Vastgoedmarkt Provada 2020

Page 1

Vastgoedmarkt 176.11- ʵʳʵʳ

VASTGOED EN ONS PENSIOEN WAAR BLIJFT DE GROTE KLAP OP DE WONINGMARKT?

DE TOEKOMST VAN HET KANTOOR

INVENTIVE

ʾ˅˂˂ˁʸˁʵʸ˅ʺʡˁʿ

˗˘ ˣˢ˟˦ʭ ˗˘ˠˢ˚˥˔Ё˦˖˛˘ ˢˡ˧˪˜˞˞˘ʠ ˢˣ ˦˧˥˔˧˘˚˜˦˖˛ ˩˟˔˞ʡ ʷ˔˔˥˗ˢˢ˥ ˞˨ˡˡ˘ˡ ˪˘ ˢˡ˦ ˩˔˦˧˚ˢ˘˗ˣˢ˥˧˙ˢ˟˜ˢ ˩ˢˢ˥˧˗˨˥˘ˡ˗ ˢˣ˧˜ˠ˔˟˜˦˘˥˘ˡʡ ʴ˟˦ ˪˜˝ ˞˔ˡ˦˘ˡ ˭˜˘ˡ ˢˠ ˪˜ˡ˞˘˟ʠ ˢ˙ ˞˔ˡ˧ˢˢ˥ʠ ˥˨˜ˠ˧˘˦ ˧˘ ˧˥˔ˡ˦˙ˢ˥ˠ˘˥˘ˡ ˡ˔˔˥ ˪ˢˢˡ˥˨˜ˠ˧˘˦ʟ ˗˔ˡ ˕˘ˡ˨˧˧˘ˡ ˪˜˝ ˗˜˘ʡ ˍˢ ˥˘˔˟˜˦˘˥˘ˡ ˪˜˝ ˗˘ ˞ˢˠ˘ˡ˗˘ ˧˪˘˘ ˝˔˔˥ ˛ˢˡ˗˘˥˗˘ˡ ˡ˜˘˨˪˘ ˪ˢˡ˜ˡ˚˘ˡ ˜ˡ ˠ˨˟˧˜˗˜˦˖˜ˣ˟˜ˡ˔˜˥˘ ˟˘˘˙ˢˠ˚˘˩˜ˡ˚˘ˡ ˘ˡ ʴˠ˦˧˘˥˗˔ˠʡ

Investeren met Perspectief

Een mooi beleggingsrendement alleen is niet voldoende! Elk gebouw of locatie verdient een duurzame toekomst. Daarvoor heb je visie en creativiteit nodig die duurzame waarden toevoegen aan een gebouw en de ruimtelijke omgeving. Door het ontwikkelen van strategische oplossingen voor complexe bouwkundige, financiële én commerciële vraagstukken, creëert PingProperties die waarden. Waarde voor investeerders, maar ook waarde voor huurders en andere betrokkenen. Dat is onze kracht en daarmee maken we een blijvend verschil voor iedereen, voor nu en in de toekomst. Benieuwd hoe een blijvend verschil eruit ziet? Ga naar www.pingproperties.com en lees meer over de totstandkoming van een duurzame & inspirerende Dutch Tech Campus in Zoetermeer en alle toekomstige (bouw)projecten om de campus verder te ontwikkelen.

creating a lasting difference www.pingproperties.com

TECH CAMPUS

! ! !

! % #

"69:*;9 #- #NRJGP CCP FGP 4ĎP %-3 66.,8-,)+:-;8 $-8<))9 <)5 ,-8 ))5 #-,)+:1- "-:-8 )5.. #6*-8: ")315/ 812 (1-/-815+2 15,8-,)+:1- )5512- ;194)5 65315- 3-;81B::- <)5 ,- '-3, -,-=-82-89 #1)55- 77-3 #-5A ;+2 $GTV 2QVU /CTVĎP XCP .GGWYGP 4WWF FG (1: &1:/-<-8 )+1-2 "1)9-+21 )TCɈUEJG XQTOIGXKPI +63689+)5 *< === +63689+)5 53 8;2 (13+6 4-89.668: , $)3-9 5/-3) ")9;::6 )5/-3)7)9;::6 <)24-,1)5-: 53 315- <)5 ,- '-5

-315-<)5,-<-5 <)24-,1)5-: 53 *655-4-5:-5 '668 51-;=- )*655-4-5:-5 CFTGUYĎ\KIKPIGP GP MNCEJVGP QXGT DG\QTIKPI 8CMOGFKCPGV -NCPVGPUGTXKEG :-3-.665 -4)13 23)5:-59-8<1+- <)24-,1)5-: 53 668 ,- ))8, <)5 ,- ;1:/)<- /)): 8CMOGFKCPGV WKV XCP GGP \CMGNĎMG QXGTGGPMQOUV FG\G QXGTGGPMQOUV XCNV 65,-8 0-: )3/-4-5- <-8*15:-5199-58-+0: 2TĎ\GP LCCTCDQPPGOGPV ')9:/6-,4)82: 1PNKPG LCCTCDQPPGOGPV GWTQ !5315- 4))5,)*655-4-5: -;86 2TĎ\GP GZ DVY DGVCNKPI XKC CWVQOCVKUEJG 15+)996 1-;=- )*655-4-5:-5 2;55-5 1-,-8 IGYGPUV OQOGPV KPICCP #FTGUYĎ\KIKPIGP :=-- =-2-5 <)5 :-<68-5 67/-<-5 1R\GIIKPIGP WKVUNWKVGPF UEJTKHVGNĎM FTKG 4))5,-5 <668 0-: -15,- <)5 ,- *-:))3,- VGTOĎP $Ď PKGV VĎFKI QR\GIIGP YQTFGP CDQPPGOGPVGP CWVQOCVKUEJ OGV GGP LCCT <-83-5/, ? ')9:/6-,4)82: 0KGVU KP FG\G WKVICXG OCI YQTFGP /-8-786,;+--8, ,668 41,,-3 <)5 *6-2,8;2 .6:6 6..9-: .6:62671- OKETQɈNO QH YGNMG CPFGTG OGVJQFG QH XQTO FCP QQM \QPFGT UEJTKHVGNĎMG :6-9:-4415/ <)5 ,- ;1:/-<-8 .GXGTKPIUXQQTYCCTFGP IGFGRQPGGTF DĎ ,- )4-8 <)5 6670)5,-3 -5 ))/ 65,-8 5;44-8 8-,1: *155-5+6<-8 7)/15) -33- 22-84)5

%8176319 ")82 65:=-87 <)5 '# ' <668 36= -<-3674-5:

WWW.ADHOCBEHEER.NL

IN HET HART GETROFFEN Precies een jaar geleden beleefde ik op de Expo Real in München mijn vuurdoop in de vastgoedsector. Met zijn honderden op elkaar aan de bitterballen en het bier op de stand van Holland Metropole en ‘s avonds tegen elkaar aan zweten in de Ratskeller. Als ik had geweten dat het voorlopig de laatste keer zou zijn, had ik er nog meer van genoten. Dat menselijk contact cruciaal is in een wereld die draait om stenen, werd me toen wel duidelijk. ‘Je kunt vastgoed nu eenmaal niet aan jezelf verkopen’, fluisterde iemand tijdens een borrel. Corona treft deze sector niet alleen financieel, maar ook vooral in het hart. We kunnen niet meer doen wat we het liefste doen. Want hoezeer we allemaal gewend zijn geraakt aan die Zoom- en Teamsschermen, een volledige vervanging voor een van de belangrijkste levensbehoeff ten van de mens, sociaal contact, is het natuurlijk niet. Als iemand dat kan weten, is het Peter Schreuter wel. Precies een jaar voor de corona-uitbraak kocht hij de Provada. Hij heeft geknokt voor wat hij waard was, (pagina16-18) maar een echte Provada organiseren bleek dit jaar gewoon niet te doen. Een jaar zonder Expo, zonder Mipim, zonder Provada. Ach, er zijn ergere dingen in de wereld, maar de jeu gaat er zo langzaamaan wel een beetje vanaf. Gelukkig is aan die andere levensbehoefte van de mens, de behoefte aan informatie, geen einde gekomen. Sterker, we zien sinds de coronacrisis een aanzienlijke stijging van de traffic op vastgoedmarkt.nl. Toen we in januari een nieuwe strategie uitrolden met een sterke focus op online kwaliteitsjournalistiek hadden we niet kunnen hopen, dat het zo hard zou gaan. Zo zie je maar weer dat elke crisis ook zijn kansen biedt. Zo biedt Vastgoedmarkt tijdens de Provada-dagen op 3,4 en 5 november een inhoudelijk en uitgebreid programma (pagina 11-13) dat live te volgen is via Provada Live. En natuurlijk staat ook deze Provada special en Outlook 2020 weer bomvol met prachtige en zeer relevante verhalen zoals over de toekomst van het kantoor (pagina 85-91), de uitblijvende crisis op de woningmarkt (pagina 36-40) en het verhaal van de gemeente Hengelo die de coronacrisis aanwendt om leegstand in de binnenstad rigoureus aan te pakken. En natuurlijk vindt u ook aansprekende interviews met winnaar van de Vastgoedmarkt Oeuvreprijs Jaap Blokhuis, toparchitect Ben van Berkel en met Patrick Kanters en Guido Verhoef van pensioenbeleggers APG en PGGM. Een heerlijke special kortom die deze akelige crisis hopelijk voor even doet vergeten. 66.,8-,)+:-;8 ')9:/6-,4)82:

')9:/6-,4)82: "86<),) 97-+1)3 !;:3662

INHOUD

+,!( -*+ *(. ! , "' ", (*(' # * ."*,- % & , 2TQXCFC .KXG $GMÄŽM JKGT JGV .(%% "! )*(!* && ' /(*! *.((* , - ! ' + ++" &"+,

"' + * "$, +,!( & *$, FG XCUVIQGFOCP XTQWY XCP JGV LCCT CYCTF WKV CCP FKGIGPG FKG FCV LCCT GGP WKV\QPFGTNÄŽMG RTGUVCVKG JGGHV XGTTKEJV 9KG YKPV FKV LCCT FG HGNDGIGGTFG DQMCCN! 8ÄŽH MCPFKFCVGP

Programma Provada

Peter Schreuter *ÄŽ MQEJV XQN XGTVTQWYGP ' . +,!( -*+ ' ,( ' MYCO EQTQPC *GV XGTJCCN . ' *(. "* , -* , * 5EJTGWVGT FKG CHIGNQRGP LCCT CNU GGP ITQVG CEJVDCCP DGNGGHFG

Young Talent Award &TKG ɈPCNKUVGP UVTĎFGP QO )* +,"!" -/ (-'! 6CNGPV #YCTF XCP 8CUVIQGFOCTMV 9KG YQTFV JGV !*(, . +,!( , % ', . ' ", # *

Vastgoedman/-vrouw

Oeuvreprijs 8QTKI LCCT YQP 9KGPMG $QFGYGU FG CNNGTGGTUVG 1GWXTG CYCTF 9KPPCCT XCP FKV LCCT ,CCR $NQMJWKU MÄŽMV KP GGP WKVIG DTGKF KPVGTXKGY VGTWI QR \ÄŽP "&)(+ ', **"0*

Waar blijft de grote klap op de woningmarkt? &G EQTQPCETKUKU NÄŽMV FG YQPKPI & *$, .((* %+'(! , +) * ' 5VGTMGT FG RTÄŽ\GP DNÄŽXGP OCCT UVÄŽIGP +U FG\G ETKUKU CPFGTU FCP CNNG CPFGTG QH MQOV FKG ITQVG MNCR PQI! 'ZRGTVU CCP JGV YQQTF

Woongeluk na corona +U QP\G YQQPDGNGXKPI . * ' * "' / (*(' *"+"+ 1PFGT\QGMGTU \QEJVGP JGV WKV

*+)* " ((* / +) " % ."' , - ." * #('! . % %( . ' . +,!( , % ', ' " \KEJ\GNH XQQTUVGNNGP CCP JGV !*(, )- %" $

8QQTOCNKI JQQHFTGFCEVGWT XCP +,!( & *$, -- ", XGTDCCUV \KEJ QXGT FG ITQGPG )% '' ' " . % , *((+$% -*"! YQTFGP KPIGUEJCV

Rising stars

Ruud de Wit

+,!( & *$, *(. +) " % -,%(($

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Wooncoöperaties

!* *%!02! 1+-) 1 * 2+*%*# !(!##%*#!* -0'/ +, ! 2++* +8,!- /%! / %. $!/ !* 2 -+) %. $!/ 4+ ,+,0( %-

Grote winkelketens

*/!-* /%+* (! -!/ %(!-. (. !* - 4%//!* &0%./ - 2 - ! #-+/! '( ,,!* 1 ((!* %* !4! +-+* -%.%. %* ! ,-+)%*!*/! 2%*'!(./- /!* %* 0-+,!.! %**!*./! !* +! ++-./ * \ÄŽ FG\G EQTQPCETKUKU!

Hengelo

De lift

The last mile

&G EQTQPCETKUKU NGIV RÄŽPNÄŽMG +02"+0/!* (++/ ! 2!%*%# (%"/ , %/!%/ ) '/ $+#! /+-!*. ,- '/%. $ +* !# * - !!"/ JQQIDQWY \ÄŽP DGUVG VÄŽF #!$

Diverse werknemers

* $ - +(0)* (!#/ $++#(!- - % **! ,,!( !0(!* -+!' 0%/ 2 -+) 7 ' */++-#! -0%'!- *%!/ !./ / !( . !- %. #!!* QPG UK\G ɈVU CNN QRNQUUKPI XQQT 2!(' /3,! 1 ./#+! * ++'

+P JGV QOXCPITÄŽMG TÄŽVLG ! !-( * .! ./! !* )!/ !!* #-++/ -!/ %((!!#./ * .,-+ (!!) *!!)/ !*#!(+ !!* #!)% !( ! ,+.%/%! %* + $ 4%!/ !*#!(+ ! /+!'+)./ 1++-4% $/%# ,+.%/%!" /!#!)+!/

Toekomst van het kantoor

*GGHV JGV MCPVQQT \ÄŽP DGUVG VÄŽF #!$ +" 4+-#/ +-+* .(! $/. XQQT GGP VÄŽFGNÄŽMG FKR! 1H \KV $!/ !-#!*. /0..!*%* ++- !* /!#!*./ * !-. 1 * $!/ "3.%!'! ' */++- * $!/ 2++-

)) *0!( * !- /% $!(! !+ 1 * %(!2 3 ( './+*! 4%!/ ! %#%/ (%.!-%*#./-!* KP EQTQPCVÄŽF TC\GPFUPGN ++-# * ( %! , ''!/&!. %! /$0%. )+!/!* 2+- !* !4+-# !* 1!-1+(#!*. 2+- !* #!-!/+0-*!!- !/!'!*!* !!* !*+-)! 0%/ #%*# 1++- ! ( ./ )%(! ./ . %./-% 0/%!

René Buck

+(0)*%./ !*7 0 ' 4%!/ !!* DGNCPITÄŽMG VTGPF \KEJ VÄŽFGPU !4! +-+* -%.%. ++-4!//!* TGUJQTKPI )CCP YG YGTMGNÄŽM ./!! . )!!- ,-+ 0 /!* +, !%#!* + !) ,-+ 0 !-!* * 2!('! %), / $!!"/ %/ 1++- ! (+#%./%!'! %./-% 0/%! !*/- %* ! !-( *

Wat doet APG? ./#+! ) -'/ -+1 .,! % ( 0/(++'

>

. ). ,- '*"$-.$ & ) 1*)$)" ) , ) , ) # . -. $) 0 -."* +*,. ! /$'' 0 )

",**.-. 0 ,'$ 2 ,- XCP FG EQTQPCETKUKU \ÄŽP JQVGNU GP YKPMGNEGPVTC 6QEJ DNÄŽHV FG ",**.-. + )-$* ) ' "" , 0 ) ,' ) -. 0$" $) #*. '- ) */.' .- $)0 -. , )

0**,2$ . . )., &&$)"- &, #. 0 ) -. **& ) EQTQPC ITQQV \CN DNĎXGP 9GN \WNNGP UVGFGP ɉKPM OQGVGP $))*0 , ) #)*'*"$ (* . FCCTDĎ JGV OKFFGN \ĎP OGPUGP ) ' ! ,# $ # . * '

Leve logistiek

* 1 ' # . **, *,*) 3" ) (**$ % ,4 1*, . 0**, + )-$ QGPDGNGIIGT 2))/ DNÄŽHV FG UEJCFG TGFGNÄŽM DKPPGP FG RGTMGP &CV KU XQQTCN FCPM\ÄŽ ' ""$)" ) $) '*"$-.$ & ).,

Toekomst van de stad *+ , #$. . ) 0 ) ,& '

8CUVIQGFOCTMV VÄŽFGPU FG ,*0 # . *).1 ,+ 0 ) OKZGF WUG YQQPVQTGP 9CVGT.KN[ '- $)0/''$)" 0**, # . $)"+ ,& " */1 $) # . ( , ) .+ ,& $) (-. , ( $. 1 , # . 1$)) ) *).1 ,+ * " . # . )/ ( . $. +,*% .

30 jaar Rabo vastgoedprijs

&G 4CDQ 8CUVIQGFRTÄŽU DGUVCCV FGTVKI LCCT 9CV YCTGP FG OGGUV DÄŽ\QPFGTG RTQLGEVGP $) !" '*+ ) % , ) ) YCV KU GT WKVGKPFGNÄŽM XCP FKG +,*% . ) . , #." &*( ) -."* ( ,&. '$&. . ,/"

,**.- +' )) ) $) # . &&1 ,.$ , $) ) " ( . 0 ' 1**).*, )- * -. . # . ( . */1+' )) ) $) *,*) ,$-$-

Rembrandt Park One *,$" % , +, - ). , *!( ) /% , $) *+ # . , )-!*,( .$ +' $) 0 )

-."* ( ,&. ,*0 -+ $ ' /.'**&

Laakkwartier

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Provada

Peter P Pet t Schre S euter

ȫȜȢȤȩȜ ʪʪ

2ȭȪȱȜȟȜȟȤȭȠ Ȝȟ ȠȞȯȠȰȭ ȪȱȠȭ ȠȠȩ ȮȯȪ ȠȠ ȪȭȨȜȞȣ ȯȤȢ ȞȪȭ ȭȪȩȜȥȜȜȭ ȭ ȪȩȜȥȜ ȫȜȢȤȩȜ ʪʯ ȫȜȢȤȩ

! ! # "!

# ! " % "# $!" ! % # "# # " #! # & !" # " &" ' # "

! ! ! $ # " "" " # OKUUGP VÄŽFGPU 2TQXCFC WWW.ADHOCBEHEER.NL

DRIE DAGEN DIGITAAL KENNIS DELEN OP PROVADA 2020 DINSDAG 3 NOVEMBER

D

e dagen van de Provada beginnen ook dit jaar weer met het Vastgoedmarkt Ontbijtnieuws. Iedere ochtend om 10:10 uur spreekt hoofdredacteur Servaas van der Laan met prominente gasten uit de vastgoedmarkt over het laatste nieuws.

" Corona biedt een kans om stadsharten met veel leegstand te saneren. Maar hoe gaan die winkelstraten er dan uitzien? En welke winkels blijven en welke zullen het niet overleven? Een gesprek met enkele prominente sprekers onder leiding van Peter Hanff, redacteur retailvastgoed bij Vastgoedmarkt, over de toekomst van de Nederlandse winkelstraat.

" " Hopelijk ga jij ondanks de coronacrisis nog steeds met plezier aan het werk. Waarschijnlijk ga je echter op het moment niet naar je werk. Werk is daarmee teruggebracht tot werkwoord in plaats van werkplek. Waar en hoe gaan we in de toekomst werken? Tijdens deze kennissessie bespreekt Savills dit vanuit het oogpunt van de ontwikkelaar, de gebruiker, de wetenschapper en de adviseur.

WWT s 9GTMRNGM PKGWYG UVÄŽN 5RCEG CU C UGTXKEG " Dankzij de coronacrisis zijn de grenzen tussen monofunctionele gebouwen versneld aan het vervagen. Waar ooit alleen gewoond werd moet nu vaak ook gewerkt worden, terwijl ook het oude kantoor op een coronabestendige wijze benut moet worden. Het begrip Space as a service vat steeds meer post in de vastgoedbranche. Hoe kunnen vastgoedprofessionals daarop inspelen en

welke rol kan techniek daarbij spelen? Aan tafel zitten Maarten Vermeulen, directeur MVGM, Jan Verhaegh, head of Office Consulting Cushman & Wakefield en Terrence Wong, regional manager huisvesting Yardi.

" Wie zich het jonge talent van 2020 mag noemen, zal blijken tijdens de finale van de Vastgoedmarkt Young Talent Award op dinsdag 3 november. De drie finalisten Sladjana Mijatovic (manager Duurzaamheid bij BPD), Hugo Roosjen (Valutation & Advisory bij Cushman & Wakefield) en Leyla Yildirim (director Tax Real Estate bij PWC) zullen tijdens dit debat hun casus presenteren. Deze wordt door de jury beoordeeld. Daarnaast kan het publiek tijdens het slotdebat online op een van de kandidaten stemmen. Kijk voor meer informatie en voor de stempagina op www.vastgoedmarktyoungtalentaward.nl.

! 9G YQTFGP IGEQPHTQPVGGTF OGV OCCVUEJCRRGNÄŽMG XTCCIUVWMMGP QR JGV IGDKGF XCP IG\QPFJGKF YGN\ÄŽP MNKOCCVXGTCPFGTKPI WTDCPK UCVKG XGTITÄŽ\KPI GVEGVGTC 6GEJPQNQIKUEJG KPPQXCVKG \QTIV XQQT XQQTWKVICPI &G MWPUV KU FG NGXGPUVCPFCCTF XCP FG JGNG YGTGNF VG XGTJQIGP \QPFGT QP\G KORCEV QR FG CCTFG VG XGTJQIGP 9G UVCCP CCP FG XQQTCXQPF XCP 5COGPNGXKPI YCV GPQTOG MCPUGP GP WKV FCIKPIGP DKGFV XQQT FG XCUVIQGF GP VGEJPQNQIKGUGEVQT -ÄŽM GP NWKUVGT FKPUFCIOKFFCI QO WWT PCCT FG -G[PQVG XCP /GPPQ .COOGTU EGQ XCP 2TQRVGEJ0.

"# ! # ! % " $#

>

WOENSDAG 4 NOVEMBER WWT s 1PVDÄŽVPKGWYU Elke ochtend om 10:10 uur spreekt hoofdredacteur Servaas van der Laan met prominente gasten uit de vastgoedmarkt over het laatste nieuws.

+PVGTXKGY OGV OKPKUVGT 1NNQPITGP # "& # ' " #! ((% #$ "' %#) ! ' " "' % ) * ! ' & #" % " ! " &' % ) " "" " " & " " # PKPMTÄŽMUTGNCVKGU *GV IGURTGM \CN ICCP QXGT JGV YQQPDGNGKF GP FG ( ' " " )##% *#" " #(*& '#% " #" % " ' ## " ## & $ )##% ) &' # & '#%

WWT s 8GTFQ\KPI s 2TQNQIKU Wat zijn de trends in de logistieke vastgoedsector? Wat is de economisch-maatschappelijke waarde van logistieke operaties? En ‘what’s inside the box’? Een gesprek met Dirk Sosef, vicepresident van Prologis, Sander Breugelmans, regional head Northern Europe van Prologis en René Buck, directeur van Buck Consultants International.

WWT s $NÄŽHV XCUVIQGF GGP \GMGTG DGNGIIKPI XQQT QPU RGPUKQGP! Hoe gaan de pensioenbeleggers om met deze crisis? Blijft vastgoed een veilige belegging? En naar welke segmenten stroomt het meeste pensioengeld? Een tweegesprek tussen de vastgoeddirecteuren van de twee grootste pensioenbeleggers van ons land: Guido Verhoef van PGGM en Patrick Kanters van APG.

0GVYGTMECTTQWUGN

(% " % (%& " (" ' % ' " " '* % %%#( & & #%' ! "(' " #$ ) # '& #"'!# ' " % $%# && #" & " # ,& ( ' & '#% +# ' " '* % #$ " ( ! " % ("' ( ' % "

" &' % & #" % "

WWT 7KVTGKMKPI 8CUVIQGFOCTMV 1GWXTGRTÄŽU

$ # ( &

De Vastgoedmarkt Oeuvreprijs is vorig jaar voor het eerst uitgereikt tijdens het Nationale Vastgoeddiner en krijgt tijdens Provada Live een vervolg. Op woensdag 4 november zal Jaap Blokhuis de prijs in ontvangst nemen. Het is een erkenning voor zijn indrukwekkende carrière in het vastgoed die hem langs topfuncties bij onder meer ING Real Estate, Redevco en Multi heeft geleid. Ondanks de miljardenportefeuilles die Blokhuis onder zijn hoede heeft gehad, is hij altijd nuchter en maatschappelijk betrokken gebleven.

WWW.ADHOCBEHEER.NL

DONDERDAG 5 NOVEMBER WWT s 1PVDÄŽVPKGWYU Elke ochtend om 10:10 uur spreekt hoofdredacteur Servaas van der Laan met prominente gasten uit de vastgoedmarkt over het laatste nieuws.

De Plekkenmakers zijn aanwezig in de studio met Hans Vedder, directeur-bestuurder van woningcorporatie Goed Wonen Gemert. Ze vertellen over de conceptontwikkeling voor de herbestemming van een kerk.

WWT s 9CV FQGP FG YQPKPIDGNGIIGTU! Een crisis biedt kansen en bedreigingen tegelijk. Hoe gaan beleggers op de woningmarkt om met deze coronacrisis? En hoe anticiperen zij op de klap die ongetwijfeld nog gaat komen? Een gesprek met particuliere en institutionele beleggers op de woningmarkt.

'NMG QEJVGPF KU GT QPVDÄŽVPKGWYU OGV 5GTXCCU XCP FGT .CCP

WWT s 8CUVIQGFOCP XTQWY XCP JGV LCCT CYCTF

$GMGPFOCMKPI 8CUVIQGFOCP XTQWY

(QVQ %[PVJKC XCP &ÄŽMG

7KVTGKMKPI 4CDQ 8CUVIQGFRTÄŽU 4CDQDCPM DGNQQPV VÄŽFGPU FG\G LWDKNGWOGFKVKG FG DGUVG YKPPCCT WKV FGTVKI LCCT 8CUVIQGFRTÄŽU YKG XCP FG XÄŽHVKGP XQQTOCNKIG YKPPCCTU JGGHV FG OGGUVG KORCEV QR FG QOIGXKPI IGJCF GP JGGHV \KEJ FG CHIGNQRGP LCTGP JGV DGUVG CCPIGRCUV CCP FG XGTCPFGTKPIGP KP FG OCTMV! 7KV GNM FGEGPPKWO MQQU FG LWT[ Ă…Ă…P IGPQOKPGGTFG &G MCPUJGDDGTU QR FG RTÄŽU \ÄŽP 5VCFJWKU DKDNKQVJGGM &GP *CCI YKP PCCT KP oV 5CU $TGFC YKPPCCT KP GP #o&#/ 6QTGP #OUVGTFCO YKPPCCT KP &G RTÄŽU UVKOWNGGTV GGP FWWT\COG GP VQGMQOUVDGUVGPFKIG XCUVIQGFOCTMV &G LWT[XQQT\KVVGT OCCMV QR PQXGODGT QO WWT DGMGPF YGNM RTQLGEV FG\G nQXGTCNNo 4CDQ 8CUVIQGFRTÄŽU YKPV

Wie wordt de Vastgoedman of -vrouw van 2020? Dit zal blijken op donderdag 5 november om 15:00 uur. De genomineerden zijn: Maarten Feilzer (ceo Zadelhoff beheer), Robert Kohsiek (oprichter Wonam), Jeroen Lokerse (managing director Cushman & Wakefield in Nederland), Nicole Maarsen (directeur vastgoedbeleggingen Syntrus Achmea) en Nanne de Ru (architect en medeoprichter van ontwikkelaar Red Company). De Vastgoedman/-vrouw van het jaar-award is een erkenning voor de vastgoedprofessional die zich het afgelopen jaar in bijzondere mate heeft onderscheiden. De jury heeft hierbij kandidaten getoetst op de volgende criteria: zichtbaarheid en impact op de vastgoedmarkt, een bijzondere, duurzame prestatie (geen eendagsvlieg), financieel resultaat, ondernemerschap, maatschappelijke bijdrage en bijdrage aan de professionalisering van de vastgoedmarkt.

'4 -700'0 9Ä?<+)+0)'0 <Ä?0 10656##0 $'-Ä?- *'6 81..'&+)' '0 #%67'.' 241)4#//# 12 2418#&# 0. 241)4#//#

XCCTYCVGT +XQ -PQVVPGTWU %'1 XCP XCUVIQGFˬPCPEKGT 40*$ DNÄŽHV RQUKVKGH p)GNWMMKI \KGP YG QQM KP GEQPQOKUEJ WKVFCIGPFG VÄŽFGP PKGWYG MCPUGP QPVUVCCPq XGTVGNV JÄŽ p$GNCPITÄŽM KU QO PCCT FG RQVGPVKG XCP GGP RCPF VG MÄŽMGP 1QM CNU FCV DGVGMGPV FCV GT PQI YCCTFG OQGV YQTFGP IGETGÇGTF q

p9Ď MWPPGP ÅEJV OGV KPXGUVGGTFGTU OGGITQGKGPq &G ITQGKGPFG RQRWNCTKVGKV XCP G EQOOGTEG \QTIV GTXQQT FCV YG CNNCPI PKGV OGGT CNNGGP H[UKGMG YKPMGNU IGDTWKMGP QO CCP QP\G URWNNGP VG MQOGP *GV EQTQPCXKTWU XGTUVGTMV FKG VTGPF )GXQGNUOCVKI \KGP YG KP FG EGPVTC XCP XGGN 0GFGTNCPFUG DKPPGPUVGFGP UVGGFU OGGT NGGIUVCPF QPVUVCCP &CV YKN XQNIGPU -PQVVPGTWU CNNGGP PKGV \GIIGP FCV JGV UVCFUEGPVTWO JGNGOCCN XGTFYĎPV p9Ď \KGP FG HWPEVKG GTXCP XQQTCN XGTCPFGTGP q CNFWU -PQVVPGTWU p8CP GGP EGPVTWO IGXWNF OGV YKPMGNU PCCT GGP XGGN\ĎFKI IGDKGF YCCT IGIGVGP IGYKPMGNF IGYGTMV DGNGGHF GP IGYQQPF MCP YQTFGP 'T \WNNGP FWU OGGT OQIGNĎMJGFGP DĎMQOGP q &QQT JGV XGNG VJWKUYGTMGP TĎUV GXGPGGPU FG XTCCI QH YG OCUUCCN CPFGTU VGIGP JGV IGDTWKM XCP GGP MCPVQQT ICCP CCPMĎMGP *GV MCPVQQT CNU MQHɈG DCT YCCT YG UVTCMU CNNGGP PQI OCCT UCOGPMQOGP QO EQNNGICoU VG QPVOQGVGP! p&G XQQTURGNNKPI KU XQQTCN FCV GT OKPFGT YGTMRNGMMGP OCCT PKGV OKPFGT XKGTMCPVG OGVGTU PQFKI \WNNGP \ĎPq CPVYQQTFV -PQVVPGTWU p8GTYCEJV YQTFV FCV YG NCPI\CCOCCP QXGTUVCRRGP PCCT GGP J[DTKFG XQTO XCP YGTMGP YCCTKP ɉGZKDKNKVGKV GP XCTKÇVGKV FG PQTO \ĎP 'GP MCPVQQTIGDQWY OQGV TWKOVG XQQT XGTUEJKNNGPFG CEVKXKVGKVGP MWPPGP DKGFGP QH LG GT PW YKNV UQEKCNK \GP XGTICFGTGP DTCKPUVQTOGP QH EQPEGPVTGTGP q

-CPVQTGP QH TGVCKNRCPFGP FKG NCPIG VĎF NGGIUVCCP \KGV JĎ XCMGT IGVTCPUHQTOGGTF YQTFGP VQV YQQPTWKOVG p0GFGTNCPF MGPV GGP GPQTO YQPKPIVGMQTV 5VCTVGTU OKFFGPKPMQOGPU GP UGPKQTGP XKUUGP QR FG MQRGTU OCTMV XCCM PCCUV JGV PGV &G MQOGPFG LCTGP DNĎHV FG XTCCI PCCT OGGT JWWTYQPKPIGP FWU QPXGTOKPFGTF ITQQV 'GP PGGTYCCTVUG GEQPQOKUEJG QPVYKMMGNKPI JGGHV YGNKUYCCT KORCEV QR FG YQPKPIOCTMV GT MQOGP PQI CNVĎF OGGT GGPRGTUQQPUJWKUJQWFGPU DĎ &CCTOGG DNĎHV FG XTCCI PCCT JGV CCPVCN YQPKPIGP VQGPGOGP 5COGP OGV XCUVIQGFDGNGIIGTU YKNNGP YĎ GT FCCTQO CNU ɈPCPEKGT XQQT \QTIGP FCV GT OGGT

!

+XQ -PQVVPGTWU %'1 XCP 40*$

FWWT\COG GP NGGHDCTG JWWTYQPKPIGP DGUEJKMDCCT MQOGP q 'GP ɈPCPEKGT FKG OQIGNĎMJGFGP \KGV \Q QOUEJTĎHV -PQVVPGTWU \ĎP DGFTĎH p/GV FG ɈPCPEKGTKPI XCP XCUVIQGF UVTGXGP YĎ PCCT GGP FWWT\COGT GP NGGHDCCT 0GFGTNCPF $Ď QPU FTCCKV JGV QO PKMU CPFGTU FCP XCUVIQGF ɈPCPEKGTGP 1P\G MGPPKU XCP FG OCTMV KU FCCTFQQT WPKGM 9Ď FWTXGP PGV CNU XGGN DGNGIIGTU KP MCPUGP VG FGPMGP \GNHU CNU GT YCCTFG IGETGÇGTF OQGV YQTFGP FKG GT PW PQI PKGV KU q 40*$ ɈPCPEKGTV XCUVIQGF KP FG OGGUV DTGFG \KP XCP JGV YQQTF 4GUKFGPVKGGN EQOOGTEKGGN GP IGOKZV 8GTDQWYKPIGP GP VTCPUHQTOCVKGU 8CP ÅÅP UVWFGPVGPYQPKPI VQV GGP EQORNGGV CRRCTVGOGPVGPEQORNGZ 8CP GGP YĎMYKP MGNEGPVTWO QH MCPVQQTIGDQWY VQV GGP DGFTĎHUTWKOVG DGPGFGP GP YQQPTWKOVG DQXGP p&CV FQGP YG XQQT RCTVKEWNKGTGP GP RTQHGUUKQPCNU 1XGTCN KP 0GFGTNCPF DQXGPFKGP 1R VQRNQECVKGU KP FG ) OCCT QQM XGT DWKVGP FG 4CPFUVCF &G EQODKPCVKG XCP CN FKG HCEVQ TGP CNNGGP CN OCCMV QPU CNU MTGFKGVXGTUVTGMMGT WPKGM q

1PVFGM JQG GGP ˬPCPEKGTKPI XCP 40*$ MCP DÄŽFTCIGP CCP WY FQGNUVGNNKPI QO OGGTYCCTFG VG ETGÇTGP TPJD PN OGGTYCCTFG

*QG \KV JGV GKIGPNĎM OGV DGNGIIGTU FKG JWP XCUV & - ## % , ( ++(. $ % %&**% (+) &% ( )*( '* % ()* '# *) * ++(. $ # LCTGP GGP DGNCPITĎM URGGTRWPV KU DKPPGP FG XCUV & ) *&( / % * $ * % ) % QXGTJGKF GP FG OCCVUEJCRRĎ CCP FWWT\CCOJGKF UVGNNGP \CN FCV CNU XCUVIQGFGKIGPCCT GP DGNGIIGT QR NCPIGTG VGTOĎP YCCTUEJĎPNĎM KP PGICVKGXG \KP ICCP &% (, % % 0 8CUVIQGF OQGV YCV JGO DGVTGHV VQGMQOUVDGUVGP FKI IQGF XGTJWWTDCCT GP QPFGTJQWFGP \ĎP p&CCT JGGHV KGFGTGGP DGNCPI DĎ DGNGIIGT JWWTFGT GP YĎ CNU ɈPCPEKGT &WWT\CCOJGKF DGVGMGPV QQM FCV GGP XCUVIQGFQDLGEV PW ÅP KP FG VQGMQOUV QRVKOCCN YQTFV IGDTWKMV GP MCP YQTFGP XGTJWWTF 7KVGTCCTF DGQQTFGNGP YĎ QP\G ɈPCPEKGTKPIUCCPXTCIGP JKGT QQM QR 'GP VQGMQOUVDGUVGPFKIG XCUVIQGFDGNGIIKPI DNĎHV PCOGNĎM CCPVTGMMGNĎM XQQT FG XGTJWWT GP GXGPVWGNG XGTMQQR q 40*$ HCEKNKVGGTV JGV XGTDGVG TGP XCP FCV YQQP QH YGTMMNKOCCV FQQT XGTDQWYKP IGP GP VTCPUHQTOCVKGU OGG VG ɈPCPEKGTGP p8GTFWWT\COGP MCP GGP QPFGTFGGN \ĎP XCP FG\G , ()*( "" % % $ ( * ) % ,&&(- ( &$ GGP ɈPCPEKGTKPI DĎ QPU CCP VG XTCIGP 'GP XGTDQW YKPI QH VTCPUHQTOCVKG MCP QQM DĎFTCIGP CCP GGP VQGMQOUVDGUVGPFKI RCPF YCCTDĎ YG XCCM CN \KGP * ++(. $ &'#&)) % % +*&$ * ) -&( % $ %&$ % % % +- " +" % ,&&(. ! DĎXQQTDGGNF PKGV OGGT XCP INQGKNCORGP 'GP " %*&&( &' % "%&&''+%* % ! * , ( ++( \COGP QO CCPVTGMMGNĎM VG DNĎXGP 'GP XQQTOCNKI UEJQQNIGDQWY FCV LG VTCPUHQTOGGTV PCCT CRRCTVG OGPVGP KUQNGGT LG OGVGGP IQGF QH XQQT\KG LG XCP % - ($* '&$' % '# *) , % % , " * # 0

XCP JWP RCPF QR NCPIG VGTOĎP -PQVVPGTWU p&CCTDĎ KU JGV RCPF DGVGT XGTJWWTDCCT s JGV EQO HQTV XQQT JWWTFGTU KU XCP QPUEJCVDCTG YCCTFG OGV GGP IG\QPF GP IQGF TGPFGOGPV &CV KU VYGG XNKGIGP KP ÅÅP MNCR UNCCP GGP DGUGH FCV GT DĎ XGGN , % &%. "# %* % * # ) % , ( ( . # *& % OGP q 40*$ KU KPOKFFGNU WKVIGITQGKF VQV FÅ XCUV IQGFɈPCPEKGT XCP 0GFGTNCPF OCCT JGV ICCV %&**% (+) % * &$ (&&** , % "( *'&(* HGWKNNG p*GV ICCV QPU LWKUV QO FG NCPIG VGTOĎP 9Ď YKNNGP FCV QP\G MNCPVGP DĎ QPU DNĎXGP &CV DGVG MGPV FCV MNCPVGP DĎ QPU MWPPGP ITQGKGP QOFCV YĎ . % , () ## % , )* & )' * % - ## % % MWPPGP DGFKGPGP q

0CCUV EQPUWOGPVGP GP UGOK RTQHGUUKQPGNG DGNGI IGTU ɈPCPEKGTV 40*$ QQM OKF OCTMGVRCTVĎGP XQQT DGFTCIGP XCP OKNLQGP VQV XĎHVKI OKNLQGP GP CNNGU YCV FCCT VWUUGPKP QH UQOU \GNHU DQXGP \KV p9Ď \CIGP FCCT GEJV GGP MNQQH QPVUVCCPq CNFWU -PQVVPGTWU p)TQQVDCPMGP DGRGTMGP \KEJ DĎ FG ɈPCPEKGTKPI XCP EQOOGTEKGGN XCUVIQGF UVGGFU XCMGT VQV FG ITQVG XCUVIQGFVTCPUCEVKGU 8QQT XGGN CCPDKG FGTU FKG MNGKPUEJCNKI XCUVIQGF ɈPCPEKGTGP KU FG RQTVGHGWKNNG XCP FG\G XCUVIQGFDGNGIIGTU YGGT VG ITQQV &KG OCTMV KU ITQGKGPFG GP QQM FCCT MWPPGP YĎ XCP DGVGMGPKU \ĎP q

&G MQOGPFG LCTGP YKN 40*$ QQM JCCT GKIGP MTGFKGV RQTVGHGWKNNG XGTFGT NCVGP ITQGKGP &KV PCLCCT YGTF GT $ * * '# *) % , % % % +- ) +( * ) * VTCPUCEVKG XQQT OKNLQGP GWTQ PKGWYG RWDNKGMG HWPFKPI QRIGJCCNF p,WKUV KP FG\G VĎF QPFGTUVTGGRV * ,&&( &%) * $ % ,&#&' , (*(&+- % % JGGHV *GV QPFGTUVGWPV QPU KP QP\G CODKVKG QO XGTFGT FQQT VG ITQGKGP KP GGP CCPVTGMMGNĎMG OCTMV YCCTKP UVGGFU ITQVGTG DGJQGHVG QPVUVCCV CCP RCU UGPFG DGNGIIKPIUJ[RQVJGMGP q 5QYKGUQ KU GT FG CHIGNQRGP RGTKQFG CN XGGN IGËPXGUVGGTF KP XGTUVGTMKPI XCP JGV DGFTĎH DGPCFTWMV -PQVVPGTWU p9G JGDDGP KP FG NCCVUVG LCCT GGP \GNHUVCPFKI XQNYCUUGP DGFTĎH QRIGDQWYF OGV KPOKFFGNU OGPUGP FKG IGRCUUKQPGGTF GP IGURGEKCNKUGGTF \ĎP KP JGV ɈPCPEKG TGP XCP XCUVIQGF &CCTFQQT MWPPGP YG ÅEJV OCCV YGTM CCP GGP XGTUEJGKFGPJGKF XCP MNCPVGP DKGFGP $Ď FG\G UEJCCN JQTGP QQM ITQGKCODKVKGU #NNGU QO UCOGP OGV XCUVIQGFDGNGIIGTU KP FG DW[ VQ NGV OCTMV JGV XGTUEJKN VG OCMGP XQQT GGP PQI NGGHDCCTFGT (# % 0

1XGT JGV CNIGOGGP DGVGMGPV XGTFWWT\COKPI XQQT "# %* % , % % *& % $ % - (

)* & $ ("* (&, )' # +*#&&"

! $ # " " #" $ !" # ! $ $ " $ #! % # ! # " " !" # " FGNÄŽM UNGEJVU KP FKIKVCNG XQTO FQQT VG NCVGP ICCP /CCT UNCRGNQ\G PCEJVGP JCF JÄŽ PKGV n+M UVC GNMG QEJVGPF OGV XQNNG GPGTIKG QR QO GTVGIGPCCP VG ICCPo

‘ONDANKS ALLES BLIJF IK EEN REALISTISCHE OPTIMIST’

H

et is 15 maart 2019. Peter Schreuter, dan twaalf jaar commercieel directeur van de Provada, zet zijn handtekening onder een contract waarmee hij de vastgoedbeurs overneemt van oprichter Flip Kerkhoven. Vol vertrouwen tekent hij het contract. Kerkhoven is intussen 70, Schreuter nog geen vijftig. En de Provada is in veertien jaar uitgegroeid tot dĂŠ nationale vastgoedbeurs. Schreuter kan doorbouwen op dat succes. Op de dag af een jaar later, zondagavond 15 maart, is de wereld in de ban van het coronavirus. Het kabinet sluit eet- en drinkgelegenheden, scholen en kinderdagverblijven. Heel Nederland wordt gevraagd thuis te werken. En belangrijk voor de kersverse Provada-directeur: alle evenementen met meer dan honderd personen mogen voorlopig niet doorgaan. Schreuter weet dan al: het gaat een lastig jaar worden.

" ! " " " ! # FGTIGNĎM UEGPCTKQ QQKV FQQT LG JQQHF IGUEJQVGP VQGP ‘Nou, daar heb ik een mooie anekdote over. Een paar weken voor de overname zat ik met de RAI om tafel om het contract door te nemen voor de komende jaren. In het contract stond een paraaf over overmacht. Daarin moesten we een aantal zwarte scenario’s bedenken die onder overmacht zouden vallen. Een pandemie kwam bij niemand op.’

,G JCF YCCTUEJĎPNĎM ITQQVUG RNCPPGP OGV FG 2TQXCFC FKG FKV LCCT WKVGKPFGNĎM CNNGOCCN FG ĎUMCUV KP OQGUVGP # " ‘Het is natuurlijk gewoon een zuur jaar. We hebben ons er doorheen geslagen, maar wat we dit jaar uiteindelijk doen is

!" " $ ! #"

natuurlijk totaal iets anders dan ik bij de overname van Flip in gedachte had. Helaas moeten we veel van onze ambities een jaartje opschuiven, maar deze crisis heeft ook een positieve kant, met name op het gebied van online. We waren op de achtergrond al bezig met het ontwikkelen van een digitaal platform. We hadden gedacht dat we dit konden ontwikkelen in de schaduw van de grote beurs, maar dat hebben we nu als een pressure cooker uit de grond gestampt. In juni hebben we een pilot gedraaid en ik denk dat we nu in november een waanzinnig evenement gaan neerzetten.’

! PGP OQGUV DNĎXGP GP FCV ITQVG GXGPGOGPVGP XQQTNQ # ‘Al in een heel vroeg stadium, ergens half februari, voelde ik dat het niet goed ging. Toen heb ik contact opgenomen met de RAI en gezegd dat ik het in juni niet zag gebeuren. Toen heb ik een nieuwe datum gevraagd in november. Op 11 maart kreeg ik daar van de RAI groen licht op. In dat weekend heb ik al mijn klanten gebeld dat ik ging verplaatsen. Toen kreeg ik nog reacties van mensen die zeiden: “Je bent niet goed bij je hoofd. Juni is ver weg, het waait wel over�. Op 14 maart heb ik het persbericht eruit gegooid en toen kwam op 15 maart die persconferentie.’

$ " YGTF FWKFGNĎM FCV GT GGP VYGGFG IQNH IKPI MQOGPe ‘Aanvankelijk dachten we dat het wel goed zou komen. Ik ben positief ingesteld en richtte alle pijlen op november. Maar wat ik onderschat heb, is dat sentiment op een gegeven moment nog belangrijker wordt dan regelgeving. Wij hadden het voor elkaar gekregen dat we onder de regelgeving met 1.500 mensen op anderhalve meter in een zaal mochten zitten. Dat was

vroeger een bescheiden aantal, maar dat krijg je nu niet meer bij mensen uitgelegd. Hoe snel dat in die koppen van mensen is veranderd, dat heb ik wel onderschat. Bij ons op kantoor is ‘goed verhaal, maar dat gaan we niet doen’ een gevleugelde uitspraak geworden, want dat was wat we steeds vaker hoorden als we klanten opbelden met onze creatieve oplossingen. Ik kan dan wel heel hard vasthouden aan wat ik graag wil, maar uiteindelijk moet je gewoon het sentiment in de markt volgen.’

‘We merkten dat in eerste instantie vooral bij gemeenten. Zij wilden niet het verkeerde signaal afgeven dat anderen hun verkeersstromen moesten beperken, maar dat zij vrolijk op de Provada stonden. Ook de kwestie-Grapperhaus speelt natuurlijk mee. Op een vrijdagavond was dat op tv en op zaterdag kwamen de telefoontjes weer met afzeggingen. Mensen zeiden: “Iedereen heeft een mobieltje, en een fotootje is snel gemaakt�. Ik wilde dat niet voor hen, maar ook voor mijzelf kon ik het me niet permitteren dat de Provada straks op die manier in de publiciteit zou kunnen komen.’

# # # ! ‘Niet ĂŠĂŠn. Dat is mijn achtergrond, mijn vader is altijd ondernemer geweest en die heeft ook moeilijke tijden gekend, maar hij leerde ons altijd: je kunt je druk maken om dingen waar je toch geen invloed op hebt, maar daar wordt niemand beter van. Je kunt beter kijken naar wat wel kan. Ik word elke ochtend wakker met een bak energie en dan ga ik ertegenaan. Ik heb ook de motivatie naar mijn collega’s, die zitten goed in de wedstrijd, maar die vinden het weleens lastig dat je vandaag links gaat en door een uitspraak in de krant opeens volledig naar rechts moet. Daarom heb ik tegen ze gezegd: als we nou met z’n allen op een weg wandelen omdat we weten dat die over 500 meter is ingestort, loop je dan door? Nee, dan verander je van koers. Het is ook wel weer een uitdagende tijd. Als we hier met elkaar uitkomen dan hebben we leuke producten uitgerold. Ik kijk vol vertrouwen naar de toekomst.’

! ! ! ! #" ! ‘Het was natuurlijk een hele rare tijd. Je staat nu met dertig mensen op een uitvaartcentrum, allemaal uit elkaar. Je mag niemand aanraken, dat is heel moeilijk. Maar die laatste week zijn

we bij hem geweest en dat is eigenlijk een heel mooi moment geweest. Dus ik heb er wel vrede mee. En ik denk ook altijd, het is voor heel veel mensen een zwaar jaar. Natuurlijk, ik heb weleens betere jaren gehad, maar ik ben nog steeds blij dat ik de Provada heb overgenomen en ik ben ervan overtuigd dat we snel weer teruggaan naar een situatie waarin we weer dertigduizend mensen bij elkaar brengen.’

+U JGV ɅPCPEKGGN URCPPGPF IGYGGUV XQQT LQW! 9CTGP ‘Ik moet zeggen dat ik ongelofelijk veel steun heb gehad van de markt. Bijna 100 procent van mijn klanten heeft gezegd: wij hebben vertrouwen in de Provada dus 50 procent laten we achter als aanbetaling voor volgend jaar en 50 procent willen we terug op de rekening. Dat geeft mij rust in de liquiditeit. En daarbij is er natuurlijk nog de NOW-regeling, chapeau aan de overheid hoe ze dat hebben gedaan. En als blijkt dat we ook nog best wel een goed verdienmodel van dat Provada Live kunnen maken, dan is dat mooi meegenomen. Maar het moet niet nog een jaar duren, dan word ik journalist.’

‘BIJ ONS OP KANTOOR IS “GOED VERHAAL, MAAR DAT GAAN WE NIET DOEN� EEN GEVLEUGELDE UITSPRAAK GEWORDEN’

"

! ! ! ! " ! " De vastgoedbeurs gaat inderdaad niet door. Wat wel doorgaat is de virtuele variant. We hebben mede in samenwerking met jullie (Vastgoedmarkt) een prachtig, informatief programma. Met spre-

>

kers als Erik Scherder en Steven Van Belleghem, Vastgoedmarkt gaat een paar mooie awards uitreiken. Het is zeker een stuk minder dan wat we normaal gesproken zouden doen, daarmee ben ik het zeker eens. Maar het andere alternatief was geweest duiken om te duiken zoals andere beurzen hebben gedaan. Dat vind ik echt een verkeerd signaal. Je hebt als Provada ook een bepaalde verplichting, je brengt elke keer mensen bij elkaar, je zorgt voor een stuk kennisdeling. Die verplichting hebben we ook. Dan kun je twee dingen doen: allerlei dingen beloven met vijfduizend mensen en 600 euro voor een kaartje en dan 1 voor 12 je keutel intrekken. Terwijl je klanten zich erop hebben voorbereid; dat vind ik echt heel erg zwak. Wij hebben gezegd: we zijn er misschien in minimalistische vorm, maar we zijn er wel. Uiteindelijk zijn zeventig tot tachtig klanten er gewoon fysiek bij en hebben we meer dan tweeduizend online aanmeldingen.’

‘Nee, daar geloof ik niet in. We zagen in juni dat zo’n app best aardig kan werken, maar die korte ontmoetingen, die onverwachte vijfminutengesprekken die je op een beurs hebt, die zijn voor mij gewoon heel belangrijk. Je kunt die twee dingen eigenlijk ook niet met elkaar vergelijken. In de netwerkapps kom je niet de wethouders tegen, niet de ceo’s in de wandelgangen. Dat is digitaal gewoon niet te organiseren. Dat parkeren we gewoon even een jaartje.’

Zeker weet ik niets, maar ik geloof heilig, vaccin of geen vaccin, dat we teruggaan naar het oude normaal. Het kan zijn dat we straks misschien wat sneller mondkapjes gaan dragen of wat preventieve maatregelen gaan nemen. Ik geloof niet dat Pinkpop ophoudt te bestaan, dat de Zwarte Cross ophoudt, de stadions, Ahoy, Jaarbeurs, de RAI, dingen waar je elke keer naar uitkijkt, dat die ophouden te bestaan. Hoe kun je nou aan een twintigjarige uitleggen dat die niet meer naar de kroeg mag gaan, niet meer naar de bioscoop, niet meer naar het theater, niet meer naar een festival? Ik ben ervan overtuigd dat we dit gaan oplossen. Er komen sneltesten, de behandelingen worden steeds beter. We gaan straks een modus vinden hoe we hier met elkaar mee moeten omgaan. Ik zal me er nooit bij

neerleggen dat al die dingen die ik zojuist heb geschetst nooit meer zouden kunnen.’

,WPK KU FKEJVDĎ /KUUEJKGP DNĎXGP XGGN OGPUGP PQI GGP NCPIGTG VĎF JWKXGTKI XQQT ITQVG GXGPGOGPVGP ‘Ik heb vertrouwen in de flexibiliteit van de menselijke geest. Kijk naar China. Die hebben natuurlijk al meerdere virusuitbraken gehad, maar in Peking zitten de bars en restaurants overvol. De feesten op de dakterrassen gaan weer los. Wij zijn hier wel erg geschrokken, dus er zullen zeker mensen zijn die een jaartje willen overslaan. We gaan zorgen voor een hybride vorm. Alles wat we inhoudelijk doen, gaan we ook online aanbieden via Provada Live. Je hebt in onze markt een deel dat gaat puur voor het netwerken, die zie je niet op het online platform en je hebt een deel dat voor die kennisdeling gaat. Nou wellicht zie je daar mensen die geen zin hebben om tussen duizenden mensen te gaan lopen, die mensen kunnen lekker vanuit huis of kantoor inloggen.’

‘Absoluut, en zo niet, dan heb ik alweer een alternatieve datum in november bedongen. Of we gaan in juni naar een openluchtvariant. Ik kan een optimist zijn, maar ik ben ook een realist. Als iets in deze crisis duidelijk wordt, is het dat het met de dag anders kan zijn. Je moet vooral erg flexibel zijn. Best moeilijk met een beurs waar dertigduizend mensen op afkomen. Dat je flexibel moet zijn heb ik wel geleerd uit mijn tijd dat ik een strandtend had in Zeeland. Daar had je soms bruiloften met vijfhonderd gasten, de belangrijkste dag in iemands leven. Was het de hele week 28 graden, maar dan was ik bezig met tenten. Mijn collega’s zeiden: “Ben je niet goed bij je hoofd?�. En ja hoor, dan ging het op vrijdag stortregenen. Hadden we gelukkig die tenten geregeld. En dan brak op de dag zelf de zon weer door en haalden we die tenten weer weg. Dat is hoe je erin moet staan. Als je dat niet kunt, heb ik slecht nieuws voor je in deze tijd. Ik heb die quote van Darwin een tijd geleden op mijn Linkedin gezet. De survival of the fittest. Als jij je niet aanpast aan de situatie en stringent het doodlopende pad blijft doorlopen, dan ga je het niet redden. Het is crisis, maar dit is ook het moment om dingen te veranderen die je al langer wilde veranderen. Maar dan moet je je wel aanpassen.’

‘CRISIS IS OOK EEN MOMENT OM DINGEN TE VERANDEREN DIE JE AL LANGER WILDE VERANDEREN. MAAR DAN MOET JE JE WEL AANPASSEN’

Awards

ȫȜȢȤȩȜ ʫʮ

YTA 20 YTA 2020 20 2 0 9ȤȠȠ ȲȪ 9Ȥ ȲȪȭȟ ȭȟȯ ȯ ȣ ȣȠȯ ȣȠ ȯ Ȣȭ Ȣ Ȫ ȯȠȠ ȱȜ ȜȮȮȯȢ ȯȢȪȠ ȪȠȟȯ ȟȯȜȧ Ȝ Ƞȩȯ ȱȜȩ ȱȜ Ȝȩ ȟȤ ȟȤȯ Ȥȯ ȥȜ ȥȜȜȭ ȥȜ Ȝȭ! ȫȜȢȤȩȜ ʫʩ

Oeuvre ,ȜȜȫ $ȧȪȦȣȰȤȮ ȝȧȤȦȯ ȯȠȭȤȢ Ȫȫ ȵȤȥȩ ȞȜȭȭȤɈ ȭȠ ȫȜȢȤȩȜ ʫʲ

!" " $ ! #"

WIE WORDT HÉT GROTE VASTGOEDTALENT VAN 2020?

!" " $ ! #"

KU GGP DÄŽ\QPFGT LCCT 'GP WKV %JKPC QXGTIGYCCKF XKTWU JGGHV FG JGNG YGTGNF FG XCUVIQGFOCTMV KPENWKU QR \ÄŽP MQR IG\GV /CCT ETKUKU QH PKGV FG UJQY OWUV IQ QP ,WKUV KP FKV ETKUKULCCT MWPPGP LQPIG VCNGPVGP \KEJ QPFGT UEJGKFGP XCP CPFGTGP &CCTQO \WNNGP QQM FKV LCCT YGGT FTKG XCUVIQGFVCNGPVGP UVTÄŽFGP QO FG HGNDGIGGTFG ;QWPI 6CNGPV #YCTF

L

ege winkelstraten, verlaten kantoren en woonhuizen die dienen als kantoor: er is veel gebeurd in dit knotsgekke coronajaar 2020. Van ongeremde groei is geen sprake meer: de vastgoedmarkt is in onzeker vaarwater gekomen. Wat is de toekomst van het kantoor? Wat gebeurt er met de winkelstraten op A1-locaties in de steden? En wanneer komt de grote klap op de woningmarkt? Jongeren nemen in deze crisis een bijzondere positie in. Ze zijn allereerst het meest kwetsbaar, hebben nog weinig opgebouwd, kunnen moeilijk aan een koophuis komen en vliegen er bij reorganisaties en het afwerpen van de ‘flexibele schil’ dikwijls het eerst uit. Tegelijkertijd hebben jongeren de energie, frisse ideeĂŤn en vooral levenstijd om de grote uitdagingen van deze tijd aan te gaan. Daarom gaat de redactie van Vastgoedmarkt samen met een professionele jury ook dit jaar op zoek naar het Vastgoedmarkt Young Talent van 2020. De vakjury stond dit jaar voor een dilemma. Normaal gesproken strijden de kandidaten eerst in een voorronde en vervolgens tijdens de finale op de Provada om de felbegeerde prijs. Maar de Provada werd uitgesteld en het was lange tijd onzeker in welke vorm de beurs zou doorgaan. Maar over ĂŠĂŠn ding was de jury het snel eens. Wel of geen Provada, juist in dit jaar moet deze prijs worden uitgereikt. Linksom of rechtsom, met of zonder sponsor, in het coronajaar 2020 moet er een jong vastgoedtalent opstaan dat ons enthousiasmeert en inspireert.

Dus had de jury ook dit jaar weer de taak om uit een groep inzendingen van zeer hoog niveau drie finalisten te kiezen. Dit was geen gemakkelijke keuze, want alle inzendingen hadden het niveau om de finale te kunnen halen. De jury heeft daarom extra gelet op de passie en drive van de kandidaat. Ook speelt de achtergrond en expertise van de kandidaat mee. De drie finalisten zijn dus met hun diversiteit aan vakgebieden en soort werkgever een goede afspiegeling van de vastgoedmarkt. Wie zijn deze drie talenten? Langsgaan met een bos bloemen is er tegenwoor-

dig niet meer bij. Servaas van der Laan, hoofdredacteur van Vastgoedmarkt en juryvoorzitter, heeft de drie finalisten gefeliciteerd met hun nominatie zoals dat gaat in deze tijd: via een videocall. Op vastgoedmarkt.nl/video zijn deze filmpjes te bekijken. Ook de filmpjes waarin de kandidaten zichzelf voorstellen en vertellen waar ze voor staan, zijn hier te zien. Wie zijn dan de drie finalisten? Dat leest u op de volgende pagina. Ook vindt u hier de blogs die de kandidaten hebben geschreven over de impact van corona op hun vakgebied.

De uiteindelijke winnaar wordt bepaald aan de hand van een aantal onderdelen. De blog en het filmpje tellen voor een kwart mee bij de verkiezing. Daarnaast kan het publiek online stemmen op de finalisten via vastgoedmarktyoungtalentaward.nl. Dit kan tot de finale op 3 november. Wie de meeste stemmen vergaart, verdient de meeste punten. Ook deze punten tellen voor een kwart mee. Uiteindelijk volgt op 3 november het slotdebat met de presentatie van de casus. Dit wordt beoordeeld door de jury. Dit oordeel telt voor een kwart mee. Tot slot kan het publiek ook online stemmen op kandidaten tijdens het slotdebat, middels een digitale tool. Dit oordeel telt eveneens voor een kwart mee. Presenteren en netwerken is een belangrijk onderdeel van de award, maar uiteindelijk draait het om de inhoud. Alle drie de finalisten hebben een vergelijkbare casus meegekregen. Die luidt als volgt: ‘Uit onderzoek van Locatus blijkt dat de winkelgebieden in de centra van Maastricht, Zwolle en Enschede het hardst zijn getroffen door het coronavirus. Analyseer het probleem in jouw stadshart en kom vervolgens met een realistisch, toekomstbestendig gebiedsconcept voor dit stadshart. De jury moedigt hierbij het vermengen van verschillende functies aan.’ De finale van de Young Talent Award 2020 zal op dinsdag 3 november live worden uitgezonden via Provada Live. Mis deze uitzending niet, want kijkers kunnen dus meestemmen op hun favoriete kandidaat.

JUIST IN CORONAJAAR 2020 MOET ER EEN JONG VASTGOEDTALENT OPSTAAN DAT ONS ENTHOUSIASMEERT EN INSPIREERT

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN 1WVNQQM

>

" " ! "! ! # $ 9GTMIGXGT %WUJOCP 9CMGɅGNF !" " !

#) ! 0- %" #$ ("*1 & 0( * #1 && #* )'( % % *( % % ! % & % #) * . * +( )' # ) ( % - %" #, )* & \KG GP GTXCCT KM FCIGNĎMU FG PGICVKGXG VGPGWT +M YKN FCV WKVGTCCTF PKGV CHFQGP CNU HCMG PGYU YCPV GT KU YGN FGIGNĎM GGP CCTFXGTUEJWKXKPI CCP FG ICPI /CCT KM DGUVTĎF FCV EQXKF JKGT FG GPKIG QQT\CCM XCP KU &G RCPFGOKG KU GGP XGTUPGNNGT GGP RĎPNĎMG GP VTKGUVG XGTUPGNNGT XCP XGTCPFGTKPIGP FKG CN YCTGP KPIG\GV 'P LWKUV QOFCV KM FCIGNĎMU JGV VTCPUHQTOCVKGRQVGPVKGGN XCP YKPMGNXCUVIQGF DGTGMGP s YCV QXGTKIGPU KP FG RTCMVĎM OCCT \GNFGP TGPFCDGN KU s YKN KM CNU ɈPCNKUV XCP FG ;QWPI 6CNGPV #YCTF GGP QRTQGR FQGP 'GP WTIGPVG QRTQGR CCP KGFGTGGP 9CPV FCV YCV IGNFV XQQT EQTQPC IGNFV QQM XQQT TGVCKN CNNGGP UCOGP e GP\QXQQTV #ɈLP YG MGPPGP FG\G \KP KPOKFFGNU CNNGOCCN 1PFGT JGV FGXKGU +GFGTGGP&QGV/GG TQGR KM CNNG UVCMGJQNFGTU QR FG JCPFGP KPGGP VG UNCCP 9G OQGVGP UCOGPYGTMGP IG\COGPNĎMG FQGNGP HQTOWNGTGP FG RĎP FGNGP GP OGV GNMCCT FQQT PCCT GGP PKGWYG FWWT\COG KPXWNNKPI XCP YCV YG PW TGVCKN PQGOGP &CV KU ETWEKCCN XQQT FG NGGHDCCTJGKF KP QP\G UVGFGP GP FQTRGP 9G JGDDGP KP 0GFGTNCPF GGP WPKGMG YKPMGNUVTWEVWWT FKG DĎFTCCIV CCP UQEKCNG EQJGUKG )GDKGFGP YCCTXCP JGV YGTMGNĎMG DGNCPI PKGV \Q\GGT KP IGNF OQGV YQTFGP WKVIGFTWMV 9G GTXCTGP CNNGOCCN JQG ɈLP ÅP JQG DGNCPITĎM JGV KU FCV LG KP QPU NCPF CNVĎF NQRGPF QH ɈGVUGPF QQM CNU LG KP CHIGNGIGP IGDKGF YQQPV QR \QoP RNGM MWPV MQOGP 2NGMMGP YCCT LG OGPUGP QPVOQGV GGP RTCCVLG OCCMV OGV GGP MTCPVLG GP ETQKUUCPVLG FG FCI MWPV DGIKPPGP ÅP YCCT UQEKCNG EQPVTQNG KU 1H GT KP FG YKPMGN XCP XQQTJGGP PW GGP DQGM YQTFV IGNGGPF MQHɈG IGFTQPMGP IGYKPMGNF QH IGÇZRQUGGTF FCV OCCMV PKGV WKV *GV ICCV QO FG HWPEVKG XCP JGV IGDKGF 'P FKG YQTFV UVGGFU DGNCPITĎMGT CNNGGP CN FQQT FG QRNQRGPFG XGTITĎ\KPI #NNG UVTWEVWWTXKUKGU TGVCKNCIGPFCoU KPPQXCVKGXG RNCPPGP GP VGEJPQNQIKUEJG QPVYKMMGNKPIGP VGP URĎV \QNCPI YG CNU JWWTFGTU DGNGIIGTU DGNGKFUOCMGTU ɈPCPEKGTU GP CFXKUGWTU IGGP IGOGGPUEJCRRGNĎM FQGN JGDDGP DNĎXGP RNCPPGP GP QRNQUUKPIGP QR FG RNCPM NKIIGP GP UVCCV FG EQPUWOGPV KP GGP MQWF MKN GP NGGI IGDKGF &CV NKIV PKGV CCP FG QRNQUUKPIGP FKG GT CN \ĎP QH FKG YQTFGP DGFCEJV JGV NKIV CCP JGV QPVDTGMGP XCP IG\COGPNĎMJGKF 9G \WNNGP FG TGVCKNOCTMV CNU GGP IG\COGPNĎMG QRICXG OQGVGP HQTOWNGTGP QO JGV VĎ VG MWPPGP MGTGP &CCT KU KGFGTGGP s QQM W GP KM s DĎ IGDCCV +P GNM IGXCN QR FG NCPIG VGTOĎP /CCM XCP FG\G ETKUKU GGP MCPU GP ITĎR JGV OQOGPVWO +GFGTGGP&QGV/GG $GIKP FCP OGV GGP UVGO QR OĎ -č- 8114 *'6 (+./2,' 8#0 *7)1 12 999 8#56)1'&/#4-6 0. *7)1 7 -706 79 56'/ 7+6$4'0)'0 616 018'/$'4

.G[NC ;KNFKTKO (WPEVKG &KTGEVQT 6CZ 4GCN 'UVCVG 9GTMIGXGT 29% 'GPU VG OGGT IGNFV JGV IG\GIFG FG ÅÅP \oP FQQF QH VQEJ PKGV! *GV KU ETW OCCT YCCT *QG JQIGT FG F[PCOKGM JQG OGGT GGP DGTQGR YQTFV IGFCCP QR DGNCUVKPICFXKUGWTU +P JGV IGXCN , % &(&% ( ) ) * * / " ( &' $ ("* ,&&( &$$ ( # , )* & ) - # )- ( ( ( "* &&( ( ) ) OCCT TGUKFGPVKGGN NQIKUVKGM GP UWRGTOCTMVXCUVIQGF OCMGP OQOGPVGGN JQQIVĎFCIGP FQQT &G JWKFKIG OCTMV FWTH KM FCP QQM \QPFGT OGGT CNU \GGT F[PCOKUEJ VG DGUEJTĎXGP KP FG\G EQTQPCETKUKU 8CPWKV OĎP XCMIGDKGF DGNKEJV KM JKGTQPFGT VYGG QPVYKMMGNKPIGP FKG XCP KPXNQGF MWPPGP \ĎP QR FG XCUVIQGFOCTMV &G XCUVIQGFUGEVQT FQGV JGV CN GPMGNG LCTGP QRXCNNGPF IQGF &CV KU QQM FG DGNCUVKPIJGHHGT QRIGXCNNGP DĎ \ĎP \QGMVQEJV PCCT JGHɈPI PCCT FTCCIMTCEJV <Q JGGHV FG IGOGGPVG #OUVGTFCO DĎXQQTDGGNF CN DGMGPFIGOCCMV FCV FG &%(& ( % / " # )* % ,&# % ! ( $ * '(& %* -&( * , ( && ( ( -&( * &, ( ( *) # )* % , ( && PCCT RTQEGPV MQOGP GT GZVTC GPGTIKGDGNCUVKPIGP QR ICU GP DNĎHV FG XGTJWWTFGTJGHɈPI IGJCPFJCCHF &CCTPCCUV XCNV QR FCV JGV VQGIGRCUVG CHUEJTĎXKPIUTGIKOG XQQT QPTQGTGPFG \CMGP UVGGFU XCMGT VGT FKUEWUUKG YQTFV IGUVGNF +P FG MQOGPFG s YCCTUEJĎPNĎM VWTDWNGPVG s LCTGP \CN OQGVGP DNĎMGP JQG ITQQV JGV GHHGEV XCP FG\G VQGPCOG KP NCUVGP KU QR GGP XCUVIQGFUGEVQT FKG KP GGP VQGPGOGPFG F[PCOKGM OQGV CEVGTGP 6GIGNĎMGTVĎF YQTFV GGP ɉKPM DGTQGR IGFCCP QR FG XCUVIQGFUGEVQT QO VG KPXGUVGTGP KP KPPQXCVKG GP FWWT\CCOJGKF &KV VGT WKVXQGTKPI XCP JGV -NKOCCVCMMQQTF GP JGV XGTITQVGP XCP JGV YGN\ĎP XCP CNNG DWTIGTU &G OCCVUEJCRRGNĎMG KORCEV XCP FG\G KPXGUVGTKPIGP YQTFV OKPUVGPU \Q DGNCPITĎM * #) 0)# *)1 * &%*- "" # % &+- % & ( % , % , )* & *( * &% # (&# , % % &%*- "" # ( &+- ( & % ' )) , # ( MCP JKGTFQQT XGTCPFGTGP #NU IGXQNI JKGTXCP MCP FQQT GGP VG UVTKMVG KPXWNNKPI GP JCPFJCXKPI XCP FG ɈUECNG YGVIGXKPI DĎXQQTDGGNF QR JGV IGDKGF , % # % , ()+) &% (% $ % , ( ( %%&, * % , ( ++(/ $ % % , )* & ) *&( -&( % ' ("* *GV DQXGPUVCCPFG DGGNF XCP GPGT\ĎFU GGP XCUVIQGFUGEVQT FKG ÅÅP XCP FG UVGWPRKNCTGP KU XCP FG GEQPQOKG GP CPFGT\ĎFU GGP QXGTJGKF FKG FG DGNCUVKPIQRDTGPIUVGP QR RGKN RTQDGGTV VG JQWFGP FQQT OKFFGN XCP VQGPGOGPFG JGHɈPIGP VGTYĎN \Ď QQM GGP DGTQGR FQGV QR VQGPGOGPFG %, )* ( % % % %%&, * % ++(/ $ )*(&&"* $ * && &%!+% *++(

* ( $& * , )* & ) *&( % &(&% ( )) ( ( ( "* -&( % % " % - # %) &% , %( ( *(& % -&( % &&( ( "( * , % ) *&( -&( * ,( * / # "+%% % * " % % * %, )* ( % % % %%&, * ) % ++(/ $ -&( % + * )* # $ GGP F[PCOKUEJG XCUVIQGFOCTMV YGGT VG NCVGP ɉQTGTGP KU JGV XCP DGNCPI FCV FG QXGTJGKF ɈUECNG TCPFXQQTYCCTFGP UEJGRV YCCTKP 0&% (% $ () '1 -&( * )* $+# ( /GV FG VQGPCOG XCP XGTUEJKNNGPFG JGHɈPIGP GP FG JWKFKIG F[PCOKGM \CN OQOGPVGGN PKGV OKPFGT DGTQGR YQTFGP IGFCCP QR FG DGNCUVKPICFXKUGWTU 'EJVGT GP YGNNKEJV \GNHU VGT IGTWUVUVGNNKPI XCP GGPKGFGT KP IGXCN XCP GGP TGEGUUKG KP FG XCUVIQGFOCTMV YCCTDĎ FG F[PCOKGM RNCCVUOCCMV XQQT NWYVG FGNGP QQM FG DGNCUVKPICFXKUGWTU KP FG OKUÄTG -č- 8114 *'6 (+./2,' 8#0 .';.# 12 999 8#56)1'&/#4-6 0. .';.# 7 -706 79 56'/ 7+6$4'0)'0 616 018'/$'4

)* & $ ("* (&, )' # +*#&&"

5NCFLCPC /ĎCVQXKE & % # &&#* 9GTMIGXGT $QWYHQPFU 2TQRGTV[ &GXGNQROGPV $2&

# ! ' ' # # % $ " 9GNMQO KP OĎP FCMVWKP *KGT URTGGM KM CH OGV OĎP XTKGPFGP MNCR KM OĎP NCRVQR QRGP QO VG YGTMGP QH PGGO KM GXGP RCW\G KP FG \QP 5VTCMU PGGO KM LG OGG PCCT FG ITQGPG DKPPGPTWKOVG QR FG DGICPG ITQPF #NNGU NĎMV JKGT QPVYQTRGP OGV UQEKCN FKUVCPEKPI KP JGV CEJVGTJQQHF /CCT 6JG )WUVCX KP #OUVGTFCO <WKFCU UVCCV GT CN GGP VĎFLG #NU DGYQPGTU MWPPGP YG KP FG\G XGTXGNGPFG VĎF RTQɈVGTGP XCP FG QRGPDCTG TWKOVG KP QR GP TQPF JGV IGDQWY 0CVWWTNĎM JGDDGP YG \GNH QQM DCNMQPU GP ITQGPG FCMVGTTCUUGP 5RQKNGT KM YQQP PKGV KP 6JG )WUVCX &GGF KM JGV OCCT 9CPV XQNIGPU OĎ NCCV FKV RTCEJVKIG CRRCTVGOGPVGPIGDQWY RGTHGEV \KGP YCV IQGFG IGDKGFUQPVYKMMGNKPI QRNGXGTV GGP IGDQWY FCV OÅÅT KU FCP GGP XGT\COGNKPI UVGPGP 'GP UQEKCNG QOIGXKPI XQN TGNCVKGU OGV FG QOTKPIGPFG YGTGNF 'GP YQPKPI GGP YKPMGNEGPVTWO GGP DGFTĎHURCPF UVCCV PQQKV QR \KEJ\GNH &CV YKUVGP YG CN OCCT FG EQTQPCETKUKU JGGHV JGV GZVTC FWKFGNĎM IGOCCMV 9G YCCTFGTGP QP\G ITQGPG NGGHQOIGXKPI OGGT FCP QQKV 9G \KGP QQM FKPIGP XGTCPFGTGP <Q YQTFGP KP FG UVGFGNĎMG TWKOVGU FGGNCWVQoU RQRWNCKTFGT GP YQTFV GT KP 'WTQRGUG UVGFGP OGGT IGɈGVUV 1XGTJGFGP YGTMGP FCP QQM XGTUPGNF CCP GGP ɈGVUXTKGPFGNĎMG KPHTCUVTWEVWWT &G NWEJVMYCNKVGKV KU OGVGGP UVWMMGP DGVGT IGYQTFGP 1QM DĎ FG IGDQWYGP FKG YĎ QPVYKMMGNGP KU XGTUPGNNKPI OQIGNĎM FQQT \G VG XQQT\KGP XCP OGGT ITQGP GP FQQT FG QRGPDCTG TWKOVG GTQOJGGP VG XGTUVGTMGP +M DGP GTXCP QXGTVWKIF FCV FCV OQGV 0KGV CNNGGP QO CNNG VJWKUYGTMGTU VG UVKOWNGTGP OGGT VG DGYGIGP QH QO CNNGGPYQPGPFGP GP FCV YQTFGP GT UVGGFU OGGT GNMCCT VG NCVGP QPVOQGVGP 'P QQM PKGV CNNGGP PW 9CPV PCCUV FG EQTQPCETKUKU URGGNV QQM FG MNKOCCVETKUKU &KG XTCCIV QO CCPFCEJV XQQT DKQFKXGTUKVGKV GP CFCRVCVKG XCP QP\G NGGHQOIGXKPI %QTQPC GP MNKOCCVXGTCPFGTKPI XGTUVGTMGP FG PQQF\CCM QO KP QP\G IGDKGFUQPVYKMMGNKPIGP PQI OGGT QRGPDCTG ITQGPG QOIGXKPIGP GP KPHTCUVTWEVWTGP VG UEJGRRGP \QFCV QP\G YGTGNF NGGHDCCT XGKNKI YGPFDCCT GP CCPRCUDCCT KU GP DNĎHV #NNGGP CNU FG QRGPDCTG TWKOVG IQGF KU MWPPGP QPXGTYCEJVG QOUVCPFKIJGFGP GP QPVYKMMGNKPIGP GTKP YQTFGP QRIGPQOGP 6GIGNĎM NCCV FG\G IG\QPFJGKFUETKUKU \KGP JQG MYGVUDCCT FG XCUVIQGFUGEVQT KU CNU YG \CMGP PKGV IQGF QTICPKUGTGP 'GP UVGFGNĎM IGDKGF OQIGP YG PW GEJV PKGV OGGT \KGP CNU KGVU XCUVU *GV KU GGP DGYGIGPF FQGN XQQTVIGFTGXGP FQQT UQEKCNG VTGPFU GP QPVYKMMGNKPIGP 8CPQWFU KU QPU XCM IGPGKIF VG MĎMGP PCCT KPXGUVGTKPIGP GP TGPFGOGPVGP 0CVWWTNĎM OQGV FG DWUKPGUUECUG MNQRRGP OCCT OGGT FCP QQKV DGËPXNQGFGP XGTCPFGTGPFG OCCVUEJCRRGNĎMG YCCTFGP FKG DWUKPGUUECUG +M DGP GTXCP QXGTVWKIF FCV YG DĎ UVGFGNĎMG QPVYKMMGNKPIGP RTQCEVKGXGT OQGVGP YQTFGP QO IQGF XQQTDGTGKF VG \ĎP QR FG QPXQQTURGNDCTG VQGMQOUV +P\KEJV KP FG TGNCVKGU VWUUGP U[UVGOGP KU PQFKI QO FG EQORNGZKVGKV CCP VG MWPPGP XCP FG QRICXGP YCCTOGG YG CCP FG UNCI OQGVGP 8QQT XGGTMTCEJVKIG XCUVIQGFQPVYKMMGNKPI KU FCVCIGUVWWTF YGTMGP PQQF\CMGNĎM YG OQGVGP YGVGP YCCT YG JGV QXGT JGDDGP QH FCV PW nJCTFGo QH n\CEJVGo IGIGXGPU \ĎP &KG \CEJVG IGIGXGPU s IGNWKFGP WKV FG DWWTV MGPPKU XCP FG UVTCCV s IGXGP JCTFG FCVC GP IGVCNNGP RCU DGVGMGPKU GP DGNCPI 1PU XCM ICCV WKVGKPFGNĎM PKGV QXGT EĎHGTU OCCT QXGT OGPUGP GP JWP IGYQQPVGP &KG XGTCPFGTGP PW KPITĎRGPF +M XKPF FCV YG FG\G ETKUKU OQGVGP CCPITĎRGP QO QP\G UVGFGP IGDKGFGP GP IGDQWYGP VG JGTQXGTYGIGP GP XGGTMTCEJVKIGTG IGOGGPUEJCRRGP GP NGGHDCTG QOIGXKPIGP VG ETGÇTGP 9G OQGVGP GT CNNGOCCN OGG CCP FG UNCI YGTMGP CCP IG\QPFG IGDKGFUQPVYKMMGNKPI KP FG UVGFGNĎMG QOIGXKPI *QG OCMGP YG GGP NGGHDCCT GP IG\QPF YQQPMNKOCCV FCV PKGV RCTCUKVGGTV QR FG PCVWWT OCCT UCOGP OGV FG UVCF QPFGTFGGN KU XCP JGV OQPFKCNG GEQU[UVGGO! *GV CPVYQQTF QR FKG XTCCI KU GT 1QKV YCU GGP FCM GGP FCM OGGT PKGV 9Ď MWPPGP GT GGP VWKP XCP OCMGP -č- 8114 *'6 (+./2,' 8#0 5.#&,#0# 12 999 8#56)1'&/#4-6 0. 5.#&,#0# 7 -706 79 56'/ 7+6$4'0)'0 616 018'/$'4

&#) !& % ( # #' $ ' # % # # " ' ' # FKTGEVGWT GKIGPCCT #PU FG 9ĎP $GFTĎHUJWKUXGUVKPI $$ # FKTGEVGWT 8GTMQQR GP )GDKGFUOCTMGVKPI XCP RTQLGEVQPVYKMMGNCCT $2& GP YKPPCCT ;QWPI 6CNGPV #YCTF

#$ ' YKPPCCT ;QWPI 6CNGPV #YCTF GP RTQLGEVFKTGEVGWT 5PKRRG 2TQLGEVGP

ONTSPAN Ons geluk wordt niet alleen bepaald door onze woning, maar vooral ook door de omgeving waarin we leven. Zo ook op Landgoed Wickevoort, waar we een voormalig zorgterrein herontwikkelen tot een leefomgeving met zorg-, ontspannings-, sport- en woonvoorzieningen. Hier bieden we, vanuit ons thema ‘Gelukkig leven’, voorzieningen die het leven verrijken en verduurzamen. Zonder in te boeten op de betaalbaarheid. Zoals een stadsboerderij, waar bewoners met de boer kunnen zaaien, oogsten én genieten van biologisch producten. Daarmee tonen we dat we maatschappelijke vraagstukken niet zien als abstracte opgaven, maar als een kans om concrete vragen van mensen te beantwoorden. En krijgt onze visie, ook in deze tijd, vorm in inspirerende leefomgevingen. Wat dat voor u kan betekenen?

am.nl/gelukkigleven

AM maakt haar thema ‘Gelukkig leven’ waar in Wickevoort. Een community, gelegen tussen Heemstede en Hoofddorp, met verrassende voorzieningen zoals elektrische deelauto’s, het delen van gereedschap en een pakketophaalpunt.

!

WIE WORDT DE VASTGOEDMAN OF -VROUW VAN 2020?

D

e Vastgoedman/-vrouw van het jaar-award is een erkenning voor de vastgoedprofessional die zich het afgelopen jaar in bijzondere mate heeft onderscheiden. De jury heeft hierbij kandidaten getoetst op de volgende criteria: zichtbaarheid en impact op de vastgoedmarkt, een bijzondere, duurzame prestatie (geen eendagsvlieg), financieel resultaat, ondernemerschap, maatschappelijke bijdrage en bijdrage aan professionalisering van de vastgoedmarkt. Het is de negentiende keer dat de redactie van Vastgoedmarkt deze prestigieuze prijs uitreikt. De uitreiking vindt plaats op donderdag 5 november, tijdens de Provada.

De jury voor de Vastgoedman/vrouw van 2020 bestaat dit jaar uit: • • • • • •

Karin Laglas (Ymere) – juryvoorzitter Marco Hekman (CBRE Nederland) Lesley Bamberger (Kroonenberg Groep) Henk Jagersma (gemeente Amsterdam) Bram Verhoeven (Prologis) Daan van der Vorm (Vorm Holding)

De winnaar van de award ontvangt een blijvend aandenken en een bokaal met daarin zijn of haar naam gegraveerd. Ook zal de winnaar een officieel juryrapport met oorkonde ontvangen.

'+.:'3 +4 4+0&4 %'1 7#0 "#&'.*1(( '*''3 &' 7#45)1'&10&'30' OKPI XCP %QT XCP <CFGNJQHH *GV DGFTÄŽH DGJGGTV GGP XCUVIQGFRQTVG ('6+..' 7#0

/+.,1'0 '631 ':' $'45##5 6+5 /+&&'.)315' -#05113 )'$168'0 12 .1%#5+'4 8##310&'3 &' "6+&#4 +0 3115 /45'3&#/ ##30##45 $'*''35 "#&'.*1(( -.'+0'3' 810+0) '0 -#051132135'('6+..'4 12 #0&'3' .1%#5+'4 +0 '&'3.#0& '0 +0 10&'0 &G LWT[ TQGOV (GKN\GT KP JGV DĎ\QPFGT XQQT \ĎP QRVTGFGP TQPF JGV 5NQVGTXCCTV <KGMGPJWKU n'GP GPQTO MPCRRG RTGUVCVKG *Ď JGGHV \KEJ FCCTDĎ KP FG ENCUJ OGV FG IGOGGPVG CNU GGP JGGT QRIGUVGNF (GKN\GT MTĎIV CEJVGT FG UEJGTOGP JGGN XGGN IGFCCP KU QPQRXCNNGPF OCCT JGGN '(('%5+'(; #.&64 &' ,639 0 $'5##.&' "#&'.*1(( 7113 :1;0 /+.,1'0 '631 #..' 4%*6.&'0 CH XCP JGV HCKNNKGVG /% 5NQVGTXCCTV *KGTFQQT DGJQWFV JGV EQORNGZ \ĎP :13)$'45'//+0) 7113 &' 3')+1 ' )'/''05' /45'3&#/ 231$''3&' FG FGCN VG FYCTUDQOGP OCCT YGTF VGTWIIGɉQVGP FQQT FG TGEJVGT <CFGNJQHH GP FG IGOGGPVG MYCOGP GT GKPF XQTKI LCCT WKV FCPM\Ď JGV :13)76.&+)' 1253'&'0 7#0 '+.:'3 0 /'+ 7#0 &+5 ,##3 8'3& "#&'.*1(( FGɈPKVKGH GKIGPCCT "#&'.*1(( :#. *'5 7113/#.+)' :+'-'0*6+4)'$168 53#04(13/'3'0 515 n%GPVTWO XQQT <QTI 5NQVGTXCCTVo YCCT OGV PCOG GGTUVGNĎPU DGVCCNDCTG

$6635:13) 813&5 )'.'7'3& '5 7113/#.+)' $'&&'0*6+4 12 &' $17'045' '5#)'4 813&5 7'3$168& 515 7'32.'')*6+4 7113 &' /45'3&#/4' :13) ##0$+'&'34 2 &' .#)'3 )'.')'0 '5#)'4 -1/'0 $'5##.$#3' 8'3-36+/ VGU XQQT GGTUVGNÄŽPU\QTIRCTVÄŽGP \QCNU JWKUCTVUGP GP CNIGOGPG TWKO 5'4 8##3 $663$'810'34 5'3'%*5 -600'0 7113 ''0 $66357'3)#&'3+0) 1( GGP DGVCCNDCTG XGTUG OCCNVÄŽF 1R VGTOÄŽP \CN QR JGV QONKIIGPFG VGT 3'+0 +0 4#/'08'3-+0) /'5 &' )'/''05' /45'3&#/ ''0 8110 8'3- 1/)'7+0) 813&'0 )'3'#.+4''3& +5 :13)-8#35+'3 -#0 &' $'*1'(5' 7#0 WTIGPVG JWKUXGUVKPIUXTCCIUVWMMGP KP FG \QTI QR MQTVG GP NCPIG VGTOÄŽP $'5##.$##3 +076..'0 '0 &' :13) +0 .15'37##35 8''3 12 &' -##35 :'55'0 >

#45)1'&/#3-5 317#&# 42'%+#. 65.11-

'# & + #( #, .,,# -.,, ( + - #& +, ( / +"..+ +, #(-+) . -# / ( " - UKZ HGGV QHɈEG )( *- ( ( *+)'#( (- & (! ( " +-#! + / ( 0#(% &,-+ - ( " - % (-))+ #( " - &! ' ( $.+1 / ( ,-!) ' ( /+).0 / ( " - $ + 0 + %)( #- $ + (# - )' +) ( )% +, " ( &G OCPCIKPI FKTGEVQT XCP %WUJOCP 9CMGɈGNF KP 0GFGTNCPF OCCMV IGGP IGOCMMGNĎMG VĎF FQQT OGV \ĎP DGFTĎH %WUJOCP JGGHV PGV CNU FG CPFGTG KPVGTPCVKQPCNG XCUVIQGFCFXKUGWTU VG NĎFGP QPFGT FG IGXQN ! ( / ( " - )+)( /#+., (. ( ( / +"..+)* + "- ( )* +)! (

"$ # !" $ " Kohsiek wordt door de jury geroemd om zijn jarenlange inzet voor de bouw van meer middenhuurwoningen in ons land. Sterker, hij deed het al voordat het hip was. Begonnen in 2011 in Amsterdam bouwt projectontwikkelaar Wonam inmiddels ook op andere plekken in het land twee- en driekamerwoningen voor jonge professionals in het populaire middensegment. De grondgedachte bij Wonam is dat er wordt ontwikkeld vanuit maatschappelijke betrokkenheid en wordt geïnvesteerd voor de lange termijn. Na de realisatie neemt Wonam de woningen zelf in beheer. Hierdoor blijft de kwaliteit van het gebouw en zijn omgeving behouden. Het idee is dat de betaalbaarheid van de woningen ervoor zorgt dat mensen er langer én naar tevredenheid blijven wonen. Kohsiek richtte Wonam samen met Carolyn van DuijvendijkKoster op in de zomer van 2011. De partners delen een gemeenschappelijk verleden in de vastgoedsector bij DTZ Zadelhoff. Kohsiek, opgeleid als sociaal geograaf, begon zijn vastgoedcarrière bij de brancheorganisatie voor projectontwikkelaars Neprom. Daarna stroomde hij in bij DTZ Zadelhoff en kwam na vijf jaar, via een jaartje bij een bank als directeur fund management, bij PingProperties terecht. De jury heeft ook lof voor het feit dat Kohsiek ondanks corona toch blijft doorgaan met het realiseren van betaalbare woningen. Daarbij kiest hij vaak voor nieuwbouw, maar een spannende transformatieklus schuwt hij niet. Zo is hij samen met zijn voormalige broodheer Zadelhoff bezig met de transformatie van zeven van de tien torens van het voormalige INGcomplex Het Zandkasteel in Amsterdam-Zuidoost tot onder meer woningen.

,-!) ' +%- +)/ ,* # & .-&))%

/CCT .QMGTUG NÄŽMV \KEJ KP ETKUKUQOUVCPFKIJGFGP CNU GGP XKU KP JGV YCVGT VG XQGNGP *ÄŽ YCU Ã…Ã…P XCP FG GGTUVGP FKG DÄŽ JGV WKVDTGMGP XCP FG ETKUKU CN \ÄŽP RGTUQPGGN PCCT JWKU UVWWTFG /CCT JÄŽ YCU QQM Ã…Ã…P XCP FG GGTUVG FKG JGV OGV GGP PKGWY MCPVQQTEQPEGRV OQIGNÄŽM OCCMVG FCV YGTMPGOGTU \Q UPGN OQIGNÄŽM YGGT XGKNKI VGTWIMQPFGP PCCT MCPVQQT

# /))+-/ + ( " # #( )' #( -# ' - " & + )''.(# -# / + FKIJGFGP YQTFGP FQQT FG LWT[ CNU ÅÅP XCP FG TGFGPGP IGPQGOF FCV )% +, #- $ + % ( # - #, /))+ -#- & ,-!) ' ( / ( " - $ + /CCT JGV KU PKGV CNNGGP JGV TGKNGP GP \GKNGP XCP \ĎP GKIGP QTICPKUCVKG YCCT .QMGTUG oU QEJVGPFU \ĎP DGF XQQT WKVMQOV *Ď \GV \KEJ KP XQQT FG XCUVIQGFOCTMV KP DTGFGTG \KP &G LWT[ YCCTFGGTV \ĎP RQIKPIGP QO CNU DGOKFFGNCCT RCTVĎGP FKG GNMCCT KP GGTUVG KPUVCPVKG FG VGPV WKVXQEJ VGP FKEJVGT DĎ GNMCCT VG DTGPIGP ) 0 & ( & (! .+#! %%))+ -.,, ( "..+ +, ( / +"..+ +, .#- DNGGH UNCCIFG .QMGTUG GTKP RCTVĎGP ØDGTJCWRV OGV GNMCCT KP IGURTGM - & - ( %)' ( )( (%, !+)- / +, "#&& ( - 0 , & ( *+ , VCVKG QR \KEJ n,GTQGP KU GGP GEJVG XGTDKPFGTo CNFWU ÅÅP XCP FG $.+1& (

Een vastgoedontwikkelaar die van oorsprong architect is, kan de ziel van een eindgebruiker op een bijzondere manier raken. Dat ondervond de Japanse schoenenfabrikant Asics bij de pitch voor zijn nieuwe huisvesting in Hoofddorp. De Ru pakte uit om het product van Asics ook fysiek centraal te zetten. De kern van het vier etages tellende gebouw is een atrium met een glazen dak. De Ru bedacht vier grote gestapelde showrooms voor de merken van de Japanse schoenen- en kledingfabrikant. In het midden van het atrium en over de volle hoogte ervan. Niet te missen voor wie zelfs maar een blik op dat atrium werpt.

Nicole Maarsen wordt door de jury geroemd doordat ze met Syntrus haar maatschappelijke rol oppakte bij het verduurzamen van de organisatie en de beleggingen. Sinds mei 2017 is Maarsen directeur Vastgoedbeleggingen bij Syntrus Achmea Real Estate & Finance. De wereld van het beleggen in vastgoed is haar met de paplepel ingegoten. Het familiebedrijf Maarsen Groep investeert als ontwikkelende belegger in gebiedsontwikkelingen. Ze was er zes jaar lang met haar zus het boegbeeld. In 2013 begon ze voor zichzelf, waarbij ze onder meer optrad voor private-equitypartijen als het Rotterdamse HAL Investments en het Britse Round Hill Capital, om vier jaar later te landen bij Syntrus.

Ruim na de oplevering van het nieuwe kantoor was de eindgebruiker nog steeds onder de indruk. ‘Het product is waar we het allemaal voor doen en wat we willen tonen aan medewerkers en klanten. Een architect die dat zo groot neerzet, heeft heel goed begrepen waar onze behoefte ligt‘, aldus Robert Vermin, chief administrative officer van Asics Emea. Een goede chemie tussen architect, projectontwikkelaar, assetmanager en eindgebruiker is volgens De Ru van essentieel belang. Om die reden richtte hij zelf drie jaar geleden, naast architectenbureau Powerhouse Company met compagnon Niels Jansen ontwikkelbedrijf Red Company op. ‘Het helpt om andere waardes in ontwikkelingen te krijgen. Wat je als ontwerper beoogt, kun je laten zien door het zelf te ontwikkelen.’ ‘Enorm knap hoe hij zich in relatief korte tijd heeft kunnen ontwikkelen van architect tot ontwikkelaar’, zegt de jury over De Ru. ‘Creatief en innovatief.’

De beleggingshorizon is bij de pensioenbeheerder een andere dan in de wereld van private equity; toch heeft Maarsen van meet af aan bij Syntrus gewerkt aan ondernemerschap en versnelling. Ondernemen is volgens haar vooral gaan waar je nog niet eerder was, zo vertrouwde ze Vastgoedmarkt kort na haar aantreden toe. ‘Met niet al te grote stappen en met trouw aan je eigen principes. Maar toch: uit de eigen comfortzone. Liever ergens te vroeg aan beginnen, dan achteraf constateren dat je een belangrijke stap niet hebt gezet.’ De jury waardeert het feit dat ze heel zichtbaar is, ook naar de buitenwereld, en daarbij de discussie niet schuwt. Ook in de retaildiscussie trad ze kordaat op namens de vereniging van institutionele beleggers IVBN. Ze maakte zich hard voor maatwerk voor huurders die door het coronavirus de huur niet meer kunnen betalen. Daarnaast zette ze zich ook in voor duurzame oplossingen waarbij beleggers en eindgebruiker ook na de crisis nog met elkaar door een deur kunnen.

" $ "

! " ! " # ! " ! " " $

$ !

!

$

$

‘IK BEN ALTIJD MIJZELF GEBLEVEN IN DE VASTGOEDWERELD’

! ! # "!

9KPPCCT XCP FG 8CUVIQGFOCTMV 1GWXTGRTÄŽU ,CCR $NQMJWKU DNKMV VGTWI QR GGP KORQUCPVG ECTTKĂ„TG KP JGV XCUVIQGF 'GP nV[RKUEJG XCUVIQGFLQPIGPo XKPFV JÄŽ \KEJ\GNH PKGV 1R FCV RWPV XQPFGP FG MCVJQNKGMG $TGPPKPMOGÄŽGTU GP FG RTQVGUVCPVG $NQMJWKU GNMCCT &G % # HCOKNKG ICH JGO JGV XQNNG XGTVTQWYGP DÄŽ 4GFGXEQ n&G OQQKUVG RGTKQFG WKV OÄŽP ECTTKĂ„TG o

R

eizen en avontuur hebben Jaap Blokhuis (1958) altijd in het bloed gezeten. In de eerste plaats omdat de domineeszoon, oudste zoon in een gezin met acht kinderen, elke paar jaar moesten verhuizen. Van Noord-Brabant tot Groningen, van de Veluwe tot aan Schiedam. Het gezin Blokhuis, waartoe ook ‘popprofessor’ Leo en staatssecretaris Paul Blokhuis (ChristenUnie) behoren, trok het hele land door. Het zorgde ervoor dat de kinderen elke keer opnieuw moesten wennen aan hun omgeving. ‘Ik was een tamelijk bleu jochie,’ zegt Blokhuis over die periode. ‘Je was toch vaak op school degene die later instroomde en zijn plek moest bevechten. Dat heeft mij wel gevormd.’ Blokhuis leerde zo zijn eigen weg zoeken binnen de beschermde, christelijke omgeving waarin hij opgroeide. Nederland was in de jaren 60 en 70, de jeugd en tienerjaren van Blokhuis, nog sterk verzuild. Ook in die wereld zocht hij de grenzen op. ‘In de derde klas op de middelbare school op de Veluwe was het maar goed dat we naar Schiedam verhuisden, want het dreigde een beetje uit de hand te lopen.’ Zijn ouders stuurden hem vervolgens naar een christelijke school in het keurige Kralingen.. ‘Zo’n degelijk bolwerk met allemaal brave tieners, daar heb ik me nooit thuis gevoeld.’ Toen lonkte de vrijheid van Amsterdam. De jonge Blokhuis ging sociale geografie studeren. ‘Dat was een opleiding voor het onderwijs, de planologische dienst of voor ontwikkelingswerk. Dat laatste sprak het meest tot de verbeelding. ‘Het waren de nadagen van de Flowerpower, koude oorlog, Rusland. Ik was best idealistisch. Bovendien had ik die maatschappelijke betrokkenheid vanuit huis meegekregen. Ik wilde naar Afrika.’ Maar intussen was hij zijn huidige vrouw Jeannet tegen het lijf gelopen en die zag een avontuur als ontwikkelingswerker in Afrika niet zitten. ‘Ze zei: “Dat is allemaal fantastisch, maar dat moet je dan maar in je eentje doen.�’ En dus ging Afrika niet door. Achteraf misschien maar goed ook. ‘Ik kwam later oud-studiegenoten tegen die behoorlijk gedesillusioneerd waren teruggekomen. Ze dachten eind jaren 70 nog dat als ze de westerse zienswijze in Afrika zouden implementeren dat het dan wel goed zou komen met dat continent. Maar dat ging helemaal niet. Dus achteraf is me denk ik een hoop frustratie bespaard gebleven.’

In plaats van ontwikkelingswerk in Afrika werd het een stage bij het Openbaar Lichaam Rijnmond, een bestuurlijke laag tussen gemeenten en de provincie van het Rijnmondgebied. ‘Na zes maanden wist ik ĂŠĂŠn ding zeker: dat ik nooit voor een overheid zou werken. Alle medewerkers zaten daar met een prikklok en vanaf half vier kwam de krant of een setje kaarten op tafel, want dan moest nog even de tijd worden volgemaakt. Dat was mijn leven niet.’ Maar die stage leverde hem wel zijn eerste baantje op, al was het niet helemaal wat Blokhuis had gehoopt. ‘Tijdens mijn stage interviewde ik veel vastgoedpartijen, waaronder de directeur van het toenmalige Nationale Nederlanden

! ! # "!

Vastgoed. Die zei: “Als je klaar bent, heb ik wel werk voor jeâ€?’. En zo geschiedde, al bleek dat werk in eerste instantie wat onder het niveau te liggen van een afgestudeerd planoloog. ‘Ik heb andderhalf jaar servicekostenafrekeningen nagekeken. Hele stapels per maand. Ik moest controleren of de rekening op de juiste manier was geboekt. Dat ging dan over het repareren van een kraan. En dat tegen het minimumloon plus 10 procent.’ Maar veel keuze had hij niet. Begin jaren 80 was een ernstige crisis uitgebroken. De huizenprijzen waren ingestort, hypotheekrentes bedroegen 10 procent. ‘Een enorm moeilijke tijd, dus ik dacht: ik begin gewoon en ik zie wel waar ik terechtkom.’ Achteraf een goede keuze. Want Blokhuis maakte zo van dichtbij de professionalisering van de vastgoedsector mee. ‘Toen ik begon, was de commerciĂŤle portefeuille van NN heel beperkt. Er werd weleens een kantoortje gekocht, maar het waren vooral woningen en dat liep via externe beheerders. Er liepen twaalf technische mannen rond die allemaal een eigen gebied hadden en die ervoor zorgden dat alle huisjes er keurig bijstonden. Als je door het land reed kon je precies de NN-huizen aan hun bordeauxrode voordeuren herkennen. Maar dat veranderde. De Lijnbaan was de eerste commerciĂŤle investering van NN, enkele winkelcentra ontwikkeld door Wilma en Matser volgden. De computer kwam binnen, we gingen voor het eerst verhuuroverzichten maken met huurder, huur en vierkantemeterprijs.’

Blokhuis, intussen opgeklommen tot de afdeling research bij NN, groeide met de opkomst van commercieel vastgoed mee onder de hoede van toenmalig directeur AndrĂŠ de Bock, destijds een gezaghebbend figuur in de vastgoedwereld. De Bock was een van de eersten die naar het buitenland ging kijken. Hij opende een kantoortje in Brussel en een in Parijs. ‘AndrĂŠ is degene die mij in 1990 naar Londen heeft gestuurd om daar een kantoortje op te zetten. Ik ging daar heen met Vastgoedmarkt onder de arm. Dat was toen een onschatbare bron. Ik las daar een interview met de directeur van Rodamco die zei dat de huren in Londen op 60 pond per square foot zitten, maar dat ze zouden stijgen naar 80,90 pond. Dus met dat sentiment begonnen wij daar aan een grote ontwikkeling: Henrietta House vlakbij Oxford Street in Westend, nu het hoofdkantoor van CBRE in Londen. Die hadden we inderdaad berekend op 60 pond per square foot. Maar toen stortte de Londense kantorenmarkt volledig in. Na een jaar leegstand hebben we het verhuurd voor 36 pond per square foot. Dat was mijn eerste grote les: vastgoed is cyclisch. Zelfs een kwaliteitsproduct blijft niet overeind in een stevige crisis.’ Intussen was Blokhuis door diezelfde De Bock naar Washington gestuurd. Maar vanwege de crisis was daar niet zoveel te doen en deed Blokhuis een jaar strategisch onderzoek naar de Amerikaanse markt. Toen kwam Parijs in beeld, maar voor het gezin Blokhuis was het mooi geweest. Ze gingen terug naar Nederland. Daar was NN Vastgoed intussen na een fusie met de NMB Postbank Groep overgegaan in ING Real Estate. Het was

de opkomst van het indirect beleggen in vastgoed en Blokhuis mocht de eerste vastgoedfondsen van ING Real Estate helpen opzetten (inmiddels zijn het er 73 geworden): twee woningfondsen, een kantorenfonds en twee winkelfondsen. Blokhuis merkte dat hij de winkels het leukst vond. ‘Bij retail kun je de meeste waarde toevoegen. Andere sectoren vond ik toch meer puur op verhuur gericht. Bovendien was de kantorenmarkt in die tijd nog een beetje stijf. Je zat met grote corporates over huurverlengingen te praten. Daarvoor moest je er wel een beetje senior uitzien en ik zag eruit als een kwajongen. Ik paste meer bij retail. Je moet van je zwakte een sterke maken.’

Toen rond de eeuwwisseling een headhunter voorbij kwam en vroeg of hij wilde solliciteren bij ĂŠĂŠn van de grootste retailfamilies van Nederland, de Brenninkmeijers, hoefde hij niet lang na te denken. De Brenninkmeijers hadden naast een toen sterk retailbedrijf, C&A, ook de vastgoedtak Redevco met een portefeuille van 4 miljard euro waarin 96 procent aan C&A verhuurd vastgoed zat. Dat was feitelijk hetzelfde risico. Dus zocht de familie iemand die de vastgoedportefeuille kon verbreden, diversificeren en uitbreiden. Blokhuis werd uiteindelijk uit een omvangrijke reeks kandidaten gekozen. Het was op het eerste oog een opvallende keuze van een katholieke familie om een protestant op zo’n belangrijke positie te plaatsen. Toch klikte het. ‘De Brenninkmeijers en ik vonden elkaar in onze normen en waarden en in de gedeelde opvatting dat je geen gekke dingen moet doen. Ze zeiden: “Wij verliezen liever 100 miljoen dan onze reputatieâ€?. Ik had vroeger bij NN een baas die zei: “Jaap, je bent best goed in je vak, maar je moet niet altijd zo netjes doenâ€?. Het was de tijd die voorafging aan de vastgoedfraude. Er gebeurde ongelofelijk veel. Maar ik heb altijd gezegd: zo zit ik niet in elkaar, daar doe ik niet aan mee. Dat heeft, denk ik, de doorslag gegeven bij de Brenninkmeijers. Ze wilden iemand die integriteit hoog in het vaandel heeft staan.’ Bij Redevco mocht Blokhuis meteen weer naar Londen, waar C&A net alle 109 winkels had gesloten. ‘Ik kreeg toen in een keer 109 lege bakken onder mijn hoede, in totaal een half miljoen vierkante meters.’ Het tweede UK-avontuur verliep aanzienlijk beter dan het eerste. ‘Stuk voor stuk hebben we die panden goed kunnen verkopen, verhuren of herontwikkelen.’ Dit was het moment dat de carrière van Blokhuis een vlucht nam. ‘Een jaar later kochten we een Belgische portefeuille van 1,3 miljard euro. Dat gebeurde op drie A4-tjes en een spreadsheet. Het was een familiebedrijf. Ze zeiden: “Wij hebben verstand van retail, jij van vastgoed. Dus doe je dingâ€?. Het is de leukste tijd uit mijn carrière geweest.’ Bij Redevco heeft Blokhuis de portefeuille van 4 miljard in twaalf jaar uitgebreid tot bijna 8 miljard euro. Veel C&A eruit en ander soort vastgoed erin. De eerste vijf jaar breidde Redevco uit naar dertien landen in Europa. Daarna volgden Turkije, India, China, er kwam zelfs een Redevco BraziliĂŤ. ‘Alles kon. We kochten zelfs de grondpositie voor een winkelcentrum in Wuhan!’

Deze jaren van groei duurden tot de crisis van 2010 en 2011. ‘Toen ontstond er toch wat koudwatervrees, in sommige landen kreeg je te maken met toenemende corruptie. En dan kwam het credo van het familiebedrijf weer om hoek: liever 100 miljoen dan je reputatie verliezen. Dus toen werd de focus weer vooral op West-Europa gelegd.’

Na twaalf jaar vloog Blokhuis naar Zwitserland, waar het hoofdkantoor van de Cofra Holding van het familiebedrijf huist, om zijn vertrek aan te kondigen. ‘Het was een natuurlijk moment. Een fantastisch bedrijf en een fantastische plek, maar het werd toch meer van hetzelfde. Het was tijd voor een fris iemand om de boel over te nemen.’ Blokhuis was toen 53, een vervroegd pensioen lonkte. Hij deed nog een aantal commissariaten en hier en daar wat vrijwilligerswerk in Afrika (nu wel!), maar hij merkte dat hij nog te jong voor was voor alleen toezichthouder. ‘Ik wilde aan de knoppen draaien.’ Die kans kwam toen het Amerikaanse private-equityhuis Blackstone Blokhuis vroeg om de overgenomen ontwikkelaar Multi te leiden. ‘De oorspronkelijke opdracht was om Multi uit te bouwen tot beursgenoteerde onderneming, zodat Blackstone een mooie exit kon maken, maar dat liep helemaal in het honderd.’ Een belangrijke reden voor de problemen bij Multi was Turkije. ‘Erdogan heeft het als minister-president tot 2011 goed gedaan, maar daarna is het echt misgegaan. De Turkse lira devalueerde enorm. Toen ik begon was 1 euro 2 lira, toen ik wegging 7! Daar kun je niet tegenop werken. Bovendien verbood Erdogan om in euro’s te verhuren dus we liepen gigantische valutarisico’s. We kregen ook te maken met corruptie. Een winkelcentrum van 150.000 m² waarvan de toegangswegen door trucks werden geblokkeerd omdat je de “permitâ€? niet had betaald. Bovendien was de financieringsrente hoog, mede door de inflatie omdat Erdogan al zijn prestigeprojecten moest bekostigen. Het investeringsklimaat in Turkije is verziekt, veel investeerders zijn dat land uitgerend. Het probleem was dat wij er met Multi voor een paar miljard aan winkelcentra inzaten, die overigens voor het grote deel met vreemd kapitaal gefinancierd waren.’ Naast hoofdpijndossier Turkije begon het retailhuis Multi ook last te krijgen van online. Wat eerst een fantastische shopping mall-portefeuille van Turkije en OekraĂŻne tot Ierland was, begon scheuren te vertonen. Steeds meer werd duidelijk dat een beursgang er niet meer in zat. ‘Hoewel Blackstone en Multi geweldige bedrijven zijn, was ik het op een gegeven moment zat en ben ik naar Londen gevlogen om mijn ontslag in te dienen. Ik was intussen58 en ik had geen zin om de laatste jaren van mijn carrière dingen te doen die ik niet leuk vond.’

En zo ontstond er eindelijk meer tijd voor het gezin en de dingen die hij aan het begin van zijn carrière willen doen. ‘Begin dit jaar ben ik in Senegal geweest op een hospitaalschip, vorig jaar was ik op bezoek bij diverse projecten in Irak. Ik vind het

>

(* ' () #-%" "' . ' * ' " % * !((% / -& &) ' ' (,, * & 5VWFGGTFG UQEKCNG IGQITCËŹG XCP FG 7PKXGTUKVGKV XCP #OUVGTFCO *$, "' ". *+ *(%% ' .((* ,"(' % *% ' ' +, ( <GVVG MCPVQTGP QR XQQT +0) 4GCN 'UVCVG KP .QPFGP 7- GP FGGF QP *0( $ "' +!"' ,(' &KTGEVGWT DÄŽ +0) 4GCN 'UVCVG %'1 DÄŽ 4GFGXEQ 8GTUEJKNNGPFG HWPEVKGU DÄŽ %QTKQ 4X% $QWYKPXGUV GP 4#$1 8CUVIQGF *( ) %'1 DÄŽ /WNVK %QTRQTCVKQP $NCEMUVQPG <KVVKPI KP OGGTFGTG EQOOKUUCTKCVG GP CFXKGUTCFGP YCCTQPFGT DÄŽ 8GUVGFC 'IGTKC *GGODQWY GP 8CUVPGF JGFGP 9KPPCCT 8CUVIQGFOCTMV 1GWXTG CYCTF

heel verrijkend bij dat soort projecten betrokken te zijn. Het geeft balans. Het is niet goed om de hele tijd je kop alleen bij geld verdienen te hebben. En in vastgoed gaat het vaak over geld. Maar daar gaat het leven uiteindelijk niet om. Iedereen heeft in mijn ogen een maatschappelijke functie en die vervul je zowel privĂŠ als in je werk. Als ik sollicitatiegesprekken houd, vraag ik altijd naar wat iemand drijft. Als het dan primair met geld verdienen heeft te maken, ben ik klaar.’ Juist vastgoedmensen zouden in de ogen van Blokhuis maatschappelijk gedreven moeten zijn. ‘We hebben met de vastgoedsector een reputatieprobleem en tegelijkertijd een eindeloos grote maatschappelijke verantwoordelijkheid. De bebouwde omgeving waar we allemaal dagelijks gebruik van maken, wordt gemaakt door vastgoedmensen. Die moeten de ambitie hebben en ’s ochtends wakker worden en zeggen: ik wil iets moois maken waar een ander de komende vijftig jaar plezier aan beleeft. Dat je daar redelijk voor wordt betaald is prima, niets mis mee. Maar het begint met die maatschappelijke functie.’

Hoe is het nu om vanaf de zijkant toe te kijken hoe de coronacrisis door de vastgoedsector jaagt? ‘De vastgoedsector is compleet in verwarring, alle zekerheden uit het verleden zijn weggevaagd. We dachten altijd: als je de allerbeste kwaliteit hebt, overleef je elke crisis. Nou, ik ben heel benieuwd hoe Unibail uit crisis komt. Onderhands was er natuurlijk al langer wat aan de hand. Op een gegeven moment moet je ook je grenzen stellen. Ik heb in mijn carrière geleerd dat er een gegeven moment komt waarop je schaal zo groot wordt dat het tegen je gaat werken. Op een gegeven moment is de grens de wereld. Dat is een model waarvan we al een tijdje zeggen: jongens, dit loopt een keer tegen de muur aan. Neem de Mall of the Netherlands, een mastodont in het fijnmazige, Nederlandse retaillandschap. Het

! ! # "!

is leuk om een keer zoiets te hebben in Nederland, maar eigenlijk past het hier niet. De highstreet is dan een veel toekomstbestendiger product. Toch blijft Blokhuis, die retail in zijn hart gesloten heeft, optimistisch over de toekomst van het Nederlandse winkellandschap. ‘De drukke binnenstad is nu de verliezer, voornamelijk fashion. Maar ik zie retailparken die het goed doen, zeker als er food in zit. Kleinschalige wijkwinkelcentra, twee supermarkten met zes winkels eromheen, dat zijn hele sterke concepten. De highstreet zal zeker van kleur gaan verschieten, maar spoedig herstellen. Minder fashion, minder grote ketens. Winkelcentra die gebouwd zijn rondom mode zullen zich moeten herpositioneren, maar we blijven winkelen. Ik weiger te geloven dat we in de toekomst uitsluitend vanachter een schermpje boodschappen zullen doen. Daarvoor is de mens teveel een sociaal wezen.’ Ook over de sector in zijn geheel is Blokhuis positief gestemd. ‘Ik ben opgegroeid met mensen die stonden te netwerken op de golfbaan en om vijf uur in de auto naar huis zaten. Mensen van wie je je afvraagt: wat drijft jou nou precies? Maar nu zie ik best veel jonge mensen die ondernemend zijn en die echt iets bijzonders willen maken. Zij maken zich drukker over de energietransitie en innovatieve concepten dan over een dure leaseauto. De sector heeft ook behoefte aan deze jonge professionals. Als je in de vorige eeuw een kantoor kocht, was er altijd wel iemand die het huurde. Dat zie je nu nog met woningen en logistiek, maar ook dat houdt een keer op. Voor vastgoed geldt tegenwoordig in brede zin dat je veel beter moet opletten hoe je het aantrekkelijk maakt en dus winstgevend te krijgen. Alles is duurder geworden, er zijn meer regels, andere behoeften. Het is ĂŠcht een vak geworden. Als je nu een ondernemend type bent met gevoel voor wat er maatschappelijk speelt, ligt er een fantastische toekomst voor je in het vooruitzicht in het vastgoed. Maar als het je puur om het geld gaat, dan red je het niet.’

! Het afgelopen jaar stelde elke vrijdag een jonge vastgoedprofessional zich voor op vastgoemarkt.nl. We blikken terug op de rising stars van 2020. Dit keer Fleur Klanderman (25). Ik ben: Sinds september vorig jaar associate manager Capital Markets bij Edge, ontwikkelaar van duurzame en gezonde kantoorgebouwen. Hierbij richt ik mij voornamelijk op de kapitaalwerving en (structurering van de) transactie van dergelijke ontwikkelingen en corporate finance-activiteiten op holding niveau. Opleiding: MSc Architecture, Building and Planning en MSc Construction Management & Engineering aan de Technische Universiteit Eindhoven. Hieraan voorafgaand heb ik de opleiding Bouwmanagement & Vastgoed aan de Avans Hogeschool Tilburg gevolgd. Waarom vastgoed: Mijn ouders zeggen dat het altijd overduidelijk is geweest; vanuit mijn kinderwagen wees ik al naar de kleinste details van gebouwen, later

bouwde ik de meest fantastische villa’s in het computerspel Sims en het is dus weinig verrassend dat vastgoed – in de breedste zin van het woord – jaren later nog steeds mijn volledige interesse heeft. Dit komt omdat werkelijk ieder individu ermee te maken heeft, het de ruimtelijke omgeving beïnvloedt en het een belangrijke (economische) waarde kent.

kelaars buiten de logistieke vastgoedsector enorm aansprak.

Het mooiste vastgoedobject: Persoonlijk vind ik de oudere karakteristieke panden, zoals in Amsterdam, het allermooist. Wanneer iemand dan ook nog eens klassiek met modern/design weet te combineren en sfeer weet te behouden, ben ik helemaal om.

Ik heb het meest geleerd van: Het bestuursjaar bij Fresh Students en de keren dat ik in het buitenland studeerde. Tijdens mijn bestuursjaar werd er van de ĂŠĂŠn op de andere dag verwacht dat ik samen met zes anderen, die ik op dat moment nog nauwelijks kende, een bedrijf draaiende hield. Dit leverde tal van leerzame situaties op en hierdoor heb ik ontzettend veel nieuwe leuke mensen leren kennen. Daarnaast heeft studeren en reizen in het buitenland mij inzicht gegeven in de (culturele) verschillen tussen mensen.

Mijn hart ligt bij: Van huis uit is er een sterke ‘voorliefde’ voor logistiek vastgoed ontstaan. Wat mij hierbij altijd het meest aansprak is het verschil dat gemaakt wordt door het leveren van kwaliteit. Kwaliteit in de vorm van bijvoorbeeld duurzaamheid, technologie en design. Dit laatste is dan ook de reden waarom Edge mij als ĂŠĂŠn van de weinige ontwik-

Mooiste functie: In mijn ogen is (het bijdragen aan) de ontwikkeling van vastgoed de mooiste functie, in het bijzonder herontwikkelingen. Zowel de planvorming, realisatie, als de financiĂŤle haalbaarheid van projecten brengen zoveel aspecten met zich mee, waardoor op kleine ĂŠn grote schaal verschil kan worden gemaakt.

"

''' ! "#

$'

{EODXZH SOHN OรณGHQG YRRUZHUS

SรณQ GRHQ ]H ]รณQ YHURXGHUG RI VWDDQ OHHJ OLJJHQ Eรณ GH RPJHYLQJ RI HU VSHOHQ PHHUGHUH WHJHOรณNHUWรณG ]รณQ HU DOV MH JRHG NรณNW NDQVHQ YRRU RQWZLNNHOLQJ

:LO Mรณ ZHWHQ KRH MH YDQXLW HHQ JH]DPHQOรณN YHUKDDO DOV IXQGDPHQW OHXNHU VQHOOHU HQ PHW PHHU UHVXOWDDW NXQW RQWZLNNHOHQ"

"#

" #$" $ " $ !$ $'

.RP QDDU RQ]H RQOLQH VHVVLH Eรณ 6WXGLR 9DVWJRHGPDUNW WรณGHQV 3URYDGD /LYH

" & " & %%"

Woningen

‘O Oveerijs riijsse jssseel vr js vraa aa aagt agt g om maatw tw wer erk’ k

Woon Wo onge gelu ge luk te luk lu t n ti t jj d van cor de oron ona on a

È«ÈœȢȤȩÈœ ʭʪ

È«ÈœȢȤȩÈœ Ê­Ê­

De opk pkom om mst s van de woonc de oo o onc n oöpe oö öp ratie È«ÈœȢȤ È«Èœ ȢȤȤȩÈœ È©Èœ ʮʬ

2ÈœȢȤȩÈœ ʬʯ

!" " $ ! #"

‘VAN EEN ZEEPBEL OP DE WONINGMARKT LIJKT GEEN SPRAKE’

&G KORCEV XCP EQTQPC QR FG YQPKPIOCTMV NÄŽMV XQQTCNUPQI DGRGTMV KP XGTIG NÄŽMKPI OGV FG XQTKIG GEQPQOKUEJG ETKUKU /CCT \ÄŽP FG JWKFKIG GP FG XQTKIG ETKUKU YGN OGV GNMCCT VG XGTIGNÄŽMGP! 8CUVIQGFOCTMV URTCM OGV GEQPQQO GP LQWTPCNKUV /CVJÄŽU $QWOCP GP GOGTKVWU JQQINGTCCT 9QPKPIOCTMV ,QJCP %QPÄŽP

E

r is een neiging om stijgende huizenprijzen in crisistijd bij voorbaat te beschouwen als fake news. In de ogen van sceptici vertekent de booming woningmarkt de slechte economie in brede zin. Veel sectoren overleven immers nog altijd alleen maar door staatssteun en de werkloosheid begint ook aardig op te lopen. Mathijs Bouman, econoom, presentator en journalist, is in dit geval eerder geneigd om de positieve kant van de oplopende huizenprijzen te zien. Opvallend, want Bouman zag bij de vorige economische crisis hoofdzakelijk zwaar weer boven de woningmarkt hangen. ‘Ik beschouw de stijgende huizenprijzen als een positieve indicator voor de economie. Want waar andere indicatoren al langer een voorzichtig herstel laten zien, blijft het consumentenvertrouwen heel laag. Dat mensen het toch aandurven om te investeren in luxegoederen, zoals elektrische fietsen of woningen, is een teken dat ze vertrouwen hebben in hun eigen financiĂŤle situatie.’ Dat vertrouwen is volgens Bouman gebaseerd op het idee dat het coronavirus van voorbijgaande aard is; dat het slechts wachten is op een vaccin. ‘Of dat realistisch is weet ik niet. Deze crisis is sowieso onvergelijkbaar met de vorige, omdat ze heel erg de sterfelijkheid van mensen raakt. Bij de vorige crises was de oorzaak altijd gelegen in de economie zelf.’

DĂĄt de huizenprijzen tot op de dag van vandaag stevig blijven doorstijgen had Bouman evenwel niet verwacht. ‘Bij een aantal sessies die ik dit jaar heb mogen leiden, heb al ik al verkondigd dat het eind van de stijging in zicht was, gelet op de oplopende werkloosheid. Dat de prijzen toch doorstijgen kun je alleen maar achteraf verklaren. Er is gewoon een structurele overvraag naar woningen, met name in de Randstad. Je ziet daar een schaarste ontstaan, ook omdat de financieringskosten om mee te kunnen dingen naar zo’n woning laag zijn.’ Bouman stelt dat er in grote delen van Nederland helemaal geen woningnood is. ‘Er is geen naoorlogse woningnood waarbij je noodgedwongen als gezin bij je ouders op zolder moest gaan wonen. Maar wel slagen steeds meer mensen er minder goed in om hun optimale

woonwens voor elkaar te krijgen. Met name in de Randstad.’ In het debat over de vraag of Nederlandse woningen te hoog geprijsd zijn en of de vraag – oftewel de lage rente – dan wel de schaarste de prijs stuwt, neemt hij een middenpositie in. In een bulletin stelde De Nederlandsche Bank deze zomer dat de lage rente de voornaamste drijver is achter de forse waardestijging van woningen in de afgelopen jaren. Anderen wijzen echter op de structurele schaarste als de oorzaak van de prijsstijgingen.

Volgens Bouman is het allebei een beetje waar, maar maakt de lage rente die situatie er niet beter op. ‘De woningmarkt in Nederland is er ĂŠĂŠn met een aanbodrestrictie. Het feit dat er veel vraag is naar woningen leidt er niet toe dat het aanbod sterk groeit. Dat blijft redelijk constant, wat ervoor zorgt dat elke toename in de vraag kan leiden tot een prijsstijging. Die vraag is ook toegenomen omdat er nu vaker sprake is van een tweede inkomen, doordat beide partners werken. Het aanbod blijft klein en anders dan bij producten in de supermarkt zorgen hoge prijzen er in dit geval niet voor dat de vraag afneemt en daardoor uiteindelijk de prijs daalt. Sterker, de financieringslasten zijn de afgelopen jaren dusdanig snel gedaald dat een vergroting van het aanbod dat nooit kon bijhouden.’ De onevenwichtige Nederlandse huurmarkt draagt volgens emeritus hoogleraar Johan Conijn ook bij aan de prijsdruk in het koopsegment. ‘Het huursegment is ook een markt, maar wel ĂŠĂŠn waarbij het grootste deel wordt gedomineerd door een kleine groep stakeholders: corporaties, het Rijk en gemeenten. Bij het gereguleerde segment is betaalbaarheidsbeleid altijd het uitgangspunt geweest. Dat komt naar voren in de huurprijsregulering, maar ook in de huurtoeslag. Omdat sociale huurwoningen op deze manier relatief laag zijn geprijsd, heeft dit een uitstralingseffect naar andere delen van de woningmarkt. Met name de particuliere middenhuur; die heeft ten opzichte van de sociale huur een slechte concurrentieposi-

‘ER IS GEEN NAOORLOGSE WONINGNOOD WAARBIJ JE NOODGEDWONGEN ALS GEZIN BIJ JE OUDERS OP ZOLDER MOEST GAAN WONEN’

>

tie. Deze regulering leidt tot goedkope scheefhuur: mensen die eigenlijk meer kunnen betalen maar toch blijven zitten in een sociale huurwoning.’

Van een overmaat aan sociale huur is volgens Conijn evenwel geen sprake. ‘Zeker in deze tijden merk je hoe belangrijk het is om zo’n groot sociaal segment te hebben. Door daarin te snijden zou je het kind met het badwater weggooien. Het Rijk pakt goedkope scheefhuur intussen aan met hogere huurstijgingen en tegelijkertijd zie je ook dat de beleggersmarkt is gegroeid.’ Kenmerkend voor de huidige situatie is dat meer huishoudens met een middeninkomen zijn aangewezen op een huurwoning in het middensegment. De toename van de vraag naar huurwoningen in het middensegment heeft volgens Conijn voor een prijsopdrijvend effect gezorgd. ‘Huishoudens met een middeninkomen kunnen op basis van hun inkomen een bepaald bedrag lenen. Maar doordat de huizenprijzen zo zijn gestegen, hebben met name starters op de woningmarkt met een middeninkomen een probleem. Die vallen tussen wal en schip, omdat ze in principe niet in aanmerking komen voor een sociale huurwoning en de hypothecaire normen de toegang tot de koopsector vaak belemmeren vanwege de sterk gestegen prijzen. Vandaar dat een goed functionerend middensegment van groot belang is. De verschillende segmenten op de woningmarkt werken echt als communicerende vaten.’ De huidige prijsstijgingen vormen wat Bouman betreft niet direct een probleem. ‘De lage rente en het trage bouwproces zijn dat wel. In die zin zijn de hogere huizenprijzen zelfs een oplossing voor het tekort aan woningen, omdat groepen potentiĂŤle kopers Ăźberhaupt niet meer aan bod komen. Let wel, het is een supervervelende oplossing. Dat mensen tussen wal en schip vallen en noodgedwongen in een dure huurwoning terechtkomen, praat ik niet goed.’

loan-to-income (LTI). Dit is de hypothecaire norm op basis van het inkomen. Op basis van de LTI kunnen starters al minder lenen, nog afgezien van het eigen geld dat je moet hebben om de kosten koper of een eventuele verbouwing te kunnen betalen. Beleggers hebben daar geen last van, geld is bijna gratis. Dit zorgt ervoor dat betaalbare koopwoningen weglekken richting het buy to let-segment.’ Die constatering ten spijt is er volgens Conijn geen sprake van onevenwichtige prijsstijgingen, ook niet in Amsterdam. ‘Op enkele gebieden na zie je in vrijwel alle provincies een tekort aan woningen. Normaliter hebben mensen die in een stad als Amsterdam binnen hun budget niet slagen een alternatief in de regio. Dat alternatief is er nu niet, wat maar eens bevestigt dat er sprake is van een bijzonder krappe woningmarkt. Dat is met name voor starters een probleem. Doorstromers hebben nog het alternatief om hun woning te verbouwen.’

Ten aanzien van de woningmarkt voorziet Bouman niet snel een afnemende druk. ‘Geld is niet het probleem. Het zit hoofdzakelijk in het tekort aan bouwlocaties. Dat zorgt er ook voor dat Nederlandse woningen populair blijven bij beleggers. Want waar zou je liever willen beleggen dan op een markt waar al schaarste is en waar regulering ervoor zorgt dat het aanbod nauwelijks groeit?’ Toch leidt dit anders dan bij de vorige crisis bij Bouman nu niet tot de conclusie dat er sprake is van een zeepbel op de huizenmarkt. ‘Ik doe niet meer aan zeepbellen. Voor een zeepbel moet er sprake zijn van een redelijke consensus dat de huizenprijzen te hoog zijn in relatie tot de financieringslast. Dit kan dan leiden tot speculatief gedrag onder beleggers. In de huidige situatie hebben we te maken met een ultralage rente die ervoor zorgt dat huizen op de meeste plekken voor de meeste mensen nog goed betaalbaar zijn. Zodra de werkloosheid echt begint op te lopen bij een tweede golf ligt het voor de hand dat een eigen huis voor meer mensen niet meer uit kan en de forse stijging van de huizenprijzen uit beeld verdwijnt. Of de prijzen daadwerkelijk gaan dalen en hoelang dat dan duurt is echt afhankelijk van de snelheid waarmee we het coronavirus weten te beteugelen.’ De huidige economische crisis en de huizenmarkt staan volgens Bouman

‘IN DE HUIDIGE SITUATIE HEBBEN WE TE MAKEN MET EEN ULTRALAGE RENTE DIE ERVOOR ZORGT DAT HUIZEN OP DE MEESTE PLEKKEN VOOR DE MEESTE MENSEN NOG GOED BETAALBAAR ZIJN’

De strengere hypothecaire normen in een markt van stijgende huizenprijzen hebben de concurrentiepositie van de starter volgens Conijn ook geen goed gedaan. ‘Dan heb ik het niet over de loan-to-value (LTV), want die beweegt gewoon gelijk op met de huizenprijzen, maar over de

los van elkaar. Bij de vorige crisis ging het om een schuldencrisis die direct de huizenmarkt beĂŻnvloedde. ‘Die vlieger gaat hier nu niet op, al begrijp ik de neiging van mensen om terug te grijpen naar oude crises, bijvoorbeeld die in de jaren 80. De crisis gaat zoveel sneller, dat je ook nauwelijks wat kunt zeggen over de economische gevolgen op de langere termijn. De impact wordt pas duidelijk als de overheid stopt met het kunstmatig in leven houden van bedrijven en bedrijfstakken.’

Het Centraal Planbureau (CPB) gaat voor volgend jaar uit van een economische groei van 3,5 procent ten opzichte van 2020. Wel kruipt de werkloosheid omhoog naar 5,9 procent. ‘Dat is een basisscenario’, aldus Bouman. ‘Bij een tweede golf kan de voorziene economische groei omslaan in een krimp en ik heb ook al cijfers gezien waarbij de werkloosheid dan oploopt richting de 10 procent.’ Volgens Conijn is een zeepbel lastig te duiden in de Nederlandse woningmarkt. ‘De krapte zegt niets over een eventuele overwaardering van woningen. De enige graadmeter is of de prijs aansluit bij de fundamentals. Dat is niet altijd even makkelijk te voorspellen. In 2006 gaf het CPB nog aan dat er geen sprake was van een zeepbel. Twee jaar later was er een mondiale financiele en economische crisis die ertoe heeft geleid dat door de forse prijsdaling veel eigenaar-bewoners met hun hypotheek “onder water� kwamen te staan. Over een langere periode laten de huizenprijzen in Nederland een sterke volatiliteit zien. Na elke vijf tot tien jaar is er wel een sterke uitslag naar beneden of boven te zien. Dat heeft onder meer te maken met de fiscale aftrekbaarheid van hypotheeklasten, inkomensverwachtingen en ren-

,QJCP %QPÄŽP GP /CVJÄŽU $QWOCP 'OGTKVWU JQQINGTCCT 9QPKPIOCTMV ,QJCP %QPÄŽP

" ! "! ! % % ( % '$ ! "! $*" $ & "# )"! ! $ & ! ) $ & (""$ '$ ' ! ! % $ $ ) % "! $ $ ) $ * $& ! ! ! & &" ! !&$ "! % " % ' %( %& ! $ $ % $ &'% "" $ $ "! ! $ & ! % ( $ "! ! ! %& $ "" " %& & ( ! ( ! " %% $ %% ! ( ! ! ! (""$* && $ ( ! & !( %& !& " && ( ! ( %& % !& "$ '! /CVJÄŽU $QWOCP KU GEQPQQO GP LQWTPCNKUV *ÄŽ KU XCUVG EQNWOPKUV XCP *GV (KPCPEKGGNG &CIDNCF GP TGFCEVGWT GEQPQQO nJWKUGEQ PQQOo XCP 0KGWYUWWT 0C \ÄŽP RTQOQVKG KP YGTMVG $QWOCP % "! $*" $ ! " !& ! ( ! ! ( $% & & .GKFGP &CCTPC IKPI JÄŽ FG LQWTPCNKUVKGM KP 6WUUGP GP YGTMVG $QWOCP DÄŽ &G 0GFGTNCPFUEJG $CPM +P GP YGTMVG JÄŽ OGV %QGP 6GWNKPIU FKTGEVGWT XCP JGV %GPVTCCN 2NCPDW TGCW CCP GGP DQGM QXGT FG MTGFKGVETKUKU IGVKVGNF n&G )TQVG 4GEGU UKGo GP GGP DQGM QXGT FG GWTQETKUKU n'WTQRC KP %TKUKUo

teontwikkelingen. Maar zelfs als je de dalen meeneemt, laten de woningprijzen structureel een stijgende lijn zien.’

0GGTYCCTVUG QPFGTDTGMKPI Voor de korte termijn verwacht Conijn evenwel een neerwaartse onderbreking van die lijn. ‘Door het beleid is de impact van de crisis vooruitgeschoven in de tijd. De steunmaatregelen worden al soberder en ik verwacht daar in de loop van het jaar al de gevolgen van. Of dat daadwerkelijk een daling van de huizenprijzen betekent of dat de stijging tijdelijk richting nul gaat, durf ik nog niet te zeggen. Al zie je nu al dat in een stad als Amsterdam de huizenprijzen veel minder hard stijgen. Deels heeft dat te maken met betaalbaarheid, maar er komt een belangrijk deel sentiment bij kijken.’ ‘Voor particuliere kopers leidt de coronacrisis tot grotere onzekerheid over de economische ontwikkelingen en het inkomen. Bij de particuliere beleggersmarkt speelt iets anders. Ook stij-

waarop gemeenten allemaal op verschillende manieren de nieuwbouw in het middensegment willen reguleren. De rendementen in dit segment zijn al gedaald. Het wordt steeds krapper voor beleggers, terwijl de risico’s toenemen. Ik begrijp best de wens tot regulering, maar we moeten uitkijken dat de wal het schip niet keert. Er is kapitaal genoeg beschikbaar om de tekorten op de woningmarkt op te lossen, maar we moeten wel zorgen dat het op de juiste plek terechtkomt. In die zin is het fijn dat de noodknop uiteindelijk van tafel is gegaan, want dat was echt een brug te ver geweest.’ De crisis zorgt volgens Conijn voor een tijdelijke verlichting van het tekort aan woningen. ‘De crisis zal zorgen voor enige vraaguitval bij jongere starters, ook omdat je nu al ziet dat banken door corona de doelgroep starters en zzp’ers als een groter risico zien. Maar op de langere termijn is dat natuurlijk geen oplossing voor de woningnood. Ik denk dat we veel meer toe moeten naar een industriĂŤle, prefabvorm van bouwen waarbij er veel sneller en tegen veel lagere kosten kan worden gebouwd. Dat wordt natuurlijk al veel langer geroepen. Het is daarom tijd dat de bouw die handschoen nu eens goed oppakt.’ Bouman ziet het opkrikken van het aanbod als de voornaamste knop waaraan gedraaid kan worden door de overheid en dan in eerste plaats door de provincies. ‘Die laten zich nog altijd leiden door de rode contouren waarbij er eerst binnenstedelijk gebouwd moet worden voordat er buiten de bebouwde kom wordt gekeken. Het zou nu wel duidelijk moeten zijn dat dit beleid volstrekt mislukt is.’

'EQPQQO GP LQWTPCNKUV /CVJÄŽU $QWOCP

gende huizenprijzen bereiken op een gegeven moment een plafond, zelfs als rente nog langdurig zo laag blijft. Als de risicoperceptie is dat we naar een economische crisis toe gaan, haken de buy to let-kopers het eerste af. Welke koopprijs kun je als belegger nog voor jezelf accepteren om er een rendement uit te halen, als je ook nog rekening moet houden met allerlei regels op het vlak van betaalbaarheid?’ ‘Institutionele beleggers hebben daar veel minder last van, omdat ze zich veelal op nieuwbouw richten. Al hebben die weer hun eigen zorgen door de gestegen bouwkosten en de wijze

De voorziene trek van de stad naar het platteland is volgens Bouman geen nieuwe beweging. ‘Het is de vraag of je nog per se in de stad wilt wonen, vanwege het theater of die dure cappuccino, als je al met zijn tweeĂŤn aan het woekeren bent met de ruimte die er is. Daar zijn mensen door de coronacrisis extra mee geconfronteerd. Dat ik jaren geleden al koos voor een huis in West-Friesland is nu een luxe. Ik heb een heerlijke tuin en het is hier net iets minder druk in de supermarkt. Maar financieel heeft corona mij wel geraakt, omdat ik veel minder word gevraagd om ergens een presentatie te houden.’ Het zijn volgens hem voornamelijk expats en internationale studenten die nu wegblijven uit de stad. ‘Voor een belangrijk deel is dat echt overmacht. Expats die zijn teruggegaan naar Amerika, komen niet zomaar weer. Tegelijkertijd houdt Nederland zijn aantrekkingskracht als vestigingsland als de prikkels gelijk blijven. Bij een bedrijf als ASML zie je geen terugloop in hoogopgeleide expats, omdat mensen niet snel zullen terugkeren naar eigen land.’ ‘Toch hoop ik dat we ook de goede lessen uit de crisis trekken. Zo is er nu veel minder filedruk doordat mensen veel meer thuiswerken en over dag verspreid op pad gaan. En is het werkelijk slim om bijvoorbeeld de Sluisbuurt in Amsterdam helemaal vol te zetten met torens van 100 meter hoog als je nu al ziet dat het gebruik van liften problemen oplevert?’

9CCT FG MNGKPG MGTPGP KP 1XGTÄŽUUGN OCCVYGTM PQFKI JGDDGP OQGV KP FG UVGFGP XQQTCN XÃ…Ã…N IGDQWYF YQTFGP 8QNIGPU IGFGRWVGGTFG /QPKSWG XCP *CCH YQTFV GT PCFTWMMGNÄŽMGT CCP JQQIDQWY IGFCEJV n/CCT YG \QTIGP YGN FCV QP\G OQQKG RTQXKPEKG IGGP 4CPFUVCF YQTFV o

n1XGTÄŽUUGN XTCCIV QO OCCVYGTM GP FWWT\CCOJGKFo 'GP XCP FG ITQVG WKVFCIKPIGP XQQT 1XGTÄŽUUGN NKIV XQNIGPU IGFGRWVGGTFG /QPKSWG XCP *CCH KP FG DQWY XCP YQPKPIGP OCCT GT \ÄŽP ITQVG XGTUEJKNNGP VWUUGP FG ITQVG UVGFGP GP FG MNGKPG MGTPGP n+P FG ITQVG UVGFGP \ÄŽP IGYQQP GEJV XGGN YQPKPIGP PQFKI DGVCCNDCTG YQPKPIGP QQM 9G \WNNGP FCCT WKVGTCCTF QQM QPU UVGGPVLG CCP DÄŽFTCIGP OCCT YG \ÄŽP GTI DNÄŽ OGV FG KORWNU FKG JGV 4ÄŽM IGIGXGP JGGHV XQQT RTQLGEVGP KP &GXGPVGT OKNLQGP GP 'PUEJGFG OKNLQGP

8CPWKV FG RTQXKPEKG JGDDGP YÄŽ FCCT XQQT GNM PQI GGP DÄŽFTCIG XCP OKNLQGP PCCUV IG\GV \GIV \G n/CCT QQM KP FG FQTRGP \CN IGDQWYF OQGVGP YQTFGP JQGYGN FCCT XQNIGPU NCPFGNÄŽMG QPFGT\QGMGP UVCIPCVKG FTGKIV QR VG VTGFGP +P MNGKPG MGTPGP \WNNGP YG XGGN OGGT OCCVYGTM OQGVGP NGXGTGP QPU CHXTC IGP Y½V YG OQGVGP DQWYGP GP XQQT YÉG &GPM CCP UVCTVGTU CCP UGPKQTGP FKG KP FG DWWTV OKUUEJKGP YCV CPFGTU \QGMGP 9CV MWPPGP YG FCCT XQQT DGFGPMGP

/QPKSWG XCP *CCH

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN 1WVNQQM

+0(1 614+#.

YCPV DQWYGP FQG LG PKGV XQQT VKGP QH XĎHVKGP LCCT OCCT XQQT NCPIGTG VĎF -WPPGP YG DGFGPMGP YCCT UGPKQTGP DGJQGHVG CCP JGDDGP \QFCV UVCTVGTU KP JWP XTĎIGMQOGP YQPKPIGP MWPPGP! 9G OQGVGP OKU UEJKGP QQM CCP CPFGTG EQPEGRVGP FGPMGP \QCNU ɉGZKDGN DQWYGP 'P FCCT URGGNV FWWT\CCO QQM GGP DGNCPITĎMG TQN DĎ o

&G WKVFCIKPIGP DGUVQPFGP XQTKI LCCT PCVWWTNÄŽM QQM CN OCCT PKGWY KP 1XGTÄŽUUGN KU JGV YGTMGP OGV \QIGPQGOFG pTGIKQPCNG YQQPCIGPFCoUq n9G PQG OGP CNU RTQXKPEKG IGGP CCPVCNNGP VG DQWYGP YQPKP IGP OGGT QH OCZKOCCN VG DQWYGP 9G QXGTNGIIGP CCP FG JCPF XCP NCPFGNÄŽMG GP TGIKQPCNG QPFGT\QGMGP OGV CNNG RCTVÄŽGP KP FG TGIKQ QXGT FG DGJQGHVGP 9G \KVVGP OGV CNNG IGOGGPVGP OCTMVRCTVÄŽGP GP YQPKPI EQTRQTCVKGU CCP VCHGN &CCT DGRCNGP YG YCV GT OQGV IGDGWTGP 8GTXQNIGPU \KGP YG GT CNU RTQXKPEKG QR VQG FCV JGV QQM ICCV NWMMGP &CCTXQQT JGDDGP YG DGIKP FKV LCCT GGP 2TQXKPEKCCN #CPLCCIVGCO KP JGV NGXGP IGTQGRGP \QCNU FCV QQM NCPFGNÄŽM DGUVCCV FCV ICCV JGNRGP CNU JGV OGV RTQEGFWTGU QH XGTIWPPKPIGP GGPU OKPFGT IQGF NQQRV *GV ICCV QO YCV GT GEJV PQFKI KU 9½½T OQGV IGDQWYF YQTFGP YCV XQQT YQPKP IGP! 'P JQG \QTI LG FCV IGOGGPVGP PKGV XNCM PCCUV GNMCCT RTGEKGU JGV\GNHFG ICCP FQGP o *GV RTQEGU KU XQNIGPU 8CP *CCH QQM CN KP XQNNG ICPI n+P <YQNNG KU GGP WKVDTGKFKPI OGV YQPKPIGP IGRNCPF JGV RTQLGEV )GGTVTWKFGVWKP KP &GXGPVGT ICCV FGɈPKVKGH FQQT GP KP JGV %GPVTWOMYCFTCCV KP 'PUEJGFG ICCV DKPPGPMQTV QQM IGDQWYF YQTFGPo XGTVGNV 8CP *CCH n&CV \ÄŽP GGP RCCT ITQVG RTQLGEVGP &CCTPCCUV KU OGP QR CNNGTNGK CPFGTG RNCCVUGP QQM DGIQPPGP 9G JGDDGP FCCTDÄŽ YGN GGP DGGVLG NCUV IGJCF XCP FG UVKMUVQHFKUEWUUKG 0KGV FCV RTQLGEVGP UVKN MYCOGP VG NKIIGP OCCT GGP GP CPFGT JCF YCV GZVTC WKV\QGMGTÄŽ PQFKI #NNGGP <YQNNG NKIV PW PQI QPFGT JGV XGTITQQVINCU OCCT FCCTXQQT JQQR KM DKPPGPMQTV IQGF PKGWYU VG MWPPGP DTGPIGP o

9CV TGVCKN DGVTGHV QPFGT OGGT PQFKI QO DKPPGPUVG FGP VG XGTNGXGPFKIGP JGGHV 1XGTĎUUGN PGV CNU FG TGUV XCP 0GFGTNCPF XGGN NCUV XCP FG EQTQPC ETKUKU n9G JGDDGP OGV CNNGTNGK RCTVĎGP \QIGJGVGP p4GIKQPCNG 4GVCKNECHÅoUq IGQTICPKUGGTF QO QXGT FG VQGMQOUV XCP TGVCKN PC VG FGPMGPo NGIV 8CP *CCH WKV n9G JQRGP KPXGUVGTKPIGP WKV QPU RTQITCOOC 4WKOVG 9QPGP 4GVCKN FKG RCU GKPFG XCP JGV LCCT IGRNCPF UVQPFGP XQQT TGVCKN PCCT XQTGP VG JCNGP 7KV MQQRUVTQQOQP FGT\QGMGP KU QPFGT OGGT IGDNGMGP FCV FG FKXGTUG MGTPGP GT IQGF CCP \QWFGP FQGP GGP GKIGP RTQɈGN QR VG UVGNNGP .KGHUV EQORNGOGPVCKT CCP GNMCCT YCPV CNU \G CNNGOCCN JGV\GNHFG FQGP MTĎI LG JGV RWDNKGM QQM PKGV OGG 1P\G UVGFGP \WNNGP OQGVGP PCFGPMGP JQG \G GGP EQORCEVGT GP NGXGPFKIGT EGPVTWO MWP

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN 1WVNQQM

PGP MTĎIGP IGYQQP OGV OKPFGT XKGTMCPVG OGVGTU GP \QXGGN OQIGNĎM TGMGPKPI JQWFGPF OGV DGUVCCPFG NGGIUVCPF GP YKPMGNCCPDQF GNFGTU 9CCT KU DĎXQQT DGGNF DGJQGHVG CCP ITQQVUEJCNKIG TGVCKN! 9CV OQGV ÉP GGP EGPVTWO YCV MCP GXGPVWGGN CCP FG TCPF XCP FG UVCF IGXGUVKIF YQTFGP!o 8CP *CCH XGTVGNV FCV FCCTQXGT KP CN JGV PQFKIG KU XCUVIGUVGNF OCCT FCV GT OKUUEJKGP VQEJ IGMGMGP OQGV YQTFGP QH GT PQI OGGT OCCVYGTM PQFKI GP OQIGNĎM KU n*GV GPG FQTR KU JGV CPFGTG PKGV /KUUEJKGP OQGV GGP DGRCCNFG XQQT\KGPKPI GKIGPNĎM PCCT FG UVCF OCCT JGGHV \QoP XGTJWK\KPI YGN IGXQN IGP XQQT FG NGGHDCCTJGKF KP GGP FQTR o 'GP XCP FG QPVYKMMGNKPIGP FKG FG RTQXKPEKG CCP JGV VYĎHGNGP JGGHV IG\GV QXGT GGTFGT IGPQOGP DGUNWKVGP YCU FG XCPYGIG TGIGNU IGFYQPIGP XGTJWK\KPI XCP GGP ITQVG HQVQ\CCM XCP GGP KPFWUVTKGVGTTGKP KP &GP *CO PCCT #NOGNQ n&G YGTMIGNGIGPJGKF GP FG NGXGPFKIJGKF XCP JGV FQTR JGGHV FCCT CEJVGTCH IG\KGP YCCTUEJĎPNĎM QPFGT IGNGFGPo XGTVGNV 8CP *CCH n&CCT KU DGUV XGGN QXGT VG FQGP IGYGGUV /KUUEJKGP JCF JGV CNNGOCCN DGVGT IGMWPF 'T KU VYĎHGN QPVUVCCP QH XCUVJQWFGP CCP FG TGIGNU VQV FG DGUVG QRNQUUKPI NGKFV +M JGD GT CNNGOCCN PQI IGGP CPVYQQTF QR OCCT UQOU YGTMGP WKV\QPFGTKPIGP YGNNKEJV DGVGT o

8CP *CCHU DGNGKFUQPVYKMMGNCCT 5VCF 4GVCKN FKG QQM DĎ JGV FKIKVCNG KPVGTXKGY CCPYG\KI KU XWNV CCP FCV FG RTQXKPEKG OGGT FQGV FCP CNNGGP XCPWKV JGV TWKOVG NĎMG QTFGPKPIURTKPEKRG MĎMGP n9G RTQDGTGP VWUUGP FG QPFGTPGOGTU VG UVCCP 5COGP VG MĎMGP YCV GT PQFKI KUo NGIV JĎ WKV 8CP *CCH MPKMV n&CCT JGDDGP YG FKG 4GVCKNECHÅoU QQM XQQTo \GIV \G n5COGP MĎMGP YG JQG YG QPFGTPGOGTU KP FG\G OQGKNĎMG VĎF MWPPGP JGNRGP GGP UVCR XQQTWKV VG \GVVGP 5COGP DGMĎMGP YG JQG YG TGVCKN KP DKPPGPUVGFGP VQG MQOUVDGUVGPFKIGT MWPPGP OCMGP o 1R FG XTCCI QH \G FCCT \GNH QQM CN KFGGÇP QXGT JGGHV CPVYQQTFV 8CP *CCH FCV \G \KGV JQG QPFGTPGOGTU UCOGP KFGGÇP QPVYKMMGNGP XQQT EQORCEVG EGPVTC OGV OQQKG YKPMGNU XQNQR EWNVWWT XQNFQGPFG JQTGEC NGWMG VGTTCUUGP MYCNKVCVKGH IQGFG DWKVGP TWKOVGP OGV ITQGP GP YCVGT GP XQNFQGPFG XGTNKEJ VKPI n#NU IGOGGPVGP FCV QRRCMMGP \WNNGP YĎ \G CNU RTQXKPEKG \QXGGN OQIGNĎM QPFGTUVGWPGP o )GXTCCIF PCCT GGP XQQTDGGNF PQGOV \G 0ĎXGTFCN n&CCT KU IGMQ\GP XQQT GGP EQORCEV EGPVTWO 'GP FQQT ICCPFG YGI KU XGTNGIF GP KP FG RNCCVU KU XGGN ITQGP GP YCVGT CCPIGNGIF -KPFGTGP MQOGP GT ITCCI URGNGP &G YKPMGNKGTU \ĎP FKEJVGT DĎ GNMCCT ICCP \KVVGP KP GGP UQQTV p LGq YCCTFQQT JGV RTGVVKIGT YKPMGNGP KU o &GTIGNĎMG VTCLGEVGP \ĎP XCCM NCUVKI GP NCPIFWTKI GTMGPV 8CP *CCH n9G JGDDGP VYGG YCCTFGXQNNG RKNQVU IGFCCP KP 5VGGPYĎM GP 0ĎXGTFCN YCCT URTCMG YCU XCP \GI OCCT GGP XTĎYKNNKIG JGTXGTMCXGNKPI

+0(1 614+#.

XNCM DÄŽ JGV UVCVKQP KU KFGCCN XQQT YQPKPIDQWY 9ÄŽ " # ! ! !$ ! ! $ # ! # # ( 8CP *CCH QPVXCPIV QQM UKIPCNGP IGTWEJVGP FCV ! " ! # IGYGPF \ÄŽP IGTCCMV CCP VJWKUYGTMGP XCPWKV FG 4CPFUVCF PCCT JGV QQUVGP PQQTFGP GP \WKFGP XCP JGV NCPF \QWFGP YKNNGP VTGMMGP n9CV FQG LG GTOGG!o \GIV 8CP *CCH PCFGPMGPF o *GV KU PW GGP JCNH LCCT CCP FG ICPI <GV JGV FQQT! /QGVGP YG FG DGUVCCPFG ! ) ! GGP GZVTC YGTMMCOGT YKNNGP! 9G JQWFGP FG XKPIGT ! # $ ! ! OKPKUVGTKG 9G OQGVGP PCFGPMGP QXGT FG XTCCI YCV YÄŽ MWPPGP DGVGMGPGP XQQT FG 4CPFUVCF )GOGGPVGP KP 1XGTÄŽUUGN DKGFGP GGP JQIG NGGHMYCNK ! ! ! % $ XTÄŽG VÄŽFUDGUVGFKPI PCVWWT TWUV GP TWKOVG |&CV KU PKGV CNNGGP XCP DGNCPI VÄŽFGPU FG EQTQPCETKUKU PW GT $ ! ! " $ ! &

# " & # $ ! ! ! " # PQFKI KGOCPF FKG FG QPFGTPGOGTU DGITĎRV \KGV YCCT JGV IGOGGPUEJCRRGNĎMG DGNCPI NKIV GP FKG FG PGW\GP FG\GNHFG MCPV QR YGGV VG MTĎIGP 7KVGTCCTF \ĎP QQM FG XCUVIQGFGKIGPCTGP GTDĎ DGVTQMMGP &G RTQXKPEKG JGGHV KP JGV IGXCN XCP 0ĎXGTFCN GGP ɈPCP EKÇNG DĎFTCIG IGNGXGTF XQQT KPTKEJVKPI XCP FG QRGP DCTG TWKOVG $QVGT DĎ FG XKU *GV YCU GGP NCPIFWTKI ! ! ! ! ! ! $ " $ # (

1XGTÄŽUUGN JGGHV QQM JGV IGNF QO VG KPXGUVGTGP ' ! $ # ! " ! # " # & ! $ ! # ! ! # " ! # ! ! ! # ! & & $ $ $ $ $ ! # ! ! TGVCKN GP YCV FKGU OGGT \ÄŽ DÄŽ GNMCCT YKNNGP XQGIGP

" "" & ! ! ! DCCTJGKF PCVWWTNÄŽM 'GP UVCF CNU <YQNNG NKIV QR OCCT GGP WWT TÄŽFGP XCP FG 4CPFUVCF <QoP URQQT\QPG

n1XGTĎUUGN YQTFV IGGP 4CPFUVCF FCV YKN PKGOCPF 9G JGDDGP OQQKG PCVWWTIGDKGFGP QP\G UVGFGP \ĎP TWKOGT QRIG\GV QPVURCPPGPGT FCP KP FG 4CPFUVCF ! $ ! ! $ $ & JQWFGPo XGTXQNIV \G n/CCT FG XTCCI YCV YG MWPPGP DGVGMGPGP XQQT FG 4CPFUVCF NKIV YGN QR VCHGN #NU FKG DGNCPIUVGNNKPI QO DWKVGP FG 4CPFUVCF VG ICCP VJWKUYGTMGP KPFGTFCCF ITQGKV \CN FCV GHHGEV DĎ QPU JGDDGP 9G YKNNGP FG MQOGPFG VKGP LCCT PKGWYG YQPKPIGP DQWYGP &CCTDĎ KU TGMGPKPI IGJQWFGP OGV GPKIG VTGM XCPWKV FG 4CPFUVCF #NU FKG QPXGTYCEJV JQIGT DNĎMV YQTFV QQM QP\G DQWYQR # ( &KG OQIGNĎMJGFGP \ĎP GT QQM FGPMV 8CP *CCH &G RTQXKPEKG DGUEJKMV XQNIGPU JCCT QXGT DGNCPITĎMG NCPFDQWYITQPF PCVKQPCNG RCTMGP 0CVWTC $ # ' ! YG FKG GEJV PKGV MYĎV YKNNGP MĎMGP YG QQM PCFTWM MGNĎMGT PCCT OQIGNĎMJGFGP XCP JQQIDQWY 5VGFGP CNU <YQNNG GP *GPIGNQ \ĎP FCCT CN OGG DG\KI XCPWKV JGV KFGG FCV \G NKGXGT ÉPDTGKFGP FCP ÖKVDTGKFGP *KGT PCCUV JGV 2TQXKPEKGJWKU KP <YQNNG DĎXQQTDGGNF YQTFV GGP YĎM XGTPKGWYF &G QWFG ɉCVU FCCT \WNNGP RNCCVUOCMGP XQQT YQQPVQTGPU 0CVWWTNĎM PKGV \Q JQQI CNU KP JGV 9GUVGP OCCT IGYQQP QR FG IQGFG OCCV XQQT <YQNNG GP FKG RCUUGP KP FG QOIGXKPI 9G $ & ! $ 4CPFUVCF ICCV NĎMGP OCCT FCV \G FCV PKGV YKNNGP 0QW FCV YKNNGP YÉL QQM PKGV $Ď CNNG RNCPPGP \QTIGP $ # ! ! & DNĎXGP +P QPU RTQITCOOC 4WKOVG 9QPGP 4GVCKN $ !! ! ! # ! % # # ! ! (

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN 1WVNQQM

HOE THUISWERKEN DE VRAAG NAAR WONINGEN VERANDERT

" ! ! ! ! # " " YQPGP CNU QR QP\G PCDÄŽG QOIGXKPI 'GP VQVCNG NGGINQQR XCP FG UVCF NKIV ! ! ! ! "

E

ĂŠn van de mensen met een duidelijke visie op de postcoronawoonomgeving is Eveline van Leeuwen, hoogleraar Urbane Economie aan Wageningen University & Research. In het kader van de debatreeks We make the city nam Van Leeuwen onlangs in het Amsterdamse Pakhuis de Zwijger deel aan een discussie met de titel Reset: Public Space. Hoe gaan we in de postcoronasamenleving om met straten die door de lockdown zo heerlijk rustig waren? ‘We gaan nu veel bewuster om met de ruimte om ons heen’, vertelt Van Leeuwen. ‘Dat geldt zowel voor de ruimte in huis als daarbuiten. Ik hoorde van iemand die vóór corona uitbrak Amsterdam voor de regio had verruild dat die stap aanvankelijk een verstandskeuze was, maar dat ze hun nieuwe woonomgeving nu veel meer waarderen.’ De stedelingen die zijn gebleven, hebben volgens Van Leeuwen extra uitdagingen. ‘Zeker tijdens de lockdown zijn veel mensen die in een kleiner appartement wonen erachter gekomen dat het helemaal niet zo vanzelfsprekend is om elkaar thuis te ontmoeten of een terrasje te pakken. En dat terwijl er de laatste jaren in binnensteden alleen maar meer kleinere woningen zijn gekomen. Met vaak niet meer dan een woon- en een slaapkamer. In die zin zijn jarenzeventighuizen buiten het centrum misschien niet mooi, maar qua ruimte wel zo praktisch in tijden als deze.’

Een verdere verdichting van de stad is dat volgens Van Leeuwen niet. ‘Het is nu geen voordeel om dicht op elkaar te zitten, in zogenaamd efficiĂŤnte woningen waarbij er geen buitenruimte is of deze moet worden gedeeld met anderen. Hetzelfde geldt voor grote, hoge kantoorgebouwen. Die kun je nu nauwelijks benutten omdat de liften niet veilig zijn. Groot, groter, grootst is nu even niet het devies. Niet voor niets hadden met name grote winkels het tijdens het begin van de lockdown erg lastig, terwijl juist de speciaalzaken sterk aan populariteit hebben gewonnen, al moet je wat dat laatste betreft natuurlijk afwachten of het beklijft.’ Bij de herwaardering van de publieke

ruimte moet worden gekeken naar wat er werkelijk toe doet in de stad. Van Leeuwen: ‘De auto neemt daarbij nog heel veel ruimte in beslag, terwijl je het hoofdzakelijk hebt over piekbelasting. Je zou veel meer kunnen inzetten op een binnenstad die ook zonder auto bereikbaar is. Door bewuster te bouwen en niet altijd auto’s in te tekenen, creĂŤer je ruimte.’

En waar die auto tot het uitbreken van de coronacrisis medio maart nog werd gebruikt om dagelijks vanuit de woonwijk te forensen naar een kantorenpark, blijft deze wellicht ook in de toekomst langer werkloos staan. Thuiswerken is nog altijd de norm, al wordt er volgens Van Leeuwen wel nagedacht over tussenvormen: satellietkantoren dichter bij huis. ‘Van een bank op de Zuidas weet ik dat er tegen de stroom in nu toch wordt gekoerst op het behoud van regiokantoren, zodat de medewerkers elkaar toch kunnen ontmoeten. We gaan meer toe naar een situatie waarbij het werk het wonen volgt in plaats andersom. De stad profiteert nu als vestigingsplaats minder van het voordeel dat er meer banen zijn. Sterker, de werkloosheid is er zelfs hoger. Wel is er een grotere diversiteit aan banen.’ Van Leeuwen kent de vooroordelen over mensen die de stad verruilen voor het platteland. Zeg maar dag tegen het rijkgevulde leven met theaterbezoekjes en ingewikkelde koffies. ‘In hoeverre het wennen is, hangt heel erg van je persoonlijke voorkeuren af. Als je verhuist naar een gebied met meer ruimte is er ook meer stilte. Door de lockdown zijn we die stilte veel meer gaan waarderen. De rust op het platteland heeft ook iets positiefs.’

‘HET IS NU GEEN VOORDEEL OM DICHT OP ELKAAR TE ZITTEN IN ZOGENAAMD EFFICIĂ‹NTE WONINGEN WAARBIJ ER GEEN BUITENRUIMTE IS OF DEZE MOET WORDEN GEDEELD MET ANDEREN’

Zelf verhuisde Van Leeuwen alweer jaren geleden samen met haar man vanuit de stad Utrecht naar het dorp Maarn. ‘Daarbij hebben we echt gekeken naar wat we nu werkelijk prettig vonden. Dat was toch ook die parkeerplek voor de klassieke Saab en dat we dicht bij de snelweg richting ons werk zaten. En tegelijkertijd die buiten-

!

>

‘Met name mensen met overwaarde kunnen het zich permitteren om elders opnieuw te beginnen. Mensen die een baan hebben waarbij je relatief makkelijk kunt thuiswerken, zitten vaak ook in een betere financiĂŤle situatie. Maar of het lukt is nog maar de vraag, want ook in de regio staat inmiddels niet veel meer te koop. Het is ook niet zo dat je op het platteland per se goedkoper kunt wonen. Wel krijg je er vaak meer huis en tuin voor je geld dan in de stad.’ Ze wijst op het mogelijke verdringingseffect in de dorpen. ‘In dorpen mag vaak maar beperkt worden gebouwd en daarbij moeten ze ook nog hun eigen bevolking bedienen. Extra vraag uit de Randstad moet er niet toe leiden dat de bouw van starterswoningen wordt ingeruild voor lucratievere woningen uit het hogere segment op het platteland. ‘Om daarnaast nieuwkomers een plek te kunnen bieden, zul je ook werk moeten maken van voorzieningen als goed internet en kinderopvang.’

VGKV 9CIGPKPIGP &CCTPCCUV KU \G YGVGPUEJCRRGNÄŽM FKTGEVGWT XCP #/5 +PUVKVWVG &KV #OUVGTFCOUG MGPPKUKPUVKVWWV QRIGTKEJV FQQT FG 67 &GNHV 9CIGPKPIGP 7PKXGTUKV[ 4GUGCTEJ GP /CUUCEJWUGVVU +PUVKVWVG QH 6GEJPQNQI[ /+6 JQWFV \KEJ DG\KI OGV ITQQVUVGFGNÄŽMG XTCCIUVWMMGP

ruimte bij je huis. Je hebt hier van alles ÊÊn, maar wel goed. Bijvoorbeeld een hele goede boekhandel. De drukte op straat mis ik niet zo, maar wel het cultuurhistorische element, wat natuurlijk in het centrum Utrecht veel tastbaarder is. Vanuit Maarn ben ik daar echter sneller dan vanuit een buitenwijk in Utrecht.’

Van Leeuwen voorziet dat nu thuiswerken meer de norm wordt de afstand tot de werkgever steeds minder belangrijk wordt bij de keuze van de woonplaats. ‘Iedereen heeft een bepaald reisbudget, niet alleen financieel, maar vooral ook qua tijd. Waren mensen gemiddeld eerst bereid om bijvoorbeeld maximaal een uur per dag te moeten reizen voor hun werk, nu wordt een enkele reis van ruim een uur al als minder bezwaarlijk gezien. Logisch als je dat hooguit ĂŠĂŠn keer in de week hoeft te doen en je ook niet meer gebonden bent aan werktijden van negen tot vijf.’ Een groeiende populariteit van het platteland zal zich volgens Van Leeuwen vooral laten voelen in het hogere segment van de woningmarkt.

De coronatijd is volgens Van Leeuwen ook hĂŠt moment om serieus na te denken over de inrichting van onze steden. ‘Nu hebben we aan den lijve ondervonden hoe belangrijk het is om binnen en buiten wat extra ruimte te hebben. Ook de klimaatdiscussie laat zien hoe belangrijk het is om de stad te vergroenen. Bijvoorbeeld om het hitte-eilandeffect, het verschijnsel dat het in de stad vele graden warmer is dan in het omliggende gebied, tegen te gaan. Tegelijkertijd laten onderzoeken ook zien dat mensen in de grote stad vaak minder gelukkig en gezond zijn, ook omdat er meer mensen zonder vast werk en met lage inkomens wonen. Door corona dreigt een verdere groei van de ongelijkheid in de steden.’ Toch is de stad wat Van Leeuwen betreft niet per se de verliezer van de coronacrisis. ‘Het voordeel van de grote stad is dat je massa hebt om sociaaleconomische uitdagingen te vertalen naar de fysieke omgeving. ‘Steden worden door de coronacrisis nog meer uitgedaagd om slimme keuzes te maken en scherper te kijken naar de invulling van grote transitievraagstukken op het gebied van bijvoorbeeld energie, mobiliteit en circulaire economie. Innovatie speelt daarin een belangrijke rol. En steden die dit goed doen, vergroten hun leefbaarheid en daarmee ook hun aantrekkingskracht als stad van de toekomst.’ Een goed voorbeeld is de aanpak van Rotterdam-Zuid, of de Buiksloterham in Amsterdam. Een dergelijke place based aanpak van achterstanden vertaalt zich, anders dan bij een people based aanpak, in een stad die voor iedereen aantrekkelijker wordt.’

‘ONDERZOEKEN LATEN ZIEN DAT MENSEN IN DE GROTE STAD VAAK MINDER GELUKKIG EN GEZOND ZIJN, OOK OMDAT ER MEER MENSEN ZONDER VAST WERK EN MET LAGE INKOMENS WONEN’

1PFGT\QGM PCCT YQQPIGNWM KP EQTQPCVÄŽF $QPV FQGP UCOGP QPFGT\QGM PCCT JGV GTXCTGP IGNWM DÄŽ JGV YQ FCV \ÄŽP QH JCCT YQQPIGNWM KU XGTCPFGTF FQQT FG QOUEJCMGNKPI PCCT JGV VJWKUYGTMGP 8QQT KGVU OGGT FCP FG JGNHV KU JGV YQQPIGNWM QR GGP RQUKVKGXG OCPKGT XGTCPFGTF CN KU FG OCVG XCP IGNWM YCV MNGKPGT DÄŽ OGPUGP FKG KP FG UVCF YQPGP FCP DÄŽ FKG QR JGV RNCVVGNCPF 9CV GZVTC DWKVGP TWKOVG XGTITQQV QQM FG OCVG XCP VGXTGFGPJGKF QXGT JGV VJWKUYGTMGP KP VÄŽFGP XCP EQTQPC n9CV OÄŽ XQQTCN KU QRIGXCNNGP DÄŽ FG WKVMQOUVGP KP JGV QPFGT\QGM KU JGV XGTUEJKN KP JQG OGPUGP OGV FG UKVWCVKG QOICCPo CNFWU ;XQPPG XCP /KGTNQ FKTGEVGWT XCP $NCWYJQGF 5VWFKQ DÄŽ QPVYKMMGNCCT $NCWY JQGF <QoP FTKGMYCTV IGGHV CCP FCV GT FCCFYGTMGNÄŽM KGVU KU XGTCPFGTF KP JGV GKIGP YQQPIGNWM &CV KU DGUV XGGN 'P VGIGPQXGT OGPUGP FKG CCPIGXGP FCV \G FQQT FG VJWKUYGTMUKVWCVKG OGGT QPVURCPPKPI GTXC

TGP UVCCP QQM TGNCVKGH XGGN OGPUGP FKG CCPIGXGP FCV \G \KEJ GGP\C OGT XQGNGP o n&G NGU FKG LG FCCTWKV MWPV VTGMMGP KU FCV QRPKGWY FWKFGNĎM YQTFV FCV FÅ EQPUWOGPV PKGV DGUVCCV ,G \WNV FWU XGGN EQPUWOGPVIGTKEJVGT OQGVGP \ĎP OGGT OQGVGP FKHHGTGPVKÇTGP GP OCCVYGTM NGXGTGP &CV DGVGMGPV PKGV FCV GT VQV PW IGGP RCUUGPFG YQPKPIGP \ĎP IGDQWYF 8QQT XGGN IG\KPPGP KP GGP PGV KGVU VG MNGKPG YQPKPI RCMV JGV VJWKU YGTMGP PW PGICVKGH WKV VGTYĎN FG YQPKPI QPFGT PQTOCNG QOUVCPFKI JGFGP RTKOC HWPEVKQPGGTFG *GV KU QQM GGP WKV\QPFGTNĎMG UKVWCVKG o ,QU 5GPVGN OCPCIGT 5VTCVGI[ 4GUGCTEJ XCP 5[PVTWU #EJOGC QP FGTUVTGGRV FG YQQTFGP XCP 8CP /KGTNQ n,G OQGV CNU DGNGIIGT QH QPV YKMMGNCCT XGGN IGFKHHGTGPVKGGTFGT ICCP FGPMGP KP RNCCVU XCP VG MKG \GP XQQT ÅÅP DGRCCNFG V[RQNQIKG +M FGPM FCCTQO FCV GGP MNGKP CRRCTVGOGPV PKGV WKV FG ITCVKG \CN TCMGP OCCT YGN FCV DĎXQQTDGGNF FG RNKPV XGGN PCWYGT DĎ FG YQQPTWKOVGP OQGV CCPUNWKVGP +P RNCCVU XCP FCV LG FKG \QOCCT XWNV OGV FG \QXGGNUVG H[UKQVJGTCRGWV <QoP

;XQPPG XCP /KGTNQ XCP $NCWYJQGF 5VWFKQ

>

2KO XCP FGT 8GP XCP ,WNK CTEJKVGEVGP

,QU 5GPVGN XCP 5[PVTWU #EJOGC

*ÄŽ GTMGPV FCV JGV XQQT DGNGIIGTU NCUVKIGT KU QO OGGT XTCCIIGUVWWTF

VG YGTMGP n#NU DGNGIIGT YKN LG YGVGP YCV JGV QRNGXGTV CNU LG GTIGPU KP KPXGUVGGTV +P QPU IGXCN JGD LG JGV QXGT RGPUKQGPHQPFUGP FKG PQW GGPOCCN GGP DGRCCNF TGPFGOGPV PQFKI JGDDGP XQQT JWP FGGNPG OGTU *GD LG JGV QXGT IGOGGPUEJCRRGNÄŽMG XQQT\KGPKPIGP FCP KU FCV NCUVKIGT EQPETGGV VG OCMGP KP ˬPCPEKÇNG VGTOGP &CCT UVCCV VGIGP QXGT FCV RGPUKQGPHQPFUGP QQM IGËPVGTGUUGGTF \ÄŽP XCPWKV JGV RGT URGEVKGH YCV GGP KPXGUVGTKPI OCCVUEJCRRGNÄŽM IG\KGP FQGV *QG MWP LG VQGMQOUVIGTKEJV KPXGUVGTGP OGV ˬPCPEKGGN GP OCCVUEJCRRGNÄŽM TGP 8QNIGPU 2KO XCP FGT 8GP QRTKEJVGT XCP JGV 4QVVGTFCOUG CTEJKVGE VGPDWTGCW ,WNK 1PVYGTR \ÄŽP FG YQPKPIGP FKG PW KP FG UVGFGP YQT FGP IGDQWYF OKPKOCCN KP FG OCCVXQGTKPI n'T KU GKIGPNÄŽM IGGP TWKOVG OGGT QXGT *GV VQGXQGIGP XCP PKGWYG HWPEVKGU DÄŽXQQTDGGNF JGV VJWKUYGTMGP KU FCCTFQQT EQORNGZ o *ÄŽ \KGV XGGN OGGT VQGMQOUV XQQT YQQPIGDQWYGP YCCTCCP HWPEVKGU \ÄŽP VQGIGXQGIF n/KUUEJKGP KU GT JGNGOCCN IGGP RNGM XQQT GGP NQIGGTMCOGT OCCT \QTI FCP CNU QPVYKMMGNCCT FCV YCV FG DGYQPGT CH GP VQG IGDTWKMV QR GGP CPFGTG RNGM DGUEJKMDCCT KU n )GNGV QR FG KPTKEJVKPI XCP 0GFGTNCPF XKPFV JÄŽ JGV EQPEGRV XCP \QIG JGVGP XÄŽHVKGPOKPWVGP DWWTVGP YCCT CNNG XQQT\KGPKPIGP DKPPGP FCV VÄŽFHTCOG DGUEJKMDCCT \ÄŽP GGP KPVGTGUUCPVG IGFCEJVG n#NU LG DKPPGP FKG VÄŽF GGP YGTMRNGM MWPV DGTGKMGP KU FCV DGUV RTKOCo CNFWU 8CP FGT 8GP n/CCT JGV XTCCIV YGN QO GGP JGNG CPFGTG OCPKGT XCP IG DKGFUQPVYKMMGNKPI 8QQTCNUPQI VGMGPGP YG OGV PCOG KP UVCFUEGPVTC XQQTCN XGGN YQPKPIGP YCCTDÄŽ KGFGTG OKNNKOGVGT YQTFV DGPWV /GV DGUVCCPFG TÄŽYQPKPIGP KP MNGKPGTG RNCCVUGP MWP LG FQQT GGP ITQVGTG OCCVXQGTKPI OGGT MCPVGP WKV 9G OQGVGP DÄŽ IGDKGFUQPVYKMMGNKPI GP YQPKPIDQWY XGGN OGGT ICCP FGPMGP KP EQORQPGPVGP &CV GT GT IGPU GGP UVWM QXGTOCCV QPVUVCCV GP FCV LG FCCT CPFGTG HWPEVKGU MWPV &G ETKUKU NGGTV XQNIGPU 8CP /KGTNQ XQQTCN FCV YG QR GGP CPFGTG OC PKGT PCCT FG UVCF OQGVGP MÄŽMGP n&QQT GGP ETKUKU CNU FG\G YQTFV FG UVCF IGEQPHTQPVGGTF OGV FG KORCEV XCP CNU KGFGTGGP RNQVUGNKPI VJWKU ICCV YGTMGP *GV TQGRV FG XTCCI QR JQG LG FG TWKOVG DGVGT MWPV DG PWVVGP QQM QOFCV LG PKGV MWPV DNÄŽXGP UVCRGNGP OGV GKUGP GP XGTNCP n&CV JGDDGP OGV PCOG IG\KPPGP KP FG UVCF FQQT EQTQPC GTXCTGP 1RXCNNGPF KP JGV QPFGT\QGM KU FCV RTQEGPV XCP FG QPFGTXTCCIFGP CCPIGGHV FQQT EQTQPC PC VG FGPMGP QXGT XGTJWK\GP 'GP JQQI RGT EGPVCIG CNU LG DGFGPMV FCV FKV DQXGP QR JGV RGTEGPVCIG OGPUGP MQOV FCV FQQT FG VÄŽF JGGP QR \QGM KU PCCT GGP CPFGTG YQPKPI DÄŽ XQQTDGGNF QOFCV GT KGVU XGTCPFGTV KP FG IG\KPUUKVWCVKG o <G FGPMV PKGV FCV EQTQPC JGV GKPFG XCP FG UVCF DGVGMGPV QH GGP OCU UCNG VTGM PCCT JGV RNCVVGNCPF n&G UVCF JGGHV LWKUV GGP DGRCCNFG MTCEJV YCCT OGPUGP DGYWUVGT XQQT ICCP MKG\GP $QXGPFKGP \ÄŽP GT QQM YÄŽMGP KP FG UVCF YCCT LG KGVU OGGT TWUV GP TWKOVG JGDV FKG \ÄŽP RQRWNCKT 9GN FGPM KM FCV EQTQPC JGV PQI DGNCPITÄŽMGT OCCMV QO XCP VGXQTGP VG DGRCNGP YGNMG OGPUGP LG YKNV CCPURTGMGP 6GIGPQXGT FG OGPUGP FKG KGVU TWKOGT YKNNGP YQPGP UVCCV FWU GGP ITQGR OGPUGP FKG DGYWUV MKGUV XQQT JGV NGXGP KP FG UVCF ,G MWPV PKGV FG EQPENWUKG VTGMMGP FCV GT OKPFGT PKGWYG RNCPPGP PQFKI \ÄŽP o

DUURZAAM EN DUUR DROMEN IN BRUSSEL De Europese Commissie wil – bij monde van commissaris Frans Timmermans – de komende jaren 35 miljoen slecht geĂŻsoleerde woningen en ander vastgoed in Europa renoveren. Daarvoor hebben de lidstaten tot 2030 de tijd. Vervolgens wordt het tempo tot 2050 verhoogd door nog eens 185 miljoen panden op te knappen om de EU-doelstelling te realiseren. Dat komt neer op een investering van minimaal 90 miljard euro per jaar, geld dat uit het Europees herstelfonds en van de Europese Investeringsbank moet komen. Ik vind het prijzenswaardig als er ambities worden getoond. Zeker als het gaat om het milieu. Duurzaam dromen mag, maar ik moet er ook om glimlachen. 2050 haal ik nooit, en Timmermans waarschijnlijk ook niet. Maar onze (klein-)kinderen zullen constateren dat die groene ambities nooit worden gehaald. Nul CO2-uitstoot in 2050 wordt niet alleen bereikt door het verduurzamen van vastgoed. er zijn nog heel wat meer EU-maatregelen nodig, bijvoorbeeld in de agrarische sector, de industrie, het autoverkeer en de infrastructuur. Dat moet ik nog maar zien gebeuren. Vooralsnog reserveert de Europese Commissie hiervoor jaarlijks 260 miljard euro. Het duizelt mij al enige tijd bij die bedragen, nu in deze coronatijd de portemonnees van alle overheden blijkbaar geen bodem hebben. Het is niet alleen de geldvraag die gemoeid is met de ambities van Timmermans en de Commissie. Voor de uitbraak van corona reisde ik, zoals zovelen, nog weleens door Europa en dan verbaasde ik me telkens weer over de vele inferieure woningen en appartementencomplexen, met name in de zuidelijke landen en in en rond de grote steden. Daarnaast is er sprake van concrete woningnood. Nederland komt al driehonderdduizend woningen tekort, maar voor landen als Frankrijk, Spanje en ItaliĂŤ en Polen moet dat aantal slechte en kwalitatief achterhaalde wooneenheden nog veel hoger liggen. Veel bestaande woningen, appartementencomplexen en ander vastgoed zijn ook nauwelijks duurzamer te maken, laat staan energieneutraal. Die moeten simpelweg worden afgebroken en worden vervangen door nieuwe. Dat is zeker niet op te lossen in dertig jaar. Het meest moet ik glimlachen om de manier waarop Timmermans denkt iets terug te verdienen. Door een lagere energierekening op termijn. En door subsidies en fiscale aftrek. Dus het zal niet blijven bij die 90 miljard euro per jaar. Maar de maandlasten van de burgers mogen beslist niet stijgen, benadrukt Timmermans als een echte politicus. Dromen zijn bedrog, was ooit een populair liedje van Marco Borsato. En Willem Elsschot dichtte al: ‘Tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren. En ook weemoedigheid die niemand kan verklaren’. Timmermans en de EU zullen die wetten wel voor elkaar krijgen, maar de praktische bezwaren lijken me onoverbrugbaar. En ik blijf zitten met die weemoedigheid. Dit gedicht van Elsschot ging overigens over ‘het huwelijk’, een verbintenis die cultureel in principe eeuwigheidswaarde heeft. Maar dat is al lang achterhaald. En dat zal ook voor de vastgoedambities van Timmermans gaan gelden. Hoe sympathiek ze ook zijn.

9QPGP GP YKPMGNGP &CV \ÄŽP FG UGIOGPVGP XCP FG XCUVIQGFOCTMV YCCTQR #NVGTC 8CUVIQGF \KEJ HQEWUV CCP FG JCPF XCP GGP TGIGNOCVKI JGTÄŽMVG DGNGI IKPIUUVTCVGIKG FKG CN LCTGP EQPUGSWGPV KP FG RTCMVÄŽM YQTFV IGDTCEJV 'P FKG DGPCFTWMV %'1 ,CCR XCP FGT $ÄŽN \KEJ FG CHIGNQRGP OCCPFGP nEQTQPCRTQQHo JGGHV IGVQQPF

' ""$)"--., . "$

'. , -."* **,-. . 2 *,*) . -.3 )) , *0$ 1 , ' /$. $- $ ( ) $ # . YGGV GP FWU YCCIV QQM 8CP FGT $ĎN \KEJ PKGV CCP GGP 0**,-+ ''$)" * '- % ( " 0 ,1 #. ) 0 ) 0 ) ) **, , - , # ) . " , 0 ) 0 -."* HQPFU JGGHV JĎ YGN GGP IQGF QPFGTDQWYFG OGPKPI *0 , &, +. *+ ,' ) - 1*)$)"( ,&. KPENWUKGH GGP XQQTURGNNKPI FKG CNNGU \GIV QXGT JGV JWKFKIG DGNGIIKPIUMNKOCCV <ĎP CFXKGU CCP FG QXGT JGKF OKPFGT TGIGNU OGGT DQWYGP GGP UVTGGR FQQT FG XGTJQIKPI XCP FG QXGTFTCEJVUDGNCUVKPI XQQT KPUVKVWVKQPGNG DGNGIIGTU GP \QFTC JGV GXGP MCP GGP UWDUVCPVKÇNG XGTJQIKPI XCP FG NQPGP p#NU KM MĎM PCCT FG JWKFKIG VGMQTVGP GP FG FGOQITCɈUEJG QPVYKMMG NKPIGP CNU XGTITĎ\KPI GP IG\KPUXGTFWPPKPI FGPM KM PKGV FCV FG DCNCPU VWUUGP XTCCI GP CCPDQF PQI FKV FGEGPPKWO \CN YQTFGP JGTUVGNF 1R FG MQQRYQPKPI ( ,&. &/)) ) 0**, ' %*)" , ) ) */ , ) )$ . ) GGP DĎ JWP NGXGPUHCUG RCUUGPFG DGVCCNDCTG YQPKPI MQOGP 1R FG JWWTOCTMV XCNNGP FG YCEJVVĎFGP KP FG UQEKCNG JWWTUGEVQT QR VGTYĎN GT QQM TGNCVKGH YGKPKI CCPDQF KP JGV OKFFGPUGIOGPV KU q CPCN[UGGTV 8CP FGT $ĎN

&G TGEGPVG VQGXQGIKPI XCP YQQP GP \QTIEQORNGZ . ,$)- )&1 ,.$ , $) ,$ '' ) +*,. ! /$'' QPFGTUVTGGRV XQNIGPU 8CP FGT $ÄŽN PKGV CNNGGP FCV

'. , +,$*,$. $. " !. ) 1*)$)"( ,&.- "( ). ) FKG FG ITQQVUVG VGMQTVGP XGTVQPGP p*GV YQQP GP \QTIEQORNGZ DGUVCCV WKV JWWTYQPKPIGP KP FG XTÄŽG - .*, 0**, */ , ) ( . ) ' . ). *! , - ) YG\KIG \QTIDGJQGHVG 0CCUV CNNGTNGK XQQT\KGPKPIGP KU FKG \QTI FKEJVDÄŽ FCPM\ÄŽ JGV YGN\ÄŽPUEGPVTWO GP FG KPVTCOWTCNG \QTIGGPJGFGP FKG QQM FGGN WKVOCMGP 0 ) . ,$)- )&1 ,.$ , . *) , ) , ) XCP KU JGV EQORNGZ \GGT FWWT\CCO \QFCV *GV 2TKPUGPJQH JGNGOCCN RCUV KP QP\G XKUKG FCV QP\G XCUVIQGFDGNGIIKPIGP IQGF OQGVGP \ÄŽP XQQT FG DGNGIIGT FG JWWTFGT Ã…P FG UCOGPNGXKPI q &KG

-."* ( ,&. ,*0 -+ $ ' /.'**&

\QIGPCCOFG 'PXKTQPOGPV 5QEKCN GP )QXGTPCPEG

'5) ETKVGTKC OCMGP GGP KPVGITCCN FGGN WKV XCP FG -., . "$ 0 ) '. , $ $)($ '- **& $) $ ) $) FG RTCMVÄŽM YQTFV IGDTCEJV &G 4QDÄŽPJQH YQTFV FCCT JGTQPVYKMMGNF VQV GGP FWWT\CCO YQQP GP \QTIEGP VTWO FCV QPFGT CPFGTG RNCCVU DKGFV CCP NGXGPU NQQRDGUVGPFKIG JWWTYQPKPIGP XQQT QWFGTGP OGV GGP NKEJVG \QTIXTCCI GP GGP KPVTCOWTCCN \QTIEQORNGZ OGV RU[EJQIGTKCVTKUEJG GGPJGFGP 8CP FGT $ÄŽN p1R NQQRCHUVCPF XCP GGP DWWTVYKPMGNEGPVTWO &/)) ) */ , ) #$ , -., &- $) ) #**"1 , $" ) RTGVVKIG QOIGXKPI YQPGP DGVCCNDCCT GP \GNHUVCPFKI GP OGV VJWKU\QTI GP GZVTCOWTCNG \QTI DKPPGP JCPF DGTGKM q

n$GVCCNDCCTo KU XQNIGPU 8CP FGT $ÄŽN QQM GGP XQQT 1 , 1 , 1*)$)" ) ) (* . ) 0*' * ) $

!( & & ! ' &( *$$& # # & $ ! &$ % ! & # # ( * & $" $ + ( $# & # , & # ( VGIGP GNMG RTĎU 9CV MYCNKVGKV DGVTGHV \KV GT \GMGT GGP $# & & #' # # " & %% &( " #( # * # " YKNNGP YG PKGV KP QP\G RQTVGHGWKNNG JGDDGP FCCT \KGP YG IGGP NCPIFWTGPFG VQGMQOUV KP 9GN KP CRRCTVG " #( # * # " # " ! " " ( # % &( '! % MCOGT $KPPGPMQTV ICCP YG NCVGP \KGP FCV LG FKG QQM KP #OUVGTFCO DGVCCNDCCT QR FG OCTMV MWPV \GVVGP &G FWWT\CCOJGKF YCCT YG VQEJ CNVĎF CN XQQT ICCP QPFGT CPFGTG KP FG XQTO XCP GGP \Q NCCI OQIGNĎMG '2% KU FCCTDĎ GGP OQQKG CCPNGKFKPI QO OGV FG GPGTIKGNCUVGP QQM FG VQVCNG YQQP NCUVGP VG XGTNC # - ( !! # # "'( & " " & $$ # CPFGTG ITQVGTG UVGFGP ÅP FCCTDWKVGP XQGIV 8CP FGT $ĎN GT CCP VQG p*GV J[DTKFG YGTMGP FCV WKV FG EQTQPCRCPFGOKG XQQTVXNQGKV JGGHV XQQT GGP KPVGTGU UCPVG VTGPF QR FG YQPKPIOCTMV IG\QTIF $GRCCNFG FQGNITQGRGP FKG GT CPFGTU PKGV QXGT \QWFGP JGDDGP IGRKGMGTF QO FG UVCF VG XGTNCVGP MĎMGP PW VQEJ YCV XGTFGT QO \KEJ JGGP PCCT GGP YQPKPI DWKVGP FG UVCF YCCT \G TWKOGT EQOHQTVCDGNGT GP XGKNKIGT MWPPGP YQPGP ÅP VJWKUYGTMGP ,WKUV QOFCV YĎ FG &! # ' * '( $ " & ( +$ $ ## # $) FGP YG FKG QPVYKMMGNKPI PCWYNGVVGPF KP FG ICVGP <QFCV YG FG\G QPVYKMMGNKPIGP GXGPVWGGN MWPPGP HCEKNKVGTGP OGV PKGWYDQWY KP MNGKPGTG UVGFGP FKG s GP FCV KU GGP XQQTYCCTFG GGP JQQIYCCTFKI XQQT \KGPKPIGPPKXGCW OGV GNMCCT IGOGGP JGDDGP q

&G UVTCVGIKG XCP #NVGTC DNGGM FG CHIGNQRGP OCCPFGP DGJQQTNĎM nEQXKFRTQQHo FG MYCPVKVGKV GP MYCNKVGKV XCP FG LQPIG GP ITQGPG XCUVIQGFRQTVGHGWKNNG DNGXGP QPXGTOKPFGTF GGP UVĎIGPFG NĎP XGTVQPGP PGV CNU JGV CCPVCN PKGWYG DGNGIIGTU YCV XGGN \GIV QXGT FG nVQVCN TGVWTPo XCP FG KPXGUVGTKPIGP KP YQPKPIGP GP YKPMGNU

YCCTQXGT NCVGT OGGT p<QNCPI FG EQTQPCETKUKU XQQTVFWWTV DNĎXGP YG VGTWIJQWFGPF QOICCP OGV JWWTXGTJQIKPIGP q XGT\GMGTV 8CP FGT $ĎN p&CCTGPVGIGP \ĎP YG GZVTC EQWNCPV OGV DGVCNKPIUTG IGNKPIGP CNU OGPUGP KP ɈPCPEKÇNG RTQDNGOGP TCMGP 8CP QP\G EKTEC JWWTFGTU JGGHV VQV FWUXGT PQI OCCT GGP JCPFXQN GGP DGVCNKPIUTGIGNKPI CCPIG XTCCIF OCCT OGV JGV CCPVCN YGTMNQ\GP \CN FCV CCPVCN FG MQOGPFG VĎF MWPPGP QRNQRGP KU QP\G XGTYCEJ VKPI $Ď GGP FQQT '5) ETKVGTKC IGFTGXGP XGTJWWTFGT CNU #NVGTC JQGXGP \G PKGV DCPI VG \ĎP FCV \G OGVGGP $% '(& ( '( # !' + $# & #*!$ * # $&$# )# DCCP XGTNKG\GP q

,CCR XCP FG $ĎN %'1 XCP #NVGTC 8CUVIQGF

&G 4QDĎPJQH KP .GKFGP

OGP YGKPKI VQV IGGP NCUV IGJCF XCP FG EQTQPCETKUKU &CV MQOV QOFCV YG LCTGP IGNGFGP CN FG PCFTWM JGDDGP IGNGIF QR nHQQF EQPXGPKGPEGo QHVGYGN QR

YĎM YKPMGNEGPVTC GP UQNKVCKTG UWRGTOCTMVGP &KG RTQɈVGTGP XCP FGOQITCɈUEJG VTGPFU CNU XGTITĎ\KPI GP WTDCPKUCVKG JGDDGP OKPFGT NCUV XCP QPNKPG YKPMGNGP FCP TGVCKNGTU QR JKIJUVTGGV NQECVKGU ÅP JGDDGP FG CHIGNQRGP OCCPFGP QQM FG XTWEJVGP IGRNWMV XCP JGV HGKV FCV XGGN OGPUGP VJWKU OQGUVGP YGTMGP q 'P FCV J[DTKFG YGTMGP KU GGP DNĎXGTVLG XQQTURGNV 8CP FGT $ĎN FKG QQM FG UVGNNKPI CCPFWTHV FCV GT UVGGFU OGGT YGGTUVCPF \CN QPVUVCCP VGIGP QPNKPG YKPMGNGP p1P\G YĎMYKPMGNEGPVTC QPVRQRRGP \KEJ OGGT GP OGGT CNU nEQOOWPKV[ EGPVGTUo YCCT LQPI GP QWF PKGV CNNGGP VGTGEJV MCP XQQT FG FCIGNĎMUG GP YGMGNĎMUG DQQFUEJCRRGP OCCT QQM XQQT UQEKCNG EQPVCEVGP DGYGIKPI ÅP \QTI q

8CP FGT $ĎN UNWKV CH OGV FG EQPUVCVGTKPI FCV #NVGTC 8CUVIQGF QQM UVGGFU OGGT DWKVGPNCPFUG DGNGIIGTU CCP \KEJ YGGV VG DKPFGP p*GV %QPXGPKGPEG 4GVCKN (WPF KU DĎXQQTDGGNF XQQT RTQEGPV IGXWNF FQQT RGPUKQGPHQPFUGP GP XGT\GMGTCCTU WKV 'WTQRC GP FCP OGV PCOG &WKVUNCPF GP +VCNKÇ /GV JGV QQI QR MCRKVCCNKPVGPUKGXG WKVFCIKPIGP CNU FG YQPKPIDQWY # # & (& #' ( ' ( # $ + ( 0GFGTNCPF CCPVTGMMGNĎM DNĎHV XQQT DWKVGPNCPFUG KPXGUVGGTFGTU *GV KU ÏÏM GGP RTÅ FCV DWKVGPNCPFU MCRKVCCN XKC IGTGPQOOGGTFG RCTVĎGP CNU #NVGTC YQTFV IGËPXGUVGGTF 9Ď XQNFQGP CCP FG TGIGNU GP XQQT YCCTFGP JGNRGP DWKVGPNCPFUG DGNGIIGTU QO GT QQM CCP VG XQNFQGP OCMGP \G YGIYĎU KP JGV EQORNGZG 0GFGTNCPFUG XCUVIQGFNCPFUEJCR GP \QTIGP GT FCPM\Ď QP\G '5) IGFTGXGP UVTCVGIKG XQQT FCV JWP DGNGIIKP IGP IQGF \ĎP XQQT DGNGIIGT JWWTFGT GP UCOGPNG * # -

8CP FGT $ĎN p&CV YG KP OGK RCTVPGT \ĎP IGYQTFGP XCP JGV QPNKPG RNCVHQTO nJGNRFGYKPMGNKGT PNo MWP LG DĎPC NQU \KGP XCP QP\G GKIGP JWWTFGTU KP EQPXGPK GPEG EGPVTC YCPV FKG JGDDGP FQQT FG DCPM IGPQ

'( $ " & ( &$* '% ! )(!$$

! !

" ! " !

‘ONZE GENERATIE WIL GRAAG OP EEN ANDERE MANIER WONEN’

>

+P EQOOGTEKGGN XCUVIQGFMTKPIGP \ÄŽP YQQPEQĂ’RGTCVKGU PKGV DGRCCNF KPIGDWTIGTF 6QEJ DGUVCCP \ÄŽ KP 0GFGTNCPF CN XGNG LCTGP 5KPFU FG KPXQGTKPI XCP FG 9QPKPIYGV UVÄŽIV FG YQQPEQĂ’RGTCVKG UPGN KP RQRWNCTKVGKV 'GP TGRQTVCIG QXGT JGV \GNH DQWYGP GP DGJGTGP XCP YQPKPIGP KP 7VTGEJV

H

et Hof van Cartesius is een begrip in Utrecht. Op het voormalig terrein van Werkspoor bij station Zuilen exploiteren creatieve ondernemers een werkcoĂśperatie in wat ze zelf een ‘proeftuin volgens circulaire principes’ noemen. De paviljoens, rondom een openbare binnentuin, zijn voor 90 procent gebouwd met gebruikte of gerecyclede materialen. Vanuit Het Hof opereert ook wooncoĂśperatie De Jelt. Dat is een vereniging, opgericht door een vijftigtal enthousiaste leden die de droom van een circulaire, betaalbare woonwijk willen realiseren om daar ook zelf in te gaan wonen. Sanne Groot Koerkamp is sinds kort voorzitter van De Jelt. Zij is een journalist van naam. Ze werkte bij de Nieuwe Revu, was adjunct-hoofdredacteur van Linda, werd in 2017 uitgeroepen tot Hoofdredacteur van het jaar en was de afgelopen drie jaar hoofdredacteur van Quest. Maar journalistiek is nu even niet haar belangrijkste zorg. Zij heeft zich tot doel gesteld om de Nederlandse woningmarkt toegankelijker, eerlijker en inclusiever te maken. ‘Ik ben pas een klein jaar geleden met de mensen van De Jelt in contact gekomen. Ik wist nauwelijks iets van wooncoĂśperaties. Maar ik deelde direct de zorg over onze huidige woningmarkt.’ Die is oneerlijk en volslagen ontoereikend, zegt ze met grote stelligheid. ‘Wij, leden van De Jelt, zijn allemaal professionals die stuklopen op het huidige aanbod op de woningmarkt. Als je geen 1.500 euro per maand kunt of wilt betalen, als je geen drie ton hebt voor 50 m² in een binnenstad of als je niet in Oost-Groningen wilt wonen, kun je nergens terecht. Wij richten ons dus op het creĂŤren van sociale woningbouw en misschien iets daarboven, tegen het middensegment aan. Daarnaast maken wij ons zorgen over het milieu en de teloorgang van de natuur. Ook zijn wij van mening dat het huidige aanbod op de woningmarkt niet aansluit bij onze wensen. Wat we vooral duidelijk willen maken is dat onze generatie op een andere manier wil wonen dan op dit moment wordt aangeboden door ontwikkelaars, beleggers, corporaties en overheden.’

Hilde de Wit, een van de initiatiefnemers van De Jelt: ‘Eigenlijk is het idee om een wooncoĂśperatie te starten twee jaar geleden ontstaan in een vriendengroep. Gedachten uitwisselen, informatie verzamelen, contacten leggen. Maar pas sinds het begin van dit jaar is het concreter geworden.’

De naam van de vereniging is ontleend aan Jeltje, een woongroep waarbinnen enkele initiatiefnemers de eerste plannen hebben gesmeed. Vanuit hun zoektocht naar nieuwe panden en plekken ontstond de wens om zich officiĂŤler te organiseren. Ook raakten meer woningzoekenden betrokken die eenzelfde manier van wonen nastreven. Als zodanig werd De Jelt geboren. Groot Koerkamp: ‘Toen ik me realiseerde dat deze problematiek voor mij echt belangrijk was, heb ik mijn werkzaamheden als journalist opzij gezet. We hebben allemaal een baan, zijn zzp’er of hebben andere werkzaamheden, maar delen dezelfde drive en ambitie om betaalbare woningen te scheppen voor onszelf en anderen. Daarom hebben we afgesproken dat we in principe de woensdag vrijhouden voor De Jelt. Er komt heel wat bij kijken om de organisatie van zo’n wooncoĂśperatie van de grond te krijgen. We hebben een website gemaakt, flyers ontworpen en we zijn bezig evenementen te organiseren. En dan heb je nog alle juridische aspecten van zo’n organisatie.’ Een wooncoĂśperatie is een samenwerkingsverband van mensen die een betere en betaalbare woonsituatie met elkaar willen realiseren. WooncoĂśperaties houden zich dus bezig met het beheren en/of exploiteren van woningen ten behoeve van de deelnemers. Daarover zijn in de Woningwet 2015 concrete afspraken gemaakt en woningcorporaties, als eigenaren van sociaal woningbezit, worden aangemoedigd daaraan mee te werken. Samengevat zijn er drie soorten wooncoĂśperaties: 1. De vastgoedcoĂśperatie of besloten huurvereniging, met een collectief eigendom van het vastgoed, de woningen. De vereniging bezit de woningen – al dan niet zelf gerealiseerd – en beheert ze. 2. De koperscoĂśperatie, waarbij er

‘WE ZITTEN NIET VAST AAN EEN GRONDLOCATIE. HET KAN OOK GAAN OM EEN BESTAAND GEBOUW DAT WE GEHEEL NAAR ONZE WENS INRICHTEN, RENOVEREN EN BEHEREN’

sprake is van individueel eigendom, maar dat kan alleen via deelname aan de coĂśperatieve vereniging worden gekocht. 3. De beheercoĂśperatie, waarbij de huurders collectief het zelfbeheer voeren over de woningen, maar ze niet in eigendom hebben. In het geval van De Jelt gaat het om de eerste optie. Sanne Groot Koerkamp is onder de indruk van het enthousiasme dat ze bij de groep vrijwilligers en leden van De Jelt heeft aangetroffen: ‘Ik ben nog nooit zo’n intelligente, creatieve, slagvaardige en beleidsmatig onderlegde groep mensen tegengekomen als hier. Er zit een arts tussen, kunstenaars, filmmakers, ondernemers en zzp’ers. Het is een unieke groep, met een beetje anarchie misschien, maar met kennis van wet en beleid. Maar ik realiseer me dat we het alleen met de financiĂŤle inleg van de leden niet redden, ook al willen we alles zelf doen – dus ontwikkelen, bouwen, beheren en bewonen. We hebben allereerst een locatie nodig waar we mee aan de slag gaan.’ De Jelt zit overigens niet vast aan de stad Utrecht. Groot Koerkamp: ‘We zijn nu bezig om van onze vereniging een volwassen organisatie te maken die serieus kan meedoen aan alle kansen die er voor wooncoĂśperaties liggen. Dat zou ook kunnen betekenen dat we ons als een kandidaat voor een van de Amsterdamse kavels aandienen. Evenmin zitten we vast aan een grondlocatie. Het kan ook gaan om een bestaand gebouw dat we geheel naar onze wens inrichten, renoveren en beheren.’

Waarin verschilt een wooncoĂśperatie van een woningcorporatie of bijvoorbeeld van een vereniging van eigenaren (vve)? ‘In de kern komt het erop neer dat de wooncoĂśperatie de eigenaar is van de woningen en dat de leden van de vereniging huren, maar dat ze de woningen als het even kan zelf bouwen en beheren. Bij een vereniging van eigenaren blijft de woning in handen van de individuele eigenaar die ook profiteert van waardestijgingen. Dus bij een vve kan de eigenaar van de woning vermogen opbouwen, terwijl de eventuele stijging van de waarde van de

woningen van een coĂśperatie bij de vereniging blijft. Het gaat bij ons niet over “hebbenâ€? of vermogensopbouw, maar over voor een eerlijk huurbedrag ergens op een mooie plek wonen met mensen die je leuk vindt.’ De Wit: ‘Belangrijk, misschien wel essentieel, bij een wooncoĂśperatie is, dat je meer met elkaar deelt dan het wonen op zich. Ons plan voorziet bijvoorbeeld in gemeenschappelijke ruimten.

GT QR FKV OQOGPV KP 0GFGTNCPF \ÄŽP n/QIGNÄŽM YGN JQPFGTF 'T DG DÄŽXQQTDGGNF 9110 CEVKGH CNU CFXKUGWT XCP FG IGOGGPVG #OUVGT FCO JGGHV OKNLQGP GWTQ XTÄŽIGOCCMV QO RNCPPGP XQQT YQQPEQĂ’ RGTCVKGU OQIGNÄŽM VG OCMGP GP QQM FGTVKGP DQWYMCXGNU CCPIGYG\GP FKG FG MQOGPFG LCTGP DGUEJKMDCCT MQOGP &CV IGDGWTV QR DCUKU XCP JGV #EVKGRNCP 9QQPEQĂ’RGTCVKGU YCCTOGG QWF YGVJQWFGT /CCTVGP XCP 2QGNIGGUV KU DGNCUV 9110 JGGHV XCP FG IGOGGPVG #OUVGTFCO FG QRFTCEJV IGMTGIGP QO GGP RNCVHQTO GP MGWTOGTM XQQT YQQPEQĂ’RGTCVKGU XCP FG ITQPF VG MTÄŽIGP #OUVGTFCO YKN FCV DKPPGP LCCT XGGTVKIFWK\GPF YQPKPIGP KP FG UVCF QPFGT YQQPEQ QRGTCVKGU XCNNGP FWU RTQEGPV XCP JGV VQVCNG CCPVCN UQEKCNG YQ PKPIGP FKG KP GKIGPFQO \ÄŽP XCP EQTRQTCVKGU n 1O DGYQPGTU FKG OGV \GNHDGJGGT QH GGP YQQPEQĂ’RGTCVKG CCP FG UNCI YKNNGP VG UVGWPGP JGGHV FG 9QQPDQPF OGV JGV #OUVGTFCOU 5VGWPRWPV 9QPGP GP FG 9QPKPIDQWYXGTGPKIKPI )GNFGTNCPF JGV HQTO &G YGDUKVG EQQRNKPM PN IGGHV VQGICPI VQV GGP CEJVGTNKIIGPFG FCVCDCUG GGP HQTWO GP GGP 9KMK YCCTCCP FGGNPGOGTU \GNH KPHQTOC VKG MWPPGP VQGXQGIGP 'GP CPFGTG IQGFG KPHQTOCVKGDTQP KU RNCVHQTO PN &KV RNCVHQTO KU TÄŽMUTGNCVKGU JGV JGTPKGWYF #EVKGRTQITCOOC 9QQPEQĂ’RGTCVKGU IGUVCTV QO FG TGCNKUCVKG XCP YQQPEQĂ’RGTCVKGU VG UVKOW NGTGP

>

Dat kan een yogaruimte zijn, een eetzaal of een tuin die je deelt en samen onderhoudt. Dat betekent ook dat de woningen minder groot hoeven te zijn, omdat diensten worden gedeeld.’ Groot Koerkamp: ‘Ook commerciĂŤle beleggers bieden gemeenschappelijke faciliteiten aan. Denk bijvoorbeeld aan de tuin of een zwembad. Maar het is iets anders als je zelf eigenaar bent van die faciliteiten en er ook voor moet zorgen dat ze blijven werken of onderhouden worden. Als er een kraan lekt, zal dat door de groep zelf moeten worden opgelost en kun je niet de corporatie bellen om het te regelen. Dat is een emotioneel verschil, een verschil in betrokkenheid en beleving. En dat vergroot weer het woonplezier.’ Groot Koerkamp en De Wit geven toe dat er ook een potentie aan problemen ligt. Denk daarbij aan echtscheidingen, overlast, leden die de huur niet meer kunnen betalen. Of die geen zin meer hebben om klussen te doen. ‘Ook wooncoĂśperaties moeten die problemen onder ogen zien. Net zoals de eigenaar van een woning die ruzie krijgt met de buren over een heg, schuur, verlichting of een zoon of dochter die de muziekinstallatie steeds weer te hard zet. Wij hebben daarvoor statuten gemaakt en proberen mogelijke conflicten door overleg aan te pakken. Je moet als lid van een wooncoĂśperatie wel van democratie houden.’ De Wit: ‘Het wonen en werken in een coĂśperatie vereist veel meer werk en inzet dan een eigen woning kopen of huren. Niet iedereen is geschikt voor deze woonorganisatie. Dat is een bewuste keus. En niet iedereen hoeft optimaal aan alles deel te nemen. De een vindt het leuk ervoor te zorgen dat de wifi opti-

maal werkt, maar houdt niet van koken of het onderhouden van de tuin. Wij zien dat vooral positief: iedereen kan zijn eigen specifieke kwaliteiten inzetten voor het gemeenschappelijk belang.’ Laura Verstappen houdt zich binnen het bestuur van De Jelt bezig

met de financiën. ‘We hebben nu 36 betalende leden. Die betalen 10 euro per maand met een eerste inleg van 100 euro. Daarmee dekken we de eerste kosten die we moeten maken om onze doelstelling, een circulaire wijk, werkelijkheid te maken. Verder werken we dus een dag per week aan het project als vrijwilliger.’

9CEJVNÄŽUV Maar, voegt ze eraan toe, er is een ruime wachtlijst. ‘Mensen kunnen zich online aanmelden – en doen dat ook – maar we moeten eerst zekerheid hebben over een locatie. Pas als we die locatie of een pand hebben, kunnen we vaststellen hoeveel woningen we bouwen. En afhankelijk daarvan gaan we kijken of we het huidige ledenaantal uitbreiden. Het is ook niet uitgesloten dat we als De Jelt op twee locaties aan de slag gaan.’ Groot Koerkamp: ‘We kijken natuurlijk naar alle mogelijkheden, maar het liefst zouden we aan de slag gaan met een locatie van rond de 6.000 m². Daarop hebben we onze plannen op dit moment gericht. Met drie typen woningen, voor singles, stellen, al dan niet met kinderen. 50 m² tot 70 m² voor een appartement of een 2-onder-1-kap, gebaseerd op het modulaire houtskeletbouwsysteem van architectenbureau Sustainer Homes. Omdat we circulair, modulair en duurzaam bouwen, ligt de kostprijs van de houten woningen met 1.300 tot 1.775 euro per vierkante meter aanzienlijk onder die bij commerciële ontwikkelaars. De huren van de woonwijk die De Jelt voor ogen heeft, zullen daarmee betaalbaarder zijn en op het niveau liggen van sociale woningbouw.’ De financiering van de kavel en de bouw van de woningen is een zaak apart. Verstappen: ‘Daarvoor moeten we naar een bank

$ ' ,! " $ " " $ " # "$ $ ! & " $ " # ) % $ & " ' ,! " $ #* & " $ & # $ & $ UNGEJVU VQGICPMGNÄŽM XQQT GGP DGRGTMV CCPVCN IGPQFKIFGP *GV GXG $ & $ ! $# " #! " " $ $" $ " ( " ' " % $ $ % & " & $ " CHUVCPF +PUEJTÄŽXGP KU XGTRNKEJV GP MCP FQQT GGP G OCKN VG UVWTGP PCCT *KNFG"FGLGNV PN /QEJV FG TGIGNIGXKPI QOVTGPV EQTQPC YQT # "!$ ( $ & $ ' " % $ #$ ! $#& &G 9KV n9G JGDDGP OKPKUVGT -CLUC 1NNQPITGP CNU JQQHFURTGMGT WKV IGPQFKIF GP RNCPQNQQI ,CESWGNKPG 6GNNKPIC GP /CCTVGP XCP 2QGN IGGUV JGDDGP JWP FGGNPCOG VQGIG\GIF 9ÄŽ JQRGP FCV QQM XCUV IQGFRCTVÄŽGP DGNCPIUVGNNKPI JGDDGP GP QPU MWPPGP JGNRGP CCP GGP DGVCCNDCTG NQECVKG QH GGP IGUEJKMV RCPF 1PU DGNCPITÄŽMUVG FQGN KU & $ ' ,! " $ $ & " " #$ $ $ ( $$ ( ' & " ! # # & ' "# $ $ # $ # " $ ' " $ !" $ # $ ! "# ! & ' IGP QR FG\G OCPKGT KU CNVÄŽF IQGF XQQT GGP DWWTV GP ICCV URGEWNCVKG QR NCPIGTG VGTOÄŽP VGIGP o

%" "#$ !!

en we weten nog niet of er een bank is die ertoe bereid is. We gaan met verschillende banken praten op basis van ons rekenmodel en conceptontwerp, maar zolang we geen locatie hebben, is het moeilijk concreet te worden. Wel is er in Duitsland een beproefd financieringsmodel waarbij het project als geheel door een banklening wordt ondersteund. In deze constructie kan tot wel 70 procent worden gefinancierd, dus de rest van de kosten – die we in dit concept schatten op 8 miljoen euro voor ons plan met 33 woningen – moet van de huurders zelf komen of van andere financiers. Andere wooncoöperaties hebben hun financieringen bij Duitse banken kunnen regelen en dan met name de GLS Gemeinschaftsbank, die zich als sociaal-ecologische bank profileert. Maar het is allereerst zaak een locatie te krijgen.’

*KNFG FG 9KV

*QG \QTI LG GTXQQT FCV OGPUGP NCPI GP IGNWMMKI QR Ã…Ã…P RNGM DNÄŽXGP YQPGP \QFCV LG GGP NCPIGVGTOÄŽPTGNCVKG OGV JWWTFGTU MWPV QRDQWYGP GP FCCTOGG \QTIV XQQT GGP \GGT EQPUKUVGPVG JWWTUVTQQO! $ÄŽ 0GYQOÄŽ YGVGP FG VYGG NGFGP XCP FG 4CCF XCP $GUVWWT s 4QDDGTV 6GT 9GÄŽFGP GP XQQT\KVVGT 4QDGTV ,CP XCP *COGTUXGNF s RTGEKGU YCV \G YKNNGP

1

0GYQOÄŽ HQEWUV QR , % * '# -/ (-/

4QDDGTV 6GT 9GÄŽFGP GP 4QDGTV ,CP XCP *COGTUXGNF

&G OCTMV XTCCIV QO JGNFGTJGKF OGTMGP 6GT 9GÄŽFGP GP 8CP *COGTUXGNF *GV CDUQNWVG UVKN\YÄŽIGP YCCTKP 0GYQOÄŽ \KEJ LCCT NCPI JWNFG RCUV IGYQQP PKGV & * 2 & *$, ' , / , . % ' # #'! ' MTGIGP FKG PKGV DÄŽ QPU RCUUGP &CV KU XQQT PKGOCPF JCPFKI 1P\G UVTCVGIKG MCP OCCT DGVGT FWKFGNÄŽM \ÄŽP "(- ' '# , . ' ,( , *+ ' %% ' + " # ' " # ) +, ('+ , * & * / /#%% ' / % +,* $ ' & , !( ) *,' *+ 0 $ ' ( ' 3

&G FTKG 0GYQOÄŽ RTKPEKRGU &G VYGG 4X$ NGFGP XCP 0GYQOÄŽ MWPPGP INCUJGNFGT HQTOWNGTGP YCV RCUV KP FG XCUVIQGFRQTVGHGWKNNG GP YCV PKGV 'T \ÄŽP FTKG WKVICPIURWPVGP 2TKPEKRG Ã…Ã…P /('#'! ' # /(* ' '! $( ", &( , ' ' \Ã…Ã…T IQGF CPVYQQTF XQTOGP QR GGP NQMCNG OCTMV .* ! &( , ' -+ #' %% + ',/((* ' / , NQMCNG JWWTFGT \QGMV XCP FG CHYGTMKPI GP MNGWT XCP $ -$ ' ,(, ' & , .((*0# '#'! ' #' --*, 6YGG FKG NQMCNG VQRMYCNKVGKV OQGV FQQT 0GYQOÄŽ

+,!( & *$, *(. +) # % -,%(($

NKGHUV FGEGPPKCNCPI VGIGP \GGT CCPXCCTFDCTG RTÄŽ\GP MWPPGP YQTFGP XGTJWWTF *WWTRTÄŽ\GP OQIGP FWU PKGV OGVGGP QR JGV DGTQGOFG nTCPFLGo \KVVGP YCPV FCP KU FKG IGYCCTFGGTFG JWWTFGT PC GGP LCCT CNYGGT YGI GP FCV KU PKGV FG 0GYQOÄŽ IGFCEJVG &G CHIGNQRGP RGTKQFGP KU XQQTCN FG HQEWU IGNGIF QR RTQLGEVGP DWKVGP FG 4CPFUVCF &KV DGVGMGPV PKGV FCV 0GYQOÄŽ FG 4CPFUVCF WKVUNWKV #NU FG MYCNKVGKV GP FG DGVCCNDCCTJGKF OCCT CCPUNWKVGP DÄŽ GGP NCPIGVGT OÄŽPFQGNUVGNNKPI 1QM KP FG MTKORTGIKQoU MWP LG ,()%( ,# + .#' ' / * & '+ ' !* ! /#%% ' YQPGP &CV RCUV XGGN DGVGT DÄŽ QPU o 'P FCP KU GT '(! )*#' #) '-&& * *# --*0 &" # . ' FG YQPKPIGP OQGV RCUUGP DÄŽ FG NCPIGVGTOÄŽPXKUKG XCP 0GYQOÄŽ s OKVU FCV PKGV VGP MQUVG ICCV XCP FG GGTUVG VYGG RTKPEKRGU WKVGTCCTF /CMMGNÄŽM! 0GG /CCT GGP RGTHGEVG OCVEJ XQQT CODKVKGW\G TGIKQPCNG (',/#$$ % *+ ' (-/ *+ & , ' !( ! .( % XQQT FG EQWNGWT NQMCNG YGVGP 6GT 9GÄŽFGP GP 8CP & *+. %

0GYQOÄŽ XCUVIQGFCCPMQRGP )GTKEJV QR NCPIG TGNCVKGU

0KGWYDQWYRTQLGEV KP 'FG

0GYQOÄŽ KU GGP HCOKNKGDGFTÄŽH FCV UKPFU FG QRTKEJVKPI LCCT IGNGFGP EQPUGSWGPV FG\GNHFG OKUUKG XQNIV PCOGNÄŽM JGV XGTJWTGP XCP YQPKPIGP GP CRRCTVGOGPVGP CCP FG ITQVG ITQGR OGPUGP OGV GGP IGOKFFGNF KPMQOGP *GV DWUKPGUUOQFGN KU IGDCUGGTF QR FG EQP UVCPVG IGICTCPFGGTFG MCUUVTQQO XCPWKV VGXTG FGP VTQWYG JWWTFGTU s GP FWU PKGV QR MQTVG VGTOÄŽP DQGMYKPUVGP QH OCZKOCNG JWWTRTÄŽ\GP 1QM KP FG TGNCVKG OGV OGFGYGTMGTU GP \CMGP RCTVPGTU \QGMV 0GYQOÄŽ NKGHUV PCCT NCPIFWTKIG UCOGPYGTMKPIGP OGV YKPYKP GP ITQGKOQIGNÄŽM JGFGP XQQT KGFGTGGP

5NCIXCCTFKI ɆGZKDGN Ã…P XGTOQIGPF 0GYQOÄŽ ˬPCPEKGTV CN JCCT CCPMQRGP GP FGGNPG OKPIGP XQQT XCPWKV GKIGP XGTOQIGP &CV \QTIV XQQT \GGT MQTVG DGUNKUNÄŽPGP GP VGTOÄŽPGP DQVGT DÄŽ FG XKU &G UVGTMVG ˬPCPEKÇNG RQUKVKG KP EQODKPCVKG OGV FG UNCIXCCTFKIJGKF XCP GGP HCOKNKGDGFTÄŽH OGV GGP MNGKP VGCO XCP DGUNKUUGTU 0KGWYDQWYRTQLGEV KP 9ÄŽEJGP

/GPUGNĎM GP FKTGEV 5PGN GP ɆGZKDGN

2TQÉ…GN 0GYQOÄŽ 6TCEMTGEQTF

#CPVCN YGTMPGOGTU

8CUVIQGF RQTVGHGWKNNG

&G RGTUQQPNĎMG OCPKGT XCP \CMGP FQGP OGV 6GT 9GĎFGP GP 8CP *COGTUXGNF GP FG UPGNNG DGUNKUNĎPGP FKG JQTGP DĎ GGP HCOKNKGDGFTĎH OCMGP FCV 0GYQOĎ s LWKUV KP FG\G KPIGYKMMGNFG VĎFGP s UPGN MCP DGUNKU UGP GP QQM OGVGGP MCP \QTIGP XQQT nDQVGT DĎ FG ' $) # " " # ( $ %$ % PQFKI 8QNFQGV GGP YQQPRTQLGEV CCP FG FTKG 0GYQOĎ RTKPEKRGU GP KU JGV QQTFGGN XCP FG 4X$ NGFGP PC GGP NQECVKGDG\QGM GP JGV IQGF IGHWPFGGTFG CFXKGU XCP NQMCNG RCTVPGTU PQI UVGGFU RQUKVKGH! &CP MCP GT TC\GPFUPGN IGUEJCMGNF YQTFGP <GNHU CNU JGV ICCV QO TGPVGNQQU XQQTɈPCPEKGTGP XCP YQPKPIGP FGNGP XCP GGP PKGWYDQWYRTQLGEV QH JGV CCPMQRGP XCP RNWMLGU YQPKPIGP VGIGNĎM

0GVVQ YKPUV

2TGVVKI UCOGPYGTMGP

6GT 9GĎFGP p&CCTOGG \ĎP YĎ KPFGTFCCF GGP RTGVVKIG UVCDKGNG RCTVPGT XQQT TGIKQPCNG QPVYKMMG NCCTU GP DQWYGTU FKG YGVGP YCV \G CCP JGV FQGP \ĎP GP FKG XQQTCN PW KP FG\G TCTG EQTQPCVĎF QR \QGM \ĎP PCCT \GMGTJGFGP QO JWP DQWYRTQFWEVKG QR ICPI VG !& & # ! " * *COGTUXGNF p9G \ĎP OGV QPU MNGKPG DGUNKUVGCO GP QP\G RGTUQQPNĎMG OCPKGT XCP YGTMGP ɉGZKDGN IGPQGI QO YQPKPIGP QQM KP HCUGU CCP VG MQRGP 9G MQRGP PCVWWTNĎM ITCCI EQORNGVG YQQPIGDQWYGP QH RTQ LGEVGP OCCT FGPMGP QQM PGV \Q NKGH OGG QXGT RNWMLGU IGURKMMGNF DG\KV GP OCPFLGU ,G FQGV DĎ 0GYQOĎ FKTGEV \CMGP OGV FG DGUNKUUGTU 9G \KGP FCV QP\G RTQRQUKVKG IQGF RCUV DĎ TGIKQPCNG QPVYKMMGNCCTU

#CPVCN YQQP GGPJGFGP %QOOGTEKGGN XCUVIQGF $GJGGT 8X' #CPVCN CRRCTVGOGPVGP (KPCPEKGTKPIGP

0GYQOÄŽ MQRRGNV GGP ITQVG ˬPCPEKÇNG UNCIMTCEJV CCP FG YGPFDCCTJGKF GP RGTUQQPNÄŽMJGKF XCP GGP HCOKNKGDGFTÄŽH &G EQORCEVG 4CCF XCP $GUVWWT DGQQTFGGNV CCPDKGFKPIGP XQQT CCPMQ RGP XCPCH YQPKPIGP VQV EQORNGVG RTQLGEVGP s CNVÄŽF \GNH 'GP DG\QGM CCP FG NQECVKG s \GNH \KGP \GNH DGQQTFGNGP s JQQTV FCCT UVGGXCUV DÄŽ 8QQT OCTMVCFXKGU GP NQMCNG KPHQTOCVKG YGTMV 0GYQOÄŽ UCOGP OGV GGP GKIGP PGVYGTM XCP OCMGNCCTU KP JGV JGNG NCPF

&G JGNG XGTJWWTMGVGP KP GKIGP JWKU 0GYQOÄŽ FQGV CNNGU OGV GKIGP OGPUGP XCP CCPMQRGP GP ˬPCPEKGTKPIGP VQV GP OGV DGJGGT QPFGTJQWF XGT\GMGTKPIGP WKVRQPFKPIGP GP 88'oU DGUVWWT DGJGGT CFOKPKUVTCVKG $G\KV GP JWWTFGTU YQTFGP \Q NCPI OQIGNÄŽM IGMQGUVGTF &QQT OKFFGN XCP TGPQXCVKG GP XGTFWWT\COKPI YQTFV FG NKHGE[NG XCP IGYCCTFGGTFG YQPKPIGP XGTNGPIF CNNGU ICCV DÄŽ 0GYQOÄŽ QXGT YCCTFG QR GGP \Q NCPI OQIGNÄŽMG VGTOÄŽP

GP DQWYGTU FKG JGV VGORQ GTKP YKNNGP JQWFGP &CV KU PQFKI YCPV QXGTCN KP 0GFGTNCPF KU GGP VGMQTV CCP JWWTYQPKPIGP *GGN XCCM NGKFV JGV GPG RTQLGEV XCP\GNH VQV JGV XQNIGPFG <QCNU YG ITCCI VTQWY \ÄŽP CCP QP\G JWWTFGTU \ÄŽP YG QQM ITCCI VTQWY CCP \CMGPRCTVPGTU YCCTOGG YG GGP IQGFG MNKM JGDDGP q

/GGT KPHQTOCVKG YYY PGYQOÄŽ PN

$% ! # % #!' $" &% !!

Retail

Leeg Le eg gst stand an nd Ho oe He Heng ngel elo de deze dez ze crris cris isis isi is be esstr trij ijd ijdt dtt ȫȜȢ È«Èœ ȢȤȤȩÈœ Èœ ʯʪ

!" " $ ! #"

ȫȜȢ È«Èœ ȢȤȩÈœ ʯʰ

HOE GROTE RETAILERS VAART MAKEN OP DE DIGITALE SNELWEG

! ! # "!

%#' % ' %& & " ' + " ! " &" #! ! % #!, ' #" " ' " ' ("" " (" &' $$ " ' " " )##% * " ) &' #

M

et professor Barabas als vriend zou het gemakkelijk zijn om rijk te worden door te beleggen in de retailmarkt. Barabas is een verstrooide geleerde uit de strip Suske en Wiske. Zijn teletijdmachine kan mensen terugsturen naar het verleden. Stel dat een aandelenbelegger op 14 oktober 2020 teruggaat naar 10 maart 2020. Het is de dag voordat de Wereldgezondheidsorganisatie covid-19 tot pandemie uitriep. Hij koopt aandelen in de internetbedrijven Amazon, Ebay en Alibaba. Ook legt hij de hand op opties om aandelen in vastgoedbedrijven Unibail-Rodamco-Westfield (URW), KlĂŠpierre en Wereldhave op 14 oktober te verkopen. Maar dan tegen de koers van 10 maart. Om deze handel met voorkennis minder duidelijk te maken, stapt de aandelenbelegger ook in de retailers Inditex, H&M, Fast Retailing (het moederbedrijf van Uniqlo) en Marks & Spencer. Dan komt professor Barabas bij zijn positieven en flitst de aandelenbelegger terug naar 14 oktober. Mandjes met effecten mogen natuurlijk nooit met voorkennis tot stand komen. Het voorbeeld dient alleen om de verschillen in rendementen te illustreren tussen de aandelen in e-commercebedrijven, retailvastgoedbeleggers en grote internationale retailers. Die verschillen zijn enorm. Aandelen in de internetbedrijven Amazon, Ebay en Alibaba stonden op 14 oktober respectievelijk 78 procent, 57 en 49 procent hoger. De regelrechte goudmijn is het mandje met putopties op aandelen in vastgoedbedrijven URW, KlĂŠpierre en Wereldhave. Niemand wil nu nog voor die aandelen betalen wat er op 10 maart voor werd betaald. URW stond 14 oktober 58 procent lager, KlĂŠpierre 43 procent en Wereldhave 36 procent. Maar wat vooral opvalt, is dat het mandje aandelen in retailers het ondanks de coronacrisis niet zo slecht doet. Inditex staat 1 procent lager, H&M 1 procent hoger, Uniqlo-moeder Fast Retailing 32 procent hoger en Marks & Spencer 30 procent lager. Bij elkaar een ongeveer neutraal resultaat. Veel beter dus dan dat van de winkelvastgoedfondsen. Wat zegt dit over de manieren

waarop retailers omgaan met de coronacrisis en wat betekent dit voor beleggers in winkelvastgoed?

8ÄŽHVKIFWK\GPF RTQFWEVQOUEJTÄŽXKPIGP De signalen van de retailers zijn niet direct goed nieuws voor beleggers in Nederlandse winkelpanden. H&M-groep zet zijn online-expansie door. In het derde kwartaal verscheen het Zweedse detailhandelsconcern op het e-commerceplatform SSG.com in Zuid-Korea en de formule Arket opende op de Tmall.com in China. Tegen het einde van 2020 zal ook AustraliĂŤ voor H&M een online markt worden. Op het gebied van multichannelen bereikte concurrent Inditex tijdens de coronacrisis een mijlpaal, zo blijkt uit de resultaten over het eerste halfjaar (februari tot en met juli). In de periode 1 mei tot en met 31 juli 2020 haalde het Spaanse detailhandelsconcern voor het eerst het aantal van een miljoen online bestellingen op een dag. Inditex is moederconcern van onder meer Zara, Pull & Bear, Massimo Dutti, Bershka en Stradivarius. De websites van de merken van Inditex kregen in de periode februari tot en met augustus 2020 bijna drie miljard online bezoeken. Hun sociale netwerken bereikten een recordaantal van 190 miljoen volgers. Dat is mooi, vindt Inditex, maar het wil die sterke groei van de online vraag ook aankunnen. Het Spaanse detailhandelsconcern wil het aandeel van e-commerce in zijn omzet verhogen van 14 procent in 2019 naar 25 procent in 2022. De verdere ontwikkeling van zijn eigen IT-platform, Inditex Open Platform, is daarom ‘cruciaal’. Hetzelfde geldt voor de uitrol van een geĂŻntegreerd voorraadsysteem waar klanten op elk moment zicht kunnen hebben op alles wat de formules van Inditex op de plank hebben liggen. Ook Marks & Spencer wil grote stappen zetten. Het Britse detailhandelsconcern gaf het bureau Quill in september opdracht voor vijftigduizend productbeschrijvingen, nadat een eerste jaar van de samenwerking er al twintigduizend had opgeleverd. Ook zet Marks & Spencer in op meer groei in e-commerce via zijn belang van 50 procent in online supermarkt Ocado.

DE WEBSITES VAN DE MERKEN VAN INDITEX KREGEN IN DE PERIODE VAN FEBRUARI TOT EN MET AUGUSTUS 2020 BIJNA DRIE MILJARD ONLINE BEZOEKEN

&' # ! % ' %#) &$ (' ##

De ambities van Uniqlo bij de verschuiving naar online zijn hoog. De Japanse retailer wil meer online klanten in eigen land en in China, Zuidoost-AziÍ en de Verenigde Staten. Het aandeel van e-commerce in de omzet moet van 10 procent in het boekjaar dat eindigde in augustus 2019 naar 30 procent. In het boekjaar dat eindigde in augustus 2020 gaf Uniqlo alleen al 26,6 miljard yen (220 miljoen euro) uit aan computersystemen. Dat is acht keer zoveel als de uitgaven aan de fysieke winkels in Japan in dezelfde periode. Bij zulke ambities hoort ook een fysieke infrastructuur. Uniqlo was in september bezig de laatste hand te leggen aan een geautomatiseerd magazijn in de Japanse prefectuur Ibaraki. Uniqlo had al zo’n faciliteit in Japan. De opening van het nieuwe magazijn vergroot het gebied waarin Uniqlo bestellingen binnen drie dagen kan bezorgen.

Voor Inditex horen bij multichannelen ook andere typen winkels. In de eerste helft van zijn boekjaar opende de Spaanse retailer grote filialen in veertien markten. 72 bestaande vestigingen werden vernieuwd, waarvan 35 met een uitbreiding. De belangrijkste openingen en uitbreidingen vonden in de eerste jaarhelft plaats in hoofdsteden als Moskou, Parijs, Madrid, New Delhi, Lissabon en Amsterdam. In de tweede helft van het jaar staan openingen van belangrijke winkels op de agenda in Monaco, Beijing, Londen en Doha. Ook Uniqlo schakelt over naar grote winkels. De retailer opende er drie in Yokohama en Tokio. Eind mei waren winkels met een oppervlakte van meer dan 1.300 m² voor het eerst goed voor meer dan 30 procent van alle Uniqlo-filialen onder direct management van Fast Retailing. Intussen doet H&M een stap terug uit de winkelstraten. De Zweedse moderetailer sluit voor het einde van het jaar 180 winkels en nog eens 350 voor het eind van 2021, zo maakte H&M bekend in het verslag over het derde kwartaal van 2020. Op de planning staan ook openingen van 130 winkels in 2020 en honderd in 2021. Een deel van de sluitingen heeft al plaatsgevonden. Per saldo zal het aantal winkels met 250 afnemen, rekent H&M voor. H&M gebruikt de coronacrisis als aanleiding om huurovereenkomsten tegen het licht te houden. ‘De huidige situatie heeft de uitgangspunten voor onder meer huuronderhandelingen voor winkels veranderd. Dankzij de contracten van de H&M-groep kan elk jaar ongeveer een kwart van de huur-

contracten worden heronderhandeld of beĂŤindigd, wat meer kansen en flexibiliteit biedt om het aantal winkels en winkeloppervlakte aan te passen en de huurvoorwaarden te verbeteren.’ Marks & Spencer grijpt harder in. De Britse keten maakte in augustus bekend zevenduizend banen te zullen schrappen in zijn management en zijn winkels. Wat deze ‘stroomlijning’ van de activiteiten voor het aantal winkels betekent vermeldt Marks & Spencer niet.

UNIQLO GAF IN EEN JAAR 220 MILJOEN EURO UIT AAN COMPUTERSYSTEMEN. DAT IS ACHT KEER ZOVEEL ALS DE UITGAVEN AAN DE FYSIEKE WINKELS IN JAPAN

Daarmee zijn niet alle bedreigingen voor beleggers in winkelpanden genoemd. In beschouwingen over de toekomst van de retail worden fysieke winkels nogal eens genoemd als dÊ plekken om producten uit te proberen. Wat als zelfs die functie kan worden geboden met digitale technologie, zoals dat gebeurde bij bijvoorbeeld Kendra Scott? Dat sieradenmerk introduceerde tijdens de sluiting van zijn winkels in verband met covid-19 een app waarmee klanten virtueel oorbellen kunnen passen. De technologie, augmented reality (AR), won bij detailhandelaren aan populariteit door de coronacrisis, maar is al jaren op de markt. In 2018 nam L’OrÊal Modiface over, een bedrijf gespecialiseerd in AR/VR. De klant kan er een selfie mee bewerken zodat het effect van make-up zichtbaar wordt. En de Britse meubelleverancier Argos schakelde over op AR zodat een klant kan zien hoe

>

bijvoorbeeld een bank in zijn woonkamer staat. Doel is een verlaging van het percentage retourzendingen. Ook merken als Timberland en Lacoste werken met AR. Vastgoedadviseur Colliers International ziet AR ook als een aanvulling op online winkelen. ‘E-commerce zal zijn momentum in de detailhandel behouden door middel van ervaringen, diensten en interacties. De behoefte van de consument aan een ervaring zoals in de winkel kan een verschuiving veroorzaken naar driedimensionale detailhandel, inclusief ervaringsgerichte e-commerce via augmented reality’, aldus Colliers in de publicatie Retail Spotlight Fall 2020. ‘De volgende fase van augmented retail zal waarschijnlijk een gamified sociale ervaring zijn’, schrijft Helen Papagiannis, deskundige op het gebied van AR, in Harvard Business Review. ‘Burberry werkte onlangs samen met Snapchat aan een AR-game in de winkel. Ik verwacht dat het concept wordt uitgebreid naar digitale winkels en virtuele paskamers waar je kunt spelen, ontdekken en winkelen met vrienden. Dit valt samen met een huidige trend die populair is bij mode- en beautymerken zoals EstĂŠe Lauder, Gucci en Miu Miu: mobiele games.’

! ! # "!

Zakenbank UBS ziet het zwaar in voor de winkelvastgoedmarkt. ‘De fysieke detailhandel heeft zwaar geleden onder covid-19, vooral in gesloten winkelcentra en de detailhandel gericht op beleving. De vooruitzichten voor een groot deel van de fysieke winkel in een wereld na covid zijn extreem troebel. Er zullen waarschijnlijk aanzienlijke veranderingen plaatsvinden in het aantal en de samenstelling van grote en kleinere winkelcentra, evenals in de structuur van toekomstige huurcontracten’, schrijft Jonathan Woloshin, head Real Estate & Financials Research bij UBS Wealth Management. Maar Colliers International maakt een relativering. ‘In tegenstelling tot sommige verhalen houden de meeste consumenten van winkelen in fysieke ruimtes. Van degenen die vanwege de pandemie minder naar winkels gaan, zegt 79 procent de interactie te missen. En 54 procent mist de ideeĂŤn voor producten die worden opgedaan tijdens het winkelen. De waarheid is dat winkels een ervaring bieden die online niet kan worden gerepliceerd. Retailers moeten echter steeds meer begrijpen wat consumenten van winkels verlangen en hun waardepropositie rond die factoren bouwen.’

Smartwoningen in De Tuinen van Ursem

Dé succesformule voor betaalbaar wonen De Smartwoning is het betaalbare woningconcept van Timpaan. Het is de opvolger van de Timpaan Verandawoning, waarvan er ruim 500 in Nederland zijn gebouwd. En met succes. De Smartwoning is een beproefd woningconcept, ideaal voor de groeiende groep een- en tweepersoonshuishoudens in Nederland, waaronder veel starters en senioren. Daarmee onderstreept Timpaan haar doelstelling van betaalbaar wonen voor iedereen. Of het nu een starter betreft of iemand die minder te besteden heeft, de Smartwoning brengt het kopen of huren van een grondgebonden woning voor velen binnen handbereik.

De Smartwoning is geschikt voor veel locaties, waaronder complexe ontwikkelopties. Het zeer efficiënte ruimtegebruik genereert een aantrekkelijke woonkostenexploitatie. De Smartwoning is zeer duurzaam, heeft standaard een EPC = 0 en is voorbereid op de toekomstige BENG-eisen. De eerste Smartwoningen in Ursem zijn recent opgeleverd, in Uithoorn wordt momenteel het tweede project gebouwd en het volgende project komt er alweer aan, in Heiloo. Wij hopen daar in de komende periode nog vele projecten aan toe te mogen voegen. Kijk op de website voor meer informatie: www.smartwoningen.nl www.timpaan.nl

! ! " ! " !

HEEL HENGELO HELPT

# "$ $ & $ ! # $ ! !" ! ! FG UVCF KP GGP DGTWEJV TÄŽVLG XCP 0GFGTNCPFUG UVGFGP OGV GGP ITQQV TGVCKN NGGIUVCPFURTQDNGGO &G EQTQPCETKUKU NGIV JGV RTQDNGGO RÄŽPNÄŽM DNQQV OCCT KU VGIGNÄŽMGTVÄŽF GGP MCPU QO FG DKPPGPUVCF ITQPFKI VG VTCPUHQTOGTGP

B

ij een landelijke winkelleegstand van 7,6 procent op dit moment – op basis van cijfers van onderzoeksbureau Locatus – komt de leegstand voor het stadscentrum van Hengelo uit op 19,9 procent en voor heel Hengelo op 10,9 procent. Het stadscentrum staat daarmee min of meer op ĂŠĂŠn lijn met steden als Sittard en Apeldoorn. Hengelo doet het aanzienlijk beter dan de trieste koploper in Nederland, Heerlen. Die stad heeft maar liefst 27,7 procent winkelleegstand in het centrum. Toch ziet Hengelo de toekomst voorzichtig positief tegemoet, hoewel ook verantwoordelijk wethouder Gerard Gerrits (VVD) zich ver houdt van optimisme. ‘De effecten van corona op onze winkelvoorraad op de langere termijn zijn met geen mogelijkheid te voorspellen. Gelukkig zijn we al twee jaar geleden actief begonnen met het opnieuw in de markt zetten van ons kernwinkelgebied. Op dit moment zien we nog niet echt een verdere verslechtering als gevolg van corona.’ Gerrits verwoordt het uitgangspunt. ‘Toen de VVD in juni 2018 deel ging uitmaken van de coalitie – in een stad die altijd is bestuurd door een rooms-rode coalitie – hebben we besloten de fysieke inrichting van de stad concreet aan te pakken. Er zijn de jaren daarvoor talrijke rapporten geschreven, maar het uitgangspunt van de nieuwe coalitie werd het Actieplan voor een vitale Hengelose binnenstad uit 2017: we zijn klaar met plannen, we gaan keihard aan de slag.’ Gerrits somt de kernpunten van het actieplan op: ‘Het plan is erop gericht om de binnenstad sfeervoller, bereikbaarder, levendiger en compacter maken. En het heet niet voor niets Actieplan. Dat heeft onder meer geleid tot de herinrichting van de Enschedesestraat tot een groene voetgangerspromenade. Daarmee konden we dus concreet inhoud geven aan de wens om meer groen in de binnenstad te krijgen en in te spelen op duurzaamheid. Veel belangrijker is echter ons streven om de binnenstad te versterken met woningen.’ ‘Alle transformaties die we zijn gestart, inclusief het betrekken van het vernieuwde stadskantoor en de herontwikkeling van het voormalige, nu leegstaande V&D-pand, moeten leiden tot zevenhonderd tot achthonderd nieuwe woningen. De winkelleegstand pakken we verder aan met gerichte acquisitie, met als uitgangspunt een compacter stadscentrum met een kernwinkelgebied en een kernhorecagebied. Twee jaar nadat we hiermee met opgestroopte mouwen aan de slag zijn gegaan, zijn wij nog steeds blij zijn met deze keuzes.’

Centrummanager Rob Berkhout bevestigt dat. Hengelo is een van de vier steden in Nederland die nu aan de derde ronde van BIZ meedoen. Een BIZ is een afgebakend gebied, zoals een win-

! ! # "!

kelstraat, waarbinnen ondernemers en/of de eigenaren samen investeren in de kwaliteit van hun bedrijfsomgeving. Alle ondernemers/eigenaren in de BIZ betalen daaraan mee. Hiervoor stellen de ondernemers en/of de eigenaren samen een BIZ-actieplan. Dat plan houdt onder meer in wat men gezamenlijk wil uitvoeren en welke begroting daarbij hoort. Als de gemeente met het plan akkoord gaat, stelt de gemeenteraad een heffing in voor alle ondernemers/ eigenaren in het betreffende gebied. Zij betalen deze heffing aan de gemeente. De opbrengst daarvan wordt in de vorm van een subsidie uitgekeerd aan de BIZ-vereniging of BIZ-stichting. Met deze subsidie kunnen activiteiten worden uitgevoerd die zijn gericht op het bevorderen van de leefbaarheid, veiligheid, ruimtelijke kwaliteit of economische ontwikkeling in de openbare ruimte. Berkhout: ‘Met de BIZ wordt freeridergedrag voorkomen. Iedereen binnen zo’n BIZ-gebied doet mee en is solidair. Zo hebben we na de uitbraak van corona een binnenstadsteam gevormd, waarin alle stakeholders, inclusief handhaving, zitting hebben. Op een platte en informele manier kunnen we zo alle problemen die zich voordoen flexibel en met korte lijnen oplossen.’ Binnen de aanpak past ook de komst van de damesmodeketen Costes naar de stad. Voor The Sting Companies was de voortvarendheid waarmee Hengelo het kernwinkelgebied aanpakt, mede de reden om een nieuwe winkel van damesformule The Sting te openen. Gijs Bessem, managing partner van KroesePaternotte, is adviseur op het gebied van expansiebeleid en locatiekeuzes van Herman Franzen en Ronny Rozenbaum, de eigenaren van The Sting Companies, waarin naast The Sting ook de formules Cotton Club, De Koopman en Costes zijn ondergebracht. ‘The Sting Companies werkt vrijwel altijd tegendraads. Bij een moeizaam traject willen zij juist gas geven. Costes is geopend omdat Hengelo van oudsher een hele goede damesmodestad is geweest. Als ik als buitenstaander Hengelo binnenloopt, vraag ik me inderdaad af waarom ik als consument hier mijn euro zou gaan uitgeven. Maar krimp en leegstand kunnen ook een pre zijn. Zeker als je weet dat er hard wordt gewerkt om de problemen op te lossen.’ ‘Er is nog heel wat werk aan de winkel in Hengelo. Je krijgt ondernemers alleen maar geĂŻnteresseerd om te veranderen, als hun kassa’s goed draaien. Dat kan als de consumenten in groten getale besluiten om hun euro uit te geven. Het is de optelsom van factoren en condities en daarom zien wij wel degelijk een goede toekomst voor Costes in Hengelo. Hier denkt The Sting Companies geld te gaan verdienen. We hebben voor het betreffende pand aan de Enschedesestraat een goede deal kunnen maken met de eigenaar. Hierbij wegen de kosten en de investeringen in het pand op tegen de huur – met een vijfjarig contract.

RenĂŠ Vierkant van adviesbureau Vierders is als adviseur van de gemeente bij de ambities van de stad voor het kernwinkelgebied betrokken. ‘Hengelo is een stad die pas na de Tweede Wereldoorlog vorm heeft gekregen. Grote winkelpanden zijn er als gevolg daarvan nauwelijks. Weliswaar zijn er veel kleine panden, maar landelijke ketens kunnen hier niet de gewenste winkelruimten vinden. En van die kleine winkelpanden zijn er gewoon te veel.’ ‘Toen het nog goed ging, dus zeg in de vorige eeuw, was Hengelo dĂŠ winkelstad van Twente, zeker op het gebied van mode. De klanten kwamen uit de wijde omgeving. Vandaar dat de stad in het verleden ook aantrekkelijk was voor nationale ketens als C&A en V&D. Door de terugval van het afgelopen decennium zijn die ketens verdwenen en het is nog maar de vraag of ze terugkomen of worden vervangen door soortgelijke ketens. Inkrimpen is dan ook voor de gemeente het sleutelbegrip. Met daaraan gekoppeld het faciliteren van andere bestemmingen, zoals wonen.’ Vierkant en Bessem zijn het eens: maak van de binnenstad een bruisende huiskamer. ‘Uit eerdere onderzoeken blijkt dat 60

procent van de bezoekers van het stadshart in het verleden van buiten Hengelo kwam. Veel gemeenten proberen die bezoekers van buiten weer aan zich te binden. Maar omdat alle gemeenten dat doen, schiet dat niet op. Het beleid van Hengelo is dan ook nu: wij richten ons op de inwoners van Hengelo.’ ‘Natuurlijk moet je parels van ons kernwinkelgebied die aantrekkelijk zijn voor de mensen van buiten de stad, koesteren. Maar met die parels alleen red je het niet. Dat betekent keuzes maken.’ Vierkant voegt eraan toe, dat vooralsnog de gevolgen van corona op de omzetten en het aantal passanten in het kernwinkelgebied gelukkig marginaal zijn. ‘De winkeliers vertellen mij dat het nu vrijwel even druk is als vorig jaar.’

Wethouder Gerrits: ‘Voor een gedragen aanpak van de binnenstad is een goede samenwerking met alle betrokken partijen cruciaal. We pakken het hele centrum aan, inclusief de Markt, die nu voor velen een troosteloze aanblik oplevert. We zullen beslist minder winkelmeters nodig hebben. Dat betekent inkrimpen en alternatieve bestemmingen faciliteren. Dat doen

>

- $! "" )* $ $ (" $ ) +( $ "%& $ . , $ # $ $ / , $ * #%# $* , $ %(%$ + * ( ! $ (%& ,%" $ "% ! %-$ / # $ ( )$ " )* $ $ $ %" $) %$ (.% !) +( + % *+) )* " )* $ $ # * # " $ " &(% $* RGT OCCPF XQQTPCOGNÄŽM CNU IGXQNI XCP HCKNNKUUGOGPVGP DÄŽ TGVCKNGTU GP JQTGECQPFGTPGOGTU &CCTOGG MYCO FG YKPMGNNGGIUVCPF GKPF KP 0G (" $ + * %& &(% $* $ ) $ ) - $! "" )* $ $ %$) " $ )" *) # ( $ " *% $%# $ $ ( &(% $* " ) &* # ( * ) QRXCNNGPF QOFCV JGV YKPMGNNCPFUEJCR YGTF IGVTQHHGP FQQT GGP NQEMFQYP OGV CCP\KGPNÄŽM OKPFGT RCUUCPVGP KP FG YKPMGNUVTCVGP VJWKUYGTMGP OKPFGT IGDTWKM XCP JGV QRGPDCCT XGTXQGT JGV YGIDNÄŽXGP XCP FG VQGTKUVGP GP GGP GPQTOG UVÄŽIKPI XCP JGV MQRGP XCP RTQFWEVGP QPNKPG *GV CCP * " & )) $* $ $ - $! " $ " $ ) &* # ( *%* $ * %, $ &(% $* * $ %&. * , $ # (* , ( $) , (- * % *+) * - $! "" )* $ / %(%$ , $ % $ * / $ . " %&"%& $ *%* $ !" $ &(% $* * !%#* $ ( %& " )* $ - $! "& $ $ $+ $ & $ $ $ &G DGNCPITÄŽMUVG TGFGP FCV CCP\KGPNÄŽM OGGT HCKNNKUUGOGPVGP GP FWU YKPMGN GP JQTGECUNWKVKPIGP VQV PW VQG \ÄŽP WKVIGDNGXGP \ÄŽP FG UVGWPOCCVTGIG NGP XCP FG QXGTJGKF /CCT FG XTCCI DNÄŽHV JQG NCPI FKG \WNNGP FQQTICCP GP QH FKG WKVGKPFGNÄŽM HCKNNKUUGOGPVGP GP YKPMGNUNWKVKPIGP DNÄŽXGP XQQTMQ # $ # ( $+ ( $ ( )&( ! ) , $ $ *- %" $ , ( ( ( )) $ %$%# ) ( ) ) , ( $) " $ $ * "" ( * ") *%( $ $ - $! " $ % $ * )" * %%$ %+" , ( ) $ "%& $ * # $ $ %, $ # " ( * " * %%! ,%%( )+& (# (!* $ $ %+-# (!* $ ( ( %$)* * (* % *+) * % !" $ ( $ - $! " ) % # $ ( \YCCT JGV YQTFV IGVTQHHGP FQQT EQTQPC &CV MQOV QOFCV MNGKPGTG YKPMGNIGDKGFGP OGGT IGTKEJV \ÄŽP QR FCIGNÄŽMUG DQQFUEJCRRGP 4GVCKNUGIOGP VGP CNU OQFG UEJQGPGP GP FG JQTGEC NÄŽMGP GZRNKEKGV NCUV VG JGDDGP XCP FG GRKFGOKG *QGYGN FG YKPMGNNGGIUVCPFURTQDNGOCVKGM s OGV QPFGT OGGT VGTWINQRGPFG JWTGP GP FCNGPFG YKPMGNRCPFYCCTFGP GP CCP\KGPNÄŽM NCIGTG DGWTUMQGT ) $ ,%%( - $! ", )* % %$ ) $ / . (+ #) %%*) " * ,% " $ ,%%( * %(%$ . " $ # ! $ # * $ # # $* $ . ($)* \QTIGP QXGT FG VQGMQOUV XCP JWP MGTPYKPMGNIGDKGFGP &G OGGUVG IGOGGPVGP \ÄŽP FCCTQO CN NCPIGT CCP FG UNCI QO JGV VÄŽ VG MGTGP &QQT DÄŽXQQT " * ,%%(!%# $ * ( $ +- ( * "%$*- !! " $ $ $ # (!* -%( $ . * %%( * $ +- ( * " () * '+ ( ( $ %%( " )* $ - $! "& $ $ * *( $) %(# ( $ %%( )*( * (* %%( - $! "& $ $ * , ( ( $ %%( -%$ $ %, $ - $! ") $ * #% $ $ %%( $ + - -%$ $ $ $ && (* # $* $ * (+ * ( $ $ $ * )* ) (* ( %%! %%( # ( %( $ " )+( $ +$ ! ($- $! " $ * $*(% FWEGTGP s JGV DGNGXKPIUGNGOGPV XCP TGVCKN s GP DÄŽXQQTDGGNF RCTMGTGP IQGFMQRGT VG OCMGP QH \GNHU JGV RCTMGTGP ITCVKU VG NCVGP \ÄŽP 1H FQQT NGGI )* $ *(% $ $ $ )* (% $ ( * # ! $ 'GP XCP FG UVGFGP FKG CN LCTGP IGVTQHHGP YQTFV FQQT GGP CCP\KGPNÄŽMG YKPMGNNGGIUVCPF KU *GPIGNQ KP 1XGTÄŽUUGN 'GP UVCF XCP KPYQPGTU FKG PC FG 6YGGFG 9GTGNFQQTNQI WKVITQGKFG XCP FQTR PCCT OKFFGNITQVG UVCF GP \GNHU FG DGNCPITÄŽMUVG YKPMGNUVCF XCP 6YGPVG YGTF *GV EGPVTWO XCP *GPIGNQ JGGHV PW DÄŽPC RTQEGPV NGGIUVCPF OCCT MKGUV UKPFU VYGG LCCT XQQT GGP TQDWWUVG CCPRCM &KG YQTFV IGMGPOGTMV FQQT GGP CEVKGH DGNGKF , $ *( $) %(# * $!( #& $ # ( -%$ $ $ $ $ +- &%) * %$ ( $ , ( ++(. # $ $ , ( (% $ $ $ %$ ( * ( )+"* * , $ * " ) %& $ $ %& ) &* # ( , $ $ , )* $ , $ # , $ %)* ) # )#% %(#+" , $ * $ %#& $ )

we niet door lege panden op te kopen, maar door die krimp te organiseren samen met de vastgoedeigenaren. Door hen en hun vastgoed een nieuw perspectief te bieden. Die transformatie zien we vooral in de bouw van nieuwe woningen. Nederland heeft minimaal driehonderdduizend nieuwe woningen nodig. Het tekort in de Randstad en de andere grote steden is zodanig dat jonge gezinnen en starters steeds vaker willen uitwijken naar het oosten van het land. Waarom dan niet naar Hengelo? Vanwege de bevolkingskrimp hebben we lange tijd geen noodzaak gehad om hier nieuwe woningen neer te zetten. Dat is aan het veranderen. Die zeven-

honderd tot achthonderd nieuwe woningen zullen beslist bijdragen om Hengelo weer een bruisende binnenstad te geven. En we hebben het geluk dat we als gemeente over een sluitende meerjarenbegroting beschikken. Er zijn niet zoveel gemeenten die dat ook hebben. We kunnen dus ook financieel het nodige blijven doen om dat te bereiken.’

2-daagse masterclass Ondermijning in Vastgoed 15 & 16 december 2020 | Nyenrode Business Universiteit

Inzicht, herkenning, aanpak en preventie van ondermijning in de vastgoedketen Op zoek naar preventie aanpak van ondermijning in de vastgoedsector? Dan is de Masterclass Ondermijning in Vastgoed wat voor u! Sprekers Met o.a. Tom Berkhout, directeur Nyenrode Real Estate Center. Pieter Tops, Lector politie en openbaar bestuur Politieacademie

Tijdens deze Masterclass gaan we in op:

o Hoe u een strategie bepaald voor de aanpak van ondermijning.

o Onbewust betrokken raken bij ondermijning. Hoe snel kunt u verstrikt raken in een crimineel netwerk? En eenmaal verstrikt: hoe komt u er veilig en ‘schoon’ uit?

o Op welke manier kunt u barrières opwerpen tegen criminele activiteiten die schadelijk zijn voor u (de reputatie van uw) organisatie en uw mensen.

o Het samenspel met de poortwachters (notaris, makelaar, accountant, fiscalist). Effectief en efficiënt samenwerken.

o Wanneer en hoe gemeente, politie, justitie en de Belastingdienst inschakelen.

o Hoe grensoverschrijdend samenwerken in de vastgoedketen. Tom Berkhout

o Welke manier veilig informatie

Pieter Tops

Bij al onze opleidingen houden wij rekening met de 1,5 meter afstand en andere hygiënevoorschriften die gelden in deze tijd van corona.

uitwisselen over aanwijzingen van ondermijnende activiteiten.

Kijk voor meer informatie en om u aan te melden op

nyenrodeondermijning.vastgoedmarkt.nl

Kantoren

È«Èœ È«Èœ ȜȢ ȢȤȩÈœ ȢȤ È©Èœ ʱʮ

Ho bou Hoogbo Ho uw uw

Colu Co um mn n

R sing Sta Ri tarr

Hebb He b en hog oge e ge g bo ou-w n hu we hun n be best ste ti ste tijd jd g ha ge had? d?? È«Èœ ÈœȢȤ ȢȤȩÈœ È© Ê°Ê­

Riianne R an nne e Ap pp p pel el ove el ver er ve ersch c illle len lend nd de ty type pes kant ka ntoo ntoo oorrg oorg geb ebrru uiker iker ik ers È«ÈœȢȤ È«Èœ ȢȤȩÈœ ʰʱ ȢȤȩÈœ

Bj Björn Robben en M lly van Oe Mi Oers rs È«ÈœȢȤ È«Èœ ȢȤȩÈœ ʰʲ ʲʪ

!" " $ ! #"

‘OP LIFTCAPACITEIT MOET JE GEWOON NIET BEZUINIGEN’

/GV \ÄŽP VYCCNXGP KP FG NKHV MTWKRGP KU GT FQQT FG CPFGTJCNXGOGVGTTGIGN PKGV OGGT DÄŽ *QG \QTIV FG DGJGGTFGT XCP GGP JQQI IGDQWY FCV IGDTWKMGTU UPGN FG DQXGPUVG GVCIGU DGTGKMGP!

S

inds de coronacrisis gelden nieuwe criteria om te bepalen of kantoorruimte bruikbaar is. Zoveel wordt duidelijk bij een wandeling op de Wilhelminapier in Rotterdam op een donderdagochtend rond half tien. Bij World Port Center en Las Palmas maken de draaideuren hun rondjes terwijl mensen naar binnen gaan. Buiten staan medewerkers en bezoekers met een kop koffie in de hand of een telefoon aan het oor. Zo niet bij het kantoor van de gemeente Rotterdam in het gelijknamige gebouw. Daar heerst serene rust. Afgezien van spullen afhalen voor de thuiswerkplek doen medewerkers van de gemeente Rotterdam niets meer met de 25.000 m² kantoorruimte die daar tot hun beschikking staat. In de markt gaat het verhaal dat de beperkte liftcapaciteit in het hoge gebouw de doorslag gaf. Voor het uitbreken van de coronacrisis vormden de liften van de Rotterdam al een flessenhals. De wachttijden waren aanzienlijk. Nu bezoekers ook nog anderhalve meter afstand moeten houden, is de liftcapaciteit helemaal te klein geworden. Een andere verklaring, uit de mond van iemand die bekend is met het beheer van het gebouw, is dat het inregelen van de liften voor het gebruik met inachtneming van de coronavoorschriften technisch te ingewikkeld was. Het idee was elke lift een bepaalde groep verdiepingen te laten bedienen. Mede omdat dit in de praktijk niet haalbaar bleek, werken alle medewerkers van deze locatie van de gemeente vanuit huis. Desgevraagd laat de gemeente Rotterdam zich niet uit over de rol van de liften bij het besluit om het kantoor niet te benutten. ‘De grote panden (die sinds maart gesloten zijn, red.) zijn nog steeds gesloten. Wij volgen het advies van de Rijksoverheid om zoveel mogelijk thuis te werken. Als gemeente proberen we altijd om onze collega’s zo goed mogelijk te laten samenwerken, met elkaar en met de mensen in de stad. Hier waren we al mee bezig. De inzichten van onder meer de coronaperiode hebben hier een versnelling in aangebracht. We werken als gemeente toe naar een nieuwe balans in werken en ontmoeten op kantoor, in de stad en thuis.’

Een ding wordt alvast duidelijk. Vastgoedadviseurs en -beleggers hoeven niet raar op te kijken als de gemeente Rotterdam, grootgebruiker van vastgoed in de Maasstad, op termijn overschakelt op een hybride werkvorm van thuis en kantoor en het aantal gehuurde vierkante meters verlaagt. Een nog openstaande vraag legt Vastgoedmarkt voor aan twee vastgoedbeleggers en een vastgoedadviseur: kan een gebrek aan liftcapaciteit tijdens de coronacrisis zo ernstig zijn, dat vele duizenden vierkante meters vastgoed onbruikbaar worden?

‘Het verhaal over De Rotterdam ken ik, maar in de markt zie ik geen verschuiving optreden in de voorkeuren van gebruikers van hoogbouw naar laagbouw’, zegt Jan Verhaegh, head of Office Consultancy bij vastgoedadviseur Cushman & Wakefield. ‘Organisaties zijn bezig met kostenbeheersing. Ze vragen zich ook af of ze al strategische besluiten moeten nemen. Het alternatief is wachten op een vaccin in de hoop dat de beperkende maatregelen worden beĂŤindigd. Pas als hier duidelijkheid over is, willen organisaties beslissingen nemen over de werkplekstrategie voor de lange termijn.’ ‘Het beeld dat liftcapaciteit een probleem is, herken ik niet’, zegt Jaap Snellen, head of Asset Management Offices Nederland bij vastgoedvermogensbeheerder CBRE Global Investors. ‘Door de coronamaatregelen is niet alleen de capaciteit van liften gedaald, maar ook het aantal mensen dat gebruikmaakt van kantoren. De mate van benutting van de kantoorruimte door onze huurders kunnen we afleiden uit de aantallen toegangspassen die worden aangeboden bij de toegangspoorten. De benuttingsgraad kelderde in maart en is sindsdien gestaag opgelopen naar gemiddeld 40 procent van het niveau van februari 2020.’ Ook Verhaegh denkt dat liften meestal geen flessenhals vormen. ‘Over het algemeen zijn capaciteitsproblemen van liften als gevolg van de anderhalvemeterregel niet zo groot dat ze het gebruik van kan-

‘WE WERKEN ALS GEMEENTE TOE NAAR EEN NIEUWE BALANS IN WERKEN OP KANTOOR, IN DE STAD EN THUIS’

>

toren beperken’, zegt Verhaegh. ‘Dat heeft veel te maken met de grote verandering in het kantoorgebruik. Medewerkers zijn per dag en per tijdstip gaan bekijken of het gebruik van het kantoor nodig is. Ga je in de file staan zodat je om 9 uur op je werk bent of werk je liever eerst even thuis? Als er ergens problemen zijn met de capaciteit van liften, ligt daar waarschijnlijk dezelfde piekbelasting aan ten grondslag als aan de drukte op de weg of in de treinen. In mijn ogen is dat dus niet alleen een capaciteits-, maar vooral ook een organisatievraagstuk.’ In de nabije toekomst zal de liftcapaciteit niet alsnog uitgroeien tot een probleem, verwacht Snellen. ‘Misschien loopt de benutting van het kantoor de komende periode nog op tot 50 procent. Meer zie ik het niet worden zolang de basisregel is dat we, als we naar kantoor gaan, anderhalve meter afstand houden.’ Hij wijst op de oproep van het kabinet om ook na 1 september zoveel mogelijk thuis te

werken. ‘Veel bedrijven geven daar gehoor aan en laten alleen mensen voor bedrijfskritische processen naar kantoor komen.’ Iets anders is volgens Snellen wel van belang voor de mate van benutting van de gehuurde kantoorruimte. Hoe groter de omvang, hoe groter de kans dat het kantoor niet wordt gebruikt. Zoals nu ook het geval is met de 25.000 m² kantoorruimte van de gemeente Rotterdam op de Wilhelminapier. ‘Corporates met grote vloeroppervlakten maken daar weinig gebruik van, bedrijven met kleine oppervlakten meer. Er zijn er die hun kantoor helemaal gesloten houden. Het lijkt erop dat een klein kantoor makkelijker is aan te passen aan de coronavoorschriften’, aldus Snellen.

‘DE BENUTTINGSGRAAD VAN ONZE KANTOREN IS GEMIDDELD 40 PROCENT VAN HET NIVEAU VAN FEBRUARI 2020’

6QGICPMGNÄŽM VTCRRGPJWKU Het gebruik van kantoren is te vermijden, maar voor woningen is dat lastig. Trots meldde de internationale woningbelegger Greystar eind

$GYQPGTU XCP FG GGTUVG \GU GVCIGU XCP RTQLGEV 'CUV *QWUG KP #OUVGTFCO MTÄŽIGP XCP XGTJWWTFGT )TG[UVCT FG CCPOQGFKIKPI FG VTCR VG PGOGP

augustus dat 90 procent van de 955 gemeubileerde huurwoningen in het Amsterdamse project East House is verhuurd. Ook daar is de liftcapaciteit beperkter door de coronamaatregelen. Inclusief de begane grond omvat het project vijftien bouwlagen. Regent het al klachten over de bereikbaarheid van de hoogste etages? Mark Kuijpers, managing director Netherlands van Greystar, glimlacht. ‘Weinig bewoners zijn aangewezen op de lift. East House heeft een groot, goed toegankelijk trappenhuis. Bewoners van de eerste zes etages moedigen we aan om die trap te gebruiken. De doelgroep bestaat uit young professionals, dus dat gebeurt ook. Daarmee is al een flink deel van de behoefte aan verticale verplaatsing ondervangen. East House is een getrapt gebouw: hoe hoger, hoe minder volume waardoor het liftgebruik relatief eenvoudig te beperken is.’ Op de kantorenmarkt is het tekort aan ruimte lager dan op de woningmarkt. Gevraagd of er sinds het uitbreken van de coronacrisis huurtransacties zijn afgeketst, zegt Verhaegh: ‘Ja, maar dat had eerder een financiĂŤle achtergrond. In markten waar al langere tijd krapte was, zoals in de vier grote steden, zien we nu meer ruimte ontstaan en dat is goed voor organisaties die vóór covid-19 geen plek konden vinden vanwege het enorme tekort aan kwalitatief aanbod op de goede locaties. De hoogte van het kantoor waar nu ruimte ontstaat is daarbij geen criterium.’

Verhaegh relativeert: ‘Nederland is geen Manhattan. Het grootste deel is laagbouw. Voor de hoge gebouwen die we hier hebben, kun je eventuele problemen met de bereikbaarheid oplossen met een goede werkplekstrategie. Een goede maatregel om de liftcapaciteit te verhogen, is bijvoorbeeld een lift laten stoppen op de derde, zesde en tiende etage. Tussen die etages laat je de kantoorgebruikers de trap nemen, behalve natuurlijk de mindervaliden. Dat scheelt al heel veel capaciteit.’ Dat is ook de aanpak van CBRE Global Investors voor de hoge gebouwen. ‘We vragen gebruikers om zoveel mogelijk de trap te nemen’, zegt Snellen.

Met een ding neemt CBRE Global Investors geen risico, zegt Snellen: de bepaling van de liftcapaciteit bij zijn eigen kantoorontwikkelingen. ‘Als de gemiddelde wachttijd te lang wordt, dan kiezen wij ervoor een extra lift op te nemen in het ontwerp.’ Ook Greystar zeilt nooit scherp aan de wind met de bepaling van de liftcapaciteit, geeft Kuijpers aan. East House kreeg een lift meer dan op grond van de berekening noodzakelijk zou zijn. ‘Je moet er toch rekening mee houden dat een lift buiten werking is of langdurig bezet is voor een verhuizing. Overmaat aan liftcapaciteit is extra kwaliteit voor een gebouw. Het kost wat geld, maar op termijn levert het meer op. Op liftcapaciteit moet je gewoon niet bezuinigen.’

HELAAS, DÉ WERKNEMER BESTAAT NIET

" " # ! ! ! ! ! 9QTMRNCEG /CPCIGOGPV DÄŽ FG HCEWN ! ! "$ " #

" # ! ! XGTIGNĎMV \Ď GGP QH OGGT YGVGPUEJCR RGNĎMG VJGQTKGÇP OGV FG UQOU YGGT ! " XCUVIQGFRTCMVĎM

Ik heb zo mijn eigen voorkeuren voor hoe ik wil wonen, werken en recreeren. Als het vastgoed deze voorkeuren en behoeftes ondersteunt, ben ik gemotiveerder, productiever en zelfs gezonder. Maar er is geen one-sizefits-all-oplossing voor welk type vastgoed dan ook. Er bestaan wel allerlei algemeenheden over bepaalde ‘groepen’ binnen de bevolking. Maar als een vrouw die niet van winkelen houdt, weet ik ook dat deze niet altijd opgaan. Bovendien zijn sommige aannames niet eens goed te bewijzen. Neem bijvoorbeeld de generatieverschillen in voorkeuren voor je werkomgeving. In een onderzoek naar ruim driehonderd Nederlandse medewerkers uit drie generaties (babyboomers, generatie X en millennials) kwam geheel tegen verwachting naar voren, dat millennials het belangrijker vonden om hun werkplek te personaliseren dan hun oudere collega’s. Ze zullen waarschijnlijk geen foto van de kinderen willen neerzetten, maar hebben misschien wel de behoefte aan een eigen plekje om hun identiteit te uiten. Zij moeten zich vaak op kantoor nog bewijzen. Verder was er geen bewijs te vinden voor de breed aangenomen veronderstelling dat millennials een andere, flexibelere werkomgeving willen dan oudere werknemers. Er wordt vaak gezegd dat generatie Z straks toch ĂŠcht iets anders wil van hun werkgever dan de kantoren waar we nu in werken. Ik vraag het me af. Het lijkt mij waarschijnlijker dat je levensfase en werkervaring bij het bedrijf een grotere rol spelen. Wat natuurlijk niet wegneemt dat we als mensheid dan nog steeds geen eenduidige voorkeuren hebben voor onze werkomgeving. Dus hoe ga je daar als werkplekmanager of kantooreigenaar dan het beste mee om? Om die vraag te beantwoorden, is Noriaki Kano’s Theory of Attractive Quality interessant. Deze stelt dat ‘meer is beter’ niet altijd opgaat, los van persoonlijke voorkeuren. Sommige kantooraspecten moeten gewoon in orde zijn: de zogeheten basiskwaliteiten. Volgens onderzoek met een grote internationale database zijn dit de binnentemperatuur, geluidsniveaus, hoeveelheid ruimte, visuele privacy (niet steeds voor iedereen zichtbaar zijn), instelbaar meubilair, kleuren en texturen op kantoor en een schone werkplek. Medewerkers worden niet tevredener als deze aspecten een relatief hoge kwaliteit hebben, maar ze worden wel ontevreden als ze van lage kwaliteit zijn. Deze vanzelfsprekendheden worden verwacht, maar worden nog lang niet altijd geleverd door kantoorgebouwen. Waarom eigenlijk niet? In de categorie ‘meer is beter’ stijgt tevredenheid wel evenredig met een hogere kwaliteit. Daaronder vallen de luchtkwaliteit, lichtinval en visueel comfort, privacy voor persoonlijke gesprekken, het gemak om interactie te hebben, comfort van het meubilair en de netheid van het gebouw. Hiermee kun je je dus blijkbaar onderscheiden als je je medewerkers of huurders extra blij wilt maken. Momenteel is er veel aandacht voor slimmere en gezondere werkomgevingen om die (toekomstige) werknemer aan boord te krijgen of te houden. En het ‘slimme’ maakt het vaak mogelijk om meer individuele voorkeuren te bedienen. Interessante ontwikkelingen dus om die superbelangrijke werknemers en huurder eens te verrassen en verblijden. Want dat beetje extra aandacht wil toch iedereen wel!

"

" "# ! ! Het afgelopen jaar stelde elke vrijdag een jonge vastgoedprofessional zich voor op vastgoemarkt.nl. We blikken terug op de rising stars van 2020. Dit keer Bjorn Robben (28). Ik ben: Werkzaam bij Savills op de afdeling taxaties, als taxateur in het bankenteam Opleiding: Hbo Automotive Business Management (IVA Driebergen) Waarom vastgoed: Vastgoed is van kinds af aan al mijn grote passie geweest. Het doel was om architect te worden, maar gezien mijn interesse in cijfers ben ik meer de financiĂŤle kant op gegaan. Het mooiste vastgoedobject: World Trade Center Station (Oculus) in New York. Gesitueerd naast de WTC Memorial Site maakt de locatie dit object al zeer bijzonder. Door het unieke en spierwitte design lijkt het alsof er een gigantische vogel zijn vleugels heeft gespreid en op het punt staat om op te stijgen. De omgeving

bestaat voornamelijk uit rechthoekige hoogbouw, waardoor dit object er vanuit alle hoeken echt uitspringt en variatie geeft aan de omgeving. Wanneer je dit object betreedt, wordt duidelijk hoe deze constructie een imposante indruk achterlaat. Dit object laat duidelijk zien dat men nog buiten de gebaande paden durft te gaan. Belangrijkste trend: De opkomst van proptech zal nieuwe diensten en verdienmodellen voortbrengen. Voor bedrijven is het belangrijk om ver vooruit te kijken, waardoor ze tijdig kunnen inspelen op deze veranderingen en later niet achter de feiten aan hoeven te lopen. Daarnaast is e-sport al jaren in opkomst. Dit zal op termijn net zo groot worden als het huidige sportlandschap. Stadions met een capaciteit van veertigduizend toeschouwers worden al meerdere dagen gevuld en worden online door miljoenen mensen bekeken. Zo heeft er in 2018 een e-sports finale plaatsgevonden met 99,6 miljoen live kijkers. Om dit in perfectief te plaatsen: de Superbowl finale werd dat

jaar door 103 miljoen mensen live bekeken. Waar beurzen steeds minder plaatsvinden of in afgeslankte vorm, wordt dit voor beurshallen een steeds belangrijkere doelgroep. Must-read: Hyper Focus om meer uit je dag te halen. Think and Grow Rich om jezelf te blijven motiveren en een doel te bereiken wat je voor jezelf hebt gesteld. Mijn rolmodel: Frits van Eerd. Ik heb veel respect voor ondernemers en het verhaal van Jumbo blijf ik een van de mooiste vinden. Onder leiding van Frits van Eerd is dit bedrijf in een relatief korte tijd gegroeid van een lokale supermarktketen tot een standaard binnen het landelijke supermarktlandschap. Door durf, eigenwijsheid en vastberadenheid heeft Jumbo het supermarktlandschap opgeschud en naar een hoger niveau weten te tillen. In mijn vrije tijd houd ik mij bezig met: Mountainbiken, naar de sportschool gaan en gamen.

"# ! # ! % " $#

! DGVQPEGPVTCNG 9GTPKPM KP .GKFGP CCPIGMQEJV GP VQXGTV JGV QO VQV YQQPYÄŽM ! $ " ! !

',. )' ( '&+.!## $+ )&!&# + )) !& +'+ ,&! # .''& ! % & % + % &+ ! & % #+

',. )' ( ! )'& + & #' + '( ! & ) # &!& & )!*! ' + ($ & -'') + )&!&# + )) !& %'% &+ $ '& ) + 0 + !* & ,&! # ($ # & 1WFG 4ÄŽP FKEJVDÄŽ JGV EGPVTWO &CCT \ÄŽP GT PKGV XGGN - & + ,! ! ($ & - + % ) & .'&!& & . )% . #. $!+ !+ - & + ! '& )*+) ( & % + ') '# -'') DGUVCCPFG YÄŽM GTPCCUV KU JGV IWPUVKI CNU YG FG NKPM OGV JGV YCVGT FQQTVTGMMGP q XGTVGNV (TCPM XCP &ÄŽM - &

',. )' ( &+ ',*! *+

(NGWT 5RĎMGT KU CNU YGVJQWFGT &WWT\COG 8GTUVGFGNĎMKPI 4WKOVG 9QPGP XGTDQPFGP CCP JGV ()'" + & - & &+ ',*! *+ 0 + !* & )' ,,*+ TCWY VGTTGKP FKEJVDĎ JGV UVCVKQP 'GP CCPVTGMMGNĎMG NQECVKG YCCT JGV OQIGNĎM KU QO GGP PKGWYG YQQP YĎM VG QPVYKMMGNGP 9GPU XCP FG IGOGGPVG KU QO & ($ # + ) 3) & % + & %!/ - & .'& & . )# & GP TGETGÇTGP 'T \ĎP OCCT YGKPKI XCP FKV UQQTV ! & . ) " !& & $ &! ,. *+,#" *+ #,&+ NCVGP XGTTĎ\GP *GV KU UWRGTVQH QO FCV OGV #$$ VG DGYGTMUVGNNKIGP q \GIV \Ď 7KVFCIKPI YCU QO JGV ɈPCPEKÇNG RNCCVLG XCP FG JGTQPVYKMMGNKPI TQPF VG MTĎIGP &G NCPIYGTRKIG NCPFVQPI \KV KPIGMNGOF VWUUGP FG URQQTNĎP PCCT &GP *CCI GP JGV YCVGT XCP FG 1WFG 4ĎP *GV ITQQVUVG $ - & &' ! %!$"' & & '% + + )) !& + #,&& & ),!# & + & ) /+) '&+*$,!+!& +,** & JGV 9GTPKPM VGTTGKP GP FG CEJVGTNKIIGPFG YĎM 5RĎMGT p+PHTCUVTWEVWWT OQGV YQTFGP QPVYKMMGNF FCV OCCMV JGV ɈPCPEKGGN TGPFCDGN MTĎIGP NCUVKI q &G # - $ - & ),!% !* '%)!& '') . + ) & URQQTDCCP GP GGP DGFTĎXGPVGTTGKP FCV OCCT ÅÅP *% $$ +' & *. + ) !* ' +' #'%*+! DGYQPGTU DĎ JWP JWKU MQOGP

*+ ' % )#+ )'- *( ! $ ,+$''#

8CP &ÄŽM \KGV QRNQUUKPIGP p'T NKIV GGP KPFWUVTKGIG ! -'') + + )) !& % + *$ +* & *% $$ - ) !& FKPIUYGI &CV KU PKGV XQNFQGPFG QO FG YQQPYÄŽM IQGF VG MWPPGP QPVUNWKVGP &CCTQO QPFGT\QGMGP YG GPGT\ÄŽFU GGP DTWI CPFGT\ÄŽFU GGP URQQTYGIQPFGT '') & 1

&G\G QRVKGU YGTFGP CN GGTFGT IGQRRGTF OCCT PQQKV WKVIGYGTMV 0W KU GT GZVTC DWFIGV &G IGOGGPVG FKGPFG GGP UWDUKFKGCCPXTCCI KP DÄŽ JGV OKPKUVGTKG XCP $KPPGPNCPFUG \CMGP GP -QPKPMTÄŽMUTGNCVKGU &G *, *! ! + !%(,$* & '&+.!## $!& - & $' +! * FKG OQGKNÄŽMGT VG QPVYKMMGNGP \ÄŽP 5RÄŽMGT p&QQT FG UWDUKFKGVQGMGPPKPI KU GGP \GV IGIGXGP FG RTQEGFWTG VG UVCTVGP 'P JGV IGGHV GGP UVQM CEJVGT FG FGWT QO *+ + % # & % + ($ && & ',. %' + DKPPGP LCCT \ÄŽP IGUVCTV 9ÄŽ YKNNGP DGVCCNDCTG YQPKPIGP YCCTXCP UQEKCNG JWWT q & &#* ')'& )!*!* .!$$ &

& . + ', FGT XCCTV OCMGP 5RÄŽMGT p'T IGDGWTV XGGN KP .GKFGP FG UVCF UVCCV XQN OGV MTCPGP QPFCPMU EQTQPC &CCT JGD KM OG QQM JCTF XQQT IGOCCMV +PXGUVGTKPIGP \ÄŽP

&G NCV NKIV JQIGT FCP FG NCPFGNÄŽMG TGIGNIGXKPI FWWT\CCOJGKF 5RÄŽMGT MÄŽMV QQM PCCT EKTEWNCKTG DQWYOQIGNÄŽMJGFGP p&G GPGTIKGVTCPUKVKG \QTIV XQQT KPVGTGUUCPVG XTCCIUVWMMGP 9ÄŽ YGTMGP CCP FG EKV[ % "* -% "* (-/ ' ' /('"' (-/() . &G CODKVKGU NKIIGP JQQI <GMGT DÄŽ PKGWYG YQQPYÄŽ $ ' "+ ! , . ' % ' !" * "'.-%%"' ' , . ' 5

%QOOGTEKGGN FKTGEVGWT (TCPM XCP &ÄŽM XCP FG #$$ $QWYITQGR GP YGVJQWFGT (NGWT 5RÄŽMGT XCP FWWT\COG XGTUVGFGNÄŽMKPI QR JGV 9GTPKPMVGTTGKP (QVQ FQQT $CTDTC 8GTDÄŽ

' * .(* ' ! % (& $(+, / , $(+, (-/ ((* , % , ' ' , "+ ! % ! * '( " 5

((* , ! , ' * ) !,%( ," "+ / + & ', %+ " ' * .((* ('. *+" ' . *$(() ,*($$ ' 0W RCMV FG IGOGGPVG JCCT RWDNKGMTGEJVGNÄŽMG TQN QO $ *+ , +, %% ' ' ! , ,1) /('"' ' 4 * /(* , / *$, ' ! , ()+, %% ' . ' ' " +."+" * YQTFV JGGN .GKFGP DÄŽ DGVTQMMGP n5COGP OCMGP YG FG UVCFo KU QPU OQVVQ FCCT FQGP YÄŽ XGGN XQQT q XGTVGNV 5RÄŽMGT p+P QMVQDGT MQP KGFGTGGP FG RNCPPGP DGMÄŽMGP ' * * ' $ /(* , & '(& ' "' XGTFGTG QPVYKMMGNKPI XCP FG RNCPPGP 9ÄŽ OQGVGP CNNG FKUEKRNKPGU DÄŽ GNMCCT MTÄŽIGP &G IGOGGPVG \GV PW KP QR RCTVKEKRCVKG XCP FG QOIGXKPI &CCTPC ICCP YÄŽ YGGT XGTFGT q \GIV 8CP &ÄŽM

8CP &ĎM p*GV MCTCMVGT XCP JGV IGDKGF DNĎHV DGJQW FGP $ĎXQQTDGGNF FQQT UKNQoU VG NCVGP UVCCP &CV IGGHV ! , , ** "' $ * $, * ' ' %"'$ & , ! , . *% ' *WK\GP UVCCP EGPVTCCN KP JGV RNCP /CCT OGV EQO OGTEKÇNG XQQT\KGPKPIGP q ,G OQGV GT CCPVTGMMGNĎM YQPGP p*GV YQTFV CWVQNWY GP OGV ITQGP KP FG YĎM 'P YG DGPWVVGP FG NKIIKPI CCP JGV YCVGT /KUUEJKGP , / ! , 2 % + " ,+ ' * "'' ' ,* $$ ' & , ' MCFG QO QXGT VG ɉCPGTGP 8QQTFGGN XCP FG NQECVKG KU , ! , / , * () ! , 2-" ((+, ' %" , , "+ -'+," .((* -", '*-"&, ' ((* )) *, & ', ' ' ! , +)((* '$ ' / ' ()%(++"' (& %-" , YGTGP &CV \ĎP WKVFCIKPIGP 1RNQUUKPIGP XGT\KPPGP OCCMV QPU XCM NGWM q \GIV 8CP &ĎM

&KV RTQLGEV KU #$$ QR JGV NÄŽH IGUEJTGXGP XKPFV 8CP &ÄŽM p9ÄŽ \ÄŽP GGP YQPKPIDQWYGT RWT UCPI #NU HCOKNKGDGFTÄŽH MQRGP YÄŽ FKV UQQTV NQECVKGU TKUKEQFTC ' ' ) $$ ' (',/"$$ %"' () " *. ' , ('+ ! *, +' %% * $%()) ' % . ' ('2 0) *,"+ + MQOGP JKGT UCOGP )GDKGFUQPVYKMMGNKPI DKPPGPUVG FGNÄŽM QPVYKMMGNGP VTCPUHQTOCVKG QR UVGFGPDQWY $-' " $'(())-', ' , 2", "' ('+ 5 5RÄŽMGT KU DNÄŽ OGV JGV GPVJQWUKCUOG XCP #$$ p*WP ',!(-+" +& ' () ' + & '/ *$"' $ * $, *"+ *, #$$ 8QQT OÄŽ KU JGV QQM JGGN DGNCPITÄŽM FCV \ÄŽ \Q QRGP JGV RTQEGU KP \ÄŽP IGICCP <ÄŽ QPFGTMGPPGP FCV JGV GGP KPIGYKMMGNF XTCCIUVWM KU OCCT MÄŽMGP LWKUV ' * !( , () , %(++ ' . %, (-/ ' "' ('2 " !, (-/ +, .* , (& ( + & '/ * MKPI 1QM DÄŽ VGIGPUNCIGP RQUKVKGH DNÄŽXGP JGV JQQTV GT DÄŽ QO IG\COGPNÄŽM VG MÄŽMGP JQG YG FKV QRNQUUGP &CV NWMV CNNGGP CNU LG UCOGP QRVTGMV GP MÄŽMV PCCT OQIGNÄŽMJGFGP #$$ FGPMV KP QRNQUUKPIGP GP JGGHV ' () ' ()+, %%"' ' ,* '+) * ', & '" * . ' / *$ ' 5

(',/"$$ %, ' (-/, 2(/ % "' () * !, %+ () " ' *"+" ( ' * *(, )*(# , ' . '

\ÄŽP DÄŽXQQTDGGNF #EMGTUYQWFG KP 2ÄŽPCEMGT YCCT QR EC JC TWKO YQPKPIGP XGTTÄŽ\GP + -", ' "' ' & , *-"& /('"' ' ' )) *, & ', ' ' +" '," *$2" !, "' ++ ' * )% $ . ' ! , (- !(( $ ',((* & , 2(3' /('"' ' +$-' " ! " . '

, . * * ' (',/"$ $ % ' ' (-/ ' ($ ,* '+ (*& ," + * '(. VKGU IGDKGFUQPVYKMMGNKPI GP DKPPGPUVGFGNÄŽMG (',/"$$ %"' !(* ' ,(, 0) *,"+ " ' &CCTDÄŽ KU #$$ CNVÄŽF DG\KI OGV FWWT\CCOJGKF OCCVUEJCRRGNÄŽM XCUVIQGF GP /81

+, ( & *$, *(. +) " % -,%(($

p&G JWKFKIG OCTMV KU YG\GPNÄŽM CPFGTU FCP KP RTG EQTQPCVÄŽF /CCT JQG YG JKGT QQM WKVMQOGP GGP FWWT\CCO RCPF KU HWVWTG RTQQH q \GIV *GKP 9GIFCO 9GIFCO KU &KTGEVGWT &WWT\CCOJGKF GP +PPQXCVKG DÄŽ +0) 4GCN 'UVCVG p#NU DCPM \ÄŽP YÄŽ EQPVKPW KP XGTCPFGTKPI 9G JQWFGP QPU PKGV CNNGGP OGGT DG\KI OGV ˬPCPEKGTKPIGP 9ÄŽ MÄŽMGP XQQTVFWTGPF YGNMG FKGPUVGP GP RTQFWEVGP XQQT MNCPVGP KPVGTGUUCPV \ÄŽP GP TGNGXCPV XQQT FG XCUVIQGFUGEVQT q

p9Ď YKNNGP LWKUV PW GGP PQI DGVGMGPKUXQNNGTG TQN URGNGPq 8QQT JCCT MNCPVGP JGGHV +0) VQGICPI VQV GGP FKIKVCNG QOIGXKPI IGETGÇGTF +P FG\G FKIKVCNG QOIGXKPI 4'( +PUKFG$WUKPGUU MTĎIGP MNCPVGP KP\KEