+,0"".!" 3&+(")2 /0 IQGFHQPFU XCP ,CP &G 0[U "/ %&(0 &+ "!".) +! ,2". ""+ -,.0"#"1&))" 2 + *&)',"+ "1., "+ ""+ 03""!" +,0".&+$ QR 'WTQPGZV #OUVGTFCO &G 4/ /0 0 ,-"+ 2,,. 2".!"."

KPXGUVGTKPIGP KP 0GFGTNCPF

Geen jubelstemming bij belangenclub beursgenoteerd vastgoed ,,.5&00". 2 + !" "."+&$&+$ 0". "% .0&$&+$ 2 + !" )G\COGPNÄŽMG $GNCPIGP XCP "1./$"+,0"".!" &/ )" /0$,"! ")"$$&+$/&+/0"))&+$"+ 'XGTV ,CP XCP )CTFGTGP CCP JGV YQQTF

Nieuws Projectontwikkeling

StiB Award 2018 8KGT RTQLGEVGP UVTÄŽFGP QO !" 0"!"+ &+ "3"$&+$ 0& #YCTF -QPKPIUJQH KP ,1! 3"* ! .0 2 + 1&! &+ ,00".! * " .,+"/ &+ ."! "+ ,,+5,.$ "+0.1* 5EJGNFGJQH KP 8NKUUKPIGP

Column Ruud de Wit

Jaap Gilles <GU LCCT NCPI YCU ,CCR )KNNKU DQGIDGGNF XCP $QWYHQPFU +/ 0C FG \QOGT XCP \KV \Ä&#x17D;P YGTM GTQR n*GV JGTUVGN PC &/ /+") $"$ + *&// %&"+ 3") KGVU VG UPGN o > /0$,"!* .(0 .,2 ! /-" & )

at savills we work with the best

people

At Savills we believe we have some of the greatest professionals in the world of real estate. But itâ&#x20AC;&#x2122;s not only their profound knowledge of real estate that makes them great.

Itâ&#x20AC;&#x2122;s who they are as people. With a strong sense of responsibility, honesty and dedication.

Always putting your interest first.

Property starts with people

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Living In Funky Environments (Life)

&!#- " )(.1#%% & ( #(0 -. , , # 1#& !,)).

UEJCNKIG DKPPGPUVGFGNÄ&#x17D;MG *,)$ . ( #( ,& ( , &# - , ( . ( ' #.# 0 ( '6 '/&.# /( .#)( & ! # -)(.1#%% &#(! ( -.

-. .#)( )&& ( - *)), #( ( ! "))*. ))( 0 , &- # )* % ,. . 4 .. (

Column Elsbeth Quispel

IC Netherlands

,& ( - . % 0 (

/#.- (. ,( .#)( & '*/- ,)/* )/1. #( -( & . '*) ( *),. /#&& ' . (# /1 )/11)(#(! ( )* !)(( ( ' . -./ (. ( )'*& 2 ( 0 ,& ! ( " .

(. ( , ** ,. ' (. ( 0)), 3)/(! *,) --#)( &- ( -. ,. ( #. $ , !,)).- " &#! ! # -)(.1#%% &#(! 3 ,% #( )) ),*

Meijer Realty Partners profiteert van jubelstemming op ontwikkelmarkt $CTV /GÄ&#x17D;GT n&G OCTMV JGGHV GGP UQNKFG DCUKU FCPM\Ä&#x17D; GGP !,). )( ,&#!! ( 0, ! 5

,& ( - )(.1#%% &' ,%. #- XQNIGPU JGO PCWYGNÄ&#x17D;MU XCVDCCT 0)), ( (# /1 ,#-#-

Nieuws Transformatie

Amsterdam transformeert ( , # ( #- " . (# /1 /#. , # (

Rotterdam in de lift )*/& ,#. #. -. &. -. 0)), (# /1 /#. !#(! (

Overijsselse aanpak 0KGV XQQTUEJTÄ&#x17D;XGP OCCT /#. ! (

Primevest n9Ä&#x17D; YKNNGP GGP 'WTQRGUG )/.#+/ #(0 -.' (. ' ( ! , \Ä&#x17D;Po

USP Marketing Consultancy #&& ((# &- & -.#! . *),, ( 0)), //,4 '" #

RSM Vastgoed Desk )-#.# 0 /#.-*, % ) )0 , DGFTÄ&#x17D;HUQRXQNIKPIUHCEKNKVGKV 0 -.!) 05 -.!) ' ,%. ,)0 -* # &

Kom erachter tijdens de Provada.

Schrijf u in voor onze borrel en/of speeddates.

Meer info en inschrijving fris.nl/provada 5, 6, 7 JUNI HAL 12 ï&#x161;º STAND 28

VÄ&#x17D;FGPU FG 2TQXCFC FQQT XGTUEJKNNGPFG UVCPFJQWFGTU CCP

WWW.ADHOCBEHEER.NL

PROVADA-PREVIEW: KENNISOVERDRACHT EN NETWERKBIJEENKOMSTEN

ABN Amro richt zich in zijn programma op innovatie, herbestemming en duurzaamheid in commercieel vastgoed.

Hiermee geven we invulling aan het hoofdthema van Provada 2018, â&#x20AC;&#x2DC;Educate, innovate, integrateâ&#x20AC;&#x2122;.

Op dinsdag 5 juni organiseren wij van

15.30-16.30 uur een inspiratiesessie met Daan Roosegaarde met aansluitend een borrel.

Hoe zien de steden van morgen eruit? Met het oog op een betere toekomst geeft Daan Roosegaarde, Nederlands kunstenaar en vernieuwer, zijn visie op de gebouwde omgeving. Samen met zijn team van ontwerpers en ingenieurs ontwikkelen ze â&#x20AC;&#x2DC;Landscapes of the Futureâ&#x20AC;&#x2122; waarin ze slimme duurzame proto-typen bouwen voor de steden van morgen.

U bent van harte welkom op deze inspiratiesessie van Daan Roosegaarde op de ABN Amro-stand (hal 11, stand 7) om 15.30 uur.

AM presenteert dit jaar vijf kernthemaâ&#x20AC;&#x2122;s op zijn stand die actuele invulling geven aan de missie van AM om toonaangevend, vernieuwend en inspirerend te zijn op het gebied van integrale duurzame gebiedsontwikkeling.

De vijf themaâ&#x20AC;&#x2122;s zijn: â&#x20AC;˘ De inclusieve stad â&#x20AC;˘ Gelukkig leven â&#x20AC;˘ Gedurfde duurzaamheid â&#x20AC;˘ Healthy urban living & working â&#x20AC;˘ Stad- en gebiedmaker De AM-stand illustreert deze vijf

themaâ&#x20AC;&#x2122;s met toonaangevende projecten, waaronder Bajes Kwartier (Gedurfde duurzaamheid) in Amsterdam, Zalmhaven (Stad- en gebiedmaker) in Rotterdam,

WTC Utrecht (Healthy urban living & working), Bâ&#x20AC;&#x2122;Mine (inclusieve stad) in Amsterdam en NPD Welkom Talent! (Gelukkig leven) in Utrecht.

De ochtenden staan in het teken van scherpe debatten gekoppeld aan de AM-themaâ&#x20AC;&#x2122;s. Zo debatteert Maarten Markus, projectmanager duurzaamheid van AM, op de dinsdagochtend over â&#x20AC;&#x2DC;Gedurfde Duurzaamheidâ&#x20AC;&#x2122;. Op de woensdagochtend is er een debat georganiseerd door Stef Weekers, adjunct-directeur Consult, over â&#x20AC;&#x2DC;Healthy urban living & workingâ&#x20AC;&#x2122; en op donderdag ontvangt Hilde Blank, directeur AM Concepts, de Neprom met een onderwerp in het hart van de actualiteit: â&#x20AC;&#x2DC;Under pressure: hoe meerwaarde te blijven creĂŤren in een markt die onder druk staatâ&#x20AC;&#x2122;.

Vanzelfsprekend staat de voormalige Bijlmerbajes en het Bajes Kwartier op onze stand. AM laat bezoekers op een speelse manier kennismaken met materiaal van de voormalige Bijlmerbajes en toont de maquette van het Bajes Kwartier, de compleet nieuwe energieneutrale stadswijk van Amsterdam.

Ook dit jaar presenteert AM een onderzoek. Tijdens de Provada staan we stil bij het zeer actuele onderwerp: stedelijke verdichting. Het onderzoek richt zich op het wonen in hoge bebouwingsdichtheid. Dit onderzoek heeft als doel te achterhalen welke omgevingskenmerken en stedenbouwkundige structuren in dergelijke hoogstedelijke buurten het aantrekkelijkst zijn.

Tijdens de Provada vindt op 6 juni een debat plaats over de wisselwerking tussen retailvastgoed en de ontwikkeling van de stad. Het debat is onderdeel van de ontwikkeling van de nieuwe opleiding Retailvastgoed bij de ASRE. De winkelmarkt is in het afgelopen decennium ingrijpend veranderd. Deze verandering is veroorzaakt door ontwikkelingen als de opkomst van het online winkelen en het shoppen als vrijetijdsactiviteit. Dit stelt nieuwe eisen aan het fysieke retailvastgoed ĂŠn de meerwaarde die retailers en de winkelomgeving

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN

>

# "

'

% " ! " &

# " " " ' EĞĞŵ ǀŽŽƌ ŵĞĞƌ ŝŶĨŽƌŵĂƟ Ğ ĐŽŶƚĂĐƚ ŽƉ͗ ($ ' *. ,0 ,- 0+ /.

WWW.ADHOCBEHEER.NL

kunnen bieden. Om aantrekkelijke winkelgebieden te maken ĂŠn te houden is het van groot belang dat alle betrokken partijen samen optrekken. Samenwerking tussen partijen als retailers, eigenaar/ beheerders, makelaars, marketeers en gemeenten is essentieel. Samen zijn zij verantwoordelijk voor de vitaliteit van winkelgebieden. Die samenwerking maakt het mogelijk dat winkelgebieden zich aanpassen aan de veranderde wensen

van de gebruikers.

Voor vastgoedprofessionals betekent dit dat zij over de grenzen van de eigen discipline moeten kijken. Vakinhoudelijke kennis wordt interactief met elkaar gedeeld en getoetst. Het gebruik van data is een voorwaarde. Snelheid van handelen is essentieel.

In de opleiding (start begin 2019) krijgen studenten inzicht in factoren die de dynamiek van de stad en winkelgebieden bepalen, welk type concepten succesvol

zijn om invulling te geven aan de (winkel) gebieden van de toekomst en hoe beleid met betrekking tot het retailvastgoed vorm dient te krijgen.

Het debat staat onder leiding van Pieter Affourtit, ASRE fellow Retailvastgoed. Deelnemers aan het debat zijn Anneke de Vries (Ahold Delhaize), Huib Boissevain (Annexum), Brigit Gerritse (NRW) en Oedzge Atzema (ASRE, Universiteit Utrecht).

Wie buiten de gebaande paden durft te gaan, heeft de meeste kans op grote ontdekkingen. Welke kansen biedt de vastgoedmarkt als je voorsprong wilt behalen? Dare to Discover is CBREâ&#x20AC;&#x2122;s thema tijdens Provada: durf om nieuwe technologieĂŤn in te zetten, te investeren in opkomende markten en nieuwe financieringsvormen te ontdekken.

We laten zien hoe onze nieuwste technologieĂŤn op basis van vastgoeddata inzicht kunnen geven om strategische beslissingen te nemen.

Daarnaast verkennen we nieuwe, opkomende markten. Waar liggen kansen? Welke markten zijn veelbelovend of worden nog vaak over het hoofd gezien?

De zorgsector is een goed voorbeeld van een sterk groeiende, nog onvolwassen markt waarin veel rendementen zijn te behalen. Jeroen Hermus, Executive Director Health bij CBRE, deelt woensdag 6 juni zijn inzichten in deze markt tijdens het debat Beleggen in zorgvastgoed.

Om de kansen in de markt te verzilveren zijn steeds meer financieringsvormen beschikbaar. Robert-Jan Peters, Executive Director Debt & Structured Finance, gaat in op de laatste trends op financieringsgebied, zoals de opkomst van microfinancieringen. Hij spreekt hierover tijdens de themabijeenkomst over de financiers van ondernemerschap op donderdag 7 juni.

Uiteraard zijn tijdens Provada onze consultants beschikbaar voor afspraken bij de CBRE-stand, om over deze en andere onderwerpen verder te praten.

Bouwinvest-CEO Dick van Hal gaf onlangs een interview aan Pensioen Pro, dat als volgt eindigt: De sector was wel toe aan verbeteringen. Vastgoed lag ten grondslag aan de crisis. En er zijn in Nederland veel schandalen geweest.

Van Hal zegt daarop: â&#x20AC;&#x2DC;Op het gebied van

integriteit is de vastgoedsector echt vernieuwd. De frauderisicoâ&#x20AC;&#x2122;s worden veel beter beheerst en zijn veel kleiner geworden. Dat is niet van tijdelijke aard. Zeker in een booming periode en met veel nieuwe toetreders kan zoâ&#x20AC;&#x2122;n onderwerp makkelijk ondergesneeuwd raken, maar dat is niet gebeurd. Er is nog steeds een groot verantwoordelijkheidsgevoel. We hadden laatst een bijeenkomst over integriteit met de brancheorganisaties, zoals RICS, Neprom en IVBN. Dan is de opkomst groot, de verantwoordelijke mensen zijn aanwezig, de juiste discussies worden gevoerd. Dat vind ik erg positief.â&#x20AC;&#x2122; Integriteit is een belangrijk onderwerp voor Bouwinvest.

Namens IVBN neemt Dick van Hal op donderdag 7 juni op de Provada deel aan een paneldiscussie over vastgoedcultuur en integriteit.

Lid van de raad van bestuur Sabine Babine Barthauer van vastgoedfinancier Deutsche Hypo (Hal 12, stand 21) presenteert woensdag 6 juni vanaf 10.00 uur tijdens Provada een nieuwe economische index voor Europa, speciaal gericht op de vastgoedsector. â&#x20AC;&#x2DC;Natuurlijk is Deutsche Hypo weer vertegenwoordigd op Provada voor ons een van de belangrijkste beurzen.

Ook dit jaar delen wij weer een stand met onze partner Colliers. Wij verheugen ons op de vele besprekingen met onze klanten en zakenpartners. Een

van onze hoogtepunten dit jaar is de presentatie van de Duitse Hypo Real Estate Economy Index (Reecox). De Reecox is een nieuwe economische index voor Europa, die voortaan periodiek de ontwikkeling van de vastgoedeconomie in Duitsland, Groot-BrittanniĂŤ, Frankrijk, Polen, Spanje en Nederland volgt.

Transparantie is van groot belang voor vastgoedbeleggers. Nu onze economische index zich in de Duitse markt heeft gevestigd, vinden wij het tijd om marktdeelnemers transparante

>

informatie te verschaffen over de ontwikkeling van de vastgoedsector buiten Duitsland. We zijn blij om de vastgoedsector te voorzien van de Reecox, een nieuwe index als trendbarometer en early warning indicator. Alle details worden gepresenteerd op Provada.â&#x20AC;&#x2122;

business. Blijft u hierna vooral even hangen om na te praten, iets te eten en een goed glas te drinken.

Weten wie er wanneer aanwezig zijn namens Funda en Funda in business? Of wilt u een afspraak maken met iemand van ons team? Bekijk de profielpagina van Funda in business.

Op woensdag 6 juni vanaf 16.30 uur houdt Dynamis zijn jaarlijkse Bier en Bitterballen Borrel op stand 31 in hal 10.

Kom tandemdaten en wie weet zijn we de ideale match! Hoe kun je gebouwen beter en sneller verhuren of verkopen? Waar moet je op letten als het gaat om verduurzaming, zorghuisvesting en vastgoed in de regio? Schrijf je nu in voor een tandemdate met onze Dynamis-professionals op de vastgoedmarkt en word wijzer. Op dinsdag- en woensdagochtend tussen 10.30 en 11.30 uur vinden de tandemdates plaats. Aanmelden kan via dynamis.nl/tandemdaten.

Dynamis Logistiek organiseert op dinsdag 5 juni van 14.45 tot 16.00 uur een mini-symposium met als thema: â&#x20AC;&#x2DC;Future-proof Logisticsâ&#x20AC;&#x2122;. Wat betekent digitale transformatie voor de logistieke sector. Hoe belangrijk is The Last Mile in logistiek? Hoe belangrijk is duurzaamheid voor het logistieke vastgoed? Is duurzaamheid in bestaande bouw mogelijk? Benieuwd naar de mogelijke invulling van (leeggekomen) logistieke panden?

Duurzaamheid in de logistiek. Het is bijna vanzelfsprekend bij nieuwbouw. Maar ook bij bestaande panden valt er flink te winnen. Kom meer te weten over de ontwikkeling van het nieuwe magazijn van Lidl op Park 15. Wij zien kansen en vertellen u graag waarom. Meer weten over de activiteiten? Aanmelden kan via dynamislogistiek.nl.

Tijdens de Provada 2018 zal Kroonenberg Groep (hal 12, stand 17) twee projecten uitlichten. Allereerst het voormalige Telegraafgebouw: Kroonenberg Groep gaat de voormalige drukkerij en redactiekantoren herontwikkelen tot een nieuwe landmark in de historische binnenstad van Amsterdam. Markant en spectaculair is de pershal over twee verdiepingen, zichtbaar vanaf de straat. Met het verwijderen van de later aangebrachte verdiepingsvloer wordt deze hal â&#x20AC;&#x201C; toonbeeld van het functionalistische bouwen â&#x20AC;&#x201C; weer in ere hersteld.

Adembenemend is het uitzicht

op de stad vanuit de panoramaverdieping die gerealiseerd wordt boven in het monument. Het op verscheidene plekken binnenbrengen van daglicht, de koppeling met de Kalverstraat en een uitgekiende tweeledige routing maakt het voormalige kranten- en bankgebouw geschikt voor een ambitieus programma van hoogwaardige kantoren en retailruimte. Rijnboutt tekent voor het ontwerp. Daarnaast de ontwikkeling van een iconisch wooncomplex met internationale allure op een van de prominentste plekken van Buitenveldert, op het kruispunt van de Van Nijenrodeweg en de Buitenveldertselaan. Het complex bestaat uit twee woontorens. De noordelijk gelegen â&#x20AC;&#x2DC;high-riseâ&#x20AC;&#x2122; telt 0KGWYG\Ä&#x17D;FU 8QQTDWTIYCN 24 woonlagen, de zuidelijke â&#x20AC;&#x2DC;low- #OUVGTFCO riseâ&#x20AC;&#x2122; 8. Binnen de geometrie van de hoogbouw is in verticale richting een spiraalvormig patroon opgenomen, dat met het bewegen van de zon een subtiel lichten schaduwspel laat zien: een stedelijke sculptuur. Verglaasde â&#x20AC;&#x2DC;stiltekamersâ&#x20AC;&#x2122; zorgen voor een dynamisch patroon in de façade van de laagbouw, met ruime terrassen die het gebouw omwikkelen. Neoo is medeontwikkelaar, het ontwerp is van Studio Gang uit Chicago, Rijnboutt is coarchitect, Piet Boon tekent voor het interieur en Piet Oudolf geeft de plaza vorm die beide gebouwen verbindt.

Net als voorgaand jaar verzorgt Kroonenberg Groep ook iedere ochtend een inspirerende sessie op de stand, met spraakmakende sprekers op het gebied van retail, wonen en ontwikkeling. Kijk op onze site voor meer informatie.

Helder, binnenkort is het Provada: time to connect. Op de beursvloer (als vanouds hal 10, standnummer 23) praat Funda in business graag met u over de ontwikkelingen in uw vakgebied, binnen uw kantoor, ons platform en in de rest van de wereld.

Ook met praktische vragen kunt u op de drie beursdagen bij ons terecht. U bent elke dag vanaf 10.00 uur van harte welkom op onze stand.

We kijken ernaar uit u te ontmoeten.

Vergeet niet: op de donderdag is om 11.00 uur de finale van de Funda in business/Vastgoedmarkt Young Talent Award. Op het Transformatieplein strijden de drie finalisten in deze slotronde om de titel van Young Talent 2018. Tim de Vries (Cushman & Wakefield), Marieke Dessauvagie (Colliers International) en Remco van der Mije (JLL) rekenen op uw aanmoediging.

Aansluitend (12.00 uur) vindt de bekendmaking van de winnaar en uitreiking van de award plaats op de stand van Funda in

Ons netwerk bestaat uit kantoor-, co-working- en vergaderruimtes die direct gebruikt kunnen worden en biedt onze klanten de mogelijkheid om hun kantoorportfolio gedeeltelijk of volledig uit te besteden.

Geniet van ĂŠĂŠn contract, eenvoudige overzichten, een eigen accountmanager en een klantenservice die 24 uur per dag, 7 dagen per week bereikbaar is. Met gereedstaande kantoorvoorzieningen, wifi en telefoondiensten, een receptie, een keuken en inclusief schoonmaak, helpt ons netwerk bedrijven om van hun vastgoedbeheer af te komen.

Voor meer informatie, bel ons op +31 20 491 9595, kijk op regus.nl of download onze app

" ## $ "!$% ! !

Welkom op onze stand op de Provada De stoelen zijn gemaakt van o.a. PET-FLESSEN

De plantenbak is gemaakt van AUTOBANDEN

De krukjes zijn gemaakt van KARTON

De eyecatcher van de stand is gemaakt van

POPULIERENTRIPLEX

De wanden zijn gemaakt van o.a. CANVAS

EIKENHOUTEN tafels

De manden voor planten zijn gemaakt van

De bar is bekleed met KURK

KOKOSNOTEN De tafel is gemaakt van PALLETS

Circulariteit begint vandaag Het verduurzamen van de Nederlandse vastgoedvoorraad is een belangrijke ambitie van de Rabobank. Door nu na te denken over hoe we het slimst kunnen omspringen met de bestaande voorraad en bestaande materialen zetten we al een enorme stap.

Alles begint bij het (h)erkennen van de opgaves en mogelijkheden die er liggen.

Benieuwd naar onze stand? Bezoek onze stand op de Provada van 5 t/m 7 juni, Rabo Real Estate Finance hal 10 â&#x20AC;&#x201C; stand 10.

Growing a better world together.

Branchevereniging NVM biedt bezoekers van Provada een rijk programma aan workshops.

Op dinsdag 5 juni start het programma met senior adviseur Guido van der Molen (10.30 uur) van Stec Groep over flexibele kantoorconcepten. Daarna vertelt accountmanager Remco Vos (12.00 uur) van het Nationaal Restauratiefonds hoeveel meer er mogelijk is met een monument. Directeur Onderzoek Gertjan Slob (14.00 uur) van Locatus buigt zich over de vraag of winkelmakelaars niet beter websites kunnen gaan verhuren. Senior adviseur Jim Orsel (15.30 uur) van het Eindhovense kantoor van Colliers International snijdt als laatste spreker van de dag de vraag aan of de grenzen aan de groei 4WFQNH $CM RTGUGPVGGTV -CPVQTGP KP %Ä&#x17D;HGTU van logistieke hotspots inmiddels zijn bereikt.

Woensdag 6 juni begint met partner Kees Verweij (10.30 uur) van Buck Consultants International over het thema Duurzaamheid en robotisering in Europese dcâ&#x20AC;&#x2122;s. Daarna buigt voorzitter Pieter Joep van den Brink (12.00 uur) van Makelaars Vereniging Amsterdam zich over de vraag Erfpacht commercieel vastgoed in Amsterdam, vloek of zegen? Gijsbert Duijzer (15.30 uur) van Deloitte Real Estate & Partnerships sluit de middag af met de presentatie Blockchain & de toekomst van de makelaar. Donderdag 7 juni is de beurt aan medeoprichter Julian Doorten (10.30 uur) van de start-up Storage Share met de stelling dat nieuwe businessmodellen zoals Storage Share een goede toevoeging zijn op de bestaande vastgoedmarkt.

Taxateur van commercieel vastgoed RenĂŠ Klotz (12.00 uur ) van Taxatie Netwerk â&#x20AC;&#x201C; een landelijk verband van 75 samenwerkende taxateurs van commercieel vastgoed â&#x20AC;&#x201C; vraagt zich af of er nog toekomst is voor de (regionale) commercieel vastgoed taxateur? Vastgoedonderzoeker Rudolf Bak (14.00 uur) presenteert de uitkomsten van zijn jaarlijkse onderzoek Kantoren in cijfers, dat hij in opdracht van NVM uitvoert.

Het verduurzamen van de Nederlandse vastgoedvoorraad is een belangrijke ambitie van de Rabobank. Door nu na te denken over hoe we het slimst kunnen omspringen met de bestaande voorraad en bestaande materialen zetten we een enorme stap.

Alles begint bij het (h)erkennen van de opgaves en mogelijkheden die er liggen. Ook bij het nieuwe standontwerp (hal 10, stand 10) van Rabo Real Estate Finance, waar zoveel mogelijk gebruikt wordt gemaakt van duurzame en circulaire materialen. Dit leidt niet alleen tot bijzondere materiaalkeuzes, maar ook nog eens tot een bijzonder mooi standontwerp. Net zoals

voorgaande jaren biedt Rabo Real Estate iedere dag een inhoudelijk programma. Ook staan de welbekende kennislunches op het programma, iedere dag van 12:00-12:45 uur.

Kennislunch dinsdag: Blockchain in de vastgoedsector â&#x20AC;&#x201C; De toepasbaarheid nader toegelicht. Senior sector developer Bart Jan Holleman van Rabobank en manager Real Estate & Partnerships Jan Willem Santing van Deloitte praat de bezoeker bij over de impact van blockchain in de vastgoedwereld en een specifieke toepassing die Rabobank samen met Deloitte heeft ontwikkeld.

Kennislunch woensdag: Transformatieatlas Retail Vastgoed - Biedt transformeren van winkels naar woningen een uitweg voor structurele leegstand. Christian Lennartz van Rabo Research presenteert de â&#x20AC;&#x2DC;Rabobank Transformatieatlas Retail Vastgoedâ&#x20AC;&#x2122; en zet de ruimtelijke verschillen van de transformatiepotentiĂŤlen in Nederland uiteen. Hij laat zien wat de grootste uitdagingen en meest kansrijke benaderingen zijn. Een innovatieve blik op een belangrijk vraagstuk voor ontwikkelaars, investeerders en gemeenten.

Kennislunch donderdag: Investeren in zorgvastgoed: ja of nee? - Visie op langer zelfstandig thuiswonen en de consequenties voor het vastgoed. Sectorspecialisten Zorg Suzanne van Hoeve en Geert van der Heijden van Rabobank gaan in gesprek met Peter Prak, initiatiefnemer van Knarrenhof en de gemeente Den Haag over langer zelfstandig thuiswonen en de consequenties voor het vastgoed. Naast deze kennislunches vinden er nog meer activiteiten plaats op de stand. Kijk op rabobank.com/ Provada voor het gehele programma.

Savills organiseert tijdens de Provada 2018 een aantal kennis- en netwerkevenementen. Op woensdagochtend vindt het 23ste Savills Bankers Breakfast plaats, dat in het teken staat van duurzaamheid en circulariteit. Tevens organiseert Savills woensdagochtend Take a Seat, een tafel speciaal voor young professionals werkzaam binnen het vastgoed om kennis van en ervaringen met innovatie te delen. Woensdagmiddag organiseren we het Student Housing event, waarbij we geĂŻnteresseerden bijpraten over de laatste ontwikkelingen in deze markt. Daaropvolgend is het tijd voor de jaarlijkse Savills Drinks, een gezellige netwerkborrel op de stand. Donderdagochtend wederom Take a Seat, ditmaal bespreken we de ontwikkelingen in de Utrechtse kantorenmarkt aan tafel en presenteren wij daar-

bij ons nieuwste onderzoeksrapport. Naast het Student Housing en Utrecht City Special rapport, presenteren wij tijdens de Provada traditiegetrouw ook onze Market in Minutes, een overzicht van de huidige Nederlandse vastgoedmarkt in twee A4â&#x20AC;&#x2122;tjes.

- &$"+ !! &$% &(, &$)% ( " ( $" ( & * &"$ # # )&$% $" # & # ( * & ) ! #.

'( $ " & ( &$* '% !

" ! " # " !

FG PCCO n8CNCF 'WTQRGo IGYÄ&#x17D;\KIF KP n%TQOYGNN 2TQRGTV[ )TQWRo /GV 9QWVGT <YGVUNQQV CNU n/CPCIKPI &KTGEVQT $GPGNWZo YQTFV UKPFUFKGP QP ! " ! !

CUUGV OCPCIGOGPV &G ITQVG MTCEJV XCP %TQOYGNN! &G NQMCNG GZRGTVKUG KP GGP Ä&#x17D;\GTUVGTM KPVGTPCVKQPCCN PGVYGTM

9176'4 <9'65.116 %41/9'.. 2412'46; )4172

5VGTM PGVYGTM KP 'WTQRC IGGHV %TQOYGNN 2TQRGTV[ -+0, 1(!0#!(. /GV GGP DGJGGTF ! ! $ " #

DGNCPITÄ&#x17D;M QPFGT ! "

#

! ! ! a OKNLCTF 8CP

\Ä&#x17D;P GT XGTFGGNF QXGT XÄ&#x17D;H 'WTQRGUG

" ! $ IGDTCEJV KP JGV "

4'+6 %'4'+6

!

5KPICRQTG #NU /CPCIKPI &KTGEVQT $GPGNWZ " UVQMLG CPFGTJCNH LCCT ! ! /CTM /E.CWIJNKP FKG /CPCIKPI &KTGEVQT XCP " #

YGTF &G CODKVKG

!

FG MQOGPFG LCTGP VG XGTFWDDGNGP

$ /5. %* * )! * %/ #!1 ( $!!( 1!!( %* .

FG QXGTPCOG GP FG PCCOUYÄ&#x17D;\KIKPI KU %TQOYGNN 2TQRGTV[ )TQWR nXQQTCN IGTKEJV QR NCPIG VGTOÄ&#x17D;P +!(./!((%*#!*5 1!-/!(/ 2!/.(++/ 4 ((0./- /%!" %. $!/ %TQOYGNN 'WTQRGCP 4'+6 %'4'+6 FCV UKPFU GKPF *+1!) !- 1+-%# & - %. #!*+/!!- * ! !0-. 1 * 5KPICRQTG &CCTOGG KU QPIGXGGT GGP FGTFG XCP QP\G 'WTQRGUG RQTVGHGWKNNG OGV GGP VQVCNG YCCTFG XCP a OKNLCTF QPFGTIGDTCEJV KP GGP NCPIGVGTOÄ&#x17D;PHQPFU / !!* )++%! .%. %! / +) +, 1++-/ /! +02!* 5 %TQOYGNN DNÄ&#x17D;HV FCCTPCCUV CNU KPXGUVOGPV GP CUUGV OCPCIGT CEVKGH XQQT GGP ITQQV CCPVCN YGTGNFYÄ&#x17D;FG GP (+' (! %*1!./!!- !-. 2 -+* !- ,!*.%+!*"+* .!* XGT\GMGTCCTU GP RTKXCVG GSWKV[ RCTVÄ&#x17D;GP <YGVUNQQV 4 (. $!/ # / +) $!/ /+!1+!#!* 1 * 2 - ! 1++- %*1!./!!- !-. $! !* 2! ! "#!(+,!* & -!* !!* %),+. */ /- ' -! +- +,#! +02 / 1!-/-+02!* JGGHV GTVQG IGNGKF FCV RCTVPGTU OGV YKG YG FGUVÄ&#x17D;FU %* ! !*!(03 ! !!-./! ! ( $! !* #! * *0 %* JGGN 'WTQRC CEVKGH \Ä&#x17D;P o

*GV 752 XCP %TQOYGNN KP 'WTQRC KU JGV UVGTMG ,( /"+-) )!/ /2!!$+* !- 1 ./#+! ,-+"!..%+* (.

1!- !!( +1!- /2%*/%# ' */+-!* %* /2 (" ( * !* n1P\G NQMCNG CCPYG\KIJGKF KU GXKFGPVo XKPFV 2!/.(++/ 4 ! "#!(+,!* & -!* ( # ! * -0' +, $!/ ./ %(%.!-!* 1 * $!/ ,( /"+-) ! '+)!* ! & -!* # * 2! $!/ 1!- !- 0%/ +02!* ++- *%!02 ' ,%/ ( * VG VTGMMGP DÄ&#x17D;XQQTDGGNF XCP FG #\KCVKUEJG OCTMV GP ++- %* !./ * ! !* *%!02! -!( /%!. !* "+* .!* /! %*1!./!-!* 5 -QEJV %TQOYGNN XQQTJGGP XGGN ITQVG XCNWG CFF ,+-/!"!0%((!. )!/ ) * #!)!*/ %*/!*.%!1! )0(/% VGPCPV IGDQWYGP JGV \YCCTVGRWPV KU KPOKFFGNU XGTUEJQXGP PCCT UGNGEVKGXG UKPING CUUGV CESWKUKVKGU

OGV GGP XQNWOG XCPCH a OKNLQGP <YGVUNQQV 4 * ! $ * 1 * ++- -!.! - $ #! -!1!* ./- /!

IKGÃ&#x2021;P OCPCIGP YG FGTIGNÄ&#x17D;MG IGDQWYGP XCP 61 (0! 7 +" 6 +-! ,(0.7 * - 6 +-!7 ! !,!-'!* QPU QQM PKGV VQV FG ) OCCT \KGP KP 0GFGTNCPF ' *.!* %* 1!-. $%((!* ! $+/.,+/. ++- !!( !* 1 * -! !*/! .%*#(! ..!/ /- *. /%!. %! '!*)!-'!* XQQT %TQOYGNN \Ä&#x17D;P \Ä&#x17D;P JGV 'UUGPV MCPVQQT KP 5. !-/+#!* +. $ !* $!/ +./ ' */++- %* !* # 5

*QGYGN FG PCFTWM QR MCPVQTGP NKIV JGGHV %TQOYGNN XQNIGPU <YGVUNQQV QQM DGJQQTNÄ&#x17D;M YCV KPFWUVTKGGN 1 ./#+! %* ,+-/!"!0%((! 4 !/ -!/ %( -!.% !*/% ( !* $!/ #-+/! (+#%./%!'! #!2!( $! !* 2! +*. /+/ 0.1!- *%!/ !)+!% ) - 2! $+0 !* $!/ * 02 NGVVGPF KP FG ICVGP YCPV KM UNWKV PKGV WKV FCV FG\G UGEVQTGP QR VGTOÄ&#x17D;P YÃ&#x2026;N KPVGTGUUCPV XQQT QPU YQT FGP 1R FKG OCPKGT JGGHV %TQOYGNN CNVÄ&#x17D;F UWEEGUXQN )!! !2+#!* )!/ +*/2%''!(%*#!* %* ! %*/!-* /%+ * (! 1 ./#+! !(!##%*#.) -'/ !/ (. -+ ! - GGP UGNGEVKGH CESWKUKVKGDGNGKF FCV KU IGDCUGGTF QR -!.! - $ #! -!1!* ./- /!#%!9* !* 2 - +-#/ / KPXGUVGTKPIGP IGTKEJV \Ä&#x17D;P QR FG LWKUVG NQECVKGU .! /+-!* !* /-!* . 5

%GPVTCNG VGCOU \QCNU 5WUVCKPCDKNKV[ .GICN %QORNKCPEG &GXGNQROGPV 4GUGCTEJ GP &GDV 5GTXKEGU QRGTGTGP FQQT JGGN 'WTQRC <YGVUNQQV n9CCT FG VGCOU \Ä&#x17D;P IGXGUVKIF OCCMV PKGV WKV #NU QPFGTFGGN XCP GGP UNCIXCCTFKIG GP GHÉ&#x2C6;EKÃ&#x2021;PVG QTIC PKUCVKG YQTFV JWP MGPPKU GP GTXCTKPI KP JGGN 'WTQRC KPIG\GV YCPPGGT NQMCNG VGCOU FCCT DGJQGHVG CCP $! !* 5

./#+! ) -'/ -+1 .,! % (

Wat maakt een woningontwikkeling tot een succes? Het begint met voorstellingsvermogen, met creativiteit. Mogelijkheden zien ĂŠn ze verzilveren. Als toonaangevend fondsmanagerslash-ontwikkelaar heeft Amvest de slagkracht en het vermogen om kansen te benutten. Amvest heeft alles in huis.

Markt

Gestapelde waarde Beheer Realisatie Ontwerp Ontwikkeling

%#'! - +,* $, ".)(," $ '

*% ' + ('(&# DNÄ&#x17D;HV IQGF QR UVQQO

Banken en andere financieel dienstverleners verstrekten in het eerste kwartaal minder hypotheken dan een jaar eerder. Het is voor het eerst in vijf jaar dat er een daling optreedt in het aantal afgesloten hypotheken, schrijft consultant IG&H Consulting in een nieuw rapport over de hypotheekmarkt.

De Nederlandse economie is in het eerste kwartaal op stoom gebleven. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) ligt Nederland nog altijd op koers om in heel 2018 op ongeveer dezelfde krachtige groeicijfers uit te komen als vorig jaar.

In de eerste drie maanden van dit jaar is onder 80.000 hypotheekovereenkomsten een handtekening gezet. Dat is 3 procent minder dan in dezelfde periode vorig jaar. Daarbij was er vooral een sterke afname in leningen voor starters op de woningmarkt. Het aantal kredieten voor die groep liep met 11 procent terug.

De sterke afname in het starterssegment laat volgens IG&H zien dat kopers van hun eerste huis het moeilijker hebben gekregen op de woningmarkt.

Een ander signaal is het geslonken marktaandeel van starters. Zij vormden vier jaar geleden nog de grootste categorie afnemers van een hypotheek.

Nu zijn ze goed voor minder dan een kwart van de markt, terwijl doorstromers meer dan de helft daarvan vertegenwoordigen.

Illustratief voor de moeilijke positie van starters zijn de uitkomsten van aanvullend onderzoek onder de klanten van hypotheekadviesketen Viisi.

47 procent van de starters heeft tegenwoordig financiĂŤle hulp van hun ouders nodig om een huis te kopen. Ze zijn daarbij gemiddeld 237 dagen op zoek en bieden gemiddeld 2,7 keer te laag op een huis voordat ze succesvol zijn in hun aankoop.

Ondanks de daling van het aantal hypotheken namen de opbrengsten wel toe. Dat is voornamelijk het gevolg van een stijging van de hypotheeksom. Het gemiddelde bedrag dat werd geleend steeg met 7 procent tot ruim 300.000 euro, het hoogste niveau ooit.

De drie grootbanken (ABN Amro, ING en Rabobank) blijven de top drie vormen, maar het marktaandeel loopt in het eerste kwartaal terug van 54 procent naar 52,7 procent. De daling komt ten goede aan de minder grote banken als NIBC en Volksbank. De krimp zit bij ING en Rabobank.

Grootbank ABN Amro was zelfs een topgroeier.

In 2017 werd nog de sterkste groei in zoâ&#x20AC;&#x2122;n tien jaar genoteerd. Een eerste raming wijst uit dat de economie in januari, februari en maart met 0,5 procent in omvang is toegenomen vergeleken met de voorgaande driemaandsperiode. Vooral de bestedingen van consumenten zaten flink in de lift. Ook het verder aantrekken van de investeringen hielp mee. Daarnaast was sprake van de grootste banengroei in circa tien jaar.

Van de export moest Nederland het iets minder hebben. De kwartaalgroei is over de gehele linie ook iets minder sterk dan in het laatste kwartaal van vorig jaar, toen het bruto binnenlands product (bbp) nog met 0,7 procent toenam. Ten opzichte van het eerste kwartaal van 2017 is de economie met 2,8 procent gegroeid. De investeringen in vaste activa lagen ruim 6 procent hoger dan een jaar eerder. In het eerste kwartaal zijn opnieuw vooral de investeringen in woningen en vervoermiddelen gegroeid.

Daarnaast hebben bedrijven ook meer geĂŻnvesteerd in machines.

/ ', % #%%#++ & ', ' - * * (&% !0 Het aantal faillissementen daalt dit jaar naar verwachting verder. Volgens kredietverzekeraar Atradius gaat het Nederland economisch zelfs zo voor de wind, dat er waarschijnlijk bij benadering nog maar half zoveel bedrijven omvallen als voor de crisis. â&#x20AC;&#x2DC;De trend in faillissementen ontwikkelde zich de afgelopen maanden gunstiger dan we tijdens onze vorige raming hadden verwachtâ&#x20AC;&#x2122;, stelt John LoriĂŠ, hoofdeconoom van Atradius. â&#x20AC;&#x2DC;Hierdoor gaan we nu uit van 8 procent daling in 2018 in plaats van 4 procent.â&#x20AC;&#x2122; Daarmee zou het niveau van faillissementen nog maar 53 procent zijn van het niveau van 2007.

Drijvende kracht achter deze cijfers is de alsmaar aantrekkende economie, waarvan bedrijven profiteren.

Toch zijn de gunstige vooruitzichten geen reden om achterover te leunen. Een chaotische Brexit vormt voor Nederland als belangrijke handelspartner van het VK een risico.

+,!( & *$, *(- +) # %

>

De Kleine Weelde – Uithoorn

Het Gemaalhuis – Hoofddorp

Op ruime kavels van in totaal circa 10.000 m2 worden er 20 woningen rondom een gezamenlijke binnenplaats gebouwd, met een verrassende en eigentijdse architectuur.

Samen beschikken de bewoners over meer dan 1.200 m2 groen rondom de woningen.

De stijl van de aardgasvrije woningen is geïnspireerd op de gemalen van Haarlemmermeer, de oorsprong van Hoofddorp. Het markante ontwerp in 19e-eeuwse stijl geeft de entree van Hoofddorp een herkenbaar gezicht.

Ontwikkelen met aandacht.

De woningbehoefte in West- en Midden - Nederland is groot, zowel onder starters, gezinnen, kleine huishoudens, ouderen als zorgbehoevenden.

Timpaan ontwikkelt eigentijdse woningen en vernieuwende woonconcepten die voldoen aan die behoefte. In kernen, dorpen en stedelijke wijken.

De betaalbaarheid van woningen staat onder druk in de grote steden. Met name voor jongeren en middeninkomens worden steden ontoegankelijk door excessieve prijsstijgingen. Daarom zoeken zij naar nieuwe alternatieven aan de rand van de stad. Timpaan is sinds haar oprichting actief in het gebied rondom de grotere steden en weet met slimme, innovatieve oplossingen een passend woningaanbod voor deze groepen te ontwikkelen.

Elke gemeenschap heeft zijn eigen verhaal. Wij houden rekening met de identiteit en de historie van de bestaande omgeving op alle locaties waar wij ontwikkelen.

Daarbij luisteren we naar de lokale bewoners en gebruikers.

Wat vinden zij belangrijk? Timpaan levert innovatieve oplossingen die zorgen voor draagvlak. Op deze wijze

dragen wij met onze projecten niet alleen bij aan prettig wonen, maar ook aan de vitaliteit van de leefomgeving.

Timpaan is niet zomaar een ontwikkelaar. Onze rendementen komen niet terecht bij aandeelhouders maar vloeien terug in een stichting. Deze stichting investeert in maatschappelijke projecten waar grote behoefte aan bestaat maar die soms moeilijk te financieren zijn. Daarnaast investeren wij in meer woonkwaliteit in onze projecten. Zo werken we al vele jaren en daar zijn we trots op.

Wij noemen dit: ontwikkelen met aandacht. Oprechte aandacht voor de samenleving, de eindgebruiker, onze klant, onze partners en de omgeving waarin we werken.

Daar doen we het voor.

#,0,*#$" $ -0#, *" *0#, 0 '. */1-#!.*, 0*''#"%$

$,*#%#)"# $# ,/%&#,-0, $ Het aanbod van kantoorruimte, bedrijfsruimte en winkelruimte in Nederland is in het eerste kwartaal van 2018 verder afgenomen met respectievelijk 4, 5 en 3 procent. Dat blijkt uit een analyse van NVM Business.

In het eerste kwartaal daalde het aantal m² kantoorruimte dat te koop of te huur werd aangeboden, met 270.000 m² naar 6,43 miljoen m². Gerelateerd aan de totale voorraad liep de leegstand terug van 14,1 naar 13,5 procent. In Amsterdam nam het aanbod met 40.000 m² het sterkst af. Ook grote kantoorsteden als Utrecht en Eindhoven zagen het beschikbare aanbod afnemen. In Den Haag en Rotterdam bleef het beschikbare aanbod op hetzelfde niveau.

Op de bedrijfsruimtemarkt daalde het aanbod met bijna 570.000 m² ofwel 5 procent. De grootste procentuele afname van het aanbod vond plaats in Drenthe en Flevoland, de grootste absolute afname in Gelderland en Noord-Brabant.

Opvallend bij logistiek vastgoed was dat de afname van het bestaande aanbod gepaard ging met veel nieuwbouw. â&#x20AC;&#x2DC;De economische groei, het groeiende producentenvertrouwen en daarmee de blijvend hoge vraag naar bedrijfsmatig vastgoed, liggen ten grondslag aan de afname van het aanbodâ&#x20AC;&#x2122;, analyseert NVM-voorzitter Ger Jaarsma.

In het eerste kwartaal daalde het aantal m² winkelruimte dat voor verhuur of verkoop beschikbaar was met ongeveer 78.500 m² tot 2,18 miljoen m². Alleen in Zeeland en Gelderland nam het direct beschikbare aantal m² winkelruimte licht toe. â&#x20AC;&#x2DC;Hoewel het aanbod in het eerste kwartaal van 2018 verder afnam, blijft de hoge structurele leegstand in met name de steden tot 50.000 inwoners een probleemâ&#x20AC;&#x2122;, signaleert Jaarsma.

Met een afname van vijftig in drie maanden tijd, daalde het aantal winkels dat te koop of te huur werd aangeboden het sterkst in Noord-Brabant. Desondanks stonden daar aan het eind van het eerste kwartaal nog altijd circa 1.000 winkels te koop of te huur. Alleen Zuid-Holland had met 1.100 winkels een groter aantal winkels in aanbod. Landelijk steeg de gemiddelde vraagprijs voor winkelruimte in het eerste kwartaal met 1 euro naar 151 euro per m². Hoewel het aanbod in het eerste kwartaal van 2018 verder afnam, blijft de hoge structurele leegstand in met name de steden tot 50.000 inwoners een probleem, signaleert Jaarsma. Hier staat gemiddeld een kwart van de aangeboden winkelmeters langer dan drie jaar leeg.

Projectontwikkelaars, bouwbedrijven en woningcorporaties voelen zich overvallen door het â&#x20AC;&#x2DC;overhaasteâ&#x20AC;&#x2122; verbod op het bouwen van woningen met aardgas. Dat verbod gaat al op 1 juli in, een half jaar eerder dan de sector dacht.

Hun brancheorganisaties noemen die ingangsdatum in een brief aan het kabinet onverantwoord en â&#x20AC;&#x2DC;niet getuigen van behoorlijk bestuurâ&#x20AC;&#x2122;, meldt de Volkskrant.

De bouwers waarschuwen het kabinet voor grote vertragingen en kostenoverschrijdingen bij bouwplannen die nog in de ontwerpfase zijn.

De zware aardbeving in het Groningse Zeerijp op 8 januari heeft de zaak in een stroomversnelling gebracht. De landelijke politiek raakte plotseling doordrongen van de urgentie van de energietransitie.

De bouwers waarschuwen voor grote vertragingen en kostenoverschrijdingen bij bouwplannen die nog in de ontwerpfase zijn. Volgens onderzoek van Bouwtrend is 35 procent van die geplande, maar nog niet vergunde woningen ontworpen met een aardgasaansluiting.

Kopers en eigenaren van duurzame huizen moeten rentekorting krijgen op hun hypotheek en een lagere onroerendezaakbelasting (ozb) betalen. Dat zijn volgens Milieudefensie noodzakelijke maatregelen om het merendeel van de 8,2 miljoen Nederlandse woningen en gebouwen gasloos te maken. Zonder drastische maatregelen zal volgens Milieudefensie in 2030 slechts 20 procent van de woningvoorraad gasloos zijn.

-.$*#"( ,&. ,*0 " -+#!% '

>

FUTURE OF MODULAR

BEZOEK ONS OP PROVADA 5-6-7 JUNI 2018. RAI, AMSTERDAM HAL 12, STAND 50 DEMEEUW.COM/NEZZT

Design: Office for Metropolitan Architecture (OMA)

/CTMVRCTVÄ&#x17D;GP YKNNGP OKNLCTFGP KPXGUVGTGP Marktpartijen willen samen met de overheid komen tot een gezamenlijke routekaart om de opgave van bijna 1 miljoen woningen in 2030 te realiseren. Ze zijn bereid om de komende tien tot vijftien jaar miljarden euroâ&#x20AC;&#x2122;s te investeren. Volgens hen is het zinloos om ideologisch te blijven debatteren over binnenstedelijke versus buitenstedelijke woningbouw, want beide zijn nodig.

De uiteenlopende woonwensen van de burger staan voorop: niet iedereen wil in het drukke stadscentrum wonen, er is ook grote vraag naar buitencentrum-, groenstedelijke, dorpse en landelijke woonmilieus. Dit stellen veertien kapitaalkrachtige projectontwikkelaars, beleggers en bouwondernemingen in de Investeringsstrategie Duurzame verstedelijking â&#x20AC;&#x2DC;Thuis in de Toekomstâ&#x20AC;&#x2122;. â&#x20AC;&#x2DC;We hebben te maken met een enorme woningbehoefte, maar ook met opgaven op het gebied van energietransitie, klimaat, mobiliteit en verduurzaming van de leefomgeving. Alles bij elkaar ligt er een ingrijpende claim op onze open ruimte. We moeten elke vierkante meter optimaal benutten.â&#x20AC;&#x2122; Met deze woorden presenteerde de voorzitter van de brancheorganisatie voor projectontwikkelaars Neprom, Bart van Breukelen, de strategie aan ruim zeshonderd aanwezigen tijdens de Dag van de Projectontwikkeling in â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch. De marktpartijen doen met de Investeringsstrategie de eerste aanzet tot een gezamenlijke routekaart.

9GUV $TCDCPV YGGT .QIKUVKGMG *QVURQV PWOOGT De regio West-Brabant is door het vakmedium Logistiek opnieuw uitgeroepen tot Logistieke Hotspot van het jaar. De regio scoorde het hoogst op drie van de zes criteria.

Een 27-koppig panel gaf West-Brabant de meeste stemmen. Op de tweede plaats eindigt Tilburg-Waalwijk, gevolgd door Venlo-Venray dat genoegen moet nemen met plaats drie. Opvallende stijger is regio Almere-Lelystad-Zeewolde met een sprong van de 21ste naar de twaalfde plaats.

Sinds de start van de verkiezing is het voor de vijfde keer dat West-Brabant de titel van Logistieke Hotspot nummer 1 van Nederland in de wacht sleept. De regio noteerde de hoogste score op drie van de zes criteria.

Het panel bestond uit ontwikkelaars, makelaars, locatieadviesbureaus, logistiek dienstverleners en verladers.

Voor het bepalen van de ranking met de 28 belangrijkste logistieke locaties hanteerden de panelleden zes criteria: â&#x20AC;˘ beschikbaarheid van geschikt personeel, â&#x20AC;˘ beschikbaarheid van voldoende bouwgrond en geschikte panden, â&#x20AC;˘ medewerking van overheid/gemeenten, â&#x20AC;˘ inzetbaarheid en motivatie van medewerkers, â&#x20AC;˘ aanwezigheid van goede infrastructuur, â&#x20AC;˘ bereikbaarheid van logistieke knooppunten.

West-Brabant kwam als beste uit de bus bij de criteria: bouwgrond en beschikbaarheid panden, motivatie en inzetbaarheid van personeel en bereikbaarheid van logistieke knooppunten.

De einduitslag is tot stand gekomen door de panelleden bij de eerste drie categorieĂŤn alle 28 locaties te laten ranken. Meerdere voorkeursstemmen gaven de panelleden weg op de andere drie categorieĂŤn: motivatie van het personeel, infrastructuur en bereikbaarheid van de logistieke hotspots.

)*!& % (#* (&+ )' " $

DRIE TOPPERS NAAR FINALE YOUNG TALENT AWARD 2018

&G YKPPCCTU XCP FG FGDCVTQPFG VÄ&#x17D;FGPU JGV 8CUVIQGFOCTMV 6TGPFUEQPITGU 6KO FG 8TKGU 4GOEQ XCP FGT /Ä&#x17D;G GP /CTKGMG &GUUCWXCIKG

"# ! # ! $ "

/CTKGMG &GUUCWXCIKG 4GOEQ XCP FGT /Ä&#x17D; G GP 6KO FG 8TKGU ICCP FQQT PCCT FG É&#x2C6; PCNG XCP FG HWPFC KP DWUKPGUU 8CUVIQGFOCTMV ;QWPI 6CNGPV #YCTF QR FQPFGTFCI LWPK VÄ&#x17D; FGPU FG 2TQXCFC

D

at bleek na een debatronde tijdens het Vastgoedmarkt Trendscongres op 18 april in het ABN Amro-kantoor op de Zuidas. Marieke Dessauvagie (hotelconsultant Colliers International), Remco van der Mije (head of Strategic Consultancy Corporate Solutions JLL) en Tim de Vries (consultant Office Agency Cushman & Wakefield) kwamen daarbij als besten uit de bus.

In de beoordeling zijn aspecten gewogen als vernieuwend, moet het in zich hebben vastgoedman/vrouw van het jaar te worden, uitstraling, argumentatie, visie op de markt en bijdrage aan de ontwikkeling van het vak. Daarnaast speelt de leeftijd een rol. Vergelijkbare prestaties tellen zwaarder op een jongere leeftijd.

Wie van de drie finalisten de Young Talent Award wint, zal blijken na het slotdebat dat op 7 juni tijdens Provada 2018 plaatsvindt. Tot die tijd is het voor hen zaak om meer stemmen te vergaren via social media en een nieuwe blog te schrijven. Onderwerp is: hoever zijn we in de vastgoedcyclus? En wat is dat eigenlijk, â&#x20AC;&#x2DC;de vastgoedcyclusâ&#x20AC;&#x2122;? Hoelang duurt het nog tot we aan de piek zijn?

Wat vormen de cruciale elementen die de vastgoedcyclus bepalen?

Transformatieplein van Vastgoedmarkt (Hal 11 - Stand 11). Voor het slotdebat is dit jaar een andere opzet gekozen dan voorgaande edities. Elke finalist krijgt tijdens Provada de kans zijn/ haar kennis van de branche te tonen in een pitch. Op basis van een object dat op funda in business staat, zet de finalist een strategie uiteen voor het betreffende object. Wat zijn de marktkansen voor het object? Voor welk type gebruiker leent het zich? En voor welk type belegger? Adviseren zij verhuur of juist verkoop?

Wat is het prijsvoorstel en hoe gaan zij de markt benaderen? Het zijn een paar voorbeelden van vragen waarvan de jury verwacht dat de finalisten een haarscherpe visie geven in hun pitch.

WIE VAN DE DRIE FINALISTEN DE YOUNG TALENT AWARD WINT, ZAL BLIJKEN NA HET SLOTDEBAT DAT OP 7 JUNI TIJDENS PROVADA 2018 PLAATSVINDT

De uiteindelijke winnaar wordt op drie onderdelen bepaald: het aantal stemmen op de website (1/3), de jurycijfers voor de inzet in het tweede debat (1/3) en het cijfer voor de blog (1/3). De behaalde punten in de eerste ronde tellen niet mee voor de finale, met uitzondering dan van de vergaarde stemmen op internet. De uitreiking van de award is om 12.00 uur op de stand van funda in business (hal 10, stand 23). En blijf zeker even hangen om na te praten, wat te eten en een goed glas te drinken.

Op donderdag 7 juni vindt om 11.00 uur de finale plaats op het

>

% ,,)

S==N DAP J=J?EAAH AJ DAP $ +* '' # !" # % * $ %"&$+

) +&) ,+ * %+ # %- *+$ %+* &,. %- *+

) % 2 - % '&)+ , ## - % + &,. %- *+ * %+ # ,% *+ + , + $ % ,,) 1 1 &,. %- *+ - % + $ % ,,) # % ) !" &$ + . ! &&) %* -&&) ! ) & # % ) %- *+ ) % % % % # ) % % #,* - % . ## % $ %* % .&% % . )" % % - ) # !- % + * '&* + -&&) . ) - *+ - % &%0 # % % % # - )+ % )&+ " %* &' % # % ! ) *+ # ) % $ %+ &' - *+ & 3 GKIP EJ IE@@AJDQQN DAP I==PO?D=LLAHEFG >AH=JC O=IAJ IAP DAP J=J?EÞHA >AH=JC R=J KJVA "# %+ % )# % * ' %* & % &% * % ) # 0 % &- ) &%0 - * &' $ % ,,) * &%0 '&* + &% ' ' )

* - )+ * $ %+ & * %&+ &%*+ +,+ * # % & ) +& * ## &) *&# + + &% & % & ) +& ,/ %/ %+ ) *+* % + ,% * ) * % + ,% * . ## %&+ ) +#/ &) % ) +#/ & ) &) (, ) % + + )# % * ,% HAOO PK KN >U EJ@ERE@Q=HO KN HAC=H AJPEPEAO PD=P =NA MQ=HE A@ EJRAOPKNO SEPDEJ PDA IA=JEJC KB /A?PEKJ KB PDA QP?D "EJ=J?E=H /QLANREOEKJ ?P 3AP KL DAP J=J?EAAH PKAVE?DP "/ KQSEJRAOP D=O = HE?AJOA SEPDEJ PDA IA=JEJC KB NPE?HA "/ =J@ EO OQLANREOA@ >U PDA QPDKNEPU "EJ=J?E=H )=NGAPO =J@ PDA QP?D AJPN=H =JG

" ## %& !$ ! #% $ $ ! "# $ " $ !

Zij is sinds augustus 2015 in dienst van Colliers International.

Dessauvagie is een expert op het van nieuwe hotelontwikkelingen en verbindt graag de juiste partijen met elkaar â&#x20AC;&#x2DC;om tot een mooi hotelproduct te komenâ&#x20AC;&#x2122;.

Haar werkgever typeert haar als een gepassioneerde en inspirerende collega met veel ervaring in de wereld van hotelvastgoed.

Zij is gestart bij Marriott International en inmiddels werkzaam in het Hotels-team van Colliers International. Als consultant is zij verantwoordelijk voor verschillende adviestrajecten in de Benelux variërend van haalbaarheidsstudies en ontwikkeladvies tot makelaardij.

Op geheel eigen wijze combineert zij vernieuwend onderzoek met gedegen advies. Dessauvagie volgt de wereldwijde ontwikkelingen en consumententrends op de voet die verder gaan dan die in de vastgoedsector. Daardoor is zij in staat om bewegingen te signaleren die in toekomst impact gaan hebben op het vastgoed. Dit heeft er bijvoorbeeld toe geleid dat zij aan de basis heeft gestaan van het baanbrekende onderzoek naar de Airbnbactiviteiten in Nederland en andere steden in Europa. Alleen al in Nederland heeft dit onderwerp dagenlang de media gedomineerd. Daarnaast doet zij bijvoorbeeld onderzoek naar klantreviews en de impact die dit heeft op de hotelwereld.

Dessauvagie is de winnaar van de EMEA-award voor Researcher of the Year 2017 die elke twee jaar wordt uitgereikt aan de beste onderzoeker binnen de hele regio.

Zij volgde de Hogere Hotelschool in Leeuwarden en mag zich ook master in business administration (MSC) noemen (VU Amsterdam).

, #+ ' .* ! # #$ . $ "((* 2 #,, ' / % () ,() . ' & *$, 3 # & ' " , ' !% 1 ' (% -+ " , .((*+) %% ' . ' XCUVIQGFE[ENWU DNÄ&#x17D;HV URGEWNGTGP 0CVWWTNÄ&#x17D;M \Ä&#x17D;P GT DGNCPITÄ&#x17D;MG KPFK ECVQTGP FKG GGP TKEJVKPI MWPPGP IGXGP DÄ&#x17D;XQQTDGGNF JGV XQNIGP . ' * ', +, ' (',/#$$ %#'! ' . ' '. '!+* ' & ', ' ' FG DGPEJOCTMVTCPUCEVKGU \Ä&#x17D;P XCP ETWEKCCN DGNCPI &G\G É&#x2C6;PCPEKÃ&#x2021;NG +) , ' " ' . % #'.%( () +%#++#'! ' . ' . +,!( #' XGUVGGTFGTU 'EJVGT \G IGXGP CNVÄ&#x17D;F GGP MÄ&#x17D;MLG KP FG IGUEJKGFGPKU KP RNCCVU XCP FG VQGMQOUV GP JKGTFQQT KU JGV OQGKNÄ&#x17D;M QO FG OCTMV XQQT VG DNÄ&#x17D;XGP , #$ &#' * . $ "((* #+ , * (($ /(* , ! $ $ ' ' * QPVYKMMGNKPIGP DÄ&#x17D; FKGIGPG FKG JGV XCUVIQGF PQFKI JGGHV FG GKPF IGDTWKMGT *GV MCP KPXGUVGGTFGTU PQI \Q XQQT FG YKPF ICCP OCCT CNU GT IGGP XTCCI KU PCCT DÄ&#x17D;XQQTDGGNF PKGWYG MCPVQTGP QH YKPMGN TWKOVG JGGHV FKG KPXGUVGGTFGT FCCT PKMU CCP /KPUVGPU \Q DGNCPI TÄ&#x17D;M KU JGV FWU QO VG MÄ&#x17D;MGP PCCT FG QPVYKMMGNKPIGP KP FG OCTMV XCP FG GKPFIGDTWKMGT - "( , #'. +, * * ! ' 0) *, , /(* ' () ! *-# MGTUOCTMV XCP GNMG UGEVQT IGNWMMKI \Ä&#x17D;P GT QQM CNIGOGPG KPFKECVKGU FKG KGVU \GIIGP QXGT FG IGDTWKMGTUOCTMV <Q \GIIGP KPFKEGU CNU JGV EQPUWOGPVGPXGTVTQWYGP FG KPMQQROCPCIGTUKPFGZ 2/+ GP JGV (' *' &#'!+. *,*(-/ ' . % (. * " , + ',#& ', #' ! *-# MGTUOCTMV *GDDGP EQPUWOGPVGP XGTVTQWYGP KP FG VQGMQOUV FCP 1-%% ' 1 +' %% * !*(, -#,! . ' ( ' / * * , #% ' /('#'!

OCTMV XCP RTQÉ&#x2C6;VGTGP 'GP UVÄ&#x17D;IKPI KP FG RTQFWEVKGQOXCPI XCP GGP DGFTÄ&#x17D;H MCP GGP XQQTURGNNGT \Ä&#x17D;P XCP ITQGK KP JGV DGFTÄ&#x17D;HUNGXGP <KGP QPFGTPGOGTU JGV \QPPKI KP FCP \Ä&#x17D;P \G GGTFGT IGPGKIF JWP MCP VQQT WKV VG DTGKFGP QR VG MPCRRGP QH \GNHU VG XGTJWK\GP 1QM IQGF PKGWYU XQQT FG XCUVIQGFOCTMV FWU 5KPFU GKPF NCVGP CNNG FTKG FG KPFKECVQTGP GGP UVCDKNKUCVKG \KGP )GGP FCNKPI OCCT FG ITQGK NÄ&#x17D;MV GTWKV VG \Ä&#x17D;P /GP KU XQQT\KEJVKIGT KP JWP QRVKOKUOG GP YCEJV CH QO VG MÄ&#x17D;MGP YCCT FG OCTMV PCCT VQG ICCV *GV KU IGGP VQGXCN FCV KPOKFFGNU FG GGTUVG DGTKEJVGP DKP PGP \Ä&#x17D;P IGMQOGP FCV FG 'WTQRGUG XCUVIQGFDGNGIIKPIUOCTMV KP JGV GGTUVG MYCTVCCN GGP VGTWIXCN JGGHV FQQTIGOCCMV 'KPF NGGM GT PQI IGGP XWKNVLG CCP FG NWEJV VGTYÄ&#x17D;N FKGIGPG FKG FG IGDTWKMGT #' ! , ' "# % &#++ "# ' / % ' 1 ! $(& ' , ' / , TWUVKIGT LCCT YQTFV <Ä&#x17D;P YG FCCTOGG QXGT FG RKGM JGGP! &CCT NÄ&#x17D;MV JGV YGN QR +PFKECVQTGP FKG ICCP QXGT JGV UGPVKOGPV DÄ&#x17D; FG IGDTWKMGT OQGVGP ' . % !*(, * *(% #'' & ' #' " , .* !+,-$ *(' (& . +, IQGFE[ENWU &G XGTCPFGTGPFG EQPUWOGPV DGRCCNV YCCT FG XTCCI ' * /((' ' / *$*-#&, ' *,( ! , ' * &( , ' / %+ GZRGTVU ITKR QR JGDDGP &QQT FG YGPUGP XCP FKG IGDTWKMGT VG XQNIGP MCP FG KPXGUVGGTFGT GGP DGVGTG DGUNKUUKPI PGOGP +P EQO DKPCVKG OGV FG É&#x2C6;PCPEKÃ&#x2021;NG KPFKECVQTGP MQOGP YG \Q VQEJ FKEJV DÄ&#x17D; FKG INC\GP DQN

> +,!( & *$, *(. +) # %

4GOEQ XCP FGT /Ä&#x17D;G

" %# % "!$& % ! ' Remco van der Mije is sinds 2015 Head of Strategic Consultancy bij JLL binnen de business line Corporate Solutions. Hij is een breed opgeleide corporate real estate advisor die zich heeft gespecialiseerd in portfolio-optimalisatie, Mergers & Acquisitions trajecten en Workplace Strategy.Sinds zijn start als trainee in 2010 werkte Van der Mije als projectmanager, transactionmanager en consultant. Hij heeft een uitgesproken mening en gaat graag in discussie over de meest optimale strategie voor zijn opdrachtgevers en de eigen organisatie van JLL. Zijn rol binnen JLLâ&#x20AC;&#x2122;s global M&A team zorgt dat hij betrokken is bij grensoverschrijdende huisvestings- en vastgoedprojecten, waardoor hij kan adviseren over de best practices in meerdere regioâ&#x20AC;&#x2122;s en sectoren. Hij heeft daarbij een grote voorliefde voor proptech en specifiek voor technologie waarmee smart buildings kunnen worden gerealiseerd en waarmee eindgebruikers, beheerders, FM-providers en eigenaren gezamenlijk over data kunnen beschikken om de meest productieve en optimale huisvesting te creëren. Hij is verantwoordelijk voor de implementatie in Nederland van JLLâ&#x20AC;&#x2122;s sensoroplossing bRight die door JLL Nederland is opgezet en thans wereldwijd bij diverse cliënten wordt geïmplementeerd. Van der Mije wordt door collegaâ&#x20AC;&#x2122;s geroemd om zijn â&#x20AC;&#x2DC;kritische maar opbouwende blikâ&#x20AC;&#x2122; en zijn doelstelling om altijd het beste resultaat voor cliënten, zijn team en de eigen organisatie te realiseren. Hij won de JLL EMEA Da Vinci Innovation Award voor zijn leidende rol bij het opzetten van de M&A support service line op mondiaal niveau. Hij heeft een Master of Science Real Estate aan de University of Greenwich in Londen, Verenigd Koninkrijk, en een Bachelor Management, Economics & Law aan de Fontys Hogeschool in Eindhoven.

./#+"!) -'/ -+1 ! .," % (

- ./+*! %' ! * %* !" 3+)"- 1 * +, $"/ +-!". 1 * ""* .QPFGPUG WPKXGTUKVGKV 6TQVU OGV OÄ&#x17D;P DWN KP OÄ&#x17D;P JCPF /CCT QQM +*3"'"- +1"- 2 / )" /" 2 $/"* ./ / %* !" 1 ./#+"!2"-"(! !%" KP VYGG LCCT VÄ&#x17D;F GPQTO XGTUNGEJVGTF YCU 1R FG XCUVIQGFMNQM YCU JGV n WWTo IGYGGUV FG ETKUKU QXGTFWKFGNÄ&#x17D;M XQGNDCCT 'P *0 $/ & - ( /"- +* (0!""- %' ! / !" ,"-%+!" 1 * -" "..%" /+/ GZRCPUKG OÄ&#x17D; GGP UEJCV CCP GTXCTKPI JGGHV QRIGNGXGTF +P FG JGTHUV XCP UVCTV KM CNU %QTRQTCVG 4GCN 'UVCVG %QPUWNVCPV 8CUVIQGFIGDTWKMGTU \Ä&#x17D;P FCP XQQTCN DG\KI OGV JGV DGFTÄ&#x17D;H nIG\QPF JQWFGPo GP OGV TKUKEQDGRGTMKPI É&#x2030;GZKDKNKUGTKPI GP MQUVGPDGURCTKP IGP *WKUXGUVKPIURTQLGEVGP YQTFGP IGUVQRV WKVIGUVGNF QH XGTUQ DGTF 'P OÄ&#x17D;P 'WTQRGUG RQTVGHGWKNNGCPCN[UG QRFTCEJVGP JGDDGP 77* !+"( $0%.1"./%*#.( ./"* -"!0 "-"* * !" & -"* !%" 1+(#"* .( / !" '(+' 4 00-5 ./#+"! "("##"-.

MÄ&#x17D;MGP NÄ&#x17D;F\CCO VQG PCCT FG JWWTFGTUOCTMV (QTUG JWWTRTÄ&#x17D;UXGTNCIKP #"* "* %* "*/%1". 2+-!"* %*#"3"/ +) $00-!"-. /" "$+0!"* " NGGIUVCPF UVÄ&#x17D;IV PKGWYDQWYRTQLGEVGP UVCTVGP KU QPXGTUVCPFKI GP XCUVIQGFÉ&#x2C6;PCPEKGTKPI KU XTÄ&#x17D;YGN CNNGGP JCCNDCCT OGV GSWKV[ +P 2+-!/ $"/ - #$% *. )+*"/ %- -%.%. "("%! %*#"./"(! 1++- " +*+ )%. $ $"-./"( %/ .( #/ " " +*+)%" %. 1+(("!%# $"-./"(! %*

GP FG XCUVIQGFE[ENWU XQNIV *GV KU n WWTo * %. !" " +*+)%" +, ./++) "* ( #" 2"-'(++.$"%! ""* DQXGPIGOKFFGNF JQQI $$2 GP GGP UVCDKGNG KPÉ&#x2030;CVKG 'P QQM FG EQTRQTCVG OGTIGTU CESWKUKVKQPU OCTMV CNU KPFKECVQT XQQT ITQGK DQGMV FKXGTUG TGEQTFU &G 'WTQRGUG MCPVQTGPOCTMV RTQÉ&#x2C6;VGGTV +P YCU JGV QRPCOGPKXGCW XCP RTKOG MCPVQQTNQECVKGU XGTIGNÄ&#x17D;M - )"/ "* (""#./ *!,"- "*/ #". *"/ 3+ ( # (. 1++- !"

ETKUKU &G JWWTRTÄ&#x17D;\GP DNÄ&#x17D;XGP UVÄ&#x17D;IGP KPEGPVKXGU FCNGP GP XCUVIQGF IGDTWKMGTU nXGEJVGPo XQQT MCPVQQTTWKOVG -QUVGPDGURCTKPIGP \Ä&#x17D;P XCP UGEWPFCKT DGNCPI JGV DGNCPI XCP QTICPKUCVKGITQGK GP OGPUGNÄ&#x17D;M ' ,%/ ( !". /" #-+/"- ++- !" . $ -./" )%#-"-"* +-,+- /" 1 ./#+"!#" -0%'"-. *++!#"!2+*#"* * - ." 0*! %-" ' */++- (+ /%". * , *&" )"/ 77* 1 * !" !%",./" -%.%.."* %* 0-+, 2 . %* '+,(+,"- )"/ !" $++#./" ' */++-+,* )" *GV KU QXGTFWKFGNÄ&#x17D;M XCUVIQGFDGNGIIGTU FKEVGTGP GP XCUVIQGFIG DTWKMGTU MÄ&#x17D;MGP NÄ&#x17D;F\CCO VQG &G XCUVIQGFE[ENWU \KV KP GGP GZRCP UKGHCUG /CCT YCCT XQTKIG 'WTQRGUG XCUVIQGFE[ENK GGP JQOQ IGGP RCVTQQP XGTVQQPFGP XGTVQQPV FG\G E[ENWU GGP \GNF\COG +*/'+,,"(%*# )"/ 0-+,"." 1"-. $%(("* * *#"( *! %. $"/ n WWTo VGTYÄ&#x17D;N JGV KP 0GFGTNCPF GP &WKVUNCPF n o WWT KU *KUVQTKUEJ FWWTV GGP XCUVIQGFE[ENWU VWUUGP FG \GXGP GP VKGP LCCT %QPVKPGPVCCN 'WTQRC JGGHV FWU VG OCMGP OGV GGP XGTNGPIFG E[ENWU &G RKGM YQTFV XGTOQGFGNÄ&#x17D;M KP DGTGKMV IGXQNIF FQQT VÄ&#x17D;FGNÄ&#x17D;MG RTÄ&#x17D;UUVCDKNKVGKV 'T MQOV GGP OQOGPV FCV XCUVIQGF IGDTWKMGTU nPGGo \GIIGP VGIGP FG UVÄ&#x17D;IGPFG JWWTRTÄ&#x17D;\GP 'T MQOV GGP OQOGPV FCV FG GEQPQOKUEJG ITQGK CHXNCMV 'P GT MQOV GGP )+)"*/ ! / *%"02" 0-+,"." ' */+-"*1++-- ! *%"/ )""- 2+-!/ IGCDUQTDGGTF 9QTFGP FG KPXGUVGTKPIGP PQI XGT\KNXGTF! 'P MTÄ&#x17D;IV 0GFGTNCPF GGP GZVTC WWT \QOGTVÄ&#x17D;F FQQT JGV JWWTRTÄ&#x17D;UXQQTFGGN VGP QR\KEJVG XCP CPFGTG ITQVG 'WTQRGUG UVGFGP! 1H KU FG XTCCI KP OKFFGNU \QFCPKI CHIG\YCMV GP UNCCV FG MNQM PÃ&#x2026;V n WWTo!

%QPUWNVCPV 1HÉ&#x2026;EG #IGPE[ %WUJOCP 9CMGÉ&#x2026;GNF Tim de Vries wordt omschreven als â&#x20AC;&#x2DC;een professionele adviseur die door zijn brede achtergrond van Property Management tot taxaties en kantorenverhuur in staat is eigenaren en beleggers van commercieel vastgoed in de volle breedte en diepte van het vakgebied te adviseren en te begeleidenâ&#x20AC;&#x2122;.

Het creëren van â&#x20AC;&#x2DC;echte duurzame waardeâ&#x20AC;&#x2122; is wat hem drijft en waarvoor opdrachtgevers hem waarderen. In zijn advisering aan nationale en internationale eigenaren en beleggers laat hij zien discipline-overstijgend te kunnen denken en handelen. Zijn achtergrond in het waarderen van commercieel vastgoed weet hij goed in te zetten in het ontwikkelen van sterke, onderscheidende marketing- en salesstrategieën.

De afgelopen jaren heeft hij succesvolle opdrachten uitgevoerd voor onder meer MN, Newomij, CRI en Klépierre.

Opdrachtgevers die hem prijzen â&#x20AC;&#x2DC;voor zijn enthousiaste, gedreven en vooral professionele aanpak in het behartigen van hun belangen en het realiseren van hun doelen.â&#x20AC;&#x2122; De Vries ontwikkelt zich voortdurend, bijvoorbeeld in zijn rol als actief lid van de studiereiscommissie van Jong Onroerend Goed Utrecht (JOU) en als lid van Fresh Professionals.

Hij begon zijn carrière in 2013 in het Property Managementteam van vastgoedadviseur Savills waar hij zijn afstudeerstage deed in het kader van zijn Master of Real Estate aan de Rijksuniversiteit Groningen. Aansluitend hieraan ging hij werken als taxateur in het Valuation & Advisory team van Cushman & Wakefield (voormalig DTZ Zadelhoff ). Medio 2016 maakte hij de overstap naar Office Agency (verhuur van kantoren).

$179'0 8114 &' 84##) +M DGP QPFGTYGI PCCT MCPVQQT GP É&#x2C6;GVU NCPIU 7VTGEJV %GPVTCCN 8QQT OÄ&#x17D; \KG KM JGV 96% 7VTGEJV GGP PKGWYDQWYQPVYKMMGNKPI FKG CN XQQT FG QRNGXGTKPI GGP KPFTWMYGMMGPF RGTEGPVCIG JWWT FGTU JGGHV YGVGP VG DKPFGP $Ä&#x17D;\QPFGT XQQTCN QOFCV QR FG MCP VQTGPNQECVKGU TQPFQO 7VTGEJV FKXGTUG MCPVQTGP CN LCTGP NGGIUVCCP 5EJCCTUVG GP MYCPVKVCVKGH QXGTCCPDQF NKIIGP FCP QQM FKEJV DÄ&#x17D; GNMCCT #NU YG MÄ&#x17D;MGP PCCT MCPUTÄ&#x17D;MG MCPVQTGP KU FKV PCCT UEJCVVKPI UNGEJVU GGP MYCTV XCP FG JWKFKIG NCPFGNÄ&#x17D;MG XQQTTCCF 'P QOFCV XQTKI LCCT RTQEGPV XCP FG VQVCNG QRPCOG KP MCPUTÄ&#x17D;M XCUVIQGF KU IGTGCNKUGGTF KU JGV PKGV OGGT FCP TGCNKUVKUEJ CCP VG PGOGP FCV FG OKUOCVEJ VWUUGP XTCCI GP CCPDQF PQI CNVÄ&#x17D;F ITQQV KU 6Ä&#x17D;F FWU XQQT GGP PKGWYG XCUVIQGFE[ENWU +P JGV XGTNGFGP \Ä&#x17D;P XQQTCN QR OQPQHWPEVKQPGNG UPGNYGI NQEC VKGU MCPVQTGP DÄ&#x17D;IGDQWYF 'T KU FGUVÄ&#x17D;FU XGGNCN QPVYKMMGNF XQQT FG DGNGIIGTUOCTMV YCCTDÄ&#x17D; GT OGGT MCPVQTGP YGTFGP VQGIGXQGIF FCP FCV GT XTCCI YCU QR FG IGDTWKMGTUOCTMV <Q YGTFGP MCPVQTGP GGP

É&#x2C6;PCPEKGGN FQGN KP RNCCVU XCP GGP DGFTÄ&#x17D;HUOKFFGN &GPM CCP JGV XQQTDGGNF XCP -2/) FKG GGP QWF MCPVQQT CEJVGTNKGVGP QO GGP PKGWY PCCUVIGNGIGP QPFGTMQOGP VG DGVTGMMGP +P QR JGV JQQIVGRWPV XCP FG OCTMV YCU GT GGP RKGM QR FG IGDTWKMGTUOCTMV GP QR FG DGNGIIKPIUOCTMV /GV FG KPVTGFG XCP FG GEQPQOKUEJG ETKUKU UVQTVVGP DGKFG OCTMVGP XQNNGFKI KP GNMCCT OGV CNU IGXQNI GGP NGGIUVCPFUTGEQTF XCP RTQEGPV 0C FG GEQPQOK UEJG ETKUKU JGGHV FG IGDTWKMGTUOCTMV \KEJ IGUVCDKNKUGGTF GP XQNIV FCCTOGG FG TGÃ&#x2021;NG GEQPQOKG 'GP ITQQV IGFGGNVG XCP FG QXGTDQ FKIG MCPVQTGP \Ä&#x17D;P KP FG RGTKQFG IGVTCPUHQTOGGTF QOFCV \G PKGV OGGT CCP FG XTCCI XQNFGFGP &G DGNGIIGTUOCTMV FCCTGPVGIGP KU FG CHIGNQRGP LCTGP IGÃ&#x2021;ZRNQFGGTF /GV PCOG FG CCP\KGPNÄ&#x17D;MG DGUEJKM DCCTJGKF XCP MCRKVCCN FG NCIG TGPVG GP FG GEQPQOKUEJG JQQI EQPLWPEVWWT UVWYGP FG DGNGIIGTUOCTMV PCCT GGP PKGWYG RKGM &Ã&#x2026; XCUVIQGFE[ENWU DGUVCCV FWU PKGV QOFCV FG IGDTWKMGTUOCTMV GP FG DGNGIIGTUOCTMV VYGG XGTUEJKNNGPFG E[ENK NCVGP \KGP &G DGNGI IGTUOCTMV KU QPFGTFGGN XCP FG KPVGTPCVKQPCNG MCRKVCCNOCTMV VGTYÄ&#x17D;N FG IGDTWKMGTUOCTMV \KEJ OGV PCOG CHURGGNV QR TGIKQPCCN PKXGCW 6GMGPGPF KU FCV FG RTKOG [KGNFU OGV TWKO RTQEGPV \Ä&#x17D;P XGT UEJGTRV VGTYÄ&#x17D;N FG QRPCOG \KEJ UVCDKGN QPVYKMMGNV GP VQRJWTGP UNGEJVU RTQEGPV \Ä&#x17D;P IGUVGIGP 1O FG GEQPQOKUEJG ITQGK XGTFGT VG UVKOWNGTGP OQGVGP YG \GGT UGNGEVKGH MCPVQQTTWKOVG VQGXQGIGP QR FG NQECVKGU YCCT IGDTWKMGTU Ã&#x2026;EJV YKNNGP \KVVGP $QWYGP XQQT FG XTCCI KP RNCCVU XCP DQWYGP XQQT JGV CCPDQF &G VQGMQOUVKIG XTCCI XCP IGDTWKMGTU TKEJV \KEJ QR JQQIYCCTFKIG QPVOQGVKPIURNGMMGP QR OWNVKHWPEVKQPGNG WKV UVGMGPF DGTGKMDCTG NQECVKGU OGV XGGN XQQT\KGPKPIGP \QCNU 7VTGEJV %GPVTCCN QH FG <WKFCU 1R FG\G NQECVKGU \Ä&#x17D;P XQQTXGTJWWTGKUGP CEJ VGTJCCNF #CPIG\KGP XCUVIQGF UVCVKUEJ KU GP GGP DGRGTMVG VGEJPK UEJG NGXGPUFWWT JGGHV \KV FG VQGMQOUVDGUVGPFKIJGKF XCP PKGWY VG DQWYGP MCPVQTGP XQQTPCOGNÄ&#x17D;M KP FG NQECVKG IGEQODKPGGTF OGV FG OCVG XCP É&#x2030;GZKDKNKVGKV DKPPGP JGV IGDQWY -Ä&#x17D;MGPF PCCT 7VTGEJV %GPVTCCN \KG KM GGP IGDKGF XQNQR KP QPVYKM MGNKPI YCCT FG MQOGPFG LCTGP GGP JQQIUVGFGNÄ&#x17D;M OWNVKHWPEVKQPGGN IGDKGF QPVUVCCV n*KGT YQTFV IGDQWYF XQQT FG XTCCI o

TOPBELEGGERS DEKKEN ZICH IN TEGEN RISICOâ&#x20AC;&#x2122;S LAATCYCLISCHE MARKT

! ! ! " # " $! % "" # #

"# ! % !# ! ! & $!

$! # % ! $

# ! # $ #" %

% "# #

!" "" #"

*QG XGT KU FG XCUVIQGFE[ENWU! 9CV \Ä&#x17D;P FG FQoU GP FQPoVU KP GGP NCCVE[ ENKUEJG OCTMV! 9CPPGGT OQGVGP YG JGV HGGUVLG XGTNCVGP! &TKG 'WTQRGUG VQRURGNGTU IGXGP JWP XKUKG #NKUVCKT %CNXGTV %'1 )TCOGTE[ 'WTQRG .CWTGPV .CXGTIPG JGCF QH (WPF /CPCIGOGPV 5GRCTCVG #EEQWPVU XCP #:# +PXGUVOGPV /CPCIGTU 4GCN #UUGVU GP /CTM )KHHQTF JGCF QH 6TCPUCEVKQPU 'WTQRG XCP 7$5 #UUGV /CPCIGOGPV

W

â&#x20AC;&#x2DC;e zijn al flink ver in de cyclus, constateert Alistair Calvert. Hij is CEO van Gramercy Europe, een dochteronderneming van de op New York Stock Exchange genoteerde Amerikaanse vastgoedvermogensbeheerder Gramercy Property Trust, dat een vastgoedportefeuille managet van 8 miljard dollar. Op de vraag of hij iets specifieker het mogelijke neerwaartse omslagpunt kan aangeven, lacht hij minzaam: â&#x20AC;&#x2DC;Dat is uiteraard de hamvraag! Ik wou dat ik wist wanneer we precies op de piek zitten en de neergang kunnen verwachten.â&#x20AC;&#x2122; Dit jaar ziet hij in Europa weinig aanleiding voor een neergang van de logistieke vastgoedmarkt, gezien de beperkte hoeveelheid projecten die op risico wordt gebouwd en de nog altijd groeiende gebruikersvraag. â&#x20AC;&#x2DC;Wie weet duurt het nog twee of drie jaar, maar de omslag kan zich ook eerder gaan aftekenenâ&#x20AC;&#x2122;, waarschuwt de CEO. Gramercy Europe beschikt over kantoren in Londen, Berlijn en Barcelona. Ruwweg 1,4 miljard euro van de portefeuille ligt in Europa. Het Nederlandse deel bedraagt ongeveer 300 miljoen euro. 85 procent van de portefeuille bestaat uit logistieke objecten.

De rest zijn onder andere winkels en kantoorgebouwen.

De afgelopen tien jaar heeft Gramercy zich ontwikkeld van een generieke speler tot een logistieke vastgoedspecialist.

Een gelukkige keuze. De logistieke sector heeft zich op de vleugels van e-commerce ontpopt van lelijke eend tot sierlijke zwaan. Beleggers zijn ronduit dol op distributiecentra. Volgens onderzoek van internationaal vastgoedadviseur CBRE is logistiek dit jaar zelfs de meest favoriete sector van vastgoedbeleggers in Europa.

Maar door al dat gedrang op de beleggingsmarkt wordt het wel steeds lastiger om objecten en projecten te vinden met potentiĂŤle waardeontwikkeling, blijkt uit de uiteenzettingen van Calvert. Tegelijkertijd zijn er volgens hem toch nog voldoende argumenten om te geloven in verdere prijsstijgingen. â&#x20AC;&#x2DC;Belangrijkste punt is dat vastgoedbeleg-

gers zoals wij kunnen lenen tegen 1 procent rente en investeren op een aanvangsrendement van 5 procent en een IRR (Internal Rate of Return) kunnen genereren in een range die ligt tussen 7 procent en meer dan 10 procent. Zoâ&#x20AC;&#x2122;n mooi rendement biedt geen enkele andere beleggingscategorie aan beleggers.â&#x20AC;&#x2122; Hij kan zich dus heel goed voorstellen dat de prijzen dit jaar nog verder omhoog gaan.

Gramercy deed mei vorig jaar van zich spreken door de verkoop van een portefeuille van 1,2 miljoen vierkante meter, voornamelijk logistiek vastgoed, aan het Franse AXA Investment Managers-Real Assets. Met de deal was een slordige 1 miljard euro gemoeid. Gramercy voert nog steeds het asset management van de portefeuille in opdracht van AXA. Het Duitse aandeel van de verkochte portefeuille bestond uit vijftien objecten met een waarde van ongeveer 465 miljoen euro. Daaronder vielen twee nieuwe logistieke centra van webretailer Amazon in Koblenz en Graben. In Nederland betrof het vijftien, merendeels logistieke objecten, maar ook twee bouwmarkten en het hoofdkantoor/productiefaciliteit (28.000 m ) van schuifdakenfabrikant Inalfa in Venray, een van de grootste Nederlandse toeleveranciers aan de internationale automobielindustrie. Grootste logistieke object is het distributiecentrum van Kuehne + Nagel aan Atoomweg 115 in Utrecht van 63.000 m . â&#x20AC;&#x2DC;We zijn een fondsmanager, kopen en verkopen vastgoed. Daarbij speelt onze inschatting van de stand van de vastgoedcyclus beslist ook een rolâ&#x20AC;&#x2122;, licht Calvert toe. â&#x20AC;&#x2DC;Nu blijkt met de wijsheid achteraf dat de yields het afgelopen jaar nog verder gekrompen zijn. Maar onze beleggers in Gramercy II hebben toch een prachtige IRR gehaald van maar liefst 36 procent!â&#x20AC;&#x2122;

DE LOGISTIEKE SECTOR HEEFT ZICH OP DE VLEUGELS VAN E-COMMERCE ONTPOPT VAN LELIJKE EEND TOT SIERLIJKE ZWAAN. BELEGGERS ZIJN RONDUIT DOL OP DISTRIBUTIECENTRA

Volgens de CEO was het aanvankelijk de bedoeling de portefeuille van het vastgoedfonds Gramercy

>

â&#x20AC;&#x2DC;â&#x20AC;&#x2DC;It takes hands to build a house, but only hearts can build a home.â&#x20AC;&#x2122;â&#x20AC;&#x2122;

Bezoek onze huiskamer o p de Provada stand 11.14

thuisbijjansnel.nl

Extra trigger: bij Van den Pol kunt u desgewenst de investering over een aantal jaren verspreiden. Voor betaling is dus een deel van de besparing al gerealiseerd. Ook heeft u zekerheid dat maatregelen resultaat hebben. Daar staat Van den Pol voor.

Vergunningen voor nieuwe utilitaire gebouwen moeten vanaf 1 januari 2020 voldoen aan de BENG-eisen. En in 2023 moeten bestaande kantoren minimaal over energielabel C beschikken.

Veel gebouweigenaren staan voor een forse verduurzamingsopgave. Van den Pol Elektrotechniek neemt deze zorg uit handen.

Kantoren kunnen vrijwel altijd zonder bouwkundige ingrepen naar energielabel C worden gebracht. Bijvoorbeeld door regelapparatuur te optimaliseren en verlichting te vervangen door Led, inclusief bewegingssensoren.

Verder is het zelf opwekken van zonne-energie een efficiĂŤnte maatregel met blijvend rendement. Van den Pol heeft al 20 jaar ervaring met aanleg en onderhoud van solarsystemen.

Opdrachtgevers profiteren van deze kennisvoorsprong.

Wacht niet te lang, kom in actie. Graag maken wij een voorstel op maat voor verduurzaming van uw gebouw.

Voor energielabel A â&#x20AC;&#x201C; verplicht per 2030 â&#x20AC;&#x201C; zijn vaak bouwkundige maatregelen nodig. In samenspraak met andere specialisten zorgt Van den Pol ook hierbij voor een optimale balans tussen investering en resultaat.

Elke label-stap levert zoâ&#x20AC;&#x2122;n 5% energiebesparing op. Ook de waarde van een gebouw stijgt door verduurzaming.

Bel 0348-473434 of kijk op vandenpol.com

Property Europe II naar Euronext Amsterdam te brengen. â&#x20AC;&#x2DC;We waren heel ver gevorderd, hadden enkele zakenbanken ingeschakeld en een diepgaande studie gemaakt van de verschillende beurzen zoals Amsterdam, Parijs en Londen voor de IPO van een pan-Europees vastgoedfonds. Daarbij kwam Amsterdam overtuigend als beste uit de busâ&#x20AC;&#x2122;, memoreert hij. Maar op het laatste moment bleek dat de aandeelhouders toch aanzienlijk meer geld konden verdienen als de portefeuille privaat verkocht zou worden aan AXA. â&#x20AC;&#x2DC;Daarmee ging het plan voor een permanent beursvehikel van tafel.â&#x20AC;&#x2122; De voor AXA beheerde vijftien panden maken het leeuwendeel uit van de circa 300 miljoen euro aan vastgoed die Gramercy Europe in Nederland onder management heeft. Maar in februari van dit jaar kocht het bedrijf zijn eerste object voor het in september 2017 gelanceerde fonds Gramercy Property Europe III. Dat betrof het Europese distributiecentrum van PartyLite in Tilburg (40.618 m ), dat voor 27 miljoen euro (kadaster) werd overgenomen. Het fonds, waarvoor 260 miljoen euro aan equity is opgehaald bij beleggers, krijgt een investeringsvolume van 650 miljoen euro.

Focus van het nieuwe pan-Europese fonds, waarvan volgens Calvert inmiddels ongeveer de helft is belegd, ligt vooral op Nederland en Frankrijk. Frankrijk krijgt extra veel aandacht omdat de Franse logistieke vastgoedmarkt achterloopt in de cyclus wat betreft het ontwikkelen van nieuwe projecten op Nederland en zeker Duitsland.

Volgens Calvert is er in alle belangrijke Europese logistieke markten door de gestage groei van e-commerce de afgelopen jaren nog altijd een structureel tekort aan modern logistiek vastgoed. Hij wijst erop dat ook in Nederland tot op de dag van vandaag betrekkelijk weinig op risico is gebouwd.

Projectontwikkelaars maar zeker ook de banken zijn de lessen

van de grote financiĂŤle crisis nog vergeten. â&#x20AC;&#x2DC;En wat er speculatief ontwikkeld is, wordt heel gemakkelijk opgenomen door de markt.â&#x20AC;&#x2122;

Is de Gramercy Europe-topman niet bevreesd voor het ontstaan van zeepbellen in de logistieke markt, gezien de alsmaar krimpende aanvangsrendementen en stijgende prijzen? â&#x20AC;&#x2DC;Van dat gevaar zijn we ons terdege bewustâ&#x20AC;&#x2122;, antwoordt Calvert prompt. â&#x20AC;&#x2DC;We weten allemaal hoe volatiel de huurprijzen in logistiek vastgoed zijn op de langere termijn gemeten. Daarom dekken we ons in tegen een mogelijke neergang met defensieve objecten. Concreet betekent het dat we B-gebouwen kopen op een toplocatie, zoals we bijvoorbeeld in februari in Tilburg hebben gedaan, of A-gebouwen op een B-locatie, zodat we niet de allerhoogste prijs hoeven te betalen. Ook willen we ons meer gaan richten op projectontwikkeling om zo extra marge te pakken en ons te verzekeren van een goede projectenpijplijn.â&#x20AC;&#x2122; Gramercy focust vooral op logistieke panden met slechts ĂŠĂŠn huurder. Volgens Calvert onderscheidt Gramercy zich van branchegenoten door een buitengewoon grondige kredietbeoordeling van potentiĂŤle huurders. â&#x20AC;&#x2DC;We besteden daar zelfs meer aandacht aan dan het doorlichten van het vastgoed en de betreffende locatie. De focus ligt heel nadrukkelijk op de huurder, want daarmee stel je het beste langjarig de cashflow veilig.â&#x20AC;&#x2122; Dat beleid werpt zijn vruchten af, want de leegstand in de Europese portefeuille ligt rond de 1 procent, stelt Calvert.

Ondanks zijn zorgen over een mogelijke cyclische terugval is hij voor de wat langere termijn juist optimistisch. â&#x20AC;&#x2DC;E-commerce staat pas in de kinderschoenenâ&#x20AC;&#x2122;, spreekt hij zelfverzekerd. â&#x20AC;&#x2DC;Het webwinkelen zal alleen maar verder en verder gaan en de vraag naar logistiek vastgoed opstuwen.â&#x20AC;&#x2122;

>

UVGGFU QRICCPFG NÄ&#x17D;P Laurent Lavergne, Head of Fund Management Separate Accounts van AXA Investment Managers-Real Assets, toont zich het meest optimistisch van deze drie topbeleggers over de stand van de vastgoedcylus. â&#x20AC;&#x2DC;Het is duidelijk dat de vastgoedcyclus in de VS verder gevorderd is dan in Europa. We zitten hier nog steeds in de opgaande lijn van de cyclus, zeker vanuit de gebruikersmarkt bezienâ&#x20AC;&#x2122;, analyseert Laurant Lavergne. â&#x20AC;&#x2DC;En dat laatste is vooral te danken aan het ruim geldbeleid van de Europese Centrale Bank.â&#x20AC;&#x2122; Volgens hem is het ook positief dat er tot dusverre vrij weinig nieuwe projecten naar de markt zijn gekomen in Europa. Dat komt doordat vastgoedfinanciers nog steeds terughoudend zijn met ontwikkelingsfinancieringen, wel staat de kredietkraan wagenwijd open voor het kopen van bestaande gebouwen.

Lavergne: â&#x20AC;&#x2DC;Gecombineerd met de economische groei, die nog niet op zijn hoogtepunt is en de werkeloosheid die weliswaar daalt maar nog altijd erg hoog is, verwachten wij voorlopig geen noemenswaardige inflatie. Het betekent dat de ECB dit jaar zeer waarschijnlijk geen grond zal hebben voor renteverhogingen en wellicht ook niet volgend jaar. Dat zal de vastgoedmarkt zeker ondersteunen.â&#x20AC;&#x2122; Gevraagd hoe AXA IM-Real Assets zich indekt tegen een mogelijk neergaande vastgoedmarkt, zegt Lavergne: â&#x20AC;&#x2DC;We houden van alternatieve vastgoedsectoren die minder gevoelig zijn voor economische cycli zoals studentenhuisvesting, gezondheidszorg en hotels omdat zij profiteren van langjarige demografische trends.

Het betekent overigens niet dat we niet zouden kijken naar de meer traditionele sectoren zoals kantoren, maar wel dat we het relatieve gewicht van de alternatieve sectoren verzwaren.â&#x20AC;&#x2122;

Ook e-commerce kan volgens Lavergne worden beschouwd als een structurele trend. â&#x20AC;&#x2DC;Daarom hebben wij bijvoorbeeld vorig jaar voor klanten een grote portefeuille met vooral logistieke objecten overgenomen van Gramercy Europe. Onze logistieke portefeuille in Europa bedraagt inmiddels al 1,7 miljard euro en we willen die zeker nog verder uitbreiden. â&#x20AC;&#x2122; Met 58 miljard aan direct vastgoed onder management is AXA IM-Real Assets de grootste vastgoedvermogensbeheerder van Europa en de nummer zes van de wereld. Het bedrijf heeft vijftien vestigingen over de hele wereld, waarvan tien in Europa en ook een in Amsterdam. In ons land heeft de vermogenbeheertak van de Franse verzekeringsgroep een kleine 1 miljard euro aan vastgoed onder zijn hoede. Tot de portefeuille behoren onder andere vijfsterrenhotel Hotel Krasnapolsky aan de Dam, nhow Amsterdam RAI hotel en het in Amsterdam-Zuidoost gelegen hotel Jazz Amsterdam. Door de overname van de vijftien Nederlandse objecten uit de Gramercy-portefeuille bezitten de Fransen hier ook nog voor ongeveer 300 miljoen euro aan logis-

tiek vastgoed. Desgevraagd zegt Lavergne dat vorig jaar bij de aankoop van de portefeuille is afgesproken dat Gramercy het asset management blijft voeren tot september 2018. â&#x20AC;&#x2DC;Daarna nemen wij het over.â&#x20AC;&#x2122;

â&#x20AC;&#x2DC;Een foutâ&#x20AC;&#x2122; die AXA IM â&#x20AC;&#x2DC;beslistâ&#x20AC;&#x2122; niet zal maken in de huidige markt van stijgende prijzen en krimpende aanvangsrendementen is het â&#x20AC;&#x2DC;najagenâ&#x20AC;&#x2122; van yield, bezweert de Fransman. â&#x20AC;&#x2DC;We zullen ons niet snel buiten de grote steden gaan begeven omdat je in kleinere steden 100 of 150 basispunten extra rendement op een kantoorbelegging kan maken. Er is liquiditeit in dergelijke markten als ze naar de piek gaan, maar als de neergang inzet, is de liquiditeit verdwenen. â&#x20AC;&#x2DC;Dus je kunt er wel in, maar niet uit of tegen hoge afboekingen.â&#x20AC;&#x2122; Belangrijkste reden vormt de smalle gebruikersbasis. Het risico geldt in het bijzonder voor steden waarvan de economie drijft op een bepaald bedrijf. Als voorbeeld noemt hij Toulouse, dat sterk afhankelijk is van vliegtuigfabrikant Airbus en al haar (toe)leveranciers. â&#x20AC;&#x2DC;Mocht Airbus in een dip raken, dan zijn de gevolgen merkbaar door de hele gebruikersmarkt van Toulouse en probeer dan nog maar eens nieuwe huurders te vinden. Je neemt met zoâ&#x20AC;&#x2122;n kantoorbelegging dus heel veel extra risico voor een betrekkelijk bescheiden beloning in vergelijking tot een investering in een kantoorgebouw in Parijs.â&#x20AC;&#x2122;

Volgens Lavergne is AXA IM-Real Assets lange tijd huiverig geweest om te beleggen in de Nederlandse kantoormarkt vanwege de slepende crisis, maar nu er duidelijk weer muziek zit in kantoren vooral in Amsterdam, Utrecht en Den Haag, wordt vrij intensief gekeken naar nieuwe beleggingsmogelijkheden.

Nee, Rotterdamse kantoorgebouwen laat hij liever links liggen. â&#x20AC;&#x2DC;De Rotterdamse gebruikersmarkt is vrij dun. We zijn daar wel heel erg geĂŻnteresseerd in logistieke panden, net als in ZuidNederland. Maar er is heel veel concurrentie in die sector.â&#x20AC;&#x2122; In een interview, gepubliceerd in de Provada-special 2017 van Vastgoedmarkt, kondigde zijn collega Andrew Stainer, Global Head of Asset Management & Developmant, aan dat AXA IM-Real Assets ook zijn blik zou gaan richten op de Nederlandse woningbeleggingsmarkt. Spijtig moet Lavergne bekennen dat alle inspanningen om geschikte woningbeleggingen te vinden nog niets hebben opgeleverd in Nederland. â&#x20AC;&#x2DC;Er is veel competitie in de Nederlandse residentiĂŤle markt. We houden van residentieel omdat het stabiele markt is met betrekkelijk weinig risicoâ&#x20AC;&#x2122;s door de enorme spreiding over een groot aantal huurders, die ook nauwelijks afhankelijk is van de vastgoedcyclus.â&#x20AC;&#x2122; Maar in andere landen timmert AXA IM-Real Assets flink aan de weg. De totale residentiĂŤle portefeuille bedraagt thans zoâ&#x20AC;&#x2122;n 9 miljard euro, waarvan het zwaartepunt ligt in Zwitserland, maar ook in Frankrijk (1 miljard euro), Duitsland (1 miljard euro) en Spanje heeft de vastgoedvermogensbeheerder inmiddels omvangrijke woningportefeuilles opgebouwd.

>

Robert Steenbrugge – de energiek ogende - commercieel directeur van ontwikkelende bouwer Stebru hoeft niet lang na te denken als hij antwoordt op de vraag waarom iedere opdrachtgever GH FHUWLÀ FDWHQ YDQ :RQLQJERUJ zou moeten gebruiken. ”Niemand wil een zak geld als er tussentijds problemen ontstaan.

Daar zit je als belegger of investeerder niet op te wachten. Je wilt dat je project zo snel mogelijk wordt afgebouwd en dat de huurstroom op gang komt.”

Het is dé reden dat Stebru haar NODQWHQ KHW :RQLQJERUJ &HUWLÀ FDDW Zakelijk aanbiedt. De verzekeraar waarmee hij vanaf de start van zijn eigen familiebedrijf in 2005 intensief samenwerkt.

0HHU À QDQFLsOH DUPVODJ Maar er zijn meer overwegingen. ”Iedere ondernemer heeft behoefWH DDQ PHHU À QDQFLsOH DUPVODJ Bankgaranties leggen een enorm beslag op de liquiditeit en dat staat de groei van je bedrijf in de weg.

De waarborgproducten van Woningborg hebben ons ruimte gegeven om te groeien.

Stebru heeft te maken met complexe vraagstukken van met name internationale investeerders. Maatwerkoplossingen zijn daarom essentieel. Het is van belang met je

klant in gesprek te gaan en te kijken wat dan de mogelijkheden en alternatieve oplossingen zijn.

We hebben ervaren dat Woningborg daar altijd voor open staat.

Zij hebben dezelfde mentaliteit als Stebru en hanteren een moderne, open werkstructuur. Met korte communicatielijnen, kennisdeling en innovatie als spil.”

Steenbrugge ziet het ook als zijn verantwoordelijkheid om met gedegen À QDQFLsOH SURGXFWHQ WH ZHUNHQ ”Ontwikkelen is immers, naast vooruitkijken, je verdiepen in de wensen en belangen van je zakelijke klant. Een afbouwwaarborg maar ook een herstelwaarborg zijn vanuit dat klantbelang belangrijke onderdelen.”

100% zekerheid ”Woningborg zorgt dat de afbouw gegarandeerd en tijdig plaatsvindt.

En dat is veel meer dan een bankgarantie kan bieden. Zeker in een opgaande markt waarin alles steeds duurder wordt. +HW :RQLQJERUJ &HUWLÀ FDDW =DNHOLMN geeft deze zekerheid met haar kwaliteitsborging.”

Bekijk het volledige interview met Robert Steenbrugge van Stebru op woningborggroep.nl/zakelijk

QR \Ä&#x17D;P VGNNGP â&#x20AC;&#x2DC;Betaal niet te veel! Pas op je tellen!â&#x20AC;&#x2122; Zo luidt het dringende advies van Mark Gifford, Head of Transactions Europe van UBS Asset Management.

Toch wil de Brit beslist niet paniekerig doen. â&#x20AC;&#x2DC;Het gaat al heel lang heel goed. Dus enige nervositeit is nu vanzelfsprekend.

Maar zolang de Europese Centrale Bank de rente laag houdt, cruciaal voor de kapitaalintensieve vastgoedsector, valt er weinig te vrezen.â&#x20AC;&#x2122; UBS verwacht dit jaar geen rentestijgingen van enige omvang in Europa. Ook de Fed, het Amerikaanse stelsel van centrale banken, maakte recentelijk pas op de plaats aan het rentefront na tegenvallende cijfers over de Amerikaanse economie.

Volgens Gifford wordt er in de topkantorenmarken van Europa, de CBD-markten van Parijs en Londen, te veel geld betaald voor gebouwen. â&#x20AC;&#x2DC;De potentiĂŤle huurgroei daar kan nooit de extreem lage aanvangsrendementen rechtvaardigen op basis waarop thans wordt verkocht.â&#x20AC;&#x2122; Die prijzen kunnen naar zijn zeggen alleen gevraagd worden, omdat vrijwel niemand van de gebouweigenaren in financiĂŤle problemen verkeerd. â&#x20AC;&#x2DC;Dus als de vraagprijs niet wordt betaald, verkopen ze gewoon niet. En dat stuwt de prijzen verder op.â&#x20AC;&#x2122;

Meest attractieve kantoormarkten momenteel zijn volgens Gifford die van Amsterdam, Madrid en Berlijn. Ook de kleine kantoormarkt van Utrecht valt volgens hem niet te versmaden. â&#x20AC;&#x2122;We kijken met ons beleggingsbeleid niet zozeer naar landen, maar wel naar aantrekkelijke steden met een groeiende bevolking. We houden van Amsterdam, er is huurgroei en de kantorenleegstand wordt lager en lager. â&#x20AC;&#x2DC; Vanuit het perspectief van de aanvangsrendementen beschouwd, verwacht Gifford door de huurgroei geen verdere krimp, maar stabilisatie.â&#x20AC;&#x2DC; We denken dat er in onze favoriete steden verdere waardeontwikkeling zal ontstaan in de submarkten dankzij lage leegstand en huurgroei.

Bedrijfsverzamelgebouwen met veel creatieve bedrijven en techstart-ups vinden we zeer interessant. Het A-Factorijgebouw in Amsterdam, een voormalige fietsenfabriek met veel creatieve architectenbureaus, dat we vorig jaar hebben gekocht, is daar een sprekend voorbeeld van. Maar net als iedereen worstelen we momenteel in Amsterdam door de enorme concurrentie op de beleggingsmarkt om de juiste projecten te vinden.â&#x20AC;&#x2122;

&WK\GNKPIYGMMGPF DGFTCI De internationale vermogensbeheerder UBS Asset Management heeft wereldwijd het duizelingwekkende bedrag van 792 miljard Zwitserse frank onder beheer. De Europese vastgoedportefeuille bedraagt circa 8 miljard euro. Buiten kantoorgebouwen in Amsterdam en Utrecht richten de Zwitsers zich op dominant winkelvastgoed in aantrekkelijke, secundaire steden zoals bijvoorbeeld universiteitsstad Leiden, die ook nog veel toerisme

-CPVQQTDGNGIIKPIGP \Ä&#x17D;P YGGT VGTWI KP FG ITCVKG

kent. De totale vastgoedportefeuille in Nederland en BelgiĂŤ bedraagt zoâ&#x20AC;&#x2122;n 450 miljoen euro.

Hoewel we volgens Gifford in een laatcyclische markt verkeren, heeft UBS zijn trek in vastgoed beslist niet verloren. In 2015 en 2016 werd juist veel meer verkocht dan gekocht, memoreert Gifford. Vorig jaar kocht het bedrijf weer meer vastgoed dan er werd verkocht. Terwijl de doelstelling voor dit jaar is om per saldo een nog grotere netto vastgoedkoper te worden. â&#x20AC;&#x2DC;We willen onze vastgoedportefeuille graag flink uitbreiden, maar uiteraard niet tegen elke prijs en met inachtneming van de risicoâ&#x20AC;&#x2122;s in de huidige markt.â&#x20AC;&#x2122;

1RDQWY NQIKUVKGMG RQTVGHGWKNNG UBS zou bijvoorbeeld, net als in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, ook graag in Nederland een portefeuille opbouwen van logistieke en industriĂŤle bedrijfsverzamelgebouwen. Daarbij richt de vermogensbeheerder zich net als veel andere grote beleggers vooral op de logistieke knooppunten van de transportcorridors in Zuid-Nederland, zoals Venlo en Tilburg. Tot op heden is het echter niet tot concrete transacties gekomen. â&#x20AC;&#x2DC;We kijken naar de mogelijkheden, praten veel met ontwikkelaars, zaten zelfs heel dicht bij een deal, maar die is toch stukgelopen.â&#x20AC;&#x2122;

RETAIL ESTATES GELOOFT HEILIG IN RETAILPARK

6Ä&#x17D;FGPU FG XQTKIG 2TQXCFC VGMGPFG 4GVCKN 'UVCVGU \Ä&#x17D;P GGTUVG CCPMQQREQP VTCEV KP 0GFGTNCPF +POKFFGNU DGUEJKMV JGV UPGN ITQGKGPFG $GNIKUEJG DGWTU IGPQVGGTFG YKPMGNXCUVIQGFHQPFU JKGT QXGT GGP RQTVGHGWKNNG XCP OKNLQGP GWTQ GP GGP VYGGFG PQVGTKPI QR 'WTQPGZV #OUVGTFCO

I

n retail we trust, luidt de veelzeggende slogan van het Belgische vastgoedfonds Retail Estates, dat zich helemaal toelegt op de perifere winkelvastgoedmarkt. Het gaat om retailparken, ook wel winkelboulevards geheten, oftewel in vakjargon PDV- (Perifere Detailhandels Vestigingen) en GDV- (Grootschalige Detailhandels Vestigingen) locaties. â&#x20AC;&#x2DC;Perifere non-food retailparken â&#x20AC;&#x201C; zoals meubelboulevards, sportwinkels, elektronica en bouwmarkten â&#x20AC;&#x201C; dat is mijn specialiteit. Ik hou ervan, ook omdat de marges in dit segment hoger zijn dan in foodâ&#x20AC;&#x2122;, spreekt Jan De Nys, oprichter en Managing Director van Retail Estates, opgewekt.

Het gangbare beeld bij Nederlandse marktvorsers dat deze niche het meest gevoelig zou zijn voor leegstand als gevolg van e-commerce, weerspreekt de energieke Belg krachtig. â&#x20AC;&#x2DC;Onze leegstand is minder dan 2 procent! Mijn verhaal is precies omgekeerd: de hoofdwinkelstraten zijn door hun eenzijdige georiĂŤnteerdheid op fashion juist heel conjunctuurgevoelig, terwijl de aanvangsrendementen er een stuk lager liggen en de huren een stuk hoger.

Bovendien, wie koopt er nou een bankstel op internet?â&#x20AC;&#x2122;

De Nys, die geflankeerd wordt door zijn CFO Kara De Smet en CIO Koenraad Van Nieuwenbrug, benadrukt enige malen dat de hoge bezettingsgraad van 98.3 procent en de jaarlijks stijgende dividenduitkeringen voor een groot deel mede te danken zijn aan zijn eigen retailachtergrond en die van zijn managers. â&#x20AC;&#x2DC;Wij spreken de taal van retailers, denken als retailers, weten precies wat we doen. Sterker nog: niemand kan bij ons bedrijf carrière maken zonder retailachtergrond.â&#x20AC;&#x2122; Volgens hem profiteert zijn vastgoedfonds tot op de dag van vandaag van het

nog altijd wijdverbreide misverstand in Nederland dat webwinkelen de doodsteek zou zijn voor de perifere detailhandel. â&#x20AC;&#x2DC;De netto aanvangsrendementen voor perifere winkellocaties zijn in Amsterdam met 6,5 procent net zo hoog als in ServiĂŤ!â&#x20AC;&#x2122;, zegt hij met enige ongeloof in stem. â&#x20AC;&#x2DC;Dat is niet normaal, want in Duitsland, BelgiĂŤ, Spanje en Frankrijk is dat overal 5 procent.â&#x20AC;&#x2122;

Het grote verschil in de yields tussen Nederland en de rest van West-Europa laat zich volgens De Nys verklaren door de lange nasleep van de financiĂŤle crisis in Nederland, waardoor het Nederlandse consumentenvertrouwen geruime tijd veel lager was dan in omringende landen. Veder wijst hij op de versplintering van het eigendom in Nederland, de redelijk grote terughoudendheid van institutionele beleggers als het gaat om winkelboulevards en niet te vergeten de nog altijd grote scepsis van Nederlandse banken om dergelijk vastgoed te financieren.

De aantrekkelijke rendementen vormen een belangrijke drijfveer waarom Retail Estates zich achttien maanden geleden op de Nederlandse markt ging oriĂŤnteren.

Dat gebeurde nadat niet enkel uit verklaringen van zijn Nederlandse huurders in BelgiĂŤ maar ook uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) een forse stijging bleek in de non-food detailhandelsverkopen.

AANTREKKELIJKE RENDEMENTEN VORMEN EEN BELANGRIJKE DRIJFVEER WAAROM RETAIL ESTATES ZICH ACHTTIEN MAANDEN GELEDEN OP DE NEDERLANDSE MARKT GING ORIĂ&#x2039;NTEREN

Ondertussen is toch de concurrentie duidelijk aan het toenemen in dit segment van de vastgoedbeleggingsmarkt, constateert de Belgische topman ietwat spijtig. Vooral de Nederlandse private beleggers zien steeds meer dat er met winkelboulevards wel degelijk

>

$

27;-*0 3=72 ==:

7,505. ! % +668 (5 <(5 '(5,5

#(2, ( 9,(: %0( # " # <8((.: ; ?,3- ,,5 73((:9 ((5 )01 @@5 <(5 ;= -(<680,:, 0556<(:0, :(-,39 &03: ; 05 .,978,2 6<,8 *08*;3(08, .,)0,+965:=022,305. 93044, ,5 .,?65+, .,)6;=,5 <,8+;;8?(405. <(5 +, ),)6;=+, 64.,<05. 6- 1;09: 2,5509 67+6,5 6<,8 )36*2*/(05 05 <(9:.6,+ 8 ?015 <,3, 059708,8,5+, 65+,8=,87,5

.7 0:..9 =2< -. <*/.5; -2. :..-; 87527. ;<**7

,9:,3 $ ;= # #" 65305, D .@,5 $'

059+(.

1;50 ==:

==: ==:

,5 .8,,7 ;0: +, 786.8(44,805.

059+(.

1;50 C D 6;=,5 );0:,5 +, 8(5+9:(+E

C

,:((3)(8, +;;8?(4, ,5,8.0, 05 ,32, =012 6- );;8: 2(5 =@3 C B&65,5 05 .86,5 .,?65+ ,5 .(93669C &6,59+(. 1;50 C #6,978((2 (19( 3365.8,5 ,: 9:04;3,8,5 <(5 4,,8 7(99,5+, =6505.)6;=

C $0:8,0205. 8,,5 ,(+,8 =(8+

C ,3,..,5 05 ?68.<(9:.6,+ 65+,8+(.

1;50 C 5,8.0,:8(590:0, <(5 5((8 <668 .,)6;=,5 ,5 .,)0,+,5

C ,: ! % 68768(:0,+,)(: 93044, 67+8(*/:.,<,89 /,)),5 +, :6,2649:

C ,: 304((:(22668+ <(5 +6,39:,3305. :6: *65*8,:, (-978(2,5 )055,5 +, 9,*:68 2< 2; ;5.,1<; ..7 45.27. 0:..9 =2< 87B. 9:80:*66.:270 .4234 1.< >855.-20. 9:80:*66* 89 ??? 9:8>*-* 75

36*2*/(05 )01 %(9:.6,+65:=022,305.

8;< 8 :87,4.:; C 58,4,1*27 :.*5.;<*<.

3,2:809*/, +,,3(;:6C9 05 <(9:.6,+ 8;< -?27 :=0<; C '2 .-.:5*7 6;= ((5 ,,5 "4(8: 0:> 8;< #*:* 88;<.7 C !12529; 201<270

&6,59+(. 1;50 ==: 8.(50?, -68 :/, -;:;8,

8;< ;,*: >*7 9;<*5 C *4<87 ==: (*,)662 09 +66+ 3(5. 3,<, <08:;(3 *644;50:> 8;< :24 >*7 -.: '*5 !

65+,8+(.

1;50 ==: "730: 05*,5:0<,9 <,8+;;8?((4 /,: <(9:.6,+ 8;< 2:.255. 270.5;<*- C ( ( *,252<A *7*0.6.7< & ==: 5),?68.+ =65,5 8;< 5.6.7; 8.-3.; C .236*7; &

(05 9:(., 059+(.

1;50 C ==: 7,505.9 ,>56:, ,8 (865 A # ,4,,5:, 49:,8+(4 &6,59+(. 1;50 C ==: #/, ;:;8, 6- 0-, 05 #/, ;:*/ 6;5:(059 65+,8+(.

1;50 C ==: ,>56:, !;;+ %,3:,5((8 "/0-: (77,59 0556<,8,5 09 65<,8401+,3012 ,?, 2,>56:, =68+: <668(-.,.((5 +668 ,,5 ";7,8)8(059:684 & " ) #$ # & "! $ .4234 1.< >855.-20. 9:80:*66* >*7 !" & %$%" 89 === 786<(+( 53

& # & $' $$ " !" & " & ) %'# " )8 +.7< = -2:.,< 89 -. 1880<. >*7 1.< 5**<;<. 72.=?; 7;,1:23>.7 >88: 87B. 6**7-.5234;. 72.=?;+:2./ -8.< = 89 ??? 9:8>*-* 75

=== 786<(+( 53

geld te verdienen valt, nu Nederlandse consumenten het geld weer laten rollen.

Retail Estates werd twintig jaar geleden door De Nys naar de beurs gebracht. De Nys omschrijft zichzelf als een â&#x20AC;&#x2DC;gesjeesde advocaatâ&#x20AC;&#x2122; die vervolgen twintig jaar retailervaring opdeed als onder meer acquisiteur van winkelpanden voor winkelketens zoals Carpet Land. De marktwaarde van Retail Estates bedroeg in het prille begin 25 miljoen euro. Inmiddels is dat 800 miljoen euro. De aandeelhouders bestaan voor 65 procent uit institutionele beleggers â&#x20AC;&#x201C; hoofdzakelijk Belgische dochterondernemingen van Franse (AXA) en Duitse verzekeraars (Alianz) â&#x20AC;&#x201C; en voor 35 procent uit particulieren. Hoe groot het belang van De Nys zelf is, wil hij niet zeggen. â&#x20AC;&#x2DC;Een privĂŠkwestieâ&#x20AC;&#x2122;, spreekt hij kortaf.

De vastgoedportefeuille heeft een omvang van 1,4 miljard euro, waarvan 320 miljoen in Nederland. De Nederlandse bezittingen zijn verdeeld over negen winkelboulevards met 165 units.

Streven is het Nederlandse deel van de portefeuille op te krikken naar ongeveer een derde van de portefeuille. â&#x20AC;&#x2DC;Die verhouding vind ik ideaalâ&#x20AC;&#x2122;, stelt De Nys. De focus in Nederland ligt op de Randstad, â&#x20AC;&#x2DC;de economisch meest sterkste regioâ&#x20AC;&#x2122;, en op Zuid-Nederland, mede omdat het zo lekker dichtbij BelgiĂŤ ligt. â&#x20AC;&#x2DC;Onze beleggingen liggen allemaal in een straal van tweehonderd kilometer vanaf ons hoofdkantoor in Ternat,â&#x20AC;&#x2122; verklaart De Nys.

9QQPDQWNGXCTF 5RÄ&#x17D;MGPKUUG Laatste aankoop van Retail Estates betrof begin mei Woon-boulevard Spijkenisse. Dat object bestaat uit 25 winkels met in totaal 28.000 m vloeroppervlakte. Retail Estates neemt bijna alle contracten met betrokkenen over: van de huurders tot de vastgoedbeheerders en van de marketeers en beveiligers tot de hoveniers en glazenwassers.

De koop van Woonboulevard Spijkenisse was in maart al aangekondigd. De prijs bedroeg 44.331.881,69 euro en de verkoper was Roobol, blijkt uit de akte van levering. Het verkooptraject van plan tot handtekeningen nam negen maanden in beslag. Arpentus

Corporate Finance begeleidde de verkoper. Eind vorig jaar kocht het fonds ook al vier retailboulevards van CBRE Global Investors voor 196 miljoen euro, nadat in het voorjaar van 2017 vijf woonboulevards van NSI voor 72 miljoen euro werden overgenomen.

Het contract met NSI werd op de vorige Provada getekend.

6YGGFG PQVGTKPI Sinds 11 april beschikt het bedrijf, met vestigingen in Ternat (een plaatsje bij Brussel) en Leiderdorp, ook over een tweede notering op Amsterdam Euronext. Met die tweede notering in Amsterdam volgt Retail Estates het voorbeeld van het logistieke vastgoedfonds WDP, dat zijn hoofdkantoor â&#x20AC;&#x2DC;twee dorpjes verderopâ&#x20AC;&#x2122; bij Brussel heeft liggen.

Volgens De Nys zijn met de tweede notering geen grote kosten gemoeid. â&#x20AC;&#x2DC;Het is een administratieve handeling. Alle handel vindt sowieso al op een Europees platform plaats. Een beetje marketingcampagne zou ons meer geld gekost hebben, gezien alle gratis publiciteit die dit genereert.â&#x20AC;&#x2122;

)TQVG $GNIKUEJG KPVGTGUUG Met een Nederlandse portefeuille ter waarde van 1,3 miljard euro is WDP op afstand de grootste Belgische beursgenoteerde vastgoedinvesteerder in ons land. Inmiddels richten negen van de zeventien genoteerde Belgische vastgoedfondsen zich op hun noorderbuur. Bij elkaar zijn ze hier goed voor een slordige 3 miljard euro aan vastgoedinvesteringen.

Degroof Petercam-analist Herman van der Loos zei eerder dit jaar tegen Vastgoedmarkt dat Nederland veruit favoriet is voor Belgische fondsen die internationaal willen expanderen.

Belangrijkste reden om over de grens te kijken is risicospreiding. â&#x20AC;&#x2DC;BelgiĂŤ is een klein land, dat al snel te klein wordt als een beleggingsportefeuille een zekere omvang krijgtâ&#x20AC;&#x2122;, legt Van der Loos uit. Bovendien maken de vele regeltjes en de topzware bureaucratie â&#x20AC;&#x201C; het land kent drie regeringen â&#x20AC;&#x201C; nieuwe ontwikkelingen steeds lastiger.

MET DE OPENING VAN HET DRIE MEDEWERKERS TELLENDE KANTOOR IN LEIDERDORP BENADRUKT RETAIL ESTATES DAT HET OOK IN DE TOEKOMST OPENSTAAT VOOR VERDERE INVESTERINGEN IN NEDERLAND

'OKUUKG Vlak na de tweede beurnotering haalde Retail Estates 123 miljoen euro op met de uitgifte van nieuwe aandelen. Daarmee is onder andere de aan-

>

koop Woonboulevard Spijkenisse betaald. De ruime belangstelling van private en institutionele beleggers bevestigt volgens De Nys het vertrouwen in de strategie van Retail Estates. â&#x20AC;&#x2DC;De verbreding van haar thuismarkt tot de Benelux werd bijzonder op prijs gesteldâ&#x20AC;&#x2122;, spreekt de topman met gepaste trots.

Met de opening van het drie medewerkers tellende Nederlands kantoor in Leiderdorp benadrukt Retail Estates dat het ook in de toekomst openstaat voor verdere investeringen in Nederland.

In combinatie met de notering op Euronext Amsterdam maakt Retail Estates duidelijk dat het ook voor de Nederlandse belegger mogelijkheden kan bieden. â&#x20AC;&#x2DC;Via deze weg verwacht ik onze naamsbekendheid en zichtbaarheid te vergrotenâ&#x20AC;&#x2122;, verklaart De Nys.

Buiten goodwill kweken bij de Nederlandse stakeholders, heeft een Belgisch beursgenoteerd vastgoedfonds ook eigenlijk weinig te zoeken op Euronext Amsterdam. Qua handel, koersontwikkeling en emissies is het in de ooit zo bloeiende vastgoedhoek op het Damrak al bijna tien jaar de dood in de pot, zelfs nu de vastgoedcrisis alweer enkele jaren achter de rug is en alle eco-nomische indicatoren in Nederland op groen staan.

De tegenstelling met het al vele jaren durende vastgoedfeest op Euronext Brussel kan in ieder geval niet groter zijn. Vrijwel alle segmenten van de vastgoedmarkt zijn op de Belgische beurs vertegenwoordigd. De meeste Belgische beursgenoteerde vastgoedfondsen noteren bovendien op een stevige premie ten opzichte van hun intrinsieke waarde. Retail Estates kent een premie van 25 procent.

GEEN JUBELSTEMMING BIJ JUBILERENDE BELANGENCLUB BEURSGENOTEERD VASTGOED

)G\COGPNÄ&#x17D;MG $GNCPIGP XCP $GWTUIGPQVGGTFG (KUECNG 8CUVIQGFDGNGIIKPIU KPUVGNNKPIGP KP ITQVG QP\GMGTJGKF QXGT FG VQGMQOUV XCP FG ($+ *GV FQGV

!

IGGP IQGF

D

e vereniging met de onmogelijk lange naam kent een uitzonderlijk korte ledenlijst. Welgeteld zes leden telt de Dutch REIT Association, zoals zij internationaal ook wel bekendstaat. De belangenvereniging, die de publiciteit lange tijd schuwde, zag tien jaar geleden, in juli 2008, het levenslicht.

Medeoprichter Corio verdween van de ledenlijst toen de winkelcentrumbelegger werd ingelijfd door het Franse KlĂŠpierre.

Die plek is ingenomen door het razendsnel groeiende Belgische logistieke vastgoedfonds WDP, dat sinds 2015 puur om marketingtechnische redenen over een tweede beursnotering beschikt in Amsterdam en in tegenstelling tot de meeste andere leden juist noteert op een hoge premie ten opzichte van de intrinsieke waarde. De overige leden zijn lid van het eerste uur: Eurocommercial Properties, NSI, Unibail-Rodamco, Vastned en Wereldhave. Wellicht dat het Belgische Retail Estates, dat sinds 11 april net als WDP om pr-redenen een tweede notering heeft gekregen op Euronext Amsterdam, ooit aanschuift als lid, maar dat is voorlopig nog niet aan de orde.

Gevraagd naar successen van de achterliggende jaren wijst verenigingsvoorzitter Evert Jan van Garderen â&#x20AC;&#x201C; in het dagelijks leven CFO van Eurocommercial Properties â&#x20AC;&#x201C; op de verschillende aanpassingen die de fiscale beleggingsinstelling (FBI) heeft ondergaan. De laatste vernieuwing dateert alweer van 2014.

FBIâ&#x20AC;&#x2122;s zijn geen passieve beleggingsinstellingen meer. Zij mogen vastgoedprojecten ontwikkelen voor eigen portefeuille en diensten verrichten voor huurders, mits deze ondergebracht zijn in belaste dochterondernemingen. Hij bestrijdt dan ook de vaak gehoorde opvatting dat de FBI in zijn huidige opzet achterhaald is. â&#x20AC;&#x2DC;Ik denk dat we met het huidige FBIregimestructuur redelijk uit de voeten kunnenâ&#x20AC;&#x2122;, zegt hij in het monumentale Eurocommercial Properties-kantoor in de Gouden Bocht van de Amsterdamse Herengracht.

Ook wist de vereniging met stille diplomatie te bereiken dat de Nederlandse beursgenoteerde vastgoedsector niet

onder de reikwijdte kwam te vallen van de enkele jaren geleden geĂŻntroduceerde Europese richtlijn AIFMD, stelt Van Garderen.

De achterban bleef daardoor â&#x20AC;&#x2DC;terecht verschoondâ&#x20AC;&#x2122; van allerlei verplichtingen, zoals bijvoorbeeld het aanstellen van een externe bewaarder. Aan die Europese eisen moeten niet-genoteerde vastgoedfondsen wĂŠl voldoen. Nederland loopt met deze aanpak in Europa overigens volstrekt in de pas. Ook in andere Europese landen valt de genoteerde vastgoedsector niet onder de AIFMD, maar de niet-genoteerde sector wĂŠl.

$Ä&#x17D;MQOGPF XQQTFGGN Bijkomend voordeel van de toen aangebrachte â&#x20AC;&#x2DC;scheidslijnâ&#x20AC;&#x2122; tussen genoteerd en niet-genoteerde vastgoed is volgens Van Garderen ook dat zijn achterban gevrijwaard bleef van de stortvloed aan nieuwe Europese regels voor de financiĂŤle sector, zoals bijvoorbeeld derivatenrichtlijn EMIR. Maar reden tot uitbundig feestgedruis rond het tienjarig bestaan heeft de vereniging beslist niet. Nederlandse beursgenoteerde vastgoedfondsen presteren al jaren ondermaats en dit ondanks de uitbundig bloeiende Nederlandse economie. Zo steeg de EPRA Eurozone index in 2016 met 4,7 procent, terwijl de Nederlandse index met 0,7 procent daalde. Vorig jaar dikte de EPRA Eurozone graadmeter met 17,7 procent (!), maar moesten de Nederlandse vastgoedaandelen zelfs 1 procent prijsgeven. In de eerste drie maanden van dit jaar presteerden de Nederlandse fondsen eveneens ondermaats (-9,6 procent) versus (-3,6 procent) gemiddeld in de eurozone.

EEN BELANGRIJKE VERKLARING VOOR HET AANHOUDENDE VASTGOEDFEEST IN BELGIĂ&#x2039; ZIJN DE VELE PARTICULIERE BELEGGERS OP DE BRUSSELSE BEURS

#EJVGTUVG IGNGFGTGP Ook hobbelen de Nederlandse vastgoedfondsen in de achterste gelederen van het Europese peloton als het gaat om de beurskoers ten opzichte van de intrinsieke waarde.

De Net Asset Value (NAV) voor de Europese EPRA Index noteerde begin april op een discount (korting) van 9,4 procent, die van de Nederlandse fondsen op een discount van 15 procent. Terwijl de zeventien beursgenoteerde Belgische fondsen goed waren voor een premie van 23,8 procent.

>

EEN GEMEENSCHAP VAN SUCCESVOLLE EN INNOVATIEVE ONDERNEMERS GEĂ?NTEGREERD IN HET BREDERE REGIONALE INNOVATIE-ECOSYSTEEM VAN BEDRIJVEN, KENNISINSTELLINGEN EN FINANCIERINGSBRONNEN. BROEDPLAATS VOOR DE INNOVATIEVE MAAKINDUSTRIE

Het Rotterdam Makers District bestaat uit de gebieden M4H en RDM. Hier werken gemeente en Havenbedrijf samen aan de transformatie van een oud havengebied naar een gemengd gebied, met als doel hier de komende decennia bijzondere woon- en werklocaties te realiseren.

Benieuwd naar het Rotterdam Makers District?

" ! !!

Rotterdam Borrel ! !!

M4H was ooit ĂŠĂŠn van de grootste fruithavens ter wereld maar transformeert nu stap voor stap naar een heel nieuw woon- en werkgebied. De oude industriĂŤle panden in combinatie met de beschikbare ruimte en de nieuwe dynamiek die er is ontstaan, bieden kansen voor ontwikkeling van nieuwe woon-werk typologieĂŤn, innovatieve maker spaces en testfaciliteiten.

Als belangrijke verklaring voor de â&#x20AC;&#x2DC;Dutch Discountâ&#x20AC;&#x2122;, zoals analisten dit fenomeen ook wel handzaam noemen, wijst Van Garderen erop dat de meeste Nederlandse fondsen, net als Eurocommercial Properties, in winkelvastgoed beleggen en sterk getroffen worden door het negatieve sentiment bij beleggers in verband met de opkomst van e-commerce. â&#x20AC;&#x2DC;Andere grote Europese retailspelers zoals het Franse KlĂŠpierre en Hammerson doen het ook slechtâ&#x20AC;&#x2122;, verzekert de voorzitter. â&#x20AC;&#x2DC;Terwijl we in onze sector wel degelijk ook uitblinkers kennen. Neem Vastned, dat zich helemaal concentreert op panden in de Europese hoofdwinkelstraten.â&#x20AC;&#x2122;

een discount gaat dat luik dicht. Neem onze aankoop van winkelcentrum Woluwe in Brussel, een investering van 468 miljoen euro. Hoe financieren we dat? Door onder andere een aantal winkelcentra te verkopen, die we misschien liever niet hadden verkocht.â&#x20AC;&#x2122; Nooit erover gedacht om een tweede notering aan te vragen in Brussel? â&#x20AC;&#x2DC;Nou, daar kijken we momenteel wel degelijk naarâ&#x20AC;&#x2122;, antwoordt Van Garderen in zijn rol als CFO. â&#x20AC;&#x2DC;Nu we het winkelcentrum Woluwe bezitten â&#x20AC;&#x201C; goed voor 12 procent van onze totale beleggingsportefeuille â&#x20AC;&#x201C; worden we misschien ook interessanter voor de vele Belgische particuliere beleggers en dat zou goed kunnen zijn voor de koersontwikkeling.â&#x20AC;&#x2122;

8TQNÄ&#x17D;MG $GNIGP

($+ GP TGIGGTCMMQQTF

Van Garderen spreekt met enige jaloezie over het functioneren van de vastgoedhoek op Euronext Brussels. Emissies zijn daar vrijwel aan de orde van de dag, terwijl het in Amsterdam op dat gebied doodstil is. Hij looft de grote verscheidenheid aan beursgenoteerde vastgoedfondsen waaruit beleggers bij onze zuiderburen een keuze kunnen maken: uiteenlopend van studentenhuisvesting en zorgvastgoed tot aan kantoren, logistiek en winkelvastgoed toe. â&#x20AC;&#x2DC;Belgen doen het heel vrolijk allemaal.â&#x20AC;&#x2122; Volgens hem heeft dat ook te maken met de uitstekend functionerende B-REIT, de fiscaal transparante GVV-structuur, die geen onnodige belemmeringen opwerpt voor de ondernemingslust van Belgische fondsen, maar wel strenge eisen stelt aan hun solvabiliteit.

Maar een minstens zo belangrijke verklaring voor het aanhoudende vastgoedfeest zijn de vele particuliere beleggers op de Brusselse beurs. Dat komt volgens Van Garderen door de Belgische oudedagvoorziening die veel meer is geĂŤnt op de eigen verantwoordelijkheid voor het veiligstellen van pensioen. â&#x20AC;&#x2DC;In Nederland wordt de beleggingswereld daarentegen gedomineerd door de pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen en die hebben nu eenmaal in veel gevallen een voorkeur voor niet-genoteerde vastgoedfondsen.â&#x20AC;&#x2122;

Grootste kwestie in dit jubileumjaar van de Vereniging ter Behartiging van de Gezamenlijke Belangen van Beursgenoteerde Fiscale Vastgoedbeleggingsinstellingen is de vorig jaar oktober in het regeerakkoord aangekondigde maatregel om directe beleggingen in Nederlands vastgoed per 1 januari 2020 niet langer toe te staan in een FBI. Die maatregel hangt nauw samen met de toen eveneens aangekondigde afschaffing van de dividendbelasting.

Over het schrappen van de dividendbelasting is de achterliggende maanden, zoals iedereen weet, heel veel politiek gesteggeld in Den Haag. Zoals de zaken er nu voor staan, verdwijnt de dividendbelasting evenwel vrijwel zeker. De maatregel behoudt volgens het kabinet grote bedrijven zoals Unilever en Shell voor Nederland, maar bewijs daarvoor ontbreekt, meent de oppositie.

Premier Rutte heeft zijn volle politieke gewicht voor de afschaffing in de waagschaal gesteld.

4QPFWKV XGTXGNGPF Op de vraag wat het betekent om langdurig op een discount te noteren, zegt Van Garderen: â&#x20AC;&#x2DC;Ik kan in praktische zin slechts voor Eurocommercial Properties spreken, maar het is ronduit vervelend. We hebben in onze 27-jarige bedrijfshistorie uiteraard ook wel premies gekend, maar de periodes van discount waren langer.

Hoofdreden van een beursnotering is toegang tot de kapitaalmarkt. Door

METEEN NA HET BEKEND WORDEN VAN DE KABINETSPLANNEN STOND DE NEDERLANDSE VASTGOEDSECTOR OP Zâ&#x20AC;&#x2122;N KOP. VERVOLGENS WERD HET OORVERDOVEND STIL. STILTE VOOR DE STORM WELLICHT?

(KUECNG DGNGKFUDTKGH Dat maakt de kans toch heel groot dat beleggers in Nederlandse vastgoed-FBIâ&#x20AC;&#x2122;s vanaf 1 januari 2020 daadwerkelijk geconfronteerd worden met de aangekondigde 21 procent vennootschapsbelasting in plaats van het huidige 0-procenttarief. Wel hoeft er dan geen dividendbelasting (15 procent) meer te worden ingehouden.

Het voornemen werd volgens Van Garderen recentelijk nog eens, zij het summier, bevestigd in een Fiscale Beleidsbrief die staatssecretaris Menno Snel (D66) van FinanciĂŤn naar de Kamer stuurde. Een uitgewerkt voorstel ontbreekt evenwel tot op de dag van vandaag. Van Garderen verwacht dat ook niet voor Prinsjesdag, gezien alle dossiers die de staatssecretaris op zijn bord heeft.

Dat het voortbestaan op het spel staat

>

â&#x20AC;&#x2DC;DEZE MAATREGELEN ZIJN ZELFS EEN HEEL SLECHTE ZAAKâ&#x20AC;&#x2122;

al vele jaren sterk voor meer REIT-regimes. Europa â&#x20AC;&#x201C; Turkije en IsraĂŤl meegerekend â&#x20AC;&#x201C; telt inmiddels vijftien REIT-regimes.

En de zestiende is in Polen in aantocht. Ook Noord- en ZuidAmerika, AziĂŤ en Afrika kennen steeds meer fiscaal transparante structuren.

Meteen na het bekend worden van de kabinetsplannen, die overigens niet meer besloegen dan twee regels in het regeerakkoord, stond de Nederlandse vastgoedsector op zâ&#x20AC;&#x2122;n kop.

Vervolgens werd het oorverdovend stil. De stilte voor de storm wellicht? Welke lobby heeft de vereniging zelf in gang gezet om het kabinetsvoorstel van tafel te krijgen? Zijn er bijvoorbeeld al besprekingen gevoerd met de staatssecretaris van FinanciĂŤn, beleidsambtenaren, of Kamerleden?

Van Garderen: â&#x20AC;&#x2DC;Voor een effectieve lobby in Den Haag moeten we eerst weten wat het kabinet voor ogen staat. We spreken intern wel veel over de verschillende opties en ook met andere belangenorganisaties zoals de IVBN en Dufas. Er spelen in beginsel twee vragen. Ten eerste: wat blijft er na het schrappen van de dividendbelasting daadwerkelijk over van de FBI-structuur?

Die vraag heeft betrekking op alle beleggingsinstellingen die een FBI-structuur gebruiken en dat kan van alles zijn, van aandelen tot obligaties en van beleggingen in teakhout tot aan wijn en kunst toe. Voor de ene groep beleggers zal het schrappen van de dividendbelasting wel een probleem zijn, voor de andere niet.â&#x20AC;&#x2122;

van de oudste REIT-structuur ter wereld, zoals de fiscaal transparante structuur voor beursgenoteerde vastgoedbeleggingsinstellingen internationaal te boek staat, is duidelijk. De Nederlandse fiscaal transparante structuur bestaat al sinds 1969 en heeft in tegenstelling tot veel andere REITâ&#x20AC;&#x2122;s een veel bredere scope dan louter en alleen beursgenoteerd vastgoed.

Nederland loopt met de kabinetsplannen wereldwijd volkomen uit de pas, betoogt Van Garderen, terwijl hij bladert in een duimendik rapport over REIT-structuren in de hele wereld. Het onderzoek is van de hand van EPRA, de Europese branchevereniging voor beursgenoteerd vastgoed. Deze club, waarmee de Nederlandse vereniging nauwe banden onderhoudt, maakt zich

Krijgen al die verschillende beleggers straks ook te maken met de heffing van vennootschapsbelasting? â&#x20AC;&#x2DC;Neen, de vennootschapsbelasting wordt alleen geĂŻntroduceerd voor beleggingsinstellingen die direct in Nederlands vastgoed beleggenâ&#x20AC;&#x2122;, legt de voorzitter uit. â&#x20AC;&#x2DC;Dat is dus de tweede vraag. Ons bedrijf Eurocommercial Properties belegt bijvoorbeeld helemaal niet in Nederlands vastgoed. De vastgoedportefeuille ligt in ItaliĂŤ, Zweden, Frankrijk en sinds kort ook BelgiĂŤ. Wel maken wij van de FBI gebruik, bijvoorbeeld voor de beleggingen in buitenlandse dochters. Eurocommercial Properties zelf zal dus geen hinder ondervinden van dit onderdeel van de plannen, zoals het er nu uitziet, maar andere collegaâ&#x20AC;&#x2122;s, zoals NSI, Wereldhave, Vastned of WDP, met grote Nederlandse portefeuilles krijgen dat wel voor de kiezen.â&#x20AC;&#x2122; Nederland was in de zeventiende eeuw met de VOC nota bene de uitvinder van de beursgenoteerde onderneming. Ook het beleggingsfonds is in de tweede helft van de achttiende eeuw door Nederlanders uitgevonden, het beleggingsfonds â&#x20AC;&#x2DC;Eendragt Maakt Magtâ&#x20AC;&#x2122;, memoreert Van Garderen tot slot. â&#x20AC;&#x2DC;Dat geldt dus ook voor de FBI, de eerste Europese REIT. Deze maatregelen zullen het imago van de Nederlandse beursgenoteerde vastgoedsector zeker geen goed doen. Integendeel, het is zelfs een heel slechte zaak!â&#x20AC;&#x2122;

Funda in business / Vastgoedmarkt

Young Talent Award 2018

le

fina e d k e o z e B op

Donderdag 7 juni: ++( "%* * *+)) $

GH GULH ȼQDOLVWHQ )* % # (!* ( $) %(# * &" $ " / * $

De drie finalisten zijn:

++( ! $ # ! $ - $$ ( $ &( )+ *( ! $ $ " & $ ( $! +$ $ +) $ )) " / * $

KRWHO FRQVXOWDQW &ROOLHUV ,QWHUQDWLRQDO

KHDG RI VWUDWHJLF FRQVXOWDQF\ FRUSRUDWH VROXWLRQV -//

- $$ ( , $ %+$ " $*

- ( %$*, $ * $ )* $ - ( $ %&" $ ) '+ ,%%( . +* , + * %$ * ( ) !! $ )* " %%( #)* ( # %%" % " )* *

FRQVXOWDQW RȾFH DJHQF\ &XVKPDQ :DNHȼHOG

Bekijk de profielen van de finalisten op www.vastgoedmarktyoungtalentaward.nl

t

k ar

m

d oe

Va

g st

D T G R N N A U LE W O A A Y T

â&#x20AC;&#x2DC;18

Projectontwikkeling

"# ! # ! $ "

.FU Ã&#x2122;OBODJFFM FDPOPNJTDI BEWJFT FO NBOBHFNFOU CJK HFCJFETPOUXJLLFMJOH MFHHFO XJK IFU GVOEBNFOU WPPS EF JOWFTUFSJOHTCFTMJTTJOHFO WBO PO[F PQESBDIUHFWFST 0Q IFU LSVJTQVOU WBO

TUFEFMJKLF POUXJLLFMJOH FO Ã&#x2122;OBODJÃ&#x192;O TUBBU HFEFHFO SFLFOXFSL DFOUSBBM JO DPNCJOBUJF NFU DSFBUJFWF FO TPMJEF PQMPTTJOHFO 0G IFU OV HBBU PN IBBMCBBSIFJE Ã&#x2122;OBODJFSJOH PSHBOJTBUJF PG IFU CSFOHFO WBO OJFVXF JO[JDIUFO FO IFU JOUSPEVDFSFO WBO OJFVXF DPODFQUFO 0OT WBLNBOTDIBQ JT EF CBTJT WPPS USBOTQBSBOU SFLFOXFSL JOOPWBUJF FO HSJQ PQ PSHBOJTBUJF FO Ã&#x2122;OBODJÃ&#x192;O FFO EVJEFMJKLF LPFST WPPS EF POUXJLLFMJOH WBO SVJNUFMJKLF QMBOOFO QSPKFDUFO FO CFMFJE

{

CHECK ONS PROGRAMMA: BIT.LY/BRABANTSTAD

* %' ! " % * " "'% #$ ) % " (%#$ Het aantal opgeleverde vierkante meters daalde in 2017 met 23 procent op jaarbasis naar 3,8 miljoen m².

! ! " % & " !

Ontwikkelaar en eigenaar Unibail-Rodamco laat weten dat ook restaurantformule Wagamama heeft getekend voor het te realiseren megawinkelcentrum Mall of the Netherlands in Leidschendam.

Wagamama, de op de Japanse keuken geĂŻnspireerde fast casual restaurantformule met shared dining, zal een vestiging openen van 741 m² in het Restaurant Plaza op de eerste verdieping van Mall of the Netherlands. Op dezelfde locatie zullen onder andere ook Vapiano en Oâ&#x20AC;&#x2122;Learys zich vestigen samen met de bioscoop Kinepolis. Het desbetreffende deel van Mall of the Netherlands zal naar verwachting in 2020 worden geopend.

Winkelcentrum Leidsenhage zal na de uitbreiding en verbouwing in 2020 verder gaan als Mall of the Netherlands en wordt met ruim 117.000 m² het grootste winkelcentrum van Nederland. In een door MVSA Architects ontworpen gebouw komen veel flagshipstores van (inter)nationale retailers, onderscheidende horecagelegenheden, een bioscoop met tien zalen, een versmarkt en een Designer Gallery. Unibail-Rodamco investeert meer dan 500 miljoen euro in de realisatie van de plannen.

Oâ&#x20AC;&#x2122;Learys tekende recent voor ruim 3.000 m² van de restaurantplaza. De Zweedse leisureformule biedt een totaalconcept aan eten, drinken en sportfaciliteiten voor de gehele familie onder een dak. Het gaat om bowling, minigolf, curling, pubgames en ruimte voor bedrijfsfeesten. Oâ&#x20AC;&#x2122;Learys is geĂŤnt op een Bostons sportsbaren hamburgerrestaurantconcept. De Zweedse oprichter ontwikkelde de formule in de jaren tachtig na een verblijf in de Verenigde Staten.

De formule exploiteert wereldwijd meer dan 130 vestigingen, waaronder een grote vestiging van 6.000 m² in de Mall of Scandinavia in Stockholm. Rutger van Eeuwijk, head of Leasing zegt blij te zijn met de komst van een succesvolle partij die zich internationaal al heeft bewezen. â&#x20AC;&#x2DC;We zijn trots dat we dankzij Mall of the Netherlands vernieuwende partijen als Oâ&#x20AC;&#x2122;Learys ook naar Nederland weten te halen. In de Mall of Scandinavia zijn de resultaten uitstekend.â&#x20AC;&#x2122; Unibail-Rodamco hoopt op een jaarlijks bezoekersaantal van 12 tot 14 miljoen.

Verantwoordelijk bouwer is Ballast-Nedam. De bouw is te volgen via een speciaal ontworpen bouwapp die via de appstore is te downloaden.

Dat meldt Cushman & Wakefield op basis van zijn rapport European Shopping Centre Development.

Veranderend consumentengedrag en de stijgende online omzetten zijn belangrijke factoren in de daling van planmatig ontwikkelde winkelcentra. Naar verwachting wordt de komende twee jaar 6,6 miljoen m² nieuwe winkelruimte opgeleverd in Europa. Voor West-Europa wordt een afname van 21 procent verwacht tegen een groei van ruim 12 procent in Centraal- en Oost-Europa.

In Nederland worden winkelcentra â&#x20AC;&#x201C; met uitzondering van Leidse Rijn Centrum â&#x20AC;&#x201C; voornamelijk gerenoveerd of uitgebreid. Zo opende recent de vernieuwde Kalverpassage van 13.000 m² in Amsterdam en zal deze maand in Utrecht het nieuwe winkelcentrum Leidse Rijn Centrum (22.800 m²) openen.

Hoog Catharijne met 100.000 m² zal naar verwachting in 2019 volledig openen.

Medio 2020 volgt de opening van de Mall of the Netherlands.

De totale voorraad winkelruimte in Europa bedroeg begin 2017 166,5 miljoen m². Dat betekent een stijging van 2,3 procent ten opzichte van het jaar daarvoor. West-Europa neemt hiervan 109,7 miljoen m² voor zijn rekening en Centraal- en Oost-Europa 56,8 miljoen.

In 2017 was Turkije het land met de meeste winkelcentraontwikkelingen, met alleen al in het tweede halfjaar 495.000 m².

&' # ! % ' %#) &$

>

%$ $ + '!%%& , ' $ # $ %%' ( '() De verkoop van nieuwe koopwoningen laat in Nederland opnieuw een daling zien. Tot en met april werden 4,1 procent minder nieuwe koophuizen verkocht vergeleken met dezelfde periode een jaar eerder, meldt NVB. Dat komt deels door de schaarste aan bouwvakkers, materialen en bouwlocaties. Tot en met april werden in totaal 10.954 nieuwe koophuizen geregistreerd.

Zuid-Holland staat met een marktaandeel van 23 procent bovenaan, gevolgd door Noord-Holland, Gelderland en NoordBrabant. Deze â&#x20AC;&#x2DC;big fourâ&#x20AC;&#x2122; zijn samen goed voor bijna 70 procent van het totale aantal verkochte nieuwe koophuizen in Nederland. NVB verwacht voor heel 2018 uit te komen rond 35.000 verkochte nieuwe koophuizen in heel Nederland, lager dan de eerdere jaarprognose voor 2018. Vooral in de provincies Drenthe en Utrecht wordt het tempo van vorig jaar niet gehaald. De verkopen dalen daar 35 procent en 32 procent. Noord-Holland laat een stijging van 14 procent zien.

Dat de groei van het huizenpark al maanden tegenvalt, heeft niets te maken met gebrek aan belangstelling, zegt Nico Rietdijk, directeur van NVB. â&#x20AC;&#x2DC;De laatste jaren is de afstand tussen de woningvraag en het aanbod steeds groter geworden. Dat geldt voor zowel koop- als huurwoningen. Steeds meer deskundigen vinden het daarom de hoogste tijd worden dat er een versnelling komt van de bouwproductie. Ook minister Ollongren is deze mening inmiddels toegedaan en ze bekijkt samen met lokale en regionale overheden en marktpartijen hoe de bouwproductie het best kan worden versneld. De actuele cijfers over de verkoop van nieuwbouwwoningen maakt deze urgentie alleen maar groter.â&#x20AC;&#x2122;

() % # '!) '%+ (& "

%*,() ') $ *, ,%$ $ &'% ) DÄ&#x17D; 1UFQTRRNGKP #OUVGTFCO De bouw van het appartementencomplex The Fizz Don Bosco aan de Don Boscostraat in Centrum Nieuw-West is begonnen. Het project van IC Netherlands bestaat uit 429 betaalbare huurwoningen.

Dat bericht het Amsterdamse stadsdeel. Aannemer is Smitâ&#x20AC;&#x2122;s Bouwbedrijf. Young professionals tussen de 20 en 35 jaar oud zijn de belangrijkste doelgroep. Zij kunnen nu moeilijk een aantrekkelijke woning vinden in Amsterdam. Het project van IC Netherlands komt te liggen aan de nieuwe gracht, naast een winkelcentrum en aan de Sloterplas.

De huurprijzen liggen tussen de 650 en 1.050 euro per maand. Het complex krijgt een co-living concept, wat betekent dat er veel gezamenlijke ruimten en voorzieningen in het pand aanwezig zijn. De start van de bouwwerkzaamheden wordt ingeluid door vertegenwoordigers van IC Netherlands, The Fizz, Smitâ&#x20AC;&#x2122;s Bouwbedrijf en de gemeente Amsterdam.

De vernieuwing van het Osdorpplein en omgeving is volop gaande. Centrum Nieuw-West, oftewel het Osdorpplein en omgeving, wordt de komende jaren grootschalig vernieuwd tot levendig stadscentrum met meer woningen, winkels, horeca en voorzieningen. Ook wordt het openbaar vervoer verbeterd en uitgebreid.

De afgelopen jaren zijn er al veel woningen, winkels en voorzieningen bijgekomen. Zo opende de populaire Amerikaanse discountketen TK Maxx in 2017 een winkel van Kroonenberg Groep aan Osdorpplein 778 met een vloeroppervlak van 2.195 m² verspreid over de begane grond en de eerste verdieping. Andere nieuwkomers zijn Ekoplaza, HunkemÜller en juwelier Lucardi. MRP Development begint volgend jaar met de bouw in drie fasen van een groot vastgoedprogramma van in totaal 117.000 m2, waaronder 500 woningen, retail, horeca, leisure, hotel en kantoorruimte.

!

Onder de werknaam Enter NL moet de corridor tussen de Zuidas, Schiphol en Hoofddorp worden verrijkt met kantoren, woningen en voorzieningen. Tot 2030 zou hier behoefte kunnen zijn aan 1,5 miljoen m² kantoorruimte in het hoge segment.

Dat schrijft Bureau Stedelijke Planning in een studie. Om het gebied tussen de Zuidas, Schiphol en Hoofddorp aantrekkelijk te maken voor internationale topbedrijven en instanties, moet er volgens BSP vooral op tijd hoogwaardig openbaar vervoer worden aangelegd. â&#x20AC;&#x2DC;Om te beginnen zou je de Noord/Zuidlijn moeten doortrekken naar Schipholâ&#x20AC;&#x2122;, licht directeur Pieter van der Heijde toe.

Volgens de studie van BSP is er tot 2030 een behoefte aan zeker 300.000 m² maar misschien wel 1,5 miljoen m² kantoorruimte in het hoge segment. Daarbij gaan de planners ervan uit dat de leegstaande kantoren op plekken die niet in trek zijn, worden getransformeerd. Dat is de afgelopen jaren al met 1 miljoen m² gebeurd.

Dat Amsterdam zijn oog laat vallen op het gebied tussen de Zuidas en Schiphol is volgens Van der Heijde logisch. De corridor is goed bereikbaar door de lucht en over de weg en de Zuidwestelijke as van Amsterdam is al de economische motor van Nederland. De werkgelegenheid nam afgelopen tien jaar met maar liefst 25 procent toe.

Tot 2023 is er nog wel voldoende plek voor de bouw van hoogwaardige kantoren en bedrijfsgebouwen op bestaande locaties, maar daarna moeten volgens BSP echt nieuwe gebieden worden aangeboord. Net als op de Zuidas zouden daar nadrukkelijk ook woningen en andere functies bij moeten komen.

Huidige nieuwbouwprojecten op de Zuidas zijn het EMA-kantoor van bijna 39.000 m² dat Ballast Nedam naast het Vivaldi-gebouw realiseert.

OVG ontwikkelt voor RJB multifunctioneel project The Valley met onder meer 20.000 m² aan kantoorruimte.

# $ ! % Door de geringe verhuisbereidheid van senioren in steden komen te weinig eengezinswoningen beschikbaar voor jonge gezinnen.

Dat meldt Rigo Research en Advies na onderzoek in opdracht van gebiedsontwikkelaar BPD. Op basis van cijfers van CBS-cijfers maakte Rigo een analyse van alle verhuisbewegingen in Nederland tussen 2000 en 2017.

Een jong gezin voelt zich eerder op zijn plek in een eengezinswoning buiten de grote stad dan in een appartement daarbinnen. Vanuit een appartement verhuist 60 procent binnen vijf jaar, vanuit een eengezinswoning een kwart. Maar het aanbod geschikte woningen voor jong gezinnen neemt af door gebrek aan doorstroming, constateert Rigo.

Een oorzaak is de geringe verhuisbereidheid van â&#x20AC;&#x2DC;empty nestersâ&#x20AC;&#x2122;. Vijf jaar nadat de kinderen het huis uit zijn, zitten nog bijna negen van de tien stellen in hun eengezinswoning. En als ze al willen verkassen, is dat vaak niet naar een appartement. Van de empty nesters die wel verhuizen, betrekt ongeveer de helft (opnieuw) een eengezinswoning. Het overlijden van een partner zet evenmin aan tot verhuizen. AndrĂŠ Buys, onderzoeker bij Rigo. â&#x20AC;&#x2DC;Verhuizing gebeurt meestal pas als de langstlevende partner komt te overlijden of in een instelling belandt. Maar de komende tien jaar tikt dit onvoldoende aan.â&#x20AC;&#x2122;

!#

" Op bedrijventerrein De Wildeman in Zaltbommel is de bouw begonnen van een nieuw XL-distributiecentrum voor Mainfreight Europe.

Het distributiecentrum van 50.000 m² is een ontwikkeling van Somerset Capital Partners. De oplevering wordt verwacht in het vierde kwartaal van 2018. Het centrum zal dienen voor de distributie van veel verkochte consumentengoederen.

Tim Beckmann van Somerset Capital Partners zegt hierover: â&#x20AC;&#x2DC;Binnen een periode van een paar jaar is De Wildeman uitgegroeid tot ĂŠĂŠn van de nieuwe logistieke hotspots voor Nederland.â&#x20AC;&#x2122; De Wildeman ligt aan de A2. Het totale plangebied van De Wildeman I en II heeft een netto oppervlakte van ongeveer 60 hectare.

Somerset Capital Partners is gevestigd in Oisterwijk en investeert in vastgoed, private equity en de wereldwijde financiĂŤle markten.

"

VIER TOPPROJECTEN STRIJDEN OM STIB AWARD 2018

# # " " ! ! $ !% " #

8KGT RTQLGEVGP UVTÄ&#x17D;FGP QO FG 5VGFGP KP $GYGIKPI 5VK$ #YCTF *GV ICCV QO FG RTQLGEVGP -QPKPIUJQH KP )QWFC <YGODCF *CTV XCP <WKF KP 4QVVGTFCO &G $CTQPGU KP $TGFC GP 9QQP\QTIEGPVTWO 5EJGNFGJQH KP 8NKUUKPIGP

D

e award is een prijs voor de meest succesvolle gebiedsversterking die bijdraagt aan het intensiveren van de vitaliteit en dynamiek van stad of dorp. De verkiezing is een initiatief van Syntrus Achmea Real Estate & Finance en het vakblad Vastgoedmarkt.

De jury werd op vrijdag 6 april 2018 bij alle projecten ontvangen en rondgeleid om zich een oordeel van de kwaliteit van de projecten te vormen, in het bijzonder de impuls die het project de omgeving biedt. Tijdens Provada 2018 kunnen bezoekers hun favoriet aangeven in de stand van Vastgoedmarkt (Hal 11, stand 11). Op basis van het oordeel van de jury (5/6e) en vakgenoten (1/6e) wordt op 7 juni 2018 om 13.00 uur in de stand van Syntrus Achmea Real Estate & Finance (Hal 12, stand 22) de winnaar bekendgemaakt.

De vijfkoppige vakjury wordt gevormd door bestuursvoorzitter Claudia Zuiderwijk van de Kamer van Koophandel, directeur Vastgoed Nicole Maarsen van Syntrus Achmea Real Estate & Finance, directeur Paul de Ruiter van het gelijknamige architec-

DE STIB AWARD VOOR DE MEEST SUCCESVOLLE GEBIEDSVERSTERKING WERD GESTART DOOR WPM GROEP EN WORDT SINDS 2016 GEDRAGEN DOOR SYNTRUS ACHMEA REAL ESTATE & FINANCE

tenbureau, emeritus hoogleraar gebiedsontwikkeling Friso de Zeeuw (TU Delft) en Vastgoedmarkt-hoofdredacteur Johannes van Bentum.

Aspecten waarop de genomineerde projecten onder meer werden beoordeeld zijn: â&#x20AC;˘ is er rekening gehouden met de behoeften van (toekomstige) gebruikers? â&#x20AC;˘ is het omringende stedelijk gebied functioneel versterkt? â&#x20AC;˘ is de identiteit van de stad/wijk versterkt? â&#x20AC;˘ zet het project aan tot nieuwe bedrijvigheid en ondernemerschap? â&#x20AC;˘ is rekening gehouden met â&#x20AC;&#x2DC;het nieuwe winkelen/wonen/ werkenâ&#x20AC;&#x2122;? â&#x20AC;˘ is het project bijzonder, een voorbeeld voor sector, vernieuwend?

De prijs ging in 2017 naar het transformatieproject Gasthuyspoort in Breda van de lokale ontwikkelaar Maas-Jacobs Vastgoed. In 2015 won het project De Hallen in Amsterdam, een jaar eerder werd de gebiedsontwikkeling Rotterdam Central District door de vakjury uitverkoren. In 2013 werd de prijs voor het eerst uitgereikt aan het project Inverdan in Zaanstad.

De StiB Award startte in 2013 als initiatief van vastgoedmanager WPM Groep ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van deze onderneming. Vastgoedmarkt was vanaf het begin als mediapartner bij de prijs betrokken. Sinds 2016 draagt Syntrus Achmea de prijs.

>

Het woningbouwproject Koningshof in Gouda (Blauwhoed Projectontwikkeling, Gebr. Blokland, Altera Vastgoed) is door de vakjury van de Steden in Beweging (StiB) Award 2018 genomineerd voor deze prestigieuze prijs.

Het woningbouwproject Koningshof is een combinatie van oud en nieuw. Rondom de plek van de voormalige plateelbakkerij Zuid-Holland verrees de afgelopen jaren een aantrekkelijk nieuw stadsdeel, dat gedeeltelijk gebruikmaakt van bestaande gebouwen die werden getransformeerd naar nieuwe bestemmingen.

Het project combineert zeventig ruime, betaalbare huurappartementen, tachtig koopwoningen bestaande uit een gevarieerde mix van ruime stadswoningen, herenhuizen en appartementen en woningen in de getransformeerde objecten aan het Raam en in De Bakkerij. De parkeergarages zijn in het project geĂŻntegreerd, waaronder een in een monumentaal pand.

De gerenoveerde Slangentoren uit 1915 is tegenwoordig een bed & breakfast met ĂŠĂŠn kamer in de monumentale toren, waar de brandweer vroeger zijn brandslangen liet drogen. Het getransformeerde rijksmonument De Kleischuur werd omgebouwd tot een trendy restaurant â&#x20AC;&#x2DC;op het waterâ&#x20AC;&#x2122;.

De ontwikkelaars grepen de kans om in de historische kern van Gouda, met uitzicht op de gracht en te midden van monumentale gebouwen, een nieuw, multifunctioneel stuk Gouda te maken dat klaar is voor de volgende vierhonderd jaar. Het betrof een oude industrielocatie, waar tussen 1898 tot 1965 de Koninklijke Plateelfabriek Zuid-Holland was gevestigd en later het metaal-bewerkingsbedrijf Veratio. Een gebied waar je vroeger niet voor je plezier kwam en dat niet bekendstond als het allerbeste stukje Gouda, maar waar je nu zeer prettig kunt wonen, verblijven en recreĂŤren.

In de stedenbouwkundige opzet is de historie van de locatie duidelijk terug te vinden. In het ontwerp is aansluiting gezocht bij de bestaande bebouwing door gebruik te maken van de oude waterlopen en steegjes en door nieuwe pleintjes toe te voegen.

Deze opzet zorgt voor een intiem karakter, ook doordat de wijk volledig autovrij is.

Koningshof is gelegen tussen Raam en Vest in Gouda, een historische locatie in de Goudse binnenstad. AWG Architecten heeft ervoor gezorgd dat de nieuwbouw van Koningshof qua architectuur en stedenbouw aansluit op de monumentale panden die in het gebied aanwezig zijn. Projectontwikkelaar Blauwhoed en Gebr. Blokland realiseerden in de eerste fase al 108 woningen in Koningshof. Institutioneel vastgoedfonds Altera is eigenaar van de dertig huurappartementen die in de tweede fase werden gerealiseerd. Eerder kocht Altera al veertig huurappartementen in het gebied.

-QPKPIUJQH KP )QWFC *GV TÄ&#x17D; MUOQPWOGPV &G -NGKUEJWWT YGTF QO

>

Het transformatieproject aan de Gooilandsingel op Zuid (BallastNedam, Heijmans, gemeente Rotterdam en Kraaijvanger Architecten) is het thuis van Zwemcentrum Rotterdam, een stadswinkel, fitness, Albion-store en horecagelegenheden.

Het zwembad is de aanjager van een gebiedsontwikkeling die zowel in het fysieke als het sociale domein plaatsvindt.

Programmatisch dient het zwembad als een belangrijke schakel tussen de wijk en het stadsdeelcentrum Winkelcentrum Zuidplein. Het is het enige vijftigmeterbad van Rotterdam.

Afgezien van de programmering van het gebouw, is het zwembadgebouw ook een knap staaltje architectuur. De voorkant van het voormalige deelgemeentekantoor is overeind gebleven en de achterkant is binnen de contouren van het voormalig deelgemeentekantoor nieuw aangebouwd. Het zwembad zelf is ingepast op de eerste verdieping in het gedeelte van het deelgemeentekantoor dat overeind is gebleven.

Er is gekozen voor het zwembad op de eerste verdieping om een bepaalde intimiteit te creĂŤren, zonder inkijk van buitenaf.

De commerciĂŤle plint ligt aan de kant van de Gooilandsingel, waar passanten die het station Zuidplein uitlopen, recht op af gaan. Vanuit de commerciĂŤle ruimten (horeca of winkel) loop je straks de Gooilandsingel op, die medio 2020 wordt omgebouwd tot autoluwe boulevard. Het zwembad brengt levendigheid binnenin het gebouw, de commerciĂŤle plint is een uitnodiging van en naar de publieke ruimte eromheen.

Het behoud van een groot gedeelte van de gevels van het oude deelgemeentekantoor maakt het project duurzaam. Het ontwerp is van de hand van Kraaijvanger architecten. Zij hebben met oog voor het lokale karakter en identiteit een balans gevonden. Het zwembad vervult vooral een rol in het leven van de mensen in en om het Zuidpleingebied. Of ze er nu wonen, werken, ondernemen of op bezoek komen. Dit is terug te zien in de programmering van het zwembad van schoolzwemmen tot internationale evenementen en de branchering in de commerciĂŤle plint.

Er is voor gekozen geen grote ketens binnen te halen, maar ruimte te bieden aan ondernemers met coleur locale.

Bijvoorbeeld de eigenaren van het voormalige Champs Elysees voorheen gevestigd in het dertig meter verder gelegen oude zwembad Charlois die hun grand cafĂŠ/restaurant met de naam Lisa voortzetten in het zwembadgebouw. Alle ondernemers en organisaties samen zorgen voor meer levendigheid in het gebied, waarbij zowel bewoners als bezoekers worden bediend.

ALLE ONDERNEMERS EN ORGANISATIES SAMEN ZORGEN VOOR MEER LEVENDIGHEID IN HET GEBIED, WAARBIJ ZOWEL BEWONERS ALS BEZOEKERS WORDEN BEDIEND

>

De herontwikkeling van winkelcentrum De Barones in Breda (Kroonenberg Groep, 3W Real Estate, Rijnboutt en KroesePaternotte) is door de vakjury van de Steden in Beweging (StiB) Award 2018 genomineerd voor deze prestigieuze prijs.

Winkelcentrum de Barones in Breda is in 1997 ontworpen als een winkelcentrum met twee loopcircuits: ĂŠĂŠn op de begane grond en ĂŠĂŠn op de eerste verdieping. De winkels op de verdieping waren bereikbaar via een trap, lift of roltrappen vanaf de begane grond. De roltrappen in de passages zorgden ervoor dat de winkels op de begane grond minder goed zichtbaar en de wandelpaden smal waren. Er is voor gekozen om de circa 28.000 m van de Barones niet uit te breiden, maar anders in te richten.

In een tijd waarin de retailmarkt veranderde en er meer vraag kwam naar grotere winkels en het winkelend publiek mede door online shopping in het fysieke winkelgebied verrast en verleid wil worden, waren stevige ingrepen in het winkelcentrum noodzakelijk. Gekozen werd voor grotere winkelruimten die hun entree op de begane grond hebben en intern in de winkel worden ontsloten.

In het ontwerp van architect Rijboutt verdwenen de roltrappen uit de passages. Daglicht kan nu vrij doordringen tot in het hart van de passage. Ook werd gebruikgemaakt van dubbelhoge glazen puien, wat de winkels meer allure en extra exposure geeft. Het loopcircuit is vereenvoudigd: alle winkels zijn vanaf de begane grond bereikbaar. In het hart van het overdekte winkelcentrum is een rustpunt met aantrekkelijke horeca gecreĂŤerd.

Elke entree kreeg een een eigen karakter, passend bij de straat.

Zo is de hoofdentree aan de Karrestraat, een rijksmonument uit 1924 met karakteristiek torentje, ontdaan van de â&#x20AC;&#x2DC;modieuzeâ&#x20AC;&#x2122; ingrepen waarachter de entree in de loop van jaren was verdwenen. De kleine entree aan de Nieuwstraat is vervangen door een hoge glazen entree, waarachter de gezellige horeca duidelijk zichtbaar is. Ook heeft de donkere en lage terracotta entree aan de Lange Brugstraat plaatsgemaakt voor een hoge, terugliggende, glazen entree aan een nieuw uitnodigend voorpleintje met een opvallend kunstwerk.

Het winkelcentrum is sinds de herontwikkeling bijna volledig ingevuld. Er is ruimte voor grote retailers gekomen. Met huurders als Hudsonâ&#x20AC;&#x2122;s Bay, Pull & Bear, Bershka en The Sting heeft De Barones een nieuwe impuls aan Breda gegeven en geholpen de leegstand terug te dringen. De kwaliteitsimpuls heeft positief doorgewerkt in het hele centrum, waar winkeliers volgens de Huurprijzen Special 2018 van JLL bereid blijken meer te betalen voor winkelruimte dan een jaar geleden.

+P JGV YKPMGNEGPVTWO KU GGP TWUVRWPV OGV CCPVTGMMGNÄ&#x17D;MG JQTGEC

&G $CTQPGU $TGFC &CINKEJV MCP PW XTÄ&#x17D; FQQTFTKPIGP VQV KP JGV JCTV XCP FG RCUUCIG

'NMG GPVTGG MTGGI GGP GGP GKIGP MCTCMVGT RCUUGPF DÄ&#x17D; FG UVTCCV

&WDDGNJQIG INC\GP RWKGP IGXGP FG YKPMGNU CNNWTG GP GZVTC GZRQUWTG

>

De transformatie van een oude plaatwerkerij tot Woonzorgcentrum Scheldehof in Vlissingen (WVO Zorg, Atelier PRO en Bouwgroep Peters) is door de vakjury van de Steden in Beweging (StiB) Award 2018 genomineerd voor deze prestigieuze prijs.

Het project bestaat uit transformatie van een oude plaatwerkerij tot een woonzorgcentrum voor somatische, psychiatrische en psychogeriatrische bewoners, met zelfstandige woningen waarvan een deel met zorg, een publieke brasserie, atelierruimten, winkel, bioscoop en theater, kapsalon, fysiotherapiepraktijk, kantoorruimten en stallingsgarage. Voor een nieuwe huisvesting voor oude en tijdelijke accommodaties van WVO Zorg had de gemeente Vlissingen eigenlijk maar ĂŠĂŠn optie: het Scheldeterrein in de haven. Dit is het gebied van de oude verlaten scheepswerf, grenzend aan de binnenstad. Voor de crisis lag er een ambitieus stedenbouwkundig ontwikkelingsplan. Maar toen dit Manhattan-aan-de Schelde niet haalbaar bleek, kwam er in 2016 een herziening met ruimte voor andere initiatieven. De gemeente was intussen Artikel 12-gemeente geworden. Uitgangspunt bleef het behoud van industrieel erfgoed: de Timmerfabriek, de Machinefabriek en de Zware Plaatwerkerij op het terrein. Het was gemakkelijker geweest om op deze locatie te kiezen voor nieuwbouw in plaats van in standhouden van de zware plaatwerkerij. Maar WVO Zorg zag de plaatwerkerij als een kans om een deel van de stad aan te helen, de plaatwerkerij als industrieel erfgoed te redden en een bijzondere sfeer te geven aan de woon- en zorgomgeving van de bewoners. Als Planetree-organisatie is WVO Zorg gericht op het creĂŤren van een betekenisvolle leefomgeving voor de eindgebruikers. Het slagen van het project is ook de eerste aanzet om de rest van het Scheldekwartier nieuw elan te geven. Collectief geheugen speelt ook een rol veel van de bewoners zijn vroeger werkzaam geweest in of rond de voormalige plaatwerkerij. De publieksfuncties in het woonzorgcentrum zorgen voor laagdrempelige interactie tussen bezoekers uit de regio en Scheldehof.

n,G OQGV KP LG XKUKG DNÄ&#x17D;XGP IGNQXGPo â&#x20AC;&#x2DC;Je moet een visie hebben en je moet erin blijven geloven. Als we de makkelijke weg hadden gekozen, hadden we nooit zoâ&#x20AC;&#x2122;n mooi gebouw gehad op een historische plek, tegen de binnenstad, aan zee. Projectontwikkelaars hebben jarenlang koffie gedronken bij de gemeente, maar die hebben nooit iets concreets opgepakt. Ik vind het mooi dat een gezondheidsinstelling de kans heeft gehad tegen de stroom in zoâ&#x20AC;&#x2122;n project te beginnenâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Jan de Graaf van WVO Zorg. Impact WVO koos voor de locatie van de Plaatwerkerij omdat dit op de mooiste plek ligt bij de binnenstad en de boulevard. Het gebouw was leeg, verrot en het lag niet voor de hand om te gebruiken, maar WVO zag het extra karakter dat het zou geven.

Geen goedkope opgave, maar een subsidie van 2,3 miljoen euro van de provincie trok WVO Zorg over de streep. Nu staat er een gebouw dat op een positieve manier bijdraagt aan de omgeving.

Met dit gebouw kan de omgeving zich verder ontwikkelen.

*GV RWDNKGM VQGICPMGNÄ&#x17D;MG TGUVCWTCPV XCP JGV YQQP\QTIEGPVTWO

9QQP\QTIEGPVTWO 5EJGNFGJQH KP 8NKUUKPIGP &G CCPUNWKVKPI VWUUGP PKGWYDQWY GP FG XQQTOCNKIG RNCCVYGTMGTÄ&#x17D;

'GP FQQTMÄ&#x17D;MLG KP FG QWFG 2NCCVYGTMGTÄ&#x17D;

! %! !

'5<#.4<+0<7113)##0&'<,#3'0<+4< /45'3&#/<11-<&+5<,##3<8''3<5'<7+0&'0<12<*'5< 3#04(13/#5+'2.'+0<7#0<&'< 317#&# +5<,##3<.#5'0<8'<6<)3##)<-'00+4</#-'0</'5<&3+'<)'$+'&'0<'0<==0<)'$168 < '<&3+'<)'$+'&'0<.+))'0<+0<*'5<40'.< )31'+'0&'< +'68 "'45 < '5<7113<53#04(13/#5+'<:''3<+05'3'44#05'<)'$168<.+)5</+&&'0<+0< /45'.< <&'<-#0513'08+,-< &+'<+0<''0<3#:'0&40'.<5'/21<53#04(13/''35<0##3<''0<8110 8'3-)'$+'& < ''3<8'5'0 < 1/<.#0)4<'0<423''-<104<'7'0< ##0 <

! % ! " % "#% !

0+'-'<.+))+0)<##0<*'5<45#&4/''3<&'< .15'32.#4 +7'34+5'+5<##0<8+0-'.(60%5+'4< <0+'68'<810+0)'0 !''.</1)'.+,-*'&'0<7113<42135<'0<3'%3'#5+'

%

! %

'(#4''3&'<'0<&663:#/'<53#04(13/#5+'<7#0<'95'04+'(< /101(60%5+10''.<8'3-)'$+'&<0##3<)'/'0)&<8'3- <'0< 7113:+'0+0)'0)'$+'&< !'3&+%*5+0)<7+#<)315'3'<$168*11)5'4</'5<''0<+05'04+'7'3< 7.1'3122'37.#-<12<&'<$'45##0&'<-#7'.4 #04.6+5+0)<$+,<*'5<##0)3'0:'0&'<45'&'.+,-<%'0536//+.+'6< 7#0< .15'3&+,- '0536/

% % ! ! %

'5<58''&'<2.'+0<7#0< +'68<"'45< =<105/1'5+0)42.'-<7113<''0<)315'<)31'2< $'810'34<'0<$':1'-'34< 11)<2'3%'05#)'<41%+#.'<810+0)$168<

! % ! #0513'0.11&4 2 *#$'54 #/45'3&#/ 0.

< < <

168,##3 < < ##.$'3)8')< '$36+-4122'37.#-5' < </ < '3%''.122'37.#-5' < </ '$168&<122'37.#-5' <

</

$% % '0+13<#&7+4'63<53#04(13/#5+' % %#).#3 #/45'3&#/ 0.

< < <

VAN â&#x20AC;&#x2DC;BOEKJES HORENâ&#x20AC;&#x2122; NAAR ONLINE SHOPPING IS EEN KLEINE STAP In Vastgoedmarkt stond een interview met Kitty Koelemeijer, hoogleraar marketing & retailing aan Nyenrode Business Universiteit. Koelemeijer gaat in op de online verkoop van dagelijkse boodschappen. Dat is nu nog slechts 2 procent van de totale omzet van supermarkten, maar Koelemeijer ziet op termijn dat percentage flink oplopen, â&#x20AC;&#x2DC;tot wel 10 en mogelijk zelfs 20 procentâ&#x20AC;&#x2122;.

Ik moest glimlachen toen ik dit las. Zo bijzonder is dat online bestellen van de dagelijkse boodschappen nu ook weer niet. Alleen â&#x20AC;&#x201C; en dat is marketing â&#x20AC;&#x201C; heet het nu anders. Wij noemden dat ruim vijftig jaar geleden â&#x20AC;&#x2DC;boekjes horenâ&#x20AC;&#x2122;. Mijn ouders hadden toen een winkel â&#x20AC;&#x201C; later een zelfbedieningswinkelâ&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;&#x201C; van De Spar in Nijmegen.

Supermarkten bestonden er nog niet. â&#x20AC;&#x2DC;Onzeâ&#x20AC;&#x2122; concurrentie bestond uit De Gruyter, de Coop, De Sperwer, Simon de Wit (geen familie!) en de Vivo. Albert Heijn, daar hadden we in de jaren vijftig in Nijmegen nog nooit van gehoord.

Een belangrijk deel van de omzet van de winkel van mijn ouders bestond uit bestellingen die wekelijks werden gedaan en thuis werden bezorgd. Klanten hadden een Sparboekje, dat door ons, de kinderen, bij de klant thuis werd opgehaald. Vervolgens werden de bestellingen â&#x20AC;&#x2122;s avonds na het sluiten van de winkel â&#x20AC;&#x2DC;klaargemaaktâ&#x20AC;&#x2122; en meestal door mijn vader op de bakfiets de volgende avond â&#x20AC;&#x2DC;bezorgdâ&#x20AC;&#x2122;. Dit alles zonder extra kosten voor de klant, gratis dus.

Vaak rekenden de klanten het verschuldigde bedrag direct af bij levering, maar heel vaak ook niet. Dat betekende min of meer â&#x20AC;&#x2DC;kopen op de pofâ&#x20AC;&#x2122;. Op vrijdagavond â&#x20AC;&#x201C; als de klanten hun loonzakje hadden gekregen â&#x20AC;&#x201C; moesten wij als kinderen â&#x20AC;&#x2DC;boekjes beurenâ&#x20AC;&#x2122;.

Dat wilde zeggen: de uitstaande bedragen ophalen, met de hoop op een kleine fooi.

Eigenlijk gaat het bij online boodschappen doen niet anders. Je plaatst een bestelling, die wordt klaargemaakt en vervolgens bezorgd. Geen boekjes meer, maar gewoon een lijstje doorgeven via internet. Niets nieuws onder de zon, zeg ik dan. De geschiedenis herhaalt zich, maar dan aangepast aan de veranderingen van de tijd. Toen ik kind was, bestonden er geen supermarkten, hoogstens zelfbedieningswinkels, waarvan die van mijn vader de eerste van De Spar was. In de avonduren haalde hij alle noodzakelijke diplomaâ&#x20AC;&#x2122;s voor de verkoop van sigaretten en tabak, sterke dranken, verse vleeswaren en later ook groenten en fruit. Tegenwoordig is dat ondenkbaar: een supermarkt zonder al die producten.

Ik deel overigens de verwachting van Koelemeijer dat ook voor supermarktaankopen het online bestellen en vervolgens thuis afleveren van de boodschappen een vlucht zal nemen. Mijn vader is dood, dus ik kan hem niet meer vragen welk percentage aan omzet per week de â&#x20AC;&#x2DC;boekjesâ&#x20AC;&#x2122; in de jaren vijftig en zestig uitmaakten. Dat moet beslist veel zijn geweest, ik schat al snel meer dan 10 procent. Soms moesten wij na de sluiting van de winkel op donderdag 18 uur urenlang meewerken om de boodschappen gereed te maken. Dan stond de hele winkel â&#x20AC;&#x201C; vooral in de aanloop naar de feestdagen â&#x20AC;&#x201C; de volgende ochtend vol met dozen en tassen en was mijn vader uren kwijt om alles rond te brengen op zijn bakfiets. Met een glimlach durf ik ook te zeggen dat online boodschappen doen gewoon een moderne vorm van â&#x20AC;&#x2DC;boekjes horenâ&#x20AC;&#x2122; is.

En misschien vraagt u zich af, wat er met â&#x20AC;&#x2DC;de eerste supermarktâ&#x20AC;&#x2122; in Nederland aan de Nijmeegse Molenstraat is gebeurd? Ik trof op internet een aardig artikeltje uit De Gelderlander. Daaruit blijkt dat â&#x20AC;&#x2DC;Delicatessen Van Woerkomâ&#x20AC;&#x2122;, zoals de zaak in 1946 heette, in 1969 aan ene â&#x20AC;&#x2DC;mijnheer Hermansâ&#x20AC;&#x2122; is verkocht. Eind vorige eeuw werd de winkel overgedaan aan Super de Boer. Nu is het een Coop, ook al zoâ&#x20AC;&#x2122;n supermarktketen als De Spar die nog altijd bestaat â&#x20AC;&#x201C; de Coop dateert van 1891 en De Spar van 1932 â&#x20AC;&#x201C; en de tand des tijds heeft doorstaan. Gelukkig maar, zeg ik als voormalig Sparretje, zoals mijn bijnaam op school luidde. Niet alles van vroeger is verdwenen.

!

!

"# ! # ! $ "

JAAP GILLIS: â&#x20AC;&#x2DC;WIJ BELEVEN OPNIEUW EEN BIJZONDERE TIJDâ&#x20AC;&#x2122;

0C FG \QOGT XCP \KV \Ä&#x17D;P YGTM GTQR n*GV JGTUVGN PC KU UPGN IGICCP OKUUEJKGP YGN KGVU VG UPGN o

> 8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN

I

n die zes jaar moest hij onder andere de door de Rabobank gewenste afbouw van Bouwfonds IM vorm en inhoud geven. â&#x20AC;&#x2DC;De klus is nog niet helemaal geklaard, maar het overgrote deel van de portefeuille van aanvankelijk 7 miljard euro (begin 2012) is inmiddels in andere handen overgegaan.â&#x20AC;&#x2122; Toch betekent het naderende einde van zijn opdracht bij Bouwfonds IM niet dat hij een stap terugzet: â&#x20AC;&#x2DC;Net als in 2007 â&#x20AC;&#x201C; vlak voor de crisis â&#x20AC;&#x201C; beleven we een bijzondere tijd. Ik zeg niet dat er nu een nieuwe crisis komt, maar de vastgoedsector kan het huidige tempo niet aan. Ik zie voldoende uitdagingen.â&#x20AC;&#x2122; Enigszins opgelucht is Jaap Gillis dat de afbouw van Bouwfonds IM in de afrondende fase zit, maar hij is vooral trots op het resultaat dat hij met zijn team heeft bereikt: â&#x20AC;&#x2DC;Het is een uitdagende opdracht gebleken. Toen ik zes jaar geleden door de Rabo Vastgoedgroep werd gevraagd om Bouwfonds Reim te leiden en lid van de hoofddirectie te worden â&#x20AC;&#x201C; de naam werd later in Bouwfonds IM gewijzigd â&#x20AC;&#x201C; ging ik ervanuit dat ik de portefeuille kon laten doorgroeien naar 10 miljard euro. Ik wist dat dat geen makkelijke opdracht zou zijn. In 2012 was er nadrukkelijk sprake van een vastgoedcrisis en was het moederbedrijf Rabobank druk bezig zich te heroriĂŤnteren op de strategie. De toekomst van Rabo Vastgoedgroep was zeker niet alleen voor buitenstaanders op dat moment onduidelijk. Maar ik zag beslist mogelijkheden om anticyclisch verder te groeien.â&#x20AC;&#x2122; Rabo Vastgoedgroep, waarvan Bouwfonds Reim deel uitmaakte, bestond op dat moment verder uit de financieringstak FGH Bank, MAB Development als ontwikkelaar van commercieel vastgoed en Bouwfonds Ontwikkeling, nu BPD, als internationale ontwikkelaar van woningen.

De opdracht die Gillis bij zijn aanstelling als CEO van de fund & asset manager Bouwfonds Reim in 2012 kreeg, was â&#x20AC;&#x201C; naast het vergroten van de winstgevendheid en een verdere groei van de portefeuille â&#x20AC;&#x201C; het bedrijf te reorganiseren en stroomlijnen, mede door de internationale financiĂŤle crisis en de veranderingen in de globale beleggingsmarkten. De opgave waarvoor Gillis zich bij zijn nieuwe werkgever gesteld zag, was immers immens. â&#x20AC;&#x2DC;Wij hadden zoâ&#x20AC;&#x2122;n 150 mensen op onze medewerkerslijst staan, niet alleen in Nederland maar ook in Duitsland, Frankrijk, Polen en de Verenigde Staten.

De portefeuille die onder het label Bouwfonds Reim was gevormd, was

"# ! # ! $ "

divers. We hadden vastgoedfondsen voor particuliere en institutionele beleggers in portefeuille, maar waren ook verantwoordelijk voor de Berlage-portefeuille samen met partner IEF met veel Hema-, Bijenkorf- en oude V&D-panden en voor een flink aantal Amerikaanse assets. Daarnaast beheerden we een agrarische en infrastructurele portefeuille. Een van de eerste opgaven waarmee ik me direct serieus moest bezighouden, was een oplossing te vinden voor ons belang in de Amerikaanse woningbeheerder ZRS met een omvang van circa 1,8 miljard euro.â&#x20AC;&#x2122; Rabo Vastgoed Groep zat in een fase van strategische herorientatie en dat betrof ook alle divisies van Rabo Vastgoedgroep.

Gillis kreeg de mogelijkheid om een nieuwe ambitie te formuleren voor de toenmalige portefeuille van circa 7 miljard euro.

Terugkijkend constateert Gillis dat dat geen gemakkelijk en zeker geen vloeiend proces is geweest. â&#x20AC;&#x2DC;Het belangrijkste is dat ik de focus op de portefeuille breder naar buiten heb kunnen brengen. Dus niet alleen meer gericht op vastgoed en een aantal vastgoedniches, zoals woningen, parkeergarages en commercieel vastgoed. We hebben bewust gekozen voor de term Real Assets, als verzamelbegrip voor vastgoedgerelateerde assets als parkeren, studentenwoningen, (communicatie)infrastructuur, maar ook landbouwgrond.

Daarom hebben we â&#x20AC;&#x201C; en ik spreek van 2013 â&#x20AC;&#x201C; de naam veranderd in Bouwfonds Investment Management.

Was het aanvankelijk zo dat Gillis van de Rabo Vastgoedgroep de vrije hand zou krijgen om de portefeuille van Bouwfonds IM te laten doorgroeien, de marktom standigheden wezen al snel in een andere richting. In oktober 2014 maakte Rabobank bekend zijn belangen in het vastgoed voor een deel af te willen bouwen om de eigen balans te verkorten. Dat betekende concreet het einde van de aparte ontwikkelingstak MAB Development (commercieel vastgoed). Maar het betekende ook het onderbrengen van een deel van de vastgoedfinancieringsportefeuille van FGH Bank binnen de Rabobank en daarmee het einde van de FGH Bank. Ook het onderzoeken van de mogelijkheid om Bouwfonds IM in zijn geheel af te stoten maakte deel uit van deze andere koers.

Gillis: â&#x20AC;&#x2DC;Als CEO was het â&#x20AC;&#x201C; naast mijn betrokkenheid als bestuurder van de Rabo Vastgoedgroep â&#x20AC;&#x201C; dus mijn primaire taak om samen met collegaâ&#x20AC;&#x2122;s van de Rabobank en Rabo

â&#x20AC;&#x2DC;TOEN IK ZES JAAR GELEDEN WERD GEVRAAGD OM BOUWFONDS REIM TE LEIDEN, GING IK ERVANUIT DAT IK DE PORTEFEUILLE KON LATEN DOORGROEIEN NAAR 10 MILJARD EUROâ&#x20AC;&#x2122;

>

De Gemeente Den Haag is ook in 2018 weer aanwezig op de PROVADA. Samen met de gemeenten Rotterdam, Maassluis, Nissewaard, Capelle aan den IJssel, Lansingerland, Zoetermeer en Schiedam vertegenwoordigen we de Metropoolregio Rotterdam Den Haag.

Een mooie gelegenheid om de onderlinge banden te versterken. Zien wij u in hal 12 op stand 5/6?

Vastgoedgroep, met haar adviseurs, gegadigden te vinden voor Bouwfonds IM als geheel. Daarin zijn we toen bijna geslaagd.

We waren vergevorderd om onze hele portefeuille bij een partij onder te brengen, maar dat is op het allerlaatste moment niet doorgegaan. Mede om die reden werd eind 2015/begin 2016 besloten tot een nieuwe strategische heroriĂŤntatie, waarbij niet langer werd uitgesloten dat de afbouw in delen en fasen zou plaatsvinden. Daarmee zijn we medio 2016 gestart.â&#x20AC;&#x2122; Terugkijkend benadrukt hij hoe ingrijpend dit alles is geweest voor de medewerkers en voor het management. â&#x20AC;&#x2DC;Voor iedereen binnen het bedrijf is de toekomst lange tijd onzeker geweest.

Niemand wist of hij binnen afzienbare tijd nog een baan zou hebben. Sommige medewerkers kozen er om die reden voor om hun toekomst elders te zoeken. Dat was niet altijd makkelijk, omdat je dan expertise, contacten en ervaring kwijtraakt, die je niet zo snel terug hebt. Daar kwam nog bij dat, juist toen de markt weer begon aan te trekken, het moeilijk werd goede en talentvolle nieuwe medewerkers aan te trekken, zonder dat je hen een duidelijk perspectief op de toekomst kon bieden.â&#x20AC;&#x2122;

,)$ /1 ' )"-. ''$)" De afbouw van Bouwfonds IM in delen is uiteindelijk vanaf half 2016 goed gaan lopen. Gillis: â&#x20AC;&#x2DC;We hebben daarbij zeker geprofiteerd van de hernieuwde aantrekkelijkheid van de vastgoedmarkt. Zoals Bouwfonds IM eind februari van dit jaar bekend maakte, is inmiddels voor ruim 4 miljard euro van de 6 miljard (eind 2016) van de portefeuille van Bouwfonds IM in andere handen overgegaan, inclusief het grootste deel van de medewerkers.

Daarbij volgde begin mei nog de portefeuille van het Europese Residential Fund, met een omvang van 1 miljard euro, dat naar Catella is gegaan.

Gillis: â&#x20AC;&#x2DC;Het hele proces, met name de management buy-out van een aantal vastgoedfondsen, is uitermate complex geweest en vergde veel inzet en zorgvuldigheid van alle betrokkenen. Ik vind het ook een uiterst bevredigend resultaat dat we verreweg de meeste medewerkers van Bouwfonds IM in Hoevelaken en buiten de landsgrenzen perspectief hebben kunnen bieden op een nieuwe, uitdagende toekomst.â&#x20AC;&#x2122;

* &*(-.

Voor hemzelf zit de taak bij Bouwfonds IM er per het vierde kwartaal van 2018 op. In Hoevelaken blijven nog zoâ&#x20AC;&#x2122;n twintig medewerkers betrokken bij het managen van het resterende deel van de oorspronkelijke portefeuille, goed voor circa 1 miljard euro per 15 mei 2018. Gillis weet dat zijn opdracht voltooid is en draagt zijn resterende werkzaamheden over aan Marnix Boessenkool (CFO), met wie hij de afgelopen twee jaar de directie vormde. â&#x20AC;&#x2DC;Het zijn zes boeiende en ingrijpende jaren geweest. Iedereen die mij kent, weet dat ik volledig committed ben als ik ergens een taak oppak.â&#x20AC;&#x2122; Toch ziet hij zijn rol in de vastgoedsector na het Bouwfonds IM-avontuur niet uitgespeeld. â&#x20AC;&#x2DC;Ik sta met mijn ervaring en contacten voor honderd procent in de branche en

ga er vanuit dat ik de komende jaren een rol zal kunnen blijven spelen. Ik voel me fit, vind vastgoed nog steeds erg leuk en uitdagend.â&#x20AC;&#x2122; Een concrete nieuwe uitdaging kan hij echter niet melden, daar is het te vroeg voor, mede omdat hij nog niet weg is bij Bouwfonds IM. â&#x20AC;&#x2DC;Het gaat op dit moment opvallend goed met de economie en dus ook met vastgoed, maar het blijft een open vraag hoe lang de euforie in de sector voortduurt. Als ik nu naar de vastgoedmarkt kijk, vrees ik toch dat vraag en aanbod niet synchroon lopen. We zitten bijna weer op het niveau van 2008, vlak voor de crisis. Vooral op het gebied van de woningmarkt. De prijzen van woningen blijven maar stijgen, maar ik denk dat de echt uitbundige groei nu wel voorbij is. Ik ben ook verbaasd dat de inflatie nog steeds zo laag ligt, net als de rente. Hoewel het consumentenvertrouwen licht begint te stagneren. Ik verwacht overigens niet dat we weer snel met een crisis worden geconfronteerd, tenzij de globale politieke en economische situatie drastisch verandert. Tegen dat licht moet je toch constateren dat we weer een mooie en bijzondere tijd beleven, ook voor het vastgoed. Het herstel na 2008 is toch opvallend snel gegaan, misschien wel iets te snel.â&#x20AC;&#x2122; <KG QQM JGV CTVKMGN R 2TKOGXGUV n9Ä&#x17D; YKNNGP GGP 'WTQRGUG DQWVKSWG KPXGUVOGPV OCPCIGT \Ä&#x17D;Po

$ $- + $''$- )KNNKU MYCO DÄ&#x17D; */1!*) - $( PGOKPI 4GFGXEQ YCCT JÄ&#x17D; CNU %11 XGTCPVYQQTFGNÄ&#x17D;M YCU XQQT JGV

OCTMVGP CNU %GPVTCCN GP /KFFGP 'WTQRC 6WTMÄ&#x17D;G GP %JKPC &CCT XQQT YGTMVG JÄ&#x17D; KP NGKFKPIIGXGPFG QPVYKMMGNKPIU GP DGNGIIKPIU RQUKVKGU KP \QYGN DKPPGP CNU DWKVGPNCPF 1PFGT CPFGTG CNU %'1 DÄ&#x17D; /'.$ -."* GP DÄ&#x17D; ' -. . ). ,) .$*) ' *Ä&#x17D; YCU

/. # , ) /$' $)" */) $' *Ä&#x17D; DGIQP \Ä&#x17D;P NQQRDCCP DÄ&#x17D; DQWYDGFTÄ&#x17D;H $'(

*-. )& ,* + KP YCV +0) 4GCN 'UVCVG KU ICCP JGVGP PC FG HWUKG OGV 0CVKQPCNG 0GFGTNCPFGP 1QM YCU JÄ&#x17D; XKGT LCCT EQOOKUUCTKU DÄ&#x17D; %$ '

/.. $( WKV &WDCK )KNNKU YCU QQM XQQT\KVVGT XCP FG 'WTQRGUG CHFGNKPI XCP FG ). , ) .$*) ' */) $' *! #*++$)" ). ,-

, ) ) )-.$./. ,' ) +P YGTF JÄ&#x17D; IGMQ\GP VQV -."* ( ) 0 ) # . , RTGUVKIKGW\G QPFGTUEJGKFKPI XCP 8CUVIQGFOCTMV +P YGTF JÄ&#x17D; $ , $) , 0 ) , )% -- /

"# ! # ! $ "

LIFE WIL HIPPE GEBIEDSONTWIKKELING IN ELKE GROTE STAD

!

# " # UVGFGNÄ&#x17D;MG RTQLGEVGP KP 0GFGTNCPFUG UVGFGP TGCNKUGTGP /GV GGP CODKVKG XCP O ! ! #

*QNNCPFU 5RQQT JQQRV .KHG \KEJ QR FG MCCTV VG \GVVGP

L

ife, afkorting voor Living In Funky Environments, is tien jaar geleden opgericht door Antwerpenaar Serge Hannecart. Hannecart was daarvoor eigenaar van het vastgoedbedrijf Himmos, vooral bekend door de Antwerpse Kaaien te transformeren naar een gewilde woon- en werklocatie. Life, sinds kort onder de leiding van Toon Haverals, heeft de afgelopen jaren zijn vleugels uitgeslagen naar Polen, Spanje, ZuidAfrika, KaapverdiÍ Ên Nederland. In 2016 transformeerde Life de voormalige sigarenfabriek Philips Tabak in Maastricht naar 143 studentenwoningen, waarna Life het pand verkocht aan het Belgische vastgoedfonds Xior Student Housing. Nabij het station in Vaals heeft de ontwikkelaar 461 studentenunits gerealiseerd voor studenten aan de universiteit van Aken. In Enschede transformeert het bedrijf het voormalig ziekenhuis Stadsmaten/ AriÍnsplein naar een 55.000 m grote stadscampus, waaronder 271 aan Xior verkochte studentenwoningen. Daarnaast realiseert het in Enschede het project Kop van Boulevard, een multifunctionele ontwikkeling van 60.000 m².

De eerste projecten in Nederland zijn goed bevallen, stelt LifeCEO Toon Haverals. â&#x20AC;&#x2DC;Het grote verschil met BelgiĂŤ is het institutionele karakter van de Nederlandse residentiĂŤle sector. Deze institutionele beleggers hebben net als wij grote stedelijke ambities.

Bovendien hebben we een erg aangename en constructieve samenwerking met de stadsbesturen in de steden waar we actief zijn. Marktpartijen werken ook graag met ons samen.â&#x20AC;&#x2122;

Het tot nu toe meest ambitieuze project staat de komende jaren gepland in Den Haag. Al in 2016 kocht Life het leegstaande voormalige PTT-kantoor naast station Hollands Spoor op de hoek Rijswijkseweg/Waldorpstraat. Met het Haagse stadsbestuur tekende Life in 2017 een contract om hier een mixeduse programma van 32.000 m² te realiseren met 350 woningen/hotelkamers en 5.000 m² aan commerciÍle voorzieningen. Maar wat oorspronkelijk leek bedoeld als solitair project, is uitgegroeid tot een enorme gebiedsontwikkeling, verklaart Haverals.

â&#x20AC;&#x2DC;Om echt impact op een gebied te krijgen, hebben we meer controle nodig. Om die reden hebben we eind 2017 het naastgelegen multifunctionele gebouw The Globe van 35.000 m² en de ontwikkelplot, gelegen tussen het ROC Mondriaan en het in uitvoering zijnde nieuwe HS stationsplein, van NS Vastgoed geacquireerd. Op die manier kunnen we hier een multifunctionele stadsontwikkeling realiseren met een groot woningaanbod. De totale oppervlakte is afhankelijk van de toegestane hoogte van de gebouwen. Dit binnenstedelijke project moet de volledige omgeving rond station Hollands Spoor nieuw leven inblazen.

We willen intelligent gebruikmaken van de beschikbare vierkante meters. We zitten nu met de beste architecten, stedenbouwkundigen en gemeenteambtenaren om tafel om een plan te smeden voor een hoogwaardig nieuw stuk stad.â&#x20AC;&#x2122;

5VCFUUVTCVGP OGV JQIG XGTDNÄ&#x17D;HUMYCNKVGKV De projectlocatie is onderdeel van Laakhaven Centraal, ingeklemd tussen de Binckhorst en de Calandstraat. De Waldorpstraat en het Leeghwaterplein zal het Haagse stadsbestuur inrichten als stadsstraten met een hoge verblijfskwaliteit zoals een aantrekkelijke voetgangersroute, verblijfsruimten, ruimte voor groen en een velostrada. De gebieden rondom de stations zijn aangewezen als verdichtingslocaties en bij uitstek geschikt voor hoogbouw, aldus het stadsbestuur in de hoogbouwnotitie van november 2017. Dit gebied â&#x20AC;&#x2DC;aan de verkeerde kantâ&#x20AC;&#x2122; van station Hollands Spoor komt van ver.

Nog tot de jaren negentig was de Waldorpstraat een beruchte tippelzone. Het tij is weliswaar gekeerd met de komst van de Haagse Hogeschool en roc Mondriaan en bedrijven als T-Mobile. Maar voor de doorsnee Hagenaar eindigt het centrum nog aan de voorzijde van station HS. Een van de redenen waarom de meeste vastgoedontwikkelaars en -beleggers weinig plezier beleven aan hun investeringen in de Waldorpstraat, getuige projecten als Megastores en The Globe.

De negativiteit die lang rond deze stationslocatie heeft gehangen,

WE HEBBEN EEN ERG AANGENAME EN CONSTRUCTIEVE SAMENWERKING MET DE STADSBESTUREN IN DE STEDEN WAAR WE ACTIEF ZIJN. MARKTPARTIJEN WERKEN OOK GRAAG MET ONS SAMEN

"

>

verdwijnt volgens Haverals echter snel. â&#x20AC;&#x2DC;Het gebied begint nu al te leven. Als relatieve buitenstaander zien wij een toplocatie, zeker wat betreft bereikbaarheid en mobiliteit. Dit is een strategisch gelegen ov-knooppunt in een zeer gewilde woonstad waar dagelijks tienduizenden studenten, werkenden en bezoekers passeren. Nu is alleen het stationsplein aan de stadkant een prettig verblijfgebied. Aan de Laakhavenkant werkt NS Vastgoed nu aan een tweede stationsplein met een grote fietsenstalling en horeca. Dit nieuwe plein vervult ook een centrale rol in onze ambities. De gebiedsontwikkeling moet het gigantische potentieel van de locatie gaan benutten. Met de locatie The Globe en de grondpositie kunnen we aan weerszijden van het nieuwe stationsplein een mooi en aansprekend vastgoedprogramma reali-

"# ! # ! $ "

seren. Als nieuw deel van het Haagse centrum kan je hier straks wonen, short stay-verblijven, ontmoeten, werken en onderwijs volgen. We zijn zeer gelukkig dat we aan weerszijden van dit toekomstige plein zoâ&#x20AC;&#x2122;n grote grond- en gebouwposities hebben verworven. Het voelt als een grote verantwoordelijkheid. Het is onze plicht en wens om hier iets neer te zetten wat zeker veertig jaar meegaat en niet zomaar een paar megagebouwen bouwen en die aan de hoogste bieders verkopen. Het vastgoed dat we maken, moet de ontmoeting tussen reizigers, lokale bewoners en studenten faciliteren en inspireren. Door het project moet het leven hier leuker worden en mensen moeten er gelukkig zijn. Met een multifunctioneel programma van wonen, werken, hotel, leisure en de meest innovatieve vastgoedconcepten

inbrengen. Het nieuwe gebouw moet een levendige stad binnen een stad worden. Binnenkort verwachten wij de vergunning daarvoor. Voor The Globe hebben we de marketing voor (tijdelijke) verhuur opgestart en onderzoeken wij de mogelijkheden van de plek.â&#x20AC;&#x2122; In deze fase kan hij nog geen details over de nieuwbouw geven. â&#x20AC;&#x2DC;We investeren extra in de kwaliteit van het project om te zorgen dat het vastgoed ook tijdens een eventuele laagconjunctuur in trek blijft. Bovendien moeten we de gebouwen van functie kunnen veranderen. Zo voorkomen we eventuele leegstand in de toekomst, mocht het programma over enkele decennia niet meer voldoen. Een ander belangrijk punt is de verkeerssituatie op de Waldorpstraat. De huidige mobiliteit in het gebied is een belemmerende factor in het welslagen van het project.

Interactie met de omgeving wordt nu belemmerd door de twee drukke en onoverzichtelijke autowegen met vier banen. Vanuit een integrale aanpak zijn wij voorstander om het autogebruik hier in te perken en uiteindelijk zelfs naar een autoluwe situatie te gaan. Het laatste onderdeel, de nieuwbouw tussen roc Mondriaan en het stationsplein, zal waarschijnlijk in 2023 klaar zijn. Het stationspostkantoor denken we al begin 2020 op te leveren. Of Life het project in eigen portefeuille houdt of verkoopt, is nog niet besloten, aldus Haverals.

Life heeft nog meer ambities in Nederland, vervolgt hij. â&#x20AC;&#x2DC;Onze focus ligt op de Randstad. Op dit moment bekijken we een aantal erg concrete grote projecten in de omgeving van Amsterdam en Rotterdam. Als zich een bijzondere kans voordoet, kijken we ook buiten de Randstad. Alle nieuwe projecten ontwikkelen we in een 50/50-joint venture met Sens real estate: begin dit jaar werd in dat kader een nieuwe Nederlandse ontwikkelings-

willen we een project realiseren dat een positieve uitstraling heeft op het hele Laakhavengebied.â&#x20AC;&#x2122;

Life werkt hierin samen met de Haagse ontwikkelaar Sens real estate. â&#x20AC;&#x2DC;We zijn met Den Haag nog in gesprek over onze ambities en de vertaling naar concrete plannen. In oktober denken we het voorlopig ontwerp te kunnen presenteren. De gebiedsontwikkeling verloopt in fasen. De eerste fase is de transformatie van het monumentale stationspostkantoor die we eind dit jaar zullen starten. De monumentale gevel van het gebouw koesteren we uiteraard. Maar om het gebouw meer een connectie te laten aangaan met de omgeving, zullen we er meer licht

>

ONS DOEL IS DAT ELKE GROTE NEDERLANDSE STAD ONS PRODUCT KENT EN ER Ă&#x2030;Ă&#x2030;N BINNEN DE EIGEN STADSGRENZEN WIL vennootschap Life Makes Sens opgericht. Voor ons de ideale combinatie tussen een lokaal verankerde, dynamische partij en een funky Belgische ontwikkelaar. Ook is er een sterke persoonlijke klik. Life Makes Sens streeft naar een langetermijnrelatie met gemeenten, eindbeleggers en andere bouwpartners, gebaseerd op een wederzijds vertrouwen en het doel van toekomstbestendige binnenstedelijke gebiedsontwikkeling. Laakhaven Centraal zien we als ons vlaggenschip, waarmee we ons bedrijf op de kaart zetten bij gemeenten en beleggers. Het product is een multifunctionele ontwikkeling die een positieve impact op de stad heeft. We willen een hoogwaardige architectuur ontwikkelen, dezelfde baanbrekende concepten toepassen en er een keurmerk van stedelijke levenskwaliteit van maken. Ons doel is dat elke grote Nederlandse stad ons product kent en er ĂŠĂŠn binnen de eigen stadsgrenzen wil.â&#x20AC;&#x2122;

"# ! # ! $ "

Life staat dit jaar voor de tweede keer op de Provada, besluit Haverals. â&#x20AC;&#x2DC;Daarmee willen we Life Makes Sens aan de markt voorstellen. We zullen onze belangrijkste projecten presenteren en onze relaties en potentiĂŤle partners uitnodigen voor een babbel en borrel. Want uiteindelijk draait het maar om ĂŠĂŠn ding: in een aangename samenwerking met alle stakeholders nieuwe projecten realiseren die bijdragen aan een betere stad.â&#x20AC;&#x2122;

STELT U ZICH EENS VOOR: PROPTECH! Proptech is hot. Het is hĂŠt thema van conferenties, seminars, lezingen en beurzen.

Proptech gaat over de integratie van vastgoed (property) en technologie.

Over de toekomst en over innovatie dus. Het tempo waarmee technologie zich manifesteert op de vastgoedmarkt versnelt, ware het niet dat de vastgoedmarkt van oudsher conservatief is en er veel waarde wordt gehecht aan tradities. Maar het is in mijn ogen hoog tijd dat er wat gebeurt, zodat de vastgoedmarkt eindelijk ook ĂŠcht zijn intrede doet in de nieuwe wereld. Een wereld waarin technologie een dagelijks gemak is zoals de smartphone dat nu bijvoorbeeld al enkele jaren is.

In de markt zijn er wel al veel toepassingen van Proptech te vinden: zo kan vastgoed tegenwoordig worden gemanaged door gebruik te maken van dashboards, worden vastgoedprojecten gerealiseerd door crowdfunding, zijn robots in staat in allerlei facetten van vastgoedwerkzaamheden over te nemen en zien we steeds vaker dat er â&#x20AC;&#x2DC;slimme gebouwenâ&#x20AC;&#x2122; vol technologie worden gerealiseerd. Maar we staan nog maar aan het begin. De verwachting is dat Proptech een vergelijkbare disruptieve impact heeft op de traditionele vastgoedmodellen zoals Fintech dat heeft gehad op financiĂŤle modellen.

Impact die wordt gevoeld in de volle breedte van de markt, zowel commercieel als residentieel. Het gaat de manier waarop we vastgoed kopen, huren, verkopen, ontwerpen, bouwen en managen drastisch veranderen door verregaande toepassingen van artificial intelligence tot virtual reality, van Internet of Things (IoT) tot blockchain, van drones tot robotica.

Proptech is veelbelovend. Er gaat dan ook niet voor niets veel venture capital om in deze markt. Sinds 2011 is volgens CB Insights wereldwijd ongeveer 6 miljard dollar in Proptech geĂŻnvesteerd, waarvan zoâ&#x20AC;&#x2122;n 70 procent in de afgelopen twee jaar. Het kapitaal dat wordt geĂŻnvesteerd neemt jaarlijks met zoâ&#x20AC;&#x2122;n 36 procent toe tot ongeveer 3 miljard dollar in 2017. Ook zien we vastgoedbedrijven zich positioneren als techbedrijf, al was het alleen maar om vooruit te lopen op de troepen en zich te onderscheiden in de markt. Deze bedrijven verleggen hun visie en passen hun aanpak aan, gericht op technologie en innovatie. Dit geeft een enorme impuls aan de innovatiekracht en verandersnelheid van de markt. Al blijft een ontwikkelaar in de kern altijd ontwikkelaar en een adviseur een adviseur.

De Provada is een interessante plek waar de oude wereld van traditionele vastgoedpartijen kan worden verbonden met de nieuwe â&#x20AC;&#x201C; Proptech â&#x20AC;&#x201C; wereld van start-ups en â&#x20AC;&#x2DC;nieuweâ&#x20AC;&#x2122; technologiebedrijven. Die nieuwe wereld daagt de gevestigde orde uit om buiten gebaande paden te treden, technologie en innovatie te omarmen, op zoek te gaan naar andere businessmodellen en bereid te zijn â&#x20AC;&#x2DC;probeer- en leergeldâ&#x20AC;&#x2122; te betalen en te zien waar dat toe leidt. De mogelijkheden die Proptech biedt zijn legio, de energie die start-ups met zich meebrengen is aanstekelijk. Hoe mooi is het als u na drie dagen Provada bent bijgepraat met relaties, deals heeft kunnen sluiten ĂŠn een beter beeld heeft van de nieuwste technologische innovaties en de toepassingsmogelijkheden voor uw bedrijf ? En wie weet leidt het tot een boeiende samenwerking met een van de vele Proptech start-ups daar aanwezig. Stelt u zich eens voor!

JGCF QH 5VTCVGI[ +PPQXCVKQP %WUJOCP 9CMGË­GNF

â&#x20AC;&#x2DC;WE ZIJN ABSOLUUT IN VOOR MEER GROTE GEBIEDSONTWIKKELINGENâ&#x20AC;&#x2122;

"# ! # ! $ "

" ! #%" ! " " # " #% DQWYYQPKPIGP QR &CPM\Ä&#x17D; FG CCPUVCCPFG PKGWYG ITQQVCCPFGGNJQWFGT $TQQMÉ&#x2C6;GNF YQTFGP FG CODKVKGU HQTU QRIGUEJTQGHF &G QPVYKMMGNGPFG KPXGU " " !"# " & $ " " $ " " $ ' # !! ! !" " " "! ! "% '

D

e Nederlandse tak van de Duitse International Campus Group is in korte tijd een gevestigde naam geworden op de Nederlandse studenten- en starterswoningenmarkt. IC Netherlands heeft sinds 2014 1.983 woningen opgeleverd, heeft er 1.336 in aanbouw en 5.500 woningen in ontwikkeling. Het grootste ontwikkelproject is Hyde Park dat IC met Snippe ontwikkelt in een 50/50-joint venture. De partners hebben zeventien kantoren met een oppervlakte van ruim 105.0000 m op Beukenhorst-West verworven, goed voor 80 procent van de gebouwen op het verouderde kantorenpark. Snippe en IC zullen alle gebouwen slopen en vervangen voor 3.400 woningen en 30.000 m² aan voorzieningen.

Ontwikkeldirecteur Guido van der Veen somt de laatste stand van zaken op. â&#x20AC;&#x2DC;In de zomer is het stedenbouwkundig plan klaar en start voor vijf woonblokken, ontworpen door vijf toparchitecten, het projectbesluit. Winy Maas is de supervisor. Het wordt een gemengde wijk voor ouderen, jongeren en expats met sociale en middeldure huur en koop. De woningen variĂŤren van 30 tot 120 m² met een gemiddelde oppervlakte van zoâ&#x20AC;&#x2122;n 65 m². De maximale hoogte is vanwege de Schiphol-radar 42 meter. Parkeren vind grotendeels ondergronds en halfverdiept plaats. De aannemers zijn al vastgelegd en de blokken worden in bouwteam ontwikkeld. De kantorensloop begint in oktober of november van dit jaar. In december 2018 start het eerste blok met 450 woningen, rond maart 2019 is circa 1.500 woningen in aanbouw, na de zomer volgt de rest. De eerste woonblokken zullen najaar 2021 zijn opgeleverd. In 2023 is het hele project klaar.â&#x20AC;&#x2122;

Voor woningzoekenden kan de bouw niet snel genoeg beginnen, merkt CEO Wouter van den Eijnden op. â&#x20AC;&#x2DC;In Amsterdam en de metropoolregio is een woningbehoefte van 150.000. Maar koop- en huurprijzen in Amsterdam zijn onbetaalbaar en middeninkomens vluchten de stad uit. In Hyde Park kunnen we wel betaalbare woningen realiseren, omdat de grondprijzen veel lager

liggen dan in Amsterdam, terwijl Schiphol en de Zuidas binnen respectievelijk vijf en tien treinminuten zijn. Ook de markt is klaar voor Hyde Park. Beleggers staan in de rij. IC wil zelf een blok afnemen met starterswoningen. We waren onlangs zelfs in Londen op uitnodiging van het EMA. Ze zouden graag woningen in Hyde Park reserveren voor een deel van hun 900 werknemers die naar de Zuidas verhuizen maar in Amsterdam geen woning kunnen vinden.

Marktpartijen kunnen op de Provada kennismaken met Hyde Park, waar IC en Snippe een grote maquette van de gebiedsontwikkeling zullen presenteren. Over enkele jaren is BeukenhorstWest onherkenbaar veranderd, verzekert Van der Veen. â&#x20AC;&#x2DC;Nu is het gebied een stedenbouwkundig ongeluk. Wij maken er een hoogwaardig stedelijk en groen woongebied van, met een nieuw stratenpatroon dat wandelaars en fietsers verbindt met het bestaande wandelbos en het winkelcentrum en het station. Snippe en wij lobbyen bij NS en het stadsbestuur het hele stationsgebied aan te pakken. We hopen dat NS het huidige winderige perron vervangt voor een volwaardig station.

Haarlemmermeer wil een nieuw gemeentehuis in het centrum van Hoofddorp bouwen. Het lijkt ons veel beter dat stadhuis boven het nieuwe station te bouwen. Zaanstad heeft dat ook met veel succes gedaan. De huidige vierbaansweg Van Heuven Goedhartlaan tussen BeukenhorstWest en het station is nu een vervelende barrière. Het beste is om die om te vormen tot een stadsboulevard met minder autoâ&#x20AC;&#x2122;s. Zo worden de cafĂŠs en restaurants in Hyde Park straks ook bereikbaar voor de werknemers in BeukenhorstOost, waar nu geen voorzieningen zijn. Ook hopen we natuurlijk op een metroverbinding van de Zuidas via Hoofddorp naar Schiphol. Door alles met elkaar te verbinden is dit gebied straks de hoofdstad van de Haarlemmermeer.â&#x20AC;&#x2122;

OVER ENKELE JAREN IS BEUKENHORSTWEST ONHERKENBAAR VERANDERD IN EEN HOOGWAARDIG STEDELIJK EN GROEN WOONGEBIED MET EEN NIEUW STRATENPATROON

Wat de IC-directie betreft, blijft het niet bij Hyde Park. â&#x20AC;&#x2DC;Meer grote gebiedsontwikkelingen willen we absoluut doen. Als vroeg aan de voorkant wordt ingestapt, dan kan

!" " $ !

>

het beste programma voor de meest optimale kwaliteit worden ingekocht en kan betaalbaar worden ontwikkeld voor de beleggingsportefeuille. De samenwerking met Snippe bevalt erg goed.

Snippe weet door Holland Park in Diemen alles van gebiedsbranding, wij hebben veel knowhow van beleggen en beheren.

Het lastigste is het vinden van de goede projecten en locaties.

We investeren het liefst op centrale en ov-locaties in Amsterdam, Utrecht, Eindhoven, Leiden, Rotterdam, Den Haag en Tilburg en daarna in de overige top 20-studentenstedenâ&#x20AC;&#x2122;, aldus de CEO. Van der Veen kan soms nog wel terugverlangen naar de begintijd van IC Netherlands. â&#x20AC;&#x2DC;Wethouders, bouwers en architecten ontvingen ons met open armen, blij dat er een partij was die het aandurfde te investeren. Goede locaties waren er in overvloed en grondprijzen en bouwkosten waren laag. Kom daar nu maar eens om; gemeenten vragen de hoogste grondprijzen, de bouwkosten rijzen de pan uit en om de schaarse locaties is een hevige concurrentieslag. Wat mij betreft had de crisis nog wel vijf jaar langer mogen durenâ&#x20AC;&#x2122;, merkt de ontwikkeldirecteur gekscherend op.

Vooral in Amsterdam is het volgens hem nu lastig zaken doen. â&#x20AC;&#x2DC;Het Amsterdamse woningbeleid zet de markt op slot en maakt het zĂŠĂŠr moei-

lijk om projecten haalbaar te krijgen: dat wil zeggen betaalbare woningen met een goede kwaliteit. Het stadsbestuur schrijft voor 80 procent van de te realiseren woningen de maximale huur en de woningoppervlakte voor. Momenteel zijn projecten niet meer rond te rekenen, waardoor veel projecten op slot zijn gegaan. Sommige ontwikkelaars besluiten er nu maar kantoren neer te zetten.â&#x20AC;&#x2122;

IC NETHERLANDS ZET IN AMSTERDAM APPARTEMENTEN NEER VOOR YOUNG PROFESSIONALS, WAARVOOR EEN HOGERE HUUR KAN WORDEN GEVRAAGD DAN STUDENTENUNITS

"# ! # ! $ "

IC Netherlands zet in Amsterdam nu appartementen neer voor young professionals, waarvoor een hogere huur kan worden gevraagd dan studentenunits. Zo ontwikkelt AM in opdracht van IC het project The Lofts 020, dat bestaat uit 212 starterswoningen en zes commerciÍle units in het Amstelkwartier en in 2019 wordt opgeleverd. In Amsterdam Nieuw-West levert IC zelf 429 woningen voor young professionals op in het project The Fizz Don Bosco. De oppervlakte varieert van 38 tot 60 m², de huurprijzen liggen voorlopig tussen 650 en 1.050 euro, aldus de IC-website. De jongeren tussen 20 en 35 kunnen gebruikmaken van tal van voorzieningen, zoals een yogaruimte, coffee corner en werk/ ontmoetingsruimten. IC ontwikkelt ook nieuwbouw in Eindhoven, Utrecht en Rotterdam. In project

Cobana Rotterdam kunnen vanaf 2019 385 young professionals terecht. Het Utrechtse project Op Dreef krijgt in 2021 629 studentenwoningen.

Dat IC in 2014 de Nederlandse markt betrad, was overigens geen uitgemaakte zaak, memoreren de directieleden. â&#x20AC;&#x2DC;In 2012 verrichten we in opdracht van een Amerikaanse belegger een haalbaarheidsstudie naar nieuwbouwwoningen voor studenten.

Na vele gesprekken met universiteiten, woningcorporaties en gemeentebesturen concludeerden we dat dit een gat in de markt was. De Amerikaanse partij haakte op het laatst echter af. Het VVD/CDA-kabinet met gedoogsteun van de PVV was net gevallen. En het kabinet had de verhuurdersheffing ingevoerd; een plotselinge belasting van bijna 8 procent op de jaarlijkse huurinkomsten. Deze partij, die niet actief is in Nederland, en veel andere buitenlandse vastgoedbeleggers lieten Nederland destijds links liggen vanwege deze politieke instabiliteit en het invoeren van de verhuurdersheffing

voor commerciĂŤle verhuurdersâ&#x20AC;&#x2122;, aldus Van den Eijnden.

De twee zaten niet bij de pakken neer en kwamen via hun netwerk uit bij de Duitse studentenwoninginvesteerder International Campus Group, vervolgt de CEO. â&#x20AC;&#x2DC;Na een gesprek met een IC-commissaris in Berlijn gaf de bestuursraad op het hoofdkantoor in MĂźnchen begin 2013 groen licht. In juni 2013 hebben we met IC een rondje langs de locaties gedaan. Najaar 2013 hadden we een aantal concrete locaties in Amsterdam van Duwo op het oog. In deze crisistijd had Duwo zelf niet de middelen deze locaties te ontwikkelen. Pas na de oprichting van IC Netherlands in april 2014 konden we de contracten tekenen.

Ruim een jaar later in juni 2015 was de bouwstart van ons eerste project op Zeeburgereiland, gebouw Smiley.â&#x20AC;&#x2122;

Sindsdien is IC een geoliede machine, verklaart de CEO. â&#x20AC;&#x2DC;Al onze projecten zijn tot nu toe binnen budget en tijd opgeleverd, ook

>

# " " ! # ! !

! ! "

! !

IGPQVGGTFG XGTOQIGPUDGJGGTFGT $TQQMˬGNF JGGHV CCPIGMQPFKIF # $ # LWPK CHIGTQPF &G YQPKPIGP RNCCVUV +% KP VYGG KPUVKVWVKQPGNG HQPF UGP (QPFUOCPCIGT KU +% 4'+/ 'KPFDGNGIIGTU KP JGV GGTUVG HQPFU \Ä&#x17D;P 0GFGTNCPFUG KPUVKVWVKQPGNG KPXGUVGGTFGTU *GV VYGGFG HQPFU IGTKEJV QR OKETQ NKXKPI YQPKPIGP KU GGP QRGP GPF HQPFU OGV \GU

KPVGTPCVKQPCNG KPXGUVGGTFGTU $TQQMˬGNF JGGHV CN NCVGP YGVGP JGV VQGMQOUVKIG ITQGKRCF XCP +% 0GVJGTNCPFU ˬPCPEKGGN VG \WNNGP !

VGTOÄ&#x17D;P PQI OGGT RTQLGEVGP XGTYGTXGP GP TGCNKUGTGP

al omdat we nog steeds met dezelfde bouwbedrijven werken.

We werken met familiebedrijven, waarbij elk bouwteam moet voldoen aan een programma van eisen en verantwoordelijk is voor het eindresultaat. Die snelheid is nodig, zeker nu de bouwkosten zo hard stijgen. Ook onze gebruikers zijn tevreden met ons. IC investeert extra in de kwaliteit van de gebouwen en materialen. Ook hospitality en het opbouwen van een wooncommunity is belangrijk voor ons. Hiervoor is binnen de IC Groep het zogeheten Fizz-woonconcept opgezet in Europa. Per complex stellen we een community manager aan die als taak heeft een hechte gemeenschap te creëren. Zolang vraag en aanbod op de woningmarkt uit balans zijn, zijn die extra investeringen niet per se nodig. Maar wij zitten er voor de lange termijn.

We bouwen een sterk concept op, waar onze doelgroep ook als het economisch minder gaat, op afkomt.â&#x20AC;&#x2122;

"# ! # ! $ "

MRP PROFITEERT VOLOP VAN JUBELSTEMMING OP ONTWIKKELMARKT

/GÄ&#x17D;GT 4GCNV[ 2CTVPGTU JGGHV OGV /42 &GXGNQROGPV KP MQTVG VÄ&#x17D;F GGP QPVYKMMGNRQTVGHGWKNNG XCP OKNLQGP O² QRIGDQWYF 8QNIGPU FKTGEVGWT $CTV /GÄ&#x17D;GT KU FG 0GFGTNCPFUG QPVYKMMGNOCTMV PCWYGNÄ&#x17D;MU XCVDCCT XQQT GGP PKGWYG ETKUKU n&G OCTMV JGGHV GGP UQNKFG DCUKU FCPM\Ä&#x17D; GGP ITQVG QPFGT NKIIGPFG XTCCI o

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN

>

D

at Bart Meijer uit een vastgoedfamilie kent, is geen overdrijving. Opa Bertus was een beeldbepalende aannemer in Den Haag.

Zijn vader Ton was de oprichter in 1970 van MAB. Moeder Maya Bergmans is nu directeur van MeyerBergman Erfgoed Groep, die de Westergasfabriek tot hotspot heeft getransformeerd en Paleis Soestdijk onder handen neemt. Waar zonen Mark en Antony vanuit Londen met MeyerBergman een Europese topretailportfolio opbouwen, timmert Bart aan de weg met een puur Nederlands ontwikkelbedrijf. In 2013 richtte hij Meijer Realty Partners op, in 2015 volgde de ontwikkeltak MRP Development. Sindsdien heeft MRP ruim een half miljard euro geïnvesteerd in een vastgoed- en projectenportefeuille. MRP zette hij in april 2015 op de kaart door met de Britse durfinvesteerder CQS het 85.000 m² grote Megastores Den Haag voor 66 miljoen euro van ING Real Estate te kopen, die er in 2008 nog 135 miljoen euro voor had betaald. MRP Development werd in april 2016 een volwaardig bedrijf door de overname van acht projecten van het toenmalige ASR Vastgoed Ontwikkeling. De ontwikkeltak wordt sinds september 2017 geleid door oud-AM RED-directievoorzitter Paul Trip.

Meijer kijkt terug op een succesvol jaar. â&#x20AC;&#x2DC;In 2017 hebben we een mooie winst geboekt. Een aantal projecten hebben we goed verkocht. Dat geldt voor de 6.000 m² retail en horeca van binnenstadsproject Catharinasteeg in Leiden die UBS heeft overgenomen. Daarnaast zijn er projecten die in 2016 nog flink onder water stonden en nu weer goed presteren, zoals een perifeer winkelgebied in Breda en logistiek bedrijvenpark Prisma in Bleiswijk. Sinds Praxis vorig jaar tekende voor een grote winkel, zijn andere gevolgd en is het hele complex verhuurd. Prisma, dat we ontwikkelden met Maasstede Vastgoed Ontwikkeling en gemeenten Lansingerland en Zoetermeer, lag in 2016 nog vol-

"# ! # ! $ "

ledig braak. We hebben Prisma in een cv-structuur geplaatst en verkaveld. Nu is alle grond tegen een zeer goede prijs verkocht en in ontwikkeling. WDP heeft begin 2018 nog 15 hectare gekocht voor een distributiecentrum van 80.000 m².â&#x20AC;&#x2122;

,WDGNUVGOOKPI DÄ&#x17D; 0GFGTNCPFUG RTQLGEVQPVYKMMGNCCTU Deze omslag is tekenend voor de hele ontwikkelmarkt, stelt de MRP-directeur. â&#x20AC;&#x2DC;De crisis vanaf 2008 was zo intens, het was afgrijselijk. Zelfs toen we in 2015 in de race waren voor de ASRportefeuille, deden we de due diligence nog met een zwarte bril op. Toch heeft de crisis de vastgoedmarkt goed gedaan. Er is een compleet nieuwe markt ontstaan met veel jonge en creatieve ondernemers, die een nieuwe weg durfden in te slaan. Door het gedeprimeerde marktsentiment hebben we de ASR-portefeuille goed ingekocht. Nu het sentiment de afgelopen twee jaar spectaculair is verbeterd, is de marktwaarde van onze projecten dan ook flink gestegen. Projectontwikkelaars verkeren in heel Nederland in een jubelstemming.â&#x20AC;&#x2122; Ook al waarschuwen steeds meer experts voor zeepbellen op de financiĂŤle markten en in het vastgoed, verwacht Meijer zeker in Nederland geen nieuwe crisis. â&#x20AC;&#x2DC;De huidige markt heeft een solide basis met een grote onderliggende vraag. Ook als de rente stijgt, zal de behoefte aan nieuwe woningen groot blijven. De logistieke markt heeft dankzij de enorme groei van e-commerce eveneens een stevig fundament. De nieuwbouw van kantoren heeft zeven jaar stilgelegen, terwijl de huidige nieuwbouw grotendeels is voorverhuurd. Bovendien zijn Nederlandse banken terughoudend; ze hebben de vorige crisis nog steeds in hun achterhoofd. Het enige probleem is dat sommige beleggers wellicht te veel betalen. Maar ook al mopperen Nederlanders dat Amsterdams vastgoed nu te duur is, buitenlandse beleggers vinden Amsterdam vergeleken met Londen en Parijs nog steeds voordelig. Nu steeds meer bedrijven door de Brexit kiezen voor Amsterdam, houdt de vastgoedhausse voorlopig nog aan. Expats

vinden Nederland bovendien een fantastisch land met hoogwaardige en betaalbare voorzieningen. Zelfs Belgische vastgoedbedrijven investeren nu enorm in Nederland. Geloof me, als zelfs de Belgen komen, doen we in Nederland echt iets goed.

Want in al die jaren dat ik in BelgiĂŤ woon, hoorde ik alleen maar geklaag over Nederland.â&#x20AC;&#x2122;

De focus van Meijer ligt op de huidige projecten. â&#x20AC;&#x2DC;We hebben een ontwikkelpijplijn van 1 miljoen m² die we de komende zes Ă zeven jaar perfect willen uitontwikkelen. Maar we hebben ook grote nieuwe projecten verworven, zoals het met Vorm voor 23 miljoen euro geacquireerde 69.000 m² voormalige ministerie van Sociale Zaken bij station Laan van NOI. Onze focussteden blijven Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Rotterdam en Eindhoven. Hoewel we nieuwe projecten op het oog hebben, zullen we niet meer grootschalig inkopen. Nu de markt zo heet is, de bouwkosten oplopen en bouwpersoneel schaars is, is het lastig de snelheid erin te houden. We doen alleen projecten waarbij we voldoende upside zien tegen lage risicoâ&#x20AC;&#x2122;s. Het liefst doen we iets nieuw rond monumentale gebouwen, zoals bij Aalmarkt Leiden en Post Utrecht.

Binnenkort zullen we tekenen voor een grote herontwikkeling in Amsterdam. Bovendien doet MRP nog

mee aan een select aantal bijzondere tenders met partners als Vorm en het Amerikaanse Hines. We zitten in de laatste ronde.

Met Hines hebben we goede contacten. Ik heb decennia geleden met ze samengewerkt in de VS. En Hines was onze co-bidder voor de ASR-portefeuille. Hines haakte op het laatste moment af, omdat het de Nederlandse markt toch te risicovol vond.â&#x20AC;&#x2122; Bij Megastores kampt MRP met de nodige tegenslag, alhoewel Meijer benadrukt dat de winkelverhuur loopt als een trein en de herontwikkeling gewoon doorgaat.

MRP wil het overdekte winkelcentrum voor 40 miljoen euro herontwikkelen en uitbreiden met een multicultureel wijkwinkelcentrum, een spectaculaire nieuwe glazen entree en een 70 meter hoge woontoren en een nieuwe parkeerplaats op maaiveld. Ruim drie jaar na de aankoop is er nog nauwelijks iets gebeurd. Wel is de leegstand teruggebracht van ruim 30 naar zoâ&#x20AC;&#x2122;n 25 procent. Een tegenvaller is dan weer dat Jumbo in april 2017 zijn supermarkt heeft gesloten en is verhuisd naar de centrumkant van station Hollands Spoor.

NA DE RELLEN IN 1998 WAS HET OSDORPPLEIN EEN NO GO-ZONE. NU WIL IEDEREEN ERNAARTOE DANKZIJ BETERE WINKELS, NIEUWE RESTAURANTS, TERRASJES EN WONINGEN

Een van de redenen dat de herontwikkeling langer op zich laat wachten, is dat gemeente Den Haag nog bezig is met een integrale gebiedsvisie om alle vastgoed- en infraprojecten op elkaar af te stemmen. Een andere reden is het gewenste vertrek van medekoper CQS, verklaart

>

wikkeling. â&#x20AC;&#x2DC;We zijn volop bezig met de aanbestedingsfase van Megastores-wijkwinkelcentrum District. Het contract met de aannemer is bijna getekend, in de zomer volgt de bouwstart.

Ook zijn we in gesprek met tal van foodretailers die er winkelmeters willen afnemen. Anchortenant wordt Aldi die zijn bestaande winkel ruimschoots wil verdubbelen naar 4.000 m².

Verder hebben we in april veel nieuwe partijen gecontracteerd en huuruitbreidingen gerealiseerd. Nieuw zijn modewinkel Safco Bollywood en woonwinkel @Home, terwijl Hema terug is met een grotere outletwinkel Hemarkt van 1.055 m². Verder staan we op het punt om huurcontracten met grote leisurepartijen te sluiten. Trampolinebedrijf Jump XL zal 4.000 m afnemen. En een Amsterdamse leisurebedrijf zal 5.000 m² huren voor een kinderspeelparadijs.â&#x20AC;&#x2122;

/GICUVQTGU FTCCIV DÄ&#x17D; CCP NGGHDCCTJGKF Meijer is ervan overtuigd dat Megastores over enkele jaren wel het vernieuwde en bruisende winkelcomplex is dat hij voor ogen heeft. â&#x20AC;&#x2DC;Belangrijkste is dat alle vastgoedinvesteerders in de omgeving en gemeente Den Haag hetzelfde doel voor ogen hebben; het tot leven brengen van een voorheen niet-functionerend stuk stad. Er is al een enorme stap gemaakt. Megastores kan daar nog verder aan bijdragen door een verblijfsplek te worden voor de studenten en inwoners van Laakkwartier, Stationsbuurt en Schilderskwartier. Daarbij moeten we wel realistisch blijven; we kunnen niet concurreren met vrijetijdsbestemmingen als Den Haag Centrum, de Scheveningse boulevard en straks Mall of the Netherlands.â&#x20AC;&#x2122; $CTV /GÄ&#x17D;GT

Meijer. â&#x20AC;&#x2DC;Voor CQS was Megastores de eerste vastgoeddeal ooit.

MRP is een langetermijnbelegger, maar CQS heeft een private equity-benadering. Megastores blijkt niet in hun fonds te passen, omdat het niet het vereiste rendement oplevert. Ze hadden gedacht de leegstand snel op te vullen en het complex dan met winst te verkopen. Maar de tijd dat retailers blindelings een huurcontract van tien jaar tekenen, ligt al lang achter ons. De financier van CQS heeft een taxatie laten doen. De waardering weerspiegelt de moeilijke retailmarkt.â&#x20AC;&#x2122; Er is nog een andere partner in het spel die mogelijk ook van zijn aandelenbelang af wil, blijkt uit de woorden van Meijer. â&#x20AC;&#x2DC;CQS en wij hadden Megastores met 100 procent eigen vermogen gekocht. Daarna hebben we vreemd vermogen aangetrokken middels een herfinanciering. De rente ligt wat hoger dan de marktrente, omdat Megastores voorheen nooit een succesvol project was. Ook is een derde partij toegetreden, het Lichtensteinse fonds LGT. Daarmee hebben wij ons belang teruggebracht naar 10 procent en kregen CQS en LGT beide 45 procent in Megastores. Afgesproken daarbij is dat LGT het recht heeft uit te stappen als CQS dat doet. We zijn hier als goede partners over in gesprek en rekenen erop dit binnenkort intern op te lossen. â&#x20AC;&#x2122; De MRP-directeur bezweert dat deze ongewisse eigendomsconstructie geen gevolgen heeft voor de ambitieuze heront-

"# ! # ! $ "

TOCH HEEFT DE CRISIS DE VASTGOEDMARKT GOED GEDAAN. ER IS EEN COMPLEET NIEUWE MARKT ONTSTAAN MET VEEL JONGE EN CREATIEVE ONDERNEMERS, DIE EEN NIEUWE WEG DURFDEN IN TE SLAAN

Dat deze ambitie haalbaar is, bewijst volgens Meijer de transformatie van het Osdorpplein in Amsterdam-Nieuw West. â&#x20AC;&#x2DC;Na de rellen in 1998 was dit plein een no go-zone. Nu wil iedereen ernaartoe dankzij betere winkels, nieuwe restaurants, terrasjes en woningen. Ontwikkelaars hebben daarbij de kracht gebruikt van de multiculturele samenleving. Er zijn al 500 woningen gerealiseerd. Met onze drie projecten voegen we nog eens 500 woningen toe en wordt het Osdorpplein het nieuwe centrum van heel Nieuw West. Op de SDK-locatie realiseren we 66.000 m² aan woningen en retail met 350 parkeerplaatsen. Op locatie De Os ontwikkelen we een levendige winkelstraat met 12.000 m² bvo aan horeca, retail, een paviljoen. En op de Meervaartlocatie bouwen we een programma van 39.000 m² bvo met een hotel, retail en leisure. De bouwstart is vanaf 2019, de eerste projecten worden in 2020 opgeleverd.â&#x20AC;&#x2122;

$Ä&#x17D;\QPFGTG RTQLGEVGP KP 'KPFJQXGP GP 7VTGEJV Twee andere bijzondere projecten die Meijer niet onvermeld wil laten liggen in Eindhoven en Utrecht. â&#x20AC;&#x2DC;In Eindhoven hebben we in het hart van Strijp-S aan de Torenallee een hele mooie positie verworven. Eind 2018 beginnen we met de bouw van S-West, 240 appartementen en 900 m² bedrijfsruimte in vier individueel vormgegeven gebouwen. En aan de Kruisvaartkade in Utrecht realiseren MRP Development en Vorm op loopafstand van het centraal station een prachtig woongebied. Op de locatie van een oude spoorzone ontwikkelen we 430 tot 600 woningen langs het water. De gemeenteraad van Utrecht heeft eind april unaniem ingestemd met het bestemmingsplan voor het project. In 2019 hopen we met de bouw te starten.â&#x20AC;&#x2122;

URBAN CHANGE IS HERE.

KOM LANGS OP HET HAL 11 ACTUELE INFORMATIE:

www.transformatieplein.nl

BUILD ON CHANG ES

PROGRAMMA DINSDAG 5 JUNI 10.30 uur 11:00 uur 12:30 uur | | 15:00 uur

WOENSDAG 6 JUNI 10:30 uur | 12:45 uur 13:45 uur | | 15:30 uur

DONDERDAG 7 JUNI 10:15 uur 11:00 uur

TRANSFORMATIEPLEIN: â&#x20AC;&#x201C; STAND 11

13:00 uur 14:00 uur 15:00 uur

CHANGERS:

| |

4 ' '("&*" 0*&/. &* +0!" (+$&./&"'5 De herontwikkeling van oude logistieke panden tot kleine units is een mogelijke oplossing voor het ruimtegebrek onder kleine ondernemingen.

Dat betogen Pieter van der Heijde en ValĂŠrie Noordink van Bureau Stedelijke Planning. Door de schaalverkleining van bedrijven en de florerende economie is de vraag naar kleine bedrijfsunits sterk toegenomen. Maar de voorraad is voor een groot deel verouderd en steden hebben gebrek aan ruimte voor kleinschalige bedrijvigheid.

Hiertegenover staat de structurele leegstand van veel verouderde grote panden. Het betreft dan veelal oude logistiek die niet meer voldoet aan de huidige eisen van bedrijven, bijvoorbeeld als het gaat om de bouwhoogte. Er liggen kansen voor herontwikkeling als de panden op binnenstedelijke locaties liggen en bouwkundig in een redelijke staat verkeren. Industrieel vastgoed heeft vaak een stalen draagconstructie, een hoge bouwhoogte en grote vrije vloervelden. Dit maakt relatief eenvoudige aanpassingen mogelijk, zoals het plaatsen van scheidingswanden.

De markt voor kleinschalige bedrijfsruimten ziet er rooskleurig uit, ook voor de komende periode. De voorliggende woningbouwopgave leidt bovendien tot groei van de bouwbedrijven en deze vormen een groot deel van de gebruikers van kleinschalige bedrijfsruimten. Door de crisis was nieuwbouw beperkt. De laatste jaren trekt dit wel weer iets aan. Het merendeel van de nieuwbouw in de afgelopen vijf jaar vond plaats in de Randstad en de steden hieromheen.

Startende bedrijven en zzpâ&#x20AC;&#x2122;ers kiezen voor ruimten tot 250 m². Naar deze units is de meeste vraag en ook het meeste aanbod. De wat grotere bedrijven met meer kapitaal vestigen zich in de grotere eenheden. Deze zijn ook vaak op maat gemaakt.

Kleine bedrijven geven vaak de voorkeur aan koop boven huur vanwege de zekerheid en pensioenvoorziening voor later. Voor sommige ondernemers zijn daarnaast collectieve voorzieningen en de nabijheid van andere bedrijven van belang.

./$+"!) -'/ -+1 ! .," & (

-+2!#0*!&*$ 1++- %"-./"( -("))"-,++-/ De vriendenvereniging van Stadsherstel Amsterdam begint een crowdfundingactie voor het herstel van de Haarlemmerpoort in Amsterdam.

Woningcorporatie Ymere draagt het rijksmonument over, omdat het bezit en onderhoud ervan niet tot de kerntaken van een woningcorporatie horen en te kostbaar zijn. De restauratie van het in slechte staat verkerende gebouw moet op een ambachtelijke en duurzame manier gebeuren.

Er lag al een uitgewerkt plan met vergunningen, met op de begane grond horeca en woningen erboven. Dit plan wordt grotendeels overgenomen.

Daarbij wordt het pand niet opgesplitst.

Stadsherstel Amsterdam kampt voor de restauratie met een tekort van 171.000 euro op de totale bouwkosten van 2.668.960 euro. De Vrienden gaan zich hard maken om het ontbrekende bedrag samen met Amsterdam- en monumentenliefhebbers bij elkaar te krijgen.

De neoclassicistische poort staat aan de rand van het Westerpark. Sinds het gebouw zijn publieke functie kwijtraakte, is het gebied eromheen wat desolaat, aldus Stadsherstel Amsterdam. Nu de poort opnieuw toekomst krijgt, is er weer vrij baan voor de oorspronkelijke levendigheid.

"*. %! "( -+", '++,/ &*/ ** -' "*- 3 De private ontwikkelaar en investeerder Renschdael Groep uit Horst heeft het Sint Anna Park gekocht in het centrum van Venray.

Het 47 hectare grote park met vijftien gebouwen waaronder een aantal monumenten werd gebruikt voor geestelijke gezondheidszorg. De meeste panden staan al jaren leeg.

De nieuwe eigenaar streeft naar een invulling met functies als wonen, maatschappelijke en medische dienstverlening, onderwijs, een onderscheidend hotel, een restaurant, kunst en cultuur.

De ontwikkelingsvisie voorziet in onder meer restauratie en transformatie van een deel van de bestaande gebouwen en de ontwikkeling van onder andere 170 koopwoningen en zorgappartementen. Het bestemmingsplanproces bevindt zich in de afrondende fase en de eerste bouwactiviteiten worden in 2019 verwacht.

2 $ -./! ' */++--0%)/!

1!-!%./ .*!( 1%.%! + (%/%!.3

2 +# )%(&+!* )4 /- *."+-)!-!*3 Rabobank wil tot 2023 de transformatie en herbestemming financieren van minimaal 1,5 miljoen m² bestaand vastgoed tot 20.000 woningen.

Dat meldt Rabobank in haar Vastgoedbericht 2018. De bank noemt het onterecht dat de aandacht voor leegstand verslapt, nu het economisch beter gaat en de vastgoedmarkt profiteert van het herstel.

Zonder maatregelen kan de leegstand oplopen tot 75 tot 100 miljoen m² in 2030. â&#x20AC;&#x2DC;Dit is meer dan al het vastgoed dat we nu in Nederland aan kantoren en winkels bij elkaar hebben. Toename van leegstand wordt daarmee een maatschappelijk issue, omdat het zowel ruimtelijk als financieel tot nieuwe vraagstukken leidtâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Maarten Donkers, hoofd Kennis en Research van Rabobank.

Op de kantorenmarkt wordt ÊÊn op de zeven vierkante meters niet gebruikt, ondanks forse reductie van de leegstand. Ook in andere segmenten als retail, maatschappelijk vastgoed en agrarisch vastgoed staan veel gebouwen leeg. In totaal gaat het om 45 tot 70 miljoen m², schat de bank.

De bandbreedte is zo groot door het gebrek aan eenduidige informatie en definities. Dat leidt er toe dat er onvoldoende aandacht is voor leegstand in de gehele sector. Duidelijk is voor Rabobank wel dat een deel van het leegstaande vastgoed zonder maatregelen waarschijnlijk nooit meer een functie krijgt. â&#x20AC;&#x2DC;Leegstand in de bestaande vastgoedmarkt biedt een kans om in te zetten op meer woningen. Dit betekent niet dat er geen nieuwbouw meer nodig is. We zien vooral potentieel voor de vastgoedsector om woningschaarste, leegstand en circulariteit in samenhang op te pakkenâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Roel van de Bilt, directeur van Rabo Real Estate Finance.

Volgens een schatting is een miljoen woningen nodig om de behoefte van de komende vijftien tot twintig jaar in te vullen. Rabobank verwacht dat een deel van de vraag naar woningen prima binnen de bestaande stedelijke contouren kan worden ingevuld.

Van de Bilt: â&#x20AC;&#x2DC;Het is logisch om bij de planning van woningbouw de herontwikkelingsopgave veel meer dan nu als uitgangspunt te nemen. Dat beschermt vastgoedeigenaren tegen onnodig waardeverlies en helpt woningzoekenden aan betaalbare huisvesting.â&#x20AC;&#x2122;

De snelle terugloop van beschikbare kantoorruimte in grote steden als Amsterdam, Utrecht, Rotterdam en Den Haag vereist snel een duidelijke visie van de gemeentebesturen op nieuwbouw.

Dat stelt CBRE. Volgens de vastgoedadviseur kan de schaarste impact hebben op de economische groei in Nederland doordat bedrijven niet de juiste huisvesting kunnen vinden. â&#x20AC;&#x2DC;In het licht van de huidige coalitievormingen is de snelle afname van beschikbare kantoorruimte een belangrijke trend die door gemeentebesturen onderkend moet wordenâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Rudolf de Boer, managing director bij CBRE. â&#x20AC;&#x2DC;We zien dat het aanbod kantoorruimte in de grote steden snel afneemt. Tegelijkertijd hebben de grootste politieke partijen plannen om meer kantoren te transformeren naar woningen. Het is belangrijk dat zij bij het maken van hun woningbouwplannen meer rekening houden met de groeiende vraag naar kantoren en hier in hun beleid ruimte voor bieden.â&#x20AC;&#x2122; De leegstand in Amsterdam, Diemen en Amstelveen is in het eerste kwartaal van 2018 gedaald naar het laagste niveau sinds 2000: 5,4 procent van de totale kantorenvoorraad. Ten opzichte van de top in 2010 is de daling van de leegstand 72 procent.

In Rotterdam, Utrecht en Den Haag ziet CBRE de kantorenleegstand ook snel teruglopen. De dalingen zijn 20 procent, 42 procent en 47 procent gerekend ten opzichte van de hoogste leegstandsniveaus. In Utrecht en Den Haag stijgen de huren.

./#+! ) -'/ -+1 .,! % (

>

4 +0,."+0"(,.0 "!."&$0 $.,"& */0".! *5 Amsterdam dreigt negatieve gevolgen te ondervinden van het beperkte aanbod kantoorruimte.

Dat meldt Colliers International. De afgelopen jaren zijn veel leegstaande kantoorgebouwen succesvol getransformeerd in woningen en hotels. Hierdoor is in drie jaar tijd het aanbod gedaald van 1,2 miljoen m² naar ruim 470.000 m².

Dit beperkte aanbod is niet genoeg om de groeiende vraag naar kantoorruimte vanuit de dienstensector op te vangen.

Bedrijven met meer dan honderd medewerkers gebruiken gemiddeld minimaal 1.500 m² kantoorruimte. Het aanbod in deze categorie gaat in rap tempo achteruit. In 2015 waren in Amsterdam 172 kantoren met deze omvang beschikbaar. Nu is dat 95.

Bovendien staan we aan de vooravond van een grote duurzaamheidsinvestering in kantoorgebouwen in Nederland, stelt Colliers. Dit leidt ertoe dat bedrijven tijdens deze renovaties tijdelijk andere huisvesting zoeken. Het risico is ook hier dat bedrijven zich verplaatsen naar buiten de stad en de economische potentie van de stad niet volledig wordt benut.

Voor grotere bedrijven is het aanbieden van een garantie op huisvesting essentieel om interessant te blijven als potentiĂŤle vestigingsstad. Zo zou het Europese Geneesmiddelenbureau (EMA) bijna niet voor Amsterdam hebben gekozen door de onzekerheid over een beschikbare locatie. Een huisvestingsgarantie zou ook voor andere organisaties moeten gelden.

/0$,"!* .(0 .,2 ! /-" & )

" #,,!% )) &/ %"0 +&"13" 2,+!'" 1&0 2,,. *&))"++& )/ De foodhall vormt voor millennials het nieuwe â&#x20AC;&#x2DC;avondje uitâ&#x20AC;&#x2122;. Nederland telt nu dertien pure foodhallen en er zijn concrete plannen voor nog eens zeven.

Dat blijkt uit een publicatie van Van Spronsen & Partners horeca-advies uit Leiden. Nederland telde twee jaar geleden nog maar vier foodhallen. Momenteel zijn dit er dertien met gemiddeld veertien foodstands, verspreid over acht steden. Daarnaast zijn er nog ruim zeven concepten, die meer als markthal moeten worden gezien of als een mix van de twee concepten. â&#x20AC;&#x2DC;Tel daar de zeven plannen voor nieuw foodhallen bij op en we kunnen spreken van een fenomeen dat niet meer weg te denken is uit het horecalandschapâ&#x20AC;&#x2122;, aldus de horeca-adviseur.

Nieuwe eethallen zijn voorzien in de Korenbeurs, midden op de Korenmarkt in Arnhem, in Alkmaar, Breda en Groningen. Het Amsterdamse concept De Hallen komt bovendien ook in Rotterdam. De Hallen in Amsterdam-West in een oude tramremise was de eerste Nederlandse foodhall. Hier zijn 21 verschillende eetkramen verspreid over de hal met een gezamenlijk zitruimte en gedeelde bar en een bioscoop. Een andere foodhal van het eerste uur, Amicitia in Amersfoort, is overigens de eerste die de deuren moest sluiten (2017).

Recent openden nieuwe grote foodhallen in Den Haag (Minglemush, vijftien foodconcepten, met grote leeshoek, speelruimte en arcadegames) en Eindhoven (Downtown Gourmet Market, 21 foodconcepten). Ook in Den Haag ging een kleinere foodhall open; Hofhouse met acht eetformules. Andere kleine vestigingen zijn Mout in Hilversum (acht concepten) en de Twentsche Foodhal in Enschede (negen foodconcepten) zien.

De foodhal volgens het bureau een plek om te ontmoeten, waar vooral veel millennials (lokaal en internationaal) zich toe aangetrokken voelen. â&#x20AC;&#x2DC;Waar deze doelgroep voorheen voor een club of kroeg als ontmoetingsplek koos, wordt dit langzaam ingenomen door locaties als een foodhal. De muziek, grote bar en de eetkramen maakt dat de foodhal wordt gezien als een avondje uit.â&#x20AC;&#x2122;

9CU VTCPUHQTOCVKG CCPXCPMGNÄ&#x17D;M DGFQGNF CNU GGP UNKOOG CCPRCM QO FG NGGIUVCPF XCP MCPVQTGP VG DGUVTÄ&#x17D;FGP VGIGPYQQTFKI \GV FG IGOGGPVG #OUVGTFCO FKG OGVJQFG QQM KP QO EQORNGVG IGDKGFGP GGP PKGWYG KORWNU VG IGXGP GP \Q FG UVCF XGTFGT VG QPVYKMMGNGP

AMSTERDAM TRANSFORMEERT: INBREIDEN IS HET NIEUWE UITBREIDEN

T

ransformatie helpt om de groeiende vraag naar woon- en werkruimte op te vangen, want om al die nieuwkomers te kunnen huisvesten moet er vooral binnenstedelijk plek gevonden worden. â&#x20AC;&#x2DC;Over twintig jaar zeggen we: dit was de grootste inbreidingsopgave ooit in Amsterdam.â&#x20AC;&#x2122; Dat gebouwen en gebieden opgeknapt worden en daarbij soms nieuwe functies krijgen is natuurlijk van alle tijden, maar met de vaststelling van een bestuurlijk programma voor de periode tussen 2015 en 2018 heeft transformatie in Amsterdam ook echt handen en voeten gekregen. Er zijn mensen en middelen beschikbaar gesteld en er ligt een duidelijke opgave. Die aanpak werkt, constateert Cengiz Caglar. Als senior adviseur transformatie maakt hij deel uit van het transformatieteam van de gemeente.

Dat team fungeert binnen een grote gemeente als Amsterdam als een soort spin in het web door contacten te onderhouden met zowel externe partijen als collegaâ&#x20AC;&#x2122;s intern die overal in de stad bezig zijn met transformatie. Daardoor zijn de teamleden precies op hoogte van alle plannen en activiteiten in de verschillende stadsdelen en wijken binnen de stad. Bovendien weten ze wat wel en niet toegestaan is op een bepaalde locatie. Caglar: â&#x20AC;&#x2DC;Voor marktpartijen is het transformatieteam echt een pluspunt. Wij zijn gemakkelijk te vinden en kunnen hen snel faciliteren. Bij ons zitten de knowhow en de contacten.â&#x20AC;&#x2122;

De aantrekkende economie helpt mee bij de uitvoering van de transformatieopgave die de stad zich gesteld heeft. Tijdens de crisis werkte Caglar als assistent van de hotelloods, die destijds op zoek was naar geschikte locaties â&#x20AC;&#x201C; waaronder leegstaande kantoren â&#x20AC;&#x201C; voor nieuwe hotelkamers. In die tijd was er bij ontwikkelaars weinig animo om hun panden een nieuwe bestemming te geven als de gemeente hen benaderde, herinnert hij zich. â&#x20AC;&#x2DC;Nu hoeven we niet

meer naar hen, maar komen ze naar ons. Ze willen allemaal transformeren naar woningen. Dat is een totale omslag.â&#x20AC;&#x2122; Een van de voornaamste doelstellingen uit het gemeentelijk transformatiebeleid is om een kwart van de 5.000 jaarlijks te realiseren nieuwe woningen (1.250) te laten verlopen via transformaties. Tot 2025 moeten er immers nog 50.000 woningen bijkomen. De afgelopen drie jaar is dat ruimschoots gelukt. Op dit moment zijn er 288 transformatiepanden in Amsterdam. De stadia waarin de ingrepen zich bevinden, variĂŤren van onderzoek en voorbereiding tot uitvoering. Gezien de plannen die er nu liggen, verwacht de gemeente voor 2018 uit te komen op meer dan het driedubbele, namelijk 4.000. Daarbij moet wel gezegd worden dat Amsterdam het begrip transformatie wat ruimer opvat. Het gaat niet alleen om het verbouwen van bestaande panden. Ook sloop en aansluitend op dezelfde plek nieuwbouw wordt meegerekend in de cijfers.

Een ander belangrijk doel van transformatie is het jaarlijks laten afnemen van de kantorenleegstand met 60.000 m². Ook daarin is de gemeente geslaagd. De leegstand liep terug van 1,3 miljoen m² in 2015 (18 procent van de totale kantorenvoorraad) naar 0,7 miljoen m² aan het begin van dit jaar (10 procent van het totaal). Zoals het ernaar uitziet zet die daling verder door, maar wel in een minder hoog tempo. Dat is een bewuste keuze, zegt manager gebiedsontwikkeling Nabila Bouabbouz. â&#x20AC;&#x2DC;We maken een pas op de plaats om te zorgen dat werken in de stad niet ondergesneeuwd raakt. Er is nu meer vraag dan aanbod.â&#x20AC;&#x2122; De naderende Brexit is een van de oorzaken die meespelen. Daardoor wijken sommige bedrijven die nu nog in Londen gevestigd zijn, uit naar Amsterdam.

Inmiddels is de focus van het transformeren van objecten verschoven naar het vernieuwen van complete gebieden, waarbij het accent ligt op toevoegen of uitbreiden van het aantal woningen. Dat is ook hard nodig volgens Bouabbouz, want ruimte is schaars. Grote uitleggebieden buiten de huidige stadsgrenzen zijn

>

er niet meer. â&#x20AC;&#x2DC;Onder druk van de verdichtingsopgave kijken we naar ruimte voor woningen. Dan kom je al gauw uit bij gemengde woon-werkgebieden. We moeten de uitbreiding binnenstedelijk realiseren.â&#x20AC;&#x2122; De gemeente heeft hiervoor verschillende transformatiegebieden aangewezen, waaronder Sloterdijk I en II en Amstel III. Het zijn allemaal gebieden die oorspronkelijk uitsluitend dienden als bedrijventerreinen, maar die nu omgevormd worden tot gecombineerd woon-werkgebied. Daarbij is veel aandacht voor de bijbehorende voorzieningen, zoals infrastructuur, winkels, horeca en ontspanning. Caglar: â&#x20AC;&#x2DC;Het moet een complete stad zijn, die switch is nu echt wel merkbaar.â&#x20AC;&#x2122; Bouabbouz ziet die inbreiding als een belangrijke fase in de groei van de stad, vergelijkbaar met de grote stadsuitbreiding na de Tweede Wereldoorlog op basis van de plannen van stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren. â&#x20AC;&#x2DC;Over tien tot twintig jaar gaan we deze fase duiden als omslagpunt in de ontwikkeling van de stad.

Over twintig jaar zeggen we: dit was de grootste inbreidingsopgave ooit.â&#x20AC;&#x2122; Transformeren van gebieden is een stuk complexer dan van objecten, omdat er doorgaans veel betrokken partijen zijn en het al gauw meer dan tien jaar kost. De rol van de gemeente is vooral die van trekker. Bouabbouz: â&#x20AC;&#x2DC;Als gemeente schetsen wij de potentie van het gebied.â&#x20AC;&#x2122; De tijd is er rijp voor. Ontwikkelaars zijn enthousiast en doorgaans goed geĂŻnformeerd. En woningzoekers zijn niet meer zo gefixeerd als voorheen op wonen binnen de ring. Er is echt een kentering, constateert Bouabbouz. â&#x20AC;&#x2DC;Er is veel meer waardering gekomen voor de gebieden buiten de ring.â&#x20AC;&#x2122;

De transformatie beperkt zich niet tot de aangewezen gebieden.

Ook op andere locaties wordt gewerkt aan vernieuwing in combinatie met verdichting. Stadsdeel Nieuw-West is een van de koplopers als het gaat om de toevoeging van nieuwe woningen via transformatie. â&#x20AC;&#x2DC;Tijdens de crisis was er veel leegstand, maar er is in korte tijd veel getransformeerd naar andere functiesâ&#x20AC;&#x2122;, aldus Bouabbouz. De drie gebieden die de gemeente heeft voorgedragen

r 5NQVGTFÄ&#x17D;M + <WKF r 5NQVGTFÄ&#x17D;M %GPVTWO r 5NQVGTFÄ&#x17D;M ++ r 4KPI\QPG 9GUV

r #OUVGN +++ r #TGPCRQQTV r 1XGTCOUVGN -QR 9GGURGTVTGMXCCTV r %TWSWKWU

>

%GPVTWO 0KGWY 9GUV TQPFQO JGV 1UFQTRRNGKP

#OUVGNFÄ&#x17D;M 5CTRJCVKUVTCCV

$ #OUVGTFCO ,QJCP *WK\KPICNCCP 4KGMGTDWUKPGUU 2CTM

TWKOVG CPPGZ ECHÃ&#x2026; KP FG RNKPV 1RIGNGXGTF KP

6TCPUHQTOCVKG XCP MCPVQQT O DXQ PCCT TWKOVG XQQT UVCTVWRU GP JQTGEC GP EQPITGUUGP 1RIGNGXGTF KP

'NUGXKGT IGDQWY -TGNKU .QWYGPUVTCCV

#o&#/ 6QTGP

2CTQQN GP 6TQWYIGDQWY

6TCPUHQTOCVKG XCP MCPVQQT O DXQ PCCT UVWFGPVGPYQPKPIGP MGNFGT GP DGICPG ITQPF YQTFGP GGP JQVGN 1RIGNGXGTF KP

9GUV

6TCPUHQTOCVKG XCP MCPVQQT O DXQ PCCT MCPVQQT JQVGN JQTGEC 1RIGNGXGTF KP

0QQTF

6TCPUHQTOCVKG XCP MCPVQQT O DXQ PCCT 5VWFGPV *QVGN 1RIGNGXGTF KP

1QUV

8'0

*QNGPFTGEJV %GPVTG

6TCPUHQTOCVKG XCP MCPVQQT O DXQ PCCT JQVGN ECUKPQ JQTGEC 1RNGXGTKPI

5NQVGTFÄ&#x17D;M %GPVTWO

6TCPUHQTOCVKG XCP MCPVQQT O DXQ PCCT CRRCTVGOGPVGP XQQT [QWPI RTQHGUUKQPCNU UVWFGPVGP GP LQPIGTGP 5VCTV DQWY KU

#OUVGN +++

<CPFMCUVGGN

6TCPUHQTOCVKG XCP MCPVQQT O DXQ PCCT YQPKPIGP GP OCCVUEJCRRGNÄ&#x17D;MG XQQT\KGPKPIGP 5VCTV DQWY KU

<WKFQQUV

0KGWY 9GUV

voor het Transformatieplein tijdens de Provada liggen allemaal in Nieuw-West. Het zijn volgens Caglar en Bouabbouz kansrijke gebieden waar de ambities hoog zijn, maar die wat minder bekend zijn binnen en buiten de stad. â&#x20AC;&#x2DC;Ze verdienen daarom zeker aandachtâ&#x20AC;&#x2122;, vindt Bouabbouz. â&#x20AC;&#x2DC;Het zijn bovendien gebieden waar ontwikkelaars nog iets kunnen betekenenâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Caglar.

Centrum Nieuw-West, een gebied rondom het Osdorpplein, moet uitgroeien tot het nieuwe centrum van het stadsdeel Nieuw-West.

Met een winkelcentrum, een theater en de centrale ligging aan de Sloterplas heeft het gebied veel potentie. In totaal komen er 1.700 nieuwe woningen. Een deel daarvan is al opgeleverd. Op dit moment wordt er volop gebouwd en gerenoveerd. Het gebied krijgt ook nieuwe faciliteiten, zoals horeca en een hotel. Ook wordt de openbare ruimte opgeknapt. Er wordt nog gekeken naar de mogelijkheid om een iconisch gebouw neer te zetten als trekker. Een uitdaging is ook om het bestaande winkelcentrum beter te laten aansluiten op de Sloterplas. De drukke weg Meer en Vaart vormt nu nog een barrière.

Plein â&#x20AC;&#x2122;40-â&#x20AC;&#x2122;45 is het tweede plein van Nieuw-West. Hoewel het plein dient als ontmoetingsplek, functioneert het niet optimaal omdat het winkel- en marktaanbod eenzijdig is. Ook de openbare ruimte kan wel een opknapbeurt gebruiken. De komende jaren zal het gebied een grote verandering ondergaan. Met behoud van de bestaande kwaliteiten moet het plein meer variatie krijgen in woningen, winkels en andere voorzieningen.

5NQVGTFÄ&#x17D; M ++ YQTFV XQNNGFKI EKTEWNCKT In de reeks van drie gebieden wijkt Sloterdijk II â&#x20AC;&#x201C; bestaande uit een noordelijk en een zuidelijk deel â&#x20AC;&#x201C; af, omdat het een bedrijventerrein is waar voorlopig geen plannen bestaan voor wonen.

Niettemin is de transformatie die Sloterdijk II te wachten staat ingrijpend. Vrijwel alle lage bebouwing op het terrein van 20 hectare zal verdwijnen. Daarvoor in de plaats komen nieuwe bedrijfspanden, die vooral de hoogte in zullen gaan. Sloterdijk II streeft ernaar om 100 procent circulair te worden. De eerste zichtbare verandering is de herbouw van het Aviodome aan de rand van het gebied. De bekende koepel van het voormalige luchtvaartmuseum bij Schiphol wordt herbouwd volgens het originele ontwerp en gaat een congrescentrum huisvesten.

Behalve drie gebieden is er ook een object dat Amsterdam dit jaar op de Provada extra aandacht wil geven. Het gaat om het voormalige datacenter van KPN aan de Paalbergweg op bedrijventerrein Amstel III in Amsterdam-Zuidoost. DutchRE gaat het pand een nieuwe invulling geven. Dat deed het bedrijf eerder ook al met een ander kantoorpand aan de Paalbergweg. Daar zit nu het Amsterdam Health & Technology Center (AHTC), waarin allerlei bedrijven uit de gezondheidssector onderdak hebben gevonden.

'T UVCCV XGGN VG IGDGWTGP FG MQOGPFG LCTGP QR JGV #OUVGTFCOUG DGFTÄ&#x17D;XGP VGTTGKP 5NQVGTFÄ&#x17D;M ++ KP UVCFUFGGN 0KGWY 9GUV

TRANSFORMATIE MOET SLEETS SLOTERDIJK II TOEKOMST BIEDEN

H

oewel daar nu nog weinig van zichtbaar is, ziet projectmanager Ton de Joode die toekomst al helemaal voor zich. â&#x20AC;&#x2DC;Het gebied heeft veel potentie. Je moet wel door je oogharen kijken om te zien wat je allemaal kunt.â&#x20AC;&#x2122; Het terrein van 20 hectare nabij station Sloterdijk, dat bestaat uit een klein noordelijk en een groot zuidelijk deel, oogt nu nog wat rommelig en verwaarloosd. Dat gaat veranderen. De bestaande lage bebouwing wordt bijna allemaal gesloopt om plaats te maken voor bouwblokken die de hoogte ingaan. De nieuwe bebouwing geeft Sloterdijk II een stedelijkere uitstraling, die volgens De Joode beter aansluit bij die van het centrum. Verdichting vindt ook nog op een andere manier plaats. â&#x20AC;&#x2DC;De rooilijnen worden ruimer, zo ontstaat er meer ontwikkelruimte.â&#x20AC;&#x2122; Van 120.000 m² bvo gaat het terrein daardoor straks naar minimaal 350.000 en maximaal 500.000 m² bvo. En in plaats van de huidige 500 werknemers, zullen er in de toekomst zoâ&#x20AC;&#x2122;n 10.000 mensen op Sloterdijk II werken.

Die toename vraagt om meer verblijfsfaciliteiten. Een belangrijk onderdeel van de vernieuwing is daarom dat de bestaande langgerekte groenstrook wordt omgevormd tot het Rhonepark met een lengte van 1 kilometer. Daar kunnen ook de bewoners uit het nabijgelegen Sloterdijk-Centrum straks recreĂŤren.

De belangrijkste uitgangspunten voor de vernieuwing zijn duurzaamheid en circulariteit. De nieuwe gebouwen moeten demontabel worden, gasloos en toekomstbestendig. Dat laatste betekent onder meer dat panden de mogelijkheid moeten hebben om van functie te veranderen. De Joode: â&#x20AC;&#x2DC;We vragen daarom veel creativiteit van architecten en stedenbouwkundigen.â&#x20AC;&#x2122; De eerste zichtbare verandering is al te zien aan de rand van Sloterdijk II, vlakbij de snelweg A5 en de ring A10. Daar vindt de herbouw plaats van het Aviodome, dat ooit diende als luchtvaartmuseum bij Schiphol. Nu krijgt de karakteristieke koepel een tweede leven als congreslocatie, die in november van dit jaar zal opengaan.

Ontwikkelaars hebben veel belangstelling voor Sloterdijk II, constateert De Joode. Een groot deel van de bestaande ondernemers heeft zijn pand verkocht aan ontwikkelaars. â&#x20AC;&#x2DC;In een jaar tijd is dertig procent van het bezit van eigenaar gewisseld.â&#x20AC;&#x2122; Daardoor is ook het aantal eigenaars sterk gereduceerd. Een van de ontwikkelaars die aan de slag gaat op Sloterdijk II, is Duncan Stutterheim.

De Amsterdammer wil aan de Rhoneweg een on-geveer twintig meter hoge toren bouwen die onderdak gaat bieden aan verschillende ondernemers. Transformatie van het hele gebied is een ontwikkeling die gauw een jaar of vijftien in beslag zal nemen, schat De Joode. Daarbij houdt hij met meerdere scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s rekening. De planning zal gefaseerd verlopen om te anticiperen op de dan geldende conjunctuur en marktbehoefte.

5NQVGTFÄ&#x17D;M ++ #OUVGTFCO

Sloterdijk II is ĂŠĂŠn van de gebieden die in 2018 door gemeente Amsterdam is ingebracht in het Transformatieplein tijdens Provada 2018. Op dinsdag 5 juni 2018 presenteren architecten vanaf 12.30 uur op het Transformatieplein hun ideeĂŤn voor onder andere Sloterdijk II.

#% ! ! " ## " % ! ! " $ !" ! " !" & " KPXWNNKPI XCP JGV RNCP XQQT FG TGXKVCNKUGTKPI XCP 2NGKP o o KP FG YÄ&#x17D;M "

BEWONERS DENKEN MEE OVER REVITALISEREN PLEIN â&#x20AC;&#x2122;40-â&#x20AC;&#x2DC;45

H

et winkelcentrum uit de jaren vijftig voldoet niet meer aan de hedendaagse eisen en is toe aan een grondige opknapbeurt.

Plein â&#x20AC;&#x2122;45-â&#x20AC;&#x2122;45 is na het Osdorpplein het tweede plein in het stadsdeel Nieuw-West en vormt een belangrijke ontmoetingsplek voor de buurtbewoners. â&#x20AC;&#x2DC;Een lief en open plein, waar een goede sfeer hangtâ&#x20AC;&#x2122;, zo karakteriseert kwartiermaker Jeroen Jonkers het winkelcentrum. De ligging is ook prima, met aan alle kanten goede verbindingen en met de Sloterplas op een steenworp afstand. Toch functioneert het plein niet meer optimaal. Het winkel- en marktaanbod is te eenzijdig en de openbare ruimte vraagt om een nieuwe inrichting. Eerdere plannen strandden voortijdig en kleine aanpassingen van de afgelopen jaren hebben niet het gewenste resultaat gebracht. Daarom is het nu tijd voor een rigoureuzere ingreep, die bovendien kan bijdragen aan het versterken van de leefbaarheid van de buurt.

2NCP QR JQQHFNÄ&#x17D;PGP Hoewel er in de buurt rondom het winkelcentrum al volop gebouwd wordt â&#x20AC;&#x201C; overwegend door woningcorporaties â&#x20AC;&#x201C; is dat op het plein zelf nog niet aan de orde. Er is al wel veel voor-bereidend werk gedaan. Uitvoerige gesprekken met buurtbewoners en andere betrokken partijen hebben geleid tot een plan op hoofdlijnen. â&#x20AC;&#x2DC;We hebben daarin allerlei opties benoemd, maar die expres nog niet ingevuldâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Jonkers. Te denken valt bijvoorbeeld aan het gedeeltelijk overkappen van de markt, het toevoegen van terrassen aan de oostelijke kant van het plein en het plein geschikt maken voor kleinschalige evenementen.

Hoewel de kennis van vastgoedprofessionals een absolute voorwaarde is, is de betrokkenheid van bewoners minstens zo waardevol, vindt Jonkers. â&#x20AC;&#x2DC;Het plein krijgt meer eigenheid en kleur als je de lokale bewoners en ondernemers erbij betrekt.â&#x20AC;&#x2122; Hun wensen zijn daarom ook nadrukkelijk meegenomen in de planvorming.

/GGT GP OKPFGT MQQRMTCEJV Bij de transformatie van het hele gebied staat voorop dat buurtbewoners met een kleine beurs in staat moeten blijven om te winkelen op Plein â&#x20AC;&#x2122;40-â&#x20AC;&#x2122;45. Daarnaast wordt met de nieuwbouw rondom het plein gemikt op het aantrekken van koopkrachtiger groepen voor een evenwichtiger samenstelling van de bevolking. Die verandering is nu al te zien. Door de groeiende middenklasse in Slotermeer ontstaat er een toenemende vraag naar hoogwaardiger winkels, horeca en marktkramen.

Jonkers verwacht dat de eerste werkzaam-heden vanaf 2020 gaan plaatsvinden. Vooruitlopend daarop worden er al geregeld activiteiten georganiseerd op het plein.

6TCPUHQTOCVKGRNGKP Plein â&#x20AC;&#x2DC;40-â&#x20AC;&#x2122;45 in Slotermeer is ĂŠĂŠn van de gebieden die in 2018 door gemeente Amsterdam is ingebracht in het Transformatieplein tijdens Provada 2018. Op dinsdag 5 juni 2018 presenteren architecten vanaf 12.30 uur op het Transformatieplein hun ideeĂŤn voor onder andere Plein â&#x20AC;&#x2DC;40-â&#x20AC;&#x2122;45.

!" " $ !

""$ % ""# ! ') "') ! $ !"( & " & & % "$## ! % ! & " ! " ( ! ' & $" ! &"& & ! ') "" ) $ !&$' ( ! & %! $" ! %& % ') %&

VERNIEUWING CENTRUM NIEUW-WEST AL GOED ZICHTBAAR

D

aar wordt nu hard aan gewerkt. Een groot deel van het gebied is veranderd in bouwterrein. De eerste nieuwe woningen zijn inmiddels opgeleverd.

De eerste plannen voor de vernieuwing van Centrum Nieuw-West dateren al van ruim tien jaar geleden. Vanwege de economische crisis is het plan op een aantal onderdelen aangepast. De belangrijkste wijziging is het verkleinen van het areaal aan openbare ruimte om zo de beoogde kwaliteit te kunnen realiseren.

Osdorp is een van de Amsterdamse westelijke tuinsteden die in de jaren vijftig gebouwd zijn op basis van de staduitbreidingsplannen van stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren. â&#x20AC;&#x2DC;De centrumfunctie was er al, maar het winkelcentrum is verouderd en naar binnen gekeerdâ&#x20AC;&#x2122;, zegt projectmanager voor ontwikkeling en ontwerp Roelof van Essen. De vernieuwing van het gebied dient meerdere doelen. Centrum Nieuw-West moet niet alleen aantrekkelijker worden, maar er moet ook meer differentiatie komen in de wijk: niet meer vrijwel uitsluitend sociale huurwoningen, maar ook koopappartementen en grondgebonden woningen. In totaal komen er 1700 nieuwe woningen. Dat zijn er zoâ&#x20AC;&#x2122;n 1100 meer dan het aantal dat gesloopt is.

Met het versterken van de centrumfunctie zal het gebied nog meer fungeren als trekker, niet alleen voor de bewoners uit de buurt en uit andere delen van het stadsdeel, maar ook voor Amsterdammers elders uit de stad en voor toeristen. Zo krijgt Centrum Nieuw-West er nog een hotel bij. Verder wordt gekeken naar de mogelijkheid om het bestaande theater de Meervaart op te knappen en om meer culturele voorzieningen naar de wijk te halen, zoals een bioscoop en een museum. De wens is om een iconisch gebouw neer te zetten, dat als eyecatcher kan dienen.

Een van de grootste pluspunten van het gebied is de centrale ligging aan de Sloterplas. Van Essen: â&#x20AC;&#x2DC;Dat maakt dit gebied uniek.â&#x20AC;&#x2122; De relatie tussen het gebied rond de plas en het winkelcentrum is niet optimaal. De drukke verkeersweg Meer en Vaart vormt nu nog een barrière. Een van de uitdagingen is om een betere verbinding te leggen tussen het oevergebied van de plas en

%& " $ & $"( %#

het winkelcentrum. Dat gebeurt onder meer door de weg een nieuwe inrichting te geven met een gedeelde bus- en trambaan, zonder dat het ten koste van de doorstroming van deze belangrijke verkeersader. Een nog aan te leggen gracht bij de nieuwe woningen helpt ook om de relatie tussen plas en woon-winkelgebied te versterken.

Vlak naast het huidige Stadsloket Nieuw-West, dat gaat verdwijnen om op een andere locatie in het gebied weer terug te keren, krijgt de vernieuwing al duidelijk vorm. De bestaande bebouwing is gesloopt. Bouwhekken en -schuttingen schermen het grote bouwterrein af waar een groot deel van de nieuwe woningen zal verrijzen. â&#x20AC;&#x2DC;Vanwege de eenduidigheid en veiligheid hebben we ervoor gekozen om ĂŠĂŠn groot bouwterrein in richten in plaats van allemaal aparte terreintjesâ&#x20AC;&#x2122;, wijst Van Essen. â&#x20AC;&#x2DC;De grote uitdaging is om het winkelcentrum draaiend te houden tijdens de vernieuwingâ&#x20AC;&#x2122;, aldus assistent-manager Marlies Boon.

Centrum Nieuw-West is ĂŠĂŠn van de gebieden die in 2018 door gemeente Amsterdam is ingebracht in het Transformatieplein tijdens Provada 2018. Op dinsdag 5 juni 2018 presenteren architecten vanaf 12.30 uur op het Transformatieplein hun ideeĂŤn voor onder andere Centrum Nieuw-West.

*GV XQQTOCNKIG MCPVQQT GP FCVCEGPVGT XCP -20 QR DGFTÄ&#x17D;XGPVGTTGKP #OUVGN +++

"# ! $ "# & ! # $& % '

NIEUWE BESTEMMING VOOR KPN-COMPLEX OP AMSTEL III

A

ssetmanager DutchRE gaat het complex aan de Paalbergweg 1-3 in opdracht van de nieuwe eigenaar Trinity Vastgoed VIII een andere bestemming geven.

Amstel III is een van de kantoren- en bedrijventerreinen die door de gemeente Amsterdam zijn aangewezen als transformatiegebied. Het bestemmingsplan is aangepast om mogelijk te maken dat Amstel III de komende jaren zal veranderen van uitsluitend werkgebied naar een gecombineerd woonwerkgebied. Door die aanpak wil de gemeente niet alleen de leegstand bestrijden, maar het gebied ook een extra impuls geven. Tot 2027 worden er in het gebied 5.000 woningen gebouwd. Aansluitend moeten er in de periode tot 2040 nog eens 10.000 woningen daarbovenop bijkomen. Dat gebeurt voor een deel door het ombouwen van leegstaande kantoren.

Tegelijkertijd worden verouderde kantoren omgevormd tot nieuwe bedrijfsruimten.

Omdat het object aan de Paalbergweg pas medio april van eigenaar is gewisseld, zijn de plannen nog niet helemaal uitgekristalliseerd, vertelt Hugo van Woerden, oprichter en directeur van DutchRE. Het complex bestaat uit drie onderdelen: een kantoorgebouw van 7.800 m2, een datacenter van 3.200 m2 en een parkeergebouw. â&#x20AC;&#x2DC;Het is een aanzienlijk volume. Het is het grootste kavel binnen Zuidoost-Zuidâ&#x20AC;&#x2122;, aldus Van Woerden. Er zijn verschillende ontwikkelscenarioâ&#x20AC;&#x2122;s waarover nog wordt gedacht. Besloten is dat het kantoorgebouw in ieder geval behouden blijft. Als eerste stap in de ontwikkelfase wordt dat pand grondig gerenoveerd. Daarbij wordt het energielabel verhoogd van E naar B. Voor het datacenter en het parkeergarage zijn twee opties denkbaar: ombouwen tot kantoor of slopen en er nieuwbouw neerzetten. Als nieuwe bestemming voor Paalbergweg 1-3 denkt DutchRE aan een vergelijkbare ontwikkeling als het Amsterdam Health & Technology Center (AHTC) dat de assetmanager realiseerde in het voormalige RBS-gebouw. Dit gebouw van 30.000 m2, dat om de hoek ligt van Paalbergweg 1-3, vormt inmiddels de thuisbasis voor een groot aantal innovatieve bedrijven op het gebied van gezondheid en lifestyle. Van Woerden: â&#x20AC;&#x2DC;Het concept is succesvol gebleken. Inmiddels is 92 procent verhuurd.â&#x20AC;&#x2122; In beide ontwikkelscenarioâ&#x20AC;&#x2122;s voor het KPN-gebouw zou zoâ&#x20AC;&#x2122;n concept passen.

Voorlopig wordt het complex aan de Paalbergweg 1-3 nog gehuurd door KPN. Het huurcontract duurt nog maximaal twee jaar. Die periode zal DutchRE be-nutten om de renovatie- en eventueel nieuwbouwplannen voor te bereiden.

Paalbergweg 1-3 is ĂŠĂŠn van de objecten die in 2018 door gemeente Amsterdam is ingebracht in het Transformatieplein tijdens Provada 2018. Op dinsdag 5 juni 2018 presenteren architecten vanaf 12.30 uur op het Transformatieplein hun ideeĂŤn voor onder andere dit voormalige KPN-kantoor en -datacenter.

"# ! # ! % "

â&#x20AC;&#x2DC;POPULARITEIT STELT ROTTERDAM VOOR NIEUWE UITDAGINGENâ&#x20AC;&#x2122;

! " " ! # # ,QU /GNEJGTU IGOGGPVGNÄ&#x17D;M FKTGEVGWT IGDKGFUQPVYKMMGNKPI GP GEQPQOKG OKMV #

W

at zijn de grootste uitdagingen voor de gemeente Rotterdam op het gebied van stadsontwikkeling? â&#x20AC;&#x2DC;Het positieve imago van de stad is de laatste jaren nationaal en internationaal enorm gegroeid.

Kijk maar eens wat media als The Lonely Planet of The New York Times over Rotterdam schrijven. Die populariteit betekent dat we niet alleen meer bewoners krijgen, maar ook dat de vraag naar werklocaties snel toeneemt. Daarnaast komen er ook steeds meer toeristen naar de stad waardoor de vraag naar locaties voor hotels, short stay en andere vormen van kort verblijf stijgen. Het afgelopen jaar zagen we al een toename van ruim 10 procent. Je kunt wel zeggen dat Rotterdam in de afgelopen jaren sterk is veranderd.

Het is echt een hippe en aantrekkelijke stad geworden.â&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;&#x2DC;Dat is een mooie ontwikkeling, maar dus ook een uitdaging.

Door de toegenomen vraag wordt de woningmarkt krapper en stijgen de huizenprijzen. Tot 2040 moeten we daarom naar schatting ongeveer 50.000 woningen bijbouwen. Dit doen we door te slopen en nieuw te bouwen. Maar ook leegstaande kantoren en winkels bieden in de huidige krapte op de woningmarkt veel kansen. Die kunnen we transformeren naar woningen. Met name in het stedelijk gebied binnen de ring kunnen we met transformatie een aanzienlijk deel van de woningvraag oplossen.â&#x20AC;&#x2122; En waar blijven die ondernemers dan? â&#x20AC;&#x2DC;Dat is een goede vraag. We kunnen inderdaad niet alles transformeren naar woningen. We moeten ervoor zorgen dat de benodigde woningaantallen binnen de stad worden gerealiseerd, zonder dat dat ten koste gaat van het aanbod aan werklocaties. Dat is onze belangrijkste uitdaging. Naast dat we de aantallen op orde moeten hebben, is het ook van belang dat we onze werklocaties aantrekkelijk houden en aanpassen aan de eisen van deze tijd. Daar ligt niet alleen een rol voor de gemeente, maar ook voor vastgoedeigenaren en ontwikkelaars.â&#x20AC;&#x2122; Hoe denkt u dit voor elkaar te krijgen?

â&#x20AC;&#x2DC;Op die uitdaging hebben we een speciaal team gezet. Binnen de dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Rotterdam zorgt het team Werklocaties ervoor dat er in de stad voldoende plekken zijn waar men nu en in de toekomst kan ondernemen, werken en winkelen. Deze locaties moeten aantrekkelijk blijven en voldoen aan de eisen van deze tijd. Dan denken we niet alleen aan transformatie van de locaties, maar ook aan de upgrading van bedrijventerreinen, kantorenlocaties en winkelstraten. Het team faciliteert de ontwikkelende partners, inspireert ze, deelt kennis met hen en zorgt voor versnelling daar waar het mogelijk is. Het is echt een samenwerking met de markt.â&#x20AC;&#x2122; Wat zien jullie voor trends en ontwikkelingen voor die werklocaties? â&#x20AC;&#x2DC;Dat zijn er meerdere en het verschilt natuurlijk ook een beetje per doelgroep. Denk zeker aan nieuwe eisen op het gebied van duurzaamheid en kwaliteit van het vastgoed. Verder zien we dat vraag en aanbod van werklocaties door het economisch tij in verschillende sectoren onder druk komt te staan. Zowel als het gaat om kantoren als om bedrijventerreinen. Er moet onder meer voldoende aanbod zijn voor nieuwe economische sectoren.

Daarnaast is het winkellandschap structureel veranderd, waardoor niet meer te ontkomen valt aan concentratie en krimp van winkelgebieden in de stad. Dit gevecht om de bestaande ruimte creĂŤert nieuwe vraagstukken, zoals die van functiemenging en verdichting.â&#x20AC;&#x2122;

WERKLOCATIES AANTREKKELIJK HOUDEN EN AAN DE EISEN VAN DEZE TIJD AAN0PASSEN IS NIET ALLEEN EEN TAAK VAN DE GEMEENTE, MAAR OOK VAN VASTGOEDEIGENAREN EN ONTWIKKELAARS

Hoe gaat Rotterdam om met deze nieuwe vraagstukken?

Zowel de groeiende vraag als veranderende eisen vraagt om een duidelijk kader voor werklocaties, nu en in de toekomst. De gemeente experimenteert met maatregelen om transformatie en upgrading te versnellen. Zo hebben we een aantal gebiedsgerichte pilots georganiseerd voor upgrading en transformatie van winkelgebieden. Op basis van onder meer deze resultaten is vorig jaar augustus een beleidskader in de Detailhandelsnota vastgelegd. We zijn momenteel bezig met het ontwikkelen van een soortgelijke kantorennota, hotelnota en een bedrijventerrei-

"

>

nennota. Die moeten dezelfde duidelijke kaders bieden als de Detailhandelsnota. Dit is waar de markt om vraagt.â&#x20AC;&#x2122; Hoe ziet de gemeente die samenwerking met de markt? â&#x20AC;&#x2DC;Onze ambitie is om op een andere manier met onze partners te gaan samenwerken om de kwaliteit van de ontwikkeling van de stad te waarborgen. We moeten overschakelen van objectgericht naar gebiedsgericht transformeren. Dat vraagt om grootschalige upgrading en om transformatie van gebieden, zoals bij de Marconitorens, Rotterdam Central District, Hart van Zuid en Feijenoord City. Nieuwe samenwerkingsvormen, waaronder publiek-private samenwerking, zijn de motor van deze ontwikkelingen.â&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;&#x2DC;De essentie van onze aanpak is dat een enkele transformatie

zo mĂŠĂŠr kan bijdragen aan een gebied dan alleen moderniseren van een gebouw. En daarbij zijn meerdere partijen elkaars partner. Niet alleen de gemeente speelt daar een rol, maar ook de inwoners van de stad, de eigenaren van gebouwen, de ontwikkelaars, stedenbouwers en architecten, en uiteraard de eindgebruikers.â&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;&#x2DC;Dat het goed gaat met Rotterdam, is niet in de laatste plaats de prestatie van creatieve ondernemers en inwoners die hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de stad. Denk aan eindgebruikers en ontwikkelende partijen die in samenwerking met de gemeente hun nek hebben uitgestoken. Bijvoorbeeld bij kleinere geslaagde gebiedsontwikkelingen, die vaak maatwerk zijn, maar van grote invloed op de kwaliteit van een locatie.â&#x20AC;&#x2122;

Wat maakt functiemenging zo lastig? â&#x20AC;&#x2DC;We krijgen steeds meer een conďŹ&#x201A;icterende ruimtevraag. Een vraagstuk is hoe verschillende functies naast elkaar kunnen bestaan met steeds strengere milieueisen. Een recent voorbeeld waar dat speelt, is de transformatie van de Marconitorens, de zogeheten Lee Towers. Deze woontoren in wording ligt tegen een bedrijventerrein aan. De vraag is of je kunt wonen op zoâ&#x20AC;&#x2122;n plek. We maakten de startnotitie voor dit bestemmingsplan uitgebreider dan gebruikelijk. Hierin werd al aan alle relevante wet- en regelgeving getoetst. Zo konden we aantonen dat er ter plaatse toch sprake is van een goed woon- en leefklimaat.â&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;&#x2DC;Niet zo lang geleden hebben we ook onderzoek naar het thema â&#x20AC;&#x2DC;wonen op bedrijventerreinenâ&#x20AC;&#x2122; laten doen. Rotterdam heeft bedrijventerreinen in categorie 1 tot en met 4. Met name cate-

gorie 3 en 4 worden steeds zeldzamer. De meeste steden hebben geen aanbod voor de laatste twee categorieĂŤn. Rotterdam vanuit de traditie van havenstad nog wel. Na een periode van stilstand neemt nu de vraag naar bedrijventerreinen toe, ook in categorie 3 en 4. Dat betekent dat eventuele plannen om op een deel van de terreinen de mix met woningbouw te ontwikkelen, onder druk staan. Wonen gaat nog wel samen met categorie 1 en 2, maar met 3 en 4 is dat complex vanwege onder meer milieu-eisen en het bewaken van de woonkwaliteit. We moeten dus heel voorzichtig omgaan met dit vraagstuk. De beschikbare ruimte kunnen we maar een keer vergeven.â&#x20AC;&#x2122; Dat klinkt bijna onhaalbaar. â&#x20AC;&#x2DC;Functiemenging is lastig, maar het is ook een uitdaging zoals

>

DAT HET GOED GAAT MET DE STAD, IS VOORAL DE PRESTATIE VAN CREATIEVE ONDERNEMERS EN INWONERS VAN ROTTERDAM /CTEQPKVQTGPU QHYGN FG .GG 6QYGTU

wij die in Rotterdam gewend zijn. In het project Zoho, het Zomerhofkwartier, zijn we er al mee aan de slag. In Zoho in Rotterdam-Noord past verdichting en hoogbouw in de stedenbouwkundige structuur. Dat biedt kansen voor een combinatie van stedelijk wonen en commerciĂŤle functies. En gaat hand in hand met vergroening en een hoge kwaliteit van de leefomgeving. Het wordt dan een fantastische plek voor zowel oude als nieuwe bewoners, als voor ondernemers. Maar we staan wel voor de vraag hoe we functiemenging in dit gebied optimaal kunnen vormgeven en verweven in de bestaande structuur van de stad. Een goed ingericht participatieproces met de omgeving is daarvoor essentieel.â&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;&#x2DC;Maar gemakkelijk is het niet, nee. Het is ook niet voor niets een thema in de discussie die de gemeente Rotterdam gaat voeren op het Transformatieplein op de Provada.

We kunnen slimme ideeĂŤn voor dit gebied goed gebruiken.â&#x20AC;&#x2122; Waarom hebben jullie Brainpark als een van de discussieonderwerpen op het Transformatieplein uitgekozen?

Uit een onderzoek naar de Rotterdamse kantorenmarkt blijkt wat de uitdagingen van de locatie zijn. Dat betreft onder meer het feit dat de Erasmus Universiteit Rotterdam en Brainpark niet fysiek met elkaar verbonden zijn, dat het gebied niet bekend staat als start-up locatie en dat het monofunctioneel is. De gemeente heeft de ambitie om het campusterrein uit te breiden richting Brainpark, zodat het een geheel wordt waarbij de functies elkaar versterken. Dat is echt een uitdaging voor het Transformatieplein anno 2018. Vroeger transformeerden we alleen gebouwen. Nu transformeren we ook gebiedsgericht. â&#x20AC;&#x2122; Brainpark en universiteit zijn gescheiden door een drukke weg. Is ondertunneling een optie? â&#x20AC;&#x2DC;Die vraag ga ik nu niet beantwoorden, want daar gaan we het over hebben tijdens de discussie op het Transformatieplein.

Ik nodig iedereen uit om op 6 juni tussen 11.00 en 13.00 uur naar het Transformatieplein te komen. Dan worden deze en

,QU /GNEJGTU IGOGGPVGNÄ&#x17D;M FKTGEVGWT IGDKGFUQPVYKMMGNKPI GP GEQPQOKG

nog vele andere vragen behandeld, ingeleid door de visie van een aantal architectenbureaus die aangesloten zijn bij het Transformatieplein. Ook de casus Zoho in Rotterdam-Noord en de kansen voor functiemenging komen dan aan de orde.â&#x20AC;&#x2122; Alle gemeenten worstelen met verdichting. Hoe zit dat met Rotterdam? â&#x20AC;&#x2DC;Aan het begin van dit interview heb ik aangegeven dat de stad voor de opgave staat grote hoeveelheden woningen te bouwen.

Gelukkig hebben we als stad nog een substantieel aanbod van mogelijke locaties in vergelijking met een aantal andere grote steden. Maar we moeten daar wel strategisch mee om gaan, want de druk op de ruimte wordt ook in Rotterdam steeds groter.â&#x20AC;&#x2122;

$$ " % $ & $ " $ " & $ " ' "$ " " JGV NCCVUVG DKPPGPUVGFGNÄ&#x17D;M DGFTÄ&#x17D;HUIGDKGF XCP FG UVCF \QWFGP YGN YCV " ' %' ' " % $ & " " $ $

â&#x20AC;&#x2DC;OPKNAPPEN ZOHO MET RESPECT VOOR ZITTENDE ONDERNEMERSâ&#x20AC;&#x2122;

A

utobedrijf Dutch Motors, aannemer W. Hartman en Zonen, en de kerkelijke stichting Eglise Foi Audacieuse zitten in een gemeentelijk monument. Als Michel de la Vieter naar het langgerekte bedrijfsgebouw wijst, trekken een paar van de om hem verzamelde architecten hun wenkbrauwen op. â&#x20AC;&#x2DC;Het is een van de bedrijfsgebouwen die hier in Rotterdam-Noord vlak na de oorlog zijn gebouwdâ&#x20AC;&#x2122;, legt hij uit. â&#x20AC;&#x2DC;Ze hebben architectonische waarde, ook al ziet niet iedereen dat eraan af.â&#x20AC;&#x2122; Het feit dat het grauwe pand niet zomaar mag worden platgegooid, vormt een extra opgave voor de architecten die worden uitgedaagd een nieuwe invulling te bedenken voor het Zomerhofkwartier. In zijn toelichting somt De la Vieter, gemeentelijk projectmanager voor de vernieuwing van wat inmiddels liefkozend Zoho wordt genoemd, moeiteloos nog wat uitdagingen op.

Daartoe behoren de bouw van pakweg vijfhonderd extra woningen, respect voor de zittende ondernemers, en het omgaan met particuliere eigenaren. â&#x20AC;&#x2DC;Functiemengingâ&#x20AC;&#x2122; en â&#x20AC;&#x2DC;duurzaamheidâ&#x20AC;&#x2122; zijn kernwoorden.

De afgelopen decennia is weinig aandacht aan Zoho besteed. Dat leidde aanvankelijk tot verloedering van de wijk, maar inmiddels begint hij weer hip te worden. In een van de bedrijfsgebouwen hebben toeleveranciers voor interieurbouw een ruimte gecreĂŤerd waar jonge architecten kunnen werken. Op het braakliggende terrein waar ooit partycentrum Palace stond, staat een oude treinwagon waarin zich een veganistisch restaurant heeft gevestigd. Tussen houten bakken vol kruiden genieten de koks en enkele bezoekers van het zonnetje. Elders zitten luidruchtige bezoekers van een kleinschalig daklozencentrum op soort-gelijke picknickbanken. â&#x20AC;&#x2DC;Dat hoort ook bij de stadâ&#x20AC;&#x2122;, lacht De la Vieter. Een extra opdracht voor de architecten die de rondleiding bijwonen.

Het grootste deel van het gebied is nu nog in handen van de gemeente en woningcorporatie Havensteder, maar beide partijen

#$ " $ " & #!

bereiden gezamenlijk een tender voor. Om hen te inspireren zijn diverse architectenbureaus uitgenodigd voor de bezichtiging. Alle aanwezigen beseffen dat woningen het meeste geld opbrengen, maar dat alleen levert niet de gewenste stedelijke kwaliteit. Aan kantoren is minder behoefte en winkeliers in aanpalende wijken zitten ook niet te wachten op concurrentie. Tegelijk wordt gevraagd om diversiteit. Het idee dat een groot bedrijf ĂĄlle ruimte in Zoho opeist, is voor iedereen een gruwel.

Zoho wordt aan ĂŠĂŠn kant begrensd door de Hofbogen, een overblijfsel van de vroegere Hofplein-spoorlijn dat in de nabije toekomst ook zal worden verkocht. Op deze plek domineren nu nog de gesloten deuren van dancing Copacabana en een non-descript metaalbedrijf, maar De la Vieter daagt de aanwezigen uit mee te denken over nieuwe toepassingen. â&#x20AC;&#x2DC;De Hofbogen bepalen voor een groot deel het karakter van Zoho.â&#x20AC;&#x2122;

Zoho is ĂŠĂŠn van de gebieden die in 2018 door gemeente Rotterdam is ingebracht in het Transformatieplein tijdens Provada 2018. Op woensdag 6 juni 2018 presenteren architecten vanaf 10.30 uur op het Transformatieplein hun ideeĂŤn voor onder andere Zoho.

-CPVQTGPIGDKGF $TCKPRCTM GP FG ECORWU XCP FG 'TCUOWU 7PKXGTUKVGKV NÄ&#x17D;FGP &% $ !!# ' # # ! %( ' !%% # )!& # ! % ! ! % % ' &( #& !' # $

ROTTERDAM WIL CAMPUS ERASMUS KOPPELEN AAN BRAINPARK

W

aar op kantorenpark Brainpark I een serene rust hangt, heerst op de campus van de Erasmus Universiteit in Rotterdam de drukte van een bijenkorf. Aan de ene kant het gekwetter van vogels en het afstandelijke gebrom van de A16, aan de andere kant het gekwetter van pauzerende studenten.

De interactie tussen beide gebieden blijft beperkt tot een gestage stroom studenten die via Brainpark naar metro- en busstation Kralingse Zoom trekt. â&#x20AC;&#x2DC;Een autistisch gebiedâ&#x20AC;&#x2122;, noemt stedenbouwkundig ontwerper Arjen Knoester van de gemeente Rotterdam de campus lachend, maar het is duidelijk dat de beeldspraak ook opgaat voor het in zichzelf gekeerde Brainpark. De gemeente zou graag zien dat ze meer met elkaar in contact kwamen. Een architecten vertelt tijdens een rondleiding dat hij, toen hij op Brainpark werkte, dagelijks de drukke Kralingse Zoom overstak om op de campus kofďŹ e te gaan drinken. Maar Rotterdam wil mĂŠĂŠr dan dat.

nood is zo hoog dat de gemeente daar geen bezwaar tegen zal maken. Als een van de meewandelende architecten vraagt of op Brainpark alleen studentenwoningen mogen komen, antwoordt Knoester ontkennend â&#x20AC;&#x201C; en het klinkt bijna smekend.

Onder een boom spreidt Knoester enkele tekeningen uit die de denkrichting van de gemeente weerspiegelen. Bepalend is de grootte van de nieuwe Maasbrug wordt die even verderop gepland is. Als er een metro op kan, biedt dat kansen voor een geconcentreerde woonwijk rondom het metrostation. Wordt het een trammetje, dan dijt de bebouwing uit langs de hele Kralingse Zoom. In beide gevallen zal er iets moeten gebeuren met de campus en Brainpark. Terwijl Knoester erover vertelt, leggen de architecten de omgeving in fotoâ&#x20AC;&#x2122;s vast.

Brainpark is ĂŠĂŠn van de gebieden die in 2018 door gemeente Rotterdam is ingebracht in het Transformatieplein tijdens Provada 2018. Op woensdag 6 juni 2018 presenteren architecten vanaf 10.30 uur op het Transformatieplein hun ideeĂŤn voor onder andere Brainpark.

In Brainpark is ruimte voor woningbouw, en dat is iets waar de snel groeiende stad behoefte aan heeft. â&#x20AC;&#x2DC;Het valt hier erg mee met de overlast van de snelwegâ&#x20AC;&#x2122;, laat Knoester zich tijdens de rondwandeling een paar keer ontvallen. Dat klopt. Door de combinatie van relatief smalle openingen tussen de kantoorpanden langs de A16 en de lage ligging van de snelweg dringt het geluid nauwelijks door tot het middenterrein dat wordt gedomineerd door grasvelden, bomen en een ďŹ&#x201A;inke waterpartij. De kantoren, die aardig wat leegstand hebben, zouden volgens Knoester best omgebouwd kunnen worden tot woonďŹ&#x201A;ats. Bovendien zouden hier en daar nieuwe woningen gebouwd kunnen worden.

Op het campusterrein is het een drukte van belang, ook wat bouwactiviteiten betreft. De afgelopen jaren zijn er enkele studentenďŹ&#x201A;ats verrezen, maar ook er is ruimte voor meer. Het ligt voor de hand dat het opnieuw studentenwoningen worden, wat het autistische karakter van de campus zou versterken, maar de

$% ! # % #!' $"

OVERIJSSELSE AANPAK: NIET VOORSCHRIJVEN, MAAR UITDAGEN

0GV CNU KP FG TGUV XCP 0GFGTNCPF OQGVGP GT KP 1XGTÄ&#x17D;UUGN FG MQOGPFG LCTGP É&#x2030;KPM XGGN YQPKPIGP YQTFGP IGDQWYF &G RTQXKPEKG JGGHV \Q JCCT GKIGP CCPRCM XCP FG DQWYQRICXG DQVVQO WR GP KP QXGTNGI OGV FG OCTMV

/QPKSWG XCP *CCH IGFGRWVGGTFG XCP FG RTQXKPEKG 1XGTÄ&#x17D;UUGN

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN

>

0

ok het tegengaan van de leegstand in de binnensteden gebeurt op onderscheidende wijze. Alle reden voor de provincie Overijssel om deel te nemen aan de Provada. Want, vindt gedeputeerde Monique van Haaf: â&#x20AC;&#x2DC;De rest van Nederland kan veel van ons leren. Ik daag andere provincies en de markt uit om ons voorbeeld te volgen. De aanpak werkt; dat laten wij op de Provada graag zien.â&#x20AC;&#x2122; Groei van het aantal eenpersoonshuishoudens, sterke trek naar de stad en een tekort aan middeldure en socialehuurwoningen: Nederland staat de komende jaren voor een ďŹ&#x201A;inke bouwopgave. Maar in plaats van te focussen op aantallen, moeten er met beleid nieuwe woningen worden gerealiseerd, zegt Monique van Haaf, gedeputeerde van de provincie Overijssel. Dat betekent onder meer: rekening houden met regionale verschillen. In haar provincie geldt nu eenmaal een andere bouwopgave dan in de Randstad. Van Haaf: â&#x20AC;&#x2DC;Volgens berekeningen moeten er de komende jaren in Overijssel 42.000 woningen worden gebouwd. Dan wordt al snel gezegd dat die rond Zwolle en Deventer moeten landen, want het lijkt allemaal te draaien om de reisafstand tot de Randstad. Maar dat is natuurlijk maar een deel van onze bouwopgave. Het gaat ook om vragen als: hoe zorgen we voor een goede spreiding van het aantal woningen over de provincie en hoe kunnen we het unieke van Overijssel â&#x20AC;&#x201C; de balans tussen stad en land â&#x20AC;&#x201C; behouden en versterken?â&#x20AC;&#x2122; Bouwen met beleid betekent volgens

Van Haaf ook: kijken naar demograďŹ sche ontwikkelingen. â&#x20AC;&#x2DC;De bevolking groeit in steden als Zwolle en Deventer, maar er zijn ook gemeenten waar sprake is van behoorlijke stagnatie en in de toekomst misschien wel van krimp. Bovendien verandert de bevolkings-samenstelling. Door de groei van het aantal eenpersoonshuishoudens zullen er minder eengezinswoningen nodig zijn. De bouwopgave zit hem dus ook in het transformeren van bestaande gebouwen, want het overgrote deel van de woningen die wij in Overijssel in de nabije toekomst nodig hebben, staat er al. Om op de lange termijn leegstand te voorkomen, moeten wij hiervoor innovatieve en ďŹ&#x201A;exibele concepten bedenken. Naast het transformeren vormt ook het verduurzamen van woningen een enorme uitdaging. Goed wonen vraagt dus om meer dan alleen simpelweg bouwen, bouwen, bouwen.â&#x20AC;&#x2122;

â&#x20AC;&#x2DC;NAAST TRANSFORMEREN VORMT HET VERDUURZAMEN VAN WONINGEN EEN ENORME UITDAGING. GOED WONEN VRAAGT OM MEER DAN SIMPELWEG BOUWEN, BOUWEN, BOUWENâ&#x20AC;&#x2122;

Overijssel mag dan haar eigen speciďŹ eke bouwopgave hebben, de invulling ervan kan een voorbeeld zijn voor de rest van Nederland, vindt Van Haaf. De provincie werkt hierin nauw samen met de markt.

Sinds ruim een jaar wordt in de zogenaamde â&#x20AC;&#x2DC;Woonkeukenâ&#x20AC;&#x2122; nagedacht over de transitie van bestaand vastgoed en over nieuwe concepten â&#x20AC;&#x2DC;voor een duurzaam en gevarieerd woningaanbodâ&#x20AC;&#x2122;. Een netwerk van zoâ&#x20AC;&#x2122;n honderd provinciale en gemeentelijke bestuurders, ontwikkelaars, aannemers, makelaars en vertegenwoordigers van woningcorporaties

komt elke zes weken bij elkaar. Van Haaf: â&#x20AC;&#x2DC;In de Woonkeuken worden de goede gesprekken gevoerd. De deelnemers gaan verbindingen met elkaar aan om pilots en expe-rimenten uit te voeren. Steeds met als doel om gezamenlijk tot een goede invulling van de bouwopgave te komen. Het gaat daarbij om vragen als: waar moet worden gebouwd? Kunnen wij bestaande openbare gebouwen transformeren of kiezen wij juist voor sloop? En als er gesloopt moet worden, wat doen wij dan met de materialen die vrijkomen? De provincie faciliteert de Woonkeuken en zorgt ervoor dat de blik gefocust blijft op de toekomst. De deelnemers worden uitgedaagd om met vragen, problemen en ideeĂŤn te komen.â&#x20AC;&#x2122; De Woonkeuken heeft al concrete resultaten opgeleverd. Een voormalige veehouderij is getransformeerd tot een â&#x20AC;&#x2DC;Knarrenhofâ&#x20AC;&#x2122;, bestaande uit vijf woningen en een gemeenschappelijke ruimte.

Ouderen kunnen hier lang zelfstandig blijven wonen, omdat zij

verzekerd zijn van zorg. Het concept heeft inmiddels landelijke navolging gekregen. Een ander resultaat van de Woonkeuken is de Novito-woning. Deze is aan te passen aan de omstandigheden en de behoefte van de gebruiker. Van Haaf: â&#x20AC;&#x2DC;We hebben het niet over containers, maar over modulair opgebouwde woningen die te verplaatsen en recyclebaar zijn. Een wandpaneel is ergens anders ook echt te gebruiken als wandpaneel.â&#x20AC;&#x2122;

Ook in het aanpakken van de leegstand in de Overijsselse binnensteden werkt de provincie Overijssel nauw samen, in dit geval met gemeenten, ontwikkelaars, vastgoedeigenaren, ondernemers en burgers. Sinds 2016 loopt â&#x20AC;&#x2DC;Stadsbewegingâ&#x20AC;&#x2122;, een programma bedoeld om de binnensteden weer aantrekkelijk te maken voor ondernemers en investeerders. De deelnemers moeten met vernieuwende ideeĂŤn komen, want, zegt Van Haaf:

&G UM[NKPG XCP &GXGPVGT XCPCH FG Ä?UUGN

>

â&#x20AC;&#x2DC;Met alleen het transformeren van winkelpanden tot woningen red je het niet. Dat helpt misschien een individuele vastgoedeigenaar, maar het komt de leefbaarheid en aantrekkelijkheid van de binnenstad niet altijd ten goede. Stadsbeweging zoekt naar een nieuwe invulling van de binnenstad, want daar proďŹ teren ĂĄlle vastgoedeigenaren en ondernemers van. Mensen moeten niet alleen maar naar de binnenstad komen om er snel even hun boodschappen te doen; zij moeten het leuk vinden om er te verblijven. In alle Overijsselse steden lopen er inmiddels projecten op dit gebied. Hengelo kiest er bijvoorbeeld voor om het stadshart compacter te maken waardoor er in de aanloopstraten ruimte is voor functies als leren, werken, wonen en verzorgen. In Oldenzaal worden gedateerde gebouwen gesloopt om zichtlijnen te herstellen en de toegang naar de binnenstad te verbeteren.â&#x20AC;&#x2122; De provincie heeft ook in de aanpak van de binnensteden een faciliterende rol, aldus Van Haaf. â&#x20AC;&#x2DC;Ondernemers in de binnenstad hebben zelf vaak geweldig goede ideeĂŤn; wij geven hun met Stadsbeweging een podium. De beste ideeĂŤn kunnen rekenen op ďŹ nanciĂŤle steun en de inzet van experts van de provincie. Met onze â&#x20AC;&#x2DC;stadsarrangementenâ&#x20AC;&#x2122; geven wij zelf ook alvast een overzicht van activiteiten die bijdragen aan de vitaliteit, leefbaarheid en kwaliteit van een binnenstad. Daarnaast helpt de Herstructureringsmaatschappij Overijssel, in 2009 door provincie Overijssel in het leven geroepen, gemeenten met kennis, advies en ďŹ nanciering bij het revitaliseren van hun binnensteden. Dat is echt een fonds met body: in totaal is 50 miljoen euro beschikbaar.â&#x20AC;&#x2122;

Het geloof in de eigen aanpak van zowel de bouwopgave als het tegengaan van leegstand in de binnensteden, is groot.

Reden waarom de provincie begin dit jaar in Nieuwspoort een Woonkeuken or-ganiseerde voor Tweede Kamerleden.

De sessie had een prima resultaat, volgens Van Haaf: met tien parlementariĂŤrs is al een vervolgafspraak gemaakt voor een werkbezoek.

Ook op de Provada gaat de gedeputeerde graag het gesprek aan met collega-bestuurders, bouwers, beleggers en ontwikkelaars over de Overijsselse methode. Die is volgens haar â&#x20AC;&#x2DC;best uniek, zeker voor een overheidâ&#x20AC;&#x2122;. Wat kan de rest van Nederland leren van Overijssel? â&#x20AC;&#x2DC;Het allerbelangrijkste is dat wij niet met blauwdrukken werken.

Alles gebeurt bottom-up en in nauwe samenwerking met de gehele bouwketen. De tijd is er volgens mij ook naar

om als overheid op een andere manier te besturen. Niet alles voorschrijven, maar anderen in staat stellen om met initiatieven te komen. Zo gaan wij aan de voorkant in gesprek over het te ontwikkelen beleid. Dat betekent ook dat wij niet hoeven te zorgen voor draagvlak, want wij geven het beleid samen vorm.

Het mooie is dat de belangen van alle partijen op tafel liggen â&#x20AC;&#x201C; ook als die tegengesteld zijn â&#x20AC;&#x201C; en er geen geheime agendaâ&#x20AC;&#x2122;s zijn.

Wij hebben bovendien samen een uitstekend beeld van wat er gebouwd moet worden en kunnen zo de bouwopgave in brede zin oppakken: niet alleen maar wijken uit de grond stampen met twee-onder-eenkap- en vrijstaande woningen als daar geen behoefte aan is. Hetzelfde geldt voor het weer aantrekkelijk maken van de binnensteden: samen weten wij meer. Overigens: een aanpak zonder blauwdrukken betekent ook dat je als overheid durf en lef moet tonen. Je weet van tevoren dus niet wat de uitkomst wordt, wat het budget moet zijn en hoe de planning eruitziet. Dat moet je als bestuurder je goed realiseren.â&#x20AC;&#x2122;

Een provincie die bereid is om blauwdrukken los te laten, moet hiervoor de ruimte krijgen van het Rijk, vindt Van Haaf. Zij pleit voor â&#x20AC;&#x2DC;regelvrije of regelluwe zonesâ&#x20AC;&#x2122; in haar provincie om te kijken â&#x20AC;&#x2DC;hoe pilots en experimenten uitpakkenâ&#x20AC;&#x2122;. Van Haaf: â&#x20AC;&#x2DC;Het is maar de vraag of de huidige regels nog nodig zijn en of ze nog steeds dezelfde uitwerking hebben. Wij vragen van het Rijk om daar kritisch naar te kijken en waar mogelijk wat meer ďŹ&#x201A;exibiliteit te bieden. De eengezinswoningen die wij nu bouwen, moeten in de toekomst, als de woningbehoefte verandert, gemakkelijk kunnen worden aangepast. Dat vraagt om meer ruimte in de landelijke regelgeving.

Hetzelfde geldt voor het plannen van woningen. Bij de programmering wordt nu gekeken naar prognosemodellen als Primos. Wat nu als wij een andere beweging zien dan de cijfers hebben voorspeld?

Als er op sommige plekken toch meer behoefte aan woningen blijkt te zijn, willen wij hiervoor graag de ruimte krijgen. Bovendien: moet de toetsing op aantallen ook per se voor binnensteden gelden? Het is een juridisch instrument dat heel erg gericht is op kwantiteit, terwijl wij echt voor kwaliteit willen gaan.

Zeker in het revitaliseren van de binnensteden.â&#x20AC;&#x2122;

â&#x20AC;&#x2DC;MET ALLEEN HET TRANSFORMEREN VAN WINKELPANDEN TOT WONINGEN RED JE HET NIET. DAT KOMT DE AANTREKKELIJKHEID VAN EEN BINNENSTAD NIET TEN GOEDEâ&#x20AC;&#x2122;

!

$GIKP OCCTV KU QHÉ&#x2C6;EKGGN GGP FGGN XCP FG $QWYHQPFU +PXGUVOGPV /CPCIGOGPV RQTVGHGWKNNG XKC GGP OCPCIGOGPV DW[ QWV QXGTIGICCP KP GGP PKGWYG ! # # & $% " % #% #$

PRIMEVEST: â&#x20AC;&#x2DC;WIJ WILLEN EEN EUROPESE BOUTIQUE INVESTMENT MANAGER ZIJNâ&#x20AC;&#x2122;

D

eze management buy-out werd mogelijk door een aanzienlijke deelname van de Nederlandse family ofďŹ ce CommonWealth Investments. De onderneming wordt geleid door de voormalige Bouwfonds IM-directeuren Bart Pierik, Ruud Roosen, Hans-Peter Renk en Bas van Dongen, aangevuld met de voormalige CFO van Foruminvest Walter Kuppens. Pierik en Kuppens geven opening van zaken in het hoofdkantoor van het nieuwe Primevest aan de Utrechtse Maliebaan.

Voor de buitenwacht kwam de management buy-out voor een deel van de Bouwfonds IM-portefeuille als een verrassing, voor de betrokken managers was dat zeker niet het geval. Al in mei 2017 werd de Head of Terms ondertekend, twee maanden later gevolgd door een koopovereenkomst. Ook de deelname van de private investeerder CommonWealth Investments stond toen al vast. Managingpartner Bart Pierik van de nieuwe investment manager Primevest Capital Partners: â&#x20AC;&#x2DC;Lange tijd heeft het ernaar uitgezien dat de Bouwfonds IM-portefeuille in zijn geheel zou worden verkocht. Toen dat niet doorging, hebben wij als directeuren van een aantal real assetfondsen gekeken naar de mogelijkheid van een management buy-out. Dat hebben we vervolgens aan de directie van Bouwfonds IM en aan de Rabo Vastgoed Groep laten weten. Al snel

daarna startte het verkoopproces.â&#x20AC;&#x2122; Pierik, voormalig managing director van de parkeerfondsen van Bouwfonds IM, geeft aan dat het geen automatische keuze was voor een management buy-out: â&#x20AC;&#x2DC;We waren ook gelukkig geweest met een nieuwe eigenaar. Maar toen dat niet vlotte, dachten we: waarom doen we het niet zelf en hebben we een bieding gedaan, die is geaccepteerd.â&#x20AC;&#x2122;

DE PORTEFEUILLE VAN PRIMEVEST BESTAAT SINDS DE OVERNAME UIT VIJF PARKEERFONDSEN, TWEE MANDATEN VOOR WONINGPORTEFEUILLES EN EEN NIEUW COMMUNICATION INFRASTRUCTURE FUND

Het spreekt vanzelf dat een omvangrijke management buy-out als die van Primevest CP niet over een nacht ijs gaat, met name omdat er ook een aanzienlijke ďŹ nanciering mee gemoeid is. Pierik: â&#x20AC;&#x2DC;Toen we de beslissing namen om te gaan voor een management buy-out, hadden we al gesprekken gevoerd met CommonWealth Investments.

Die had al eerder belangstelling getoond voor de hele portefeuille van Bouwfonds IM, dus wist goed waarover het gingâ&#x20AC;&#x2122;.

De directie van CommonWealth Investments benaderde in september Walter Kuppens, die eerder onder andere voor Multivastgoed en enkele family ofďŹ ces had gewerkt en ook voormalig CFO van ontwikkelaar Foruminvest was: â&#x20AC;&#x2DC;Ik zag de uitdaging direct helemaal zitten. Ik voeg een aantal aspecten toe aan het team van Primevest CP, maar het is niet zo

$% ! # % #!& $"

>

dat ik er namens aandeelhouder CommonWealth Investments bij ben gehaald.

Ik ben gewoon een van de vijf partners.â&#x20AC;&#x2122; In de gesprekken met CommonWealth Investments bleek al snel dat de family ofďŹ ce de management buy-out niet alleen wilde ďŹ nancieren, maar ook een ďŹ&#x201A;ink belang in de nieuwe onderneming wilde nemen. Pierik: â&#x20AC;&#x2DC;CommonWealth Investments is aandeelhouder in de onderneming en praat mee. Het is een langetermijnbelegger die over een groot netwerk beschikt en tegelijk een groot commitment aan de dag legt. Wij zien Commonwealth Investments als een aanvullende en uit-dagende sparringpartner.â&#x20AC;&#x2122;

Hoewel de koopovereenkomst dus al een jaar geleden werd getekend, werd pas begin maart 2018 de management buy-out ofďŹ cieel afgerond. â&#x20AC;&#x2DC;Het kostte veel tijd om een deel van het bedrijf uit het geheel te halen. De klanten â&#x20AC;&#x201C; de participanten in de verschillende fondsen â&#x20AC;&#x201C; moesten worden geĂŻnformeerd en moesten hun toestemming geven. En de toezichthouders moesten hun goedkeuring geven, zowel in Duitsland als in Nederland. Dat proces heeft erg lang geduurd.â&#x20AC;&#x2122; De portefeuille van Primevest Capital Partners bestaat sinds de overname uit vijf parkeerfondsen, twee mandaten voor woningportefeuilles en een nieuw Communication Infrastructure Fund.

Pierik: â&#x20AC;&#x2DC;Het gaat deels om institutionele fondsen en deels om fondsen voor vermogende private beleggers. De participanten en mandaatverstrekkers zijn allemaal Duits of Oostenrijks. Daarom hebben we, naast ons kantoor in Utrecht, ook een kantoor in

Berlijn. We willen zo dicht mogelijk bij onze klanten zitten en zo dicht mogelijk bij een belangrijk deel van de onderliggende vastgoedportefeuille.â&#x20AC;&#x2122;

Twee van de vijf parkeerfondsen van Primevest Capital Partners zijn gevuld met Nederlandse parkeergarages en de andere drie met Europese parkeergarages. De totale omvang van de vijf fondsen ligt om en nabij de 900 miljoen euro. Deze fondsen zijn geleveraged voor ongeveer 50 procent. Pierik: â&#x20AC;&#x2DC;Voor Duitse beleggers zijn deze investeringen uitermate lucratief. De parkeergarages in de portefeuille hebben langlopende huurcontracten en omdat ze bijna allemaal in sterke stadscentra liggen, is het risico relatief laag. De fondsen die wij hebben overgenomen van Bouwfonds IM, hebben een lange looptijd. De eerste exit is pas voorzien voor 2023.â&#x20AC;&#x2122; Een relatief nieuw product is het Communication Infrastructure Fund, dat zich richt op glasvezelkabels, datacentra en zendmasten. Pierik: â&#x20AC;&#x2DC;Bouwfonds IM had zoâ&#x20AC;&#x2122;n fonds â&#x20AC;&#x201C; het Rabo Bouwfonds Communication Infrastructure Fund â&#x20AC;&#x201C; maar dat is in november vorig jaar verkocht aan EQT Infrastructure. Wij zijn begin vorig jaar al gestart met het tweede fonds, nu Primevest Communication Infrastructure Fund geheten, en dat zetten we voort. We gaan zoâ&#x20AC;&#x2122;n 500 Ă 600 miljoen euro investeren in zogenoemde passieve communicatie-infrastructuur zoals glasvezelnetwerken. In een eerste closing hebben we voor 100 miljoen euro opgehaald bij gerenommeerde Duitse verzekeraars en pensioenfondsen, waarmee we aangevuld met vreemd vermogen ďŹ nanciering van zoâ&#x20AC;&#x2122;n 200 miljoen kunnen investeren. We zijn bezig met een tweede kapitaalronde.

De eerste aankoop, in het Duitse Bretten, is inmiddels gedaan.â&#x20AC;&#x2122;

/CPFCVGP XCP &WKVUG GP 1QUVGPTÄ&#x17D;MUG DGNGIIGTU

! ! "

Naast deze fondsen heeft Primevest Capital Partners twee mandaten overgenomen van Bouwfonds IM, een van een Duitse en een van een Oostenrijkse institutionele belegger. Pierik: â&#x20AC;&#x2DC;Bij een mandaat beheren wij de portefeuille namens een belegger, die daarvoor â&#x20AC;&#x201C; zonder leverage â&#x20AC;&#x201C; een bepaald bedrag verschaft om in dit geval Europese woningen te kopen. De mandaten hebben, in tegenstelling tot de fondsen, geen einddatum. Wij treden dus voor die belegger op als een brede asset manager. Deze twee mandaten zijn op dit moment samen goed voor zoâ&#x20AC;&#x2122;n 500 miljoen euro aan woningen. Maar bij woningen koop je op dit moment, ook vanwege de grote vraag, vooral ontwikkelingen. Dat kunnen we doen omdat we van de twee mandaatverstrekkers elk jaar weer nieuw kapitaal ontvangen.â&#x20AC;&#x2122; De fondsen die Primevest Capital Partners van Bouwfonds IM overnam bij de management buy-out, hadden ook een beperkte eigen deelname door Bouwfonds IM via de Rabobank. Wat is daarmee gebeurd? Kuppens: â&#x20AC;&#x2DC;We hebben aan de participanten in de fondsen goed kunnen uitleggen dat wij geen bank zijn als de Rabobank en dus zelf niet in de fondsen konden participeren. We hebben een mandaat gekregen om de deelnames te verkopen en dat is inmiddels gebeurd. Die deelnames in de fondsen zijn verkocht aan de zit-

tende participanten.â&#x20AC;&#x2122;

Het management van Primevest Capital Partners is het afgelopen jaar vooral bezig geweest met de buy-out en het in de markt zetten van een geheel nieuw bedrijf. Maar nu het bedrijf er staat, is de tijd aangebroken om zich over de verdere positionering te buigen, onder meer door het aanbieden van nieuwe fondsen. Pierik: â&#x20AC;&#x2DC;We zijn bezig het kapitaal te vergaren voor een nieuw Europees parkeerfonds. Ook dat zal zich weer richten op Duitse institutionele en particuliere beleggers. Er volgt ook een nieuwe kapitaalronde voor ons Primevest Communication Infrastructure Fund. Maar andere nieuwe fondsen sluiten wij zeker niet uit. Wij willen als Primevest Capital Partners als platform fungeren voor nieuwe producten op het gebied van Real Assets. Als boutique investment manager hoeven we niet zonodig de traditionele vastgoedbeleggingscategorieĂŤn als Kantoren, Winkels en Logistiek te bedienen, hoewel dat niet betekent dat wij een verzoek uit de markt daartoe uit de weg zullen gaan. Maar bij Parkeren, Woningen â&#x20AC;&#x201C; inclusief studentenhuisvesting â&#x20AC;&#x201C; en Communication Infrastructure ligt onze jarenlange expertise en deskundigheid en hebben wij met ons management een toegevoegde waarde te bieden.â&#x20AC;&#x2122; Primevest Capital Partners ziet daarnaast een grote toekomst in wat ze zelf op de website de sterke groei van de urbanisatie in Europa noemt en de doorwerking daarvan in Smart Cities. Pierik: â&#x20AC;&#x2DC;Er speelt binnen dat brede aspect van urbanisatie heel veel

waaraan wij, als fondsaanbieder, iets extraâ&#x20AC;&#x2122;s kunnen toevoegen.â&#x20AC;&#x2122; Kuppens: â&#x20AC;&#x2DC;Internet, glasvezel, 5G, regelgeving op het gebied van het terugdringen van het CO2-niveau. We kennen allemaal de traditionele lantaarnpaal die de weg verlicht. Je zou die lantaarnpaal ook voor hele andere zaken kunnen gebruiken, bijvoorbeeld door er kleine mobiele masten van te maken.

Wij voeren daarover ook gesprekken met bijvoorbeeld gemeenten.â&#x20AC;&#x2122;

Pierik en Kuppens zijn nog steeds verbaasd over de stap die ze het afgelopen jaar hebben gezet. Inmiddels werken er in het Primevestpand aan de Maliebaan in Utrecht zoâ&#x20AC;&#x2122;n dertig voormalige werknemers van Bouwfonds IM. Pierik: â&#x20AC;&#x2DC;Aanvankelijk ging het ons niet eens om een management buy-out. Als management was het voor ons vooral van belang onze klanten goed te kunnen blijven bedienen, met onze mensen, de expertise en knowhow en ons netwerk, om dat niet verloren te doen gaan of aan een buitenlandse partij te verkopen. Nu leiden wij, mede door CommonWealth Investments, een nieuw Nederlands bedrijf met dertig man personeel en een portefeuille van 1,3 miljard euro.

Dat is eigenlijk toch wel heel bijzonder en we zijn er heel trots op.â&#x20AC;&#x2122;

BIJ PARKEREN, WONINGEN â&#x20AC;&#x201C; INCLUSIEF STUDENTENHUISVESTING â&#x20AC;&#x201C; EN COMMUNICATION INFRASTRUCTURE LIGT ONZE JARENLANGE EXPERTISE EN DESKUNDIGHEID

PROGRAMMA Woonkeuken (10:00 tot 16:00 uur) Doorlopend programma met de onderdelen Smaakmakers, Kookstudio’s en Proeverijtjes.

Maak kennis met smaakmakende Overijsselse Pleinen en ga aan de slag met onze ‘chef-koks’ van Adaptief Plannen, Inclusief Organiseren, Innovatief Wonen en Circulair Bouwen.

Met Caroline Coumans, Evert van Kooten, Frans Holleman, Hans Peter Benschop, Jan Bart Wilschut, Jan Jaap Kolkman, Jan Straatman, Marieke Mentink, Martin Bleijenburg, Monique van Haaf, Niek Nijenhuis, Liesbeth Engelsman, Ludan Schmid, Pieter Parmentier, Rico ten Hag, Rik Zeeuwen, Sjoerd Quint en vele anderen.

Kom langs! De ‘chef-koks’ ontmoeten u graag! Kijk bij onze stand voor de exacte aanvangstijden van de diverse programmaonderdelen.

Rondetafel (13.45 uur) O.l.v. Harm Tilman, hoofdredacteur de Architect. Architectenbureaus geven hun visie op de gebieds-/ objectontwikkeling van: Deventer : Broederenplein Hardenberg : Winkelstrip van de Bruchterweg / Europaweg Kampen : Koornmarkt Raalte : Grote Markt Twenterand : Centrumgebied Vriezeveen Zwolle : Lubeckplein

Waar Transformatieplein in hal 11, stand 11

Niet voorschrijven, maar uitdagen De Overijsselse aanpak werkt: geen blauwdruk voor de bouwopgave maar een ‘bottom-up’-aanpak in nauwe samenwerking met de markt. Met balans tussen stad en platteland. En met oog voor verduurzaming en flexibele en innovatieve concepten. Ook voor het weer aantrekkelijk maken van de binnensteden, heeft Overijssel gekozen voor een onconventionele aanpak. Met het programma Stadsbeweging zorgen we, samen met diverse partners in de stad, voor een nieuwe invulling van de binnenstad.

Overijssel nodigt u uit om het gesprek met ons aan te gaan: wat vindt u van onze aanpak en zou het ook in uw regio kunnen werken? We ontmoeten u daarom graag tijdens een van onze programma-onderdelen. Kom ook op 6 juni a.s. naar hal 11, stand 11!

"" & " * " #$ ! ' ") &' % " " (" *#" " #! , ((%, ! % ' ! " #"&' ' %' % ' " #"&( ' " + #$ & & ) " #" %,#

MILLENNIALS LASTIG TE PORREN VOOR DUURZAAMHEID

D

at tegen de verwachting in de millenials het minst duurzaam in hun gedrag zijn, kwam recentelijk al in het nieuws. Maar wat heeft dit voor gevolgen voor de grootste opgave de komende jaren, namelijk de verduurzaming van de woningvoorraad? En hoe zorgen we ervoor dat we het bewustzijn en de welwillendheid van babyboomers ten aanzien van verduurzaming, wat betreft hun woning kunnen verzilveren? USP Marketing Consultancy vroeg in het kader van de Urban Insights Monitor met het thema duurzaamheid ruim duizend Nederlanders naar hun mening over verduurzaming van hun leefomgeving.

Er blijken tussen de generaties nogal wat verschillen te zijn in hun houding ten opzichte van een duurzame woonomgeving en woning. Dit betekent dat de aanpak van bewustwording en aanzetten tot actie ook zal moeten verschillen. Geen generieke aanpak, maar juist die zaken eruit pakken die voor deze bewuste groep doorslaggevend zijn om te investeren in maatregelen om te komen tot een duurzame woonomgeving en woning. Hieronder enkele bevindingen uit het onderzoek.

Wonen in huur- of koopwoning, maar dit is in veel gevallen de eerste woning of (voor hun eigen gevoel) een tussenstap naar een andere woning. Startend qua carrière en soms nog schulden aďŹ&#x201A;ossend. Duurzaam wonen is ondergeschikt aan technologisch vooroplopen. Slechts 61 procent zegt waarde te hechten aan een duurzame woning. Men heeft zelf het idee onvoldoende kennis te hebben over de mogelijkheden (20 procent). Kan met innovaties op de â&#x20AC;&#x2DC; fear of missing outâ&#x20AC;&#x2122; worden ingespeeld om deze generatie te bewegen ook te investeren in de woning?

Meer gesettled in en gebonden aan de woning en woonomgeving.

Meest kansrijke generatie voor investeren in duurzaamheid in de woonomgeving. Hoe geven we deze groep extra handvatten om ook op het gebied van duurzaam wonen een verbindende factor te worden tussen generaties en een voorbeeldfunctie te vervullen?

Meest bewust van belang van duurzame woonomgeving, 77 procent zegt dat investeren in verduurzaming zorgt voor een betere toekomst voor henzelf en hun naasten. Echter deze groep lijkt niet erg daadkrachtig. Investeringen worden niet snel gedaan en er is grote onbekendheid en angst voor technologische ontwikkelingen.

Op welke manier krijgen we deze groep in beweging om maatregelen te nemen voor generaties na hen?

Moeten we het wellicht over een hele andere boeg gooien en focussen op lagere woonlasten en technologische voorsprong en daarmee duurzaamheid ongemerkt meenemen? Belangrijkste conclusie is in ieder geval dat inzicht in je doelgroep noodzakelijk is om de slagingskans van verduurzamingsprojecten te vergroten.

8GGTNG (QTUEJGNGP ,CPUGP KU EQPUWNVCPV DÄ&#x17D; 752 /CTMGVKPI %QPUWNVCPE[

&' # ! % ' %#) &$

#$ " $ " % #$

,QKRXG JUDWLV SURHIPDDQG 1LHXZVEULHI

" $

!

:HEVLWH

"' #" !! "$ # " 'H SURHIPDDQG VWRSW DXWRPDWLVFK

3URȼWHHU HQ PHOG X DDQ &&& % #$ " $ !"

! " ! $& " # % $ #" ! % !" ' FG VQGRCUUKPI XCP FG É&#x2C6;UECCN IWPUVKIG DGFTÄ&#x17D;HUQRXQNIKPIUHCEKNKVGKVGP $1( QR XCUVIQGF DXoU #CF 4Q\GPFCN GP 1PPQ #FTKCCPUGPU XCP FG 8CUVIQGF &GUM XCP 45/ UEJGVUGP FG GUUGPVKG XCP FG $1(

POSITIEVE UITSPRAAK HOF OVER BEDRIJFSOPVOLGINGSFACILITEIT VASTGOED-BVâ&#x20AC;&#x2122;S

B

ij een schenking of vererving van aandelen in een vastgoed-bv speelt de vraag of men een beroep kan doen op de ďŹ scaal voordelige bedrijfsopvolgingsfaciliteiten, kortweg genaamd BOF. De BOF geldt echter voor zover binnen de bv sprake is van ondernemingsvermogen.

Volgens de Belastingdienst kwaliďŹ ceert vastgoed in exploitatie niet als ondernemingsvermogen. Het gevolg van dit standpunt is, dat bij de overgang van aandelen in een vastgoed-bv de totale belastinghefďŹ ng kan oplopen tot zoâ&#x20AC;&#x2122;n 40 procent. Als toch sprake is van ondernemingsvermogen, bedraagt de belastinghefďŹ ng circa 3,4 procent. De weigering van de Belastingdienst om de BOF toe te kennen op vastgoedbvâ&#x20AC;&#x2122;s kan leiden tot grote liquiditeitsprobl).men waardoor het voortbestaan van het bedrijf in gevaar kan komen. Vanaf eind 2013 hebben echter de ďŹ scale rechters al diverse keren geoordeeld dat de exploitatie van vastgoed wel degelijk als een onderneming kan kwaliďŹ ceren.

Op 3 april 2018 is er opnieuw een positieve uitspraak verschenen inzake de toepassing van de ďŹ scaal gunstige bedrijfsopvolgingsfaciliteiten (BOF) op vastgoed-bvâ&#x20AC;&#x2122;s. Het gerechtshof in Den Haag deed uitspraak in een zaak waarin de toepassing van de BOF op een vastgoed-bv centraal stond. Net als de rechtbank oordeelt het Hof in hoger beroep dat de BOF toch moet worden toegekend op de verkrijging van aandelen in een vastgoed-bv.

In deze zaak was sprake van een bv die investeerde in vijf vastgoedmaatschappen en drie (klein)dochtervennootschappen. In de maatschappen en vennootschappen wordt ook door anderen geĂŻnvesteerd. De activiteiten die via de maatschappen en (klein)dochtermaatschappijen worden uitgeoefend, bestaan uit de exploitatie van kantoorgebouwen, bedrijfspanden en winkels

> "# ! # ! % "

(waaronder een winkelcentrum) en uit de bedrijfsmatige exploitatie van twee vakantieparken in Duitsland. Om het rendement zo hoog mogelijk te houden worden diverse werkzaamheden ontplooid, waaronder grootschalige herontwikkelings-, renovatie- en revitalisatiewerkzaamheden, bestemmingswijzigingen, transformatie naar kleine units voor zzpâ&#x20AC;&#x2122;ers, herontwikkeling volgens een coworking-concept (geheel gemeubileerd, huurabonnement en betalen per gebruikt uur), inclusief het creĂŤren van een vergaderruimte en een ontvangstruimte. Daarnaast leidt actieve betrokkenheid ertoe dat in de meeste gevallen geen sprake is van leegstand en achterstallige huren. Deze betrokkenheid bestaat onder andere uit het regelmatig bezoeken van de panden om de stand van zaken te bespreken, eventuele problemen op te lossen en zelf te beoordelen in hoeverre (onderhouds) werkzaamheden nodig zijn.

In het kader van een schenking van de aandelen in de bv werd een beroep gedaan op de BOF. Dit beroep is door de Belastingdienst echter afgewezen, omdat geen sprake zou zijn van een onderneming. Het Hof oordeelt nu dat toch sprake is van een onderneming. Het Hof komt tot dit oordeel door te toetsen of de aard en omvang van de arbeid meer omvat dan gebruikelijk is bij normaal vermogensbeheer (de â&#x20AC;&#x2DC;plus arbeidâ&#x20AC;&#x2122;-toets), waarbij van belang is of de arbeid is gericht op het halen van een rendement dat uitgaat boven het rendement bij normaal vermogensbeheer (de â&#x20AC;&#x2DC;plus rendementâ&#x20AC;&#x2122;-toets).

Aan de â&#x20AC;&#x2DC;plus arbeidâ&#x20AC;&#x2122;-toets is volgens het Hof voldaan. Het Hof vindt daarbij van belang dat de winkelcentra, kantoorgebouwen en bedrijfshallen na totstandkoming dan wel aankoop zijn verhuurd en vervolgens na een aantal jaren weer zijn verbeterd,

herontwikkeld en â&#x20AC;&#x2DC;vernieuwbouwdâ&#x20AC;&#x2122; door middel van een voortdurende inzet van kapitaal en arbeid. Verder is van belang dat sprake is van een ver doorgevoerde professionalisering en van een actieve bemoeienis met de verschillende objecten.

Ook is volgens het Hof voldaan aan de â&#x20AC;&#x2DC;plus rendementâ&#x20AC;&#x2122;-toets.

Het gemiddelde directe rendement van de bv bedroeg in de vijf jaren tot de schenking 9,3 procent per jaar, terwijl het gemiddelde rendement van beleggingen in winkels en kantoren volgens de ROZ/IPD Nederlandse Vastgoedindex in dezelfde periode 6,4 procent bedroeg. De bv behaalt dus een gemiddeld overrendement van circa 3 procent. Anders dan de Belastingdienst meent, hoeft dit niet per object te worden beoordeeld, maar moeten alle activiteiten tezamen in de beschouwing worden betrokken. Dit betekent dat als op enkele objecten binnen de portefeuille een lager rendement dan gemiddeld wordt behaald, deze objecten nog steeds als ondernemingsvermogen kunnen kwalificeren.

Deze uitspraak maakt opnieuw duidelijk dat het van groot belang is de aard en de omvang van de activiteiten daadwerkelijk goed in kaart te brengen en op de juiste wijze te presenteren in een procedure. Dit gaat niet in alle procedures even goed.

Ook laat deze uitspraak opnieuw zien dat de opvattingen van de Belastingdienst zoals geformuleerd in de eind 2016 gepubliceerde Praktijkhandreiking Vastgoedexploitanten niet doorslaggevend zijn. Het Hof maakt net als andere fiscale rechters een eigen afweging en volgt de lijn van de Hoge Raad; er moet worden gekeken naar de aard en de omvang van de werkzaamheden. De stelling van de fiscus dat verhuur van vastgoed per definitie geen onderneming kan zijn, blijkt opnieuw niet houdbaar te zijn.

DEZE UITSPRAAK VAN HET HOF IN DEN HAAG BETEKENT DUS WEDEROM GOED NIEUWS VOOR VASTGOEDFAMILIEBEDRIJVEN

Deze uitspraak betekent dus wederom goed nieuws voor vastgoedfamiliebedrijven. Ook kan deze uitspraak van dienst zijn om in vooroverleg tot overeenstemming te komen met de Belastingdienst; als een concreet geval veel gelijkenissen met deze en andere positieve uitspraken heeft, wordt het voor de Belastingdienst steeds moeilijker om de toepassing van de BOF te weigeren.

#CF 4Q\GPFCN GP 1PPQ #FTKCCPUGPU \Ä&#x17D;P YGTM\CCO XQQT FG 8CUVIQGF

Wij delen graag. Ook onze kennis.

Dat maakt onze leden sterker. En de klanten van onze leden nog sterker. Wij van NVM Business houden van statistieken, feiten en cijfers over de commerciĂŤle vastgoedmarkt. Die zetten we om in leesbare nieuwsbrieven, heldere rapportages en visies die ertoe doen. Interesse? Vraag onze kennis op via www.nvm.nl.

We praten er graag met u over op de , hal 10, stand 14.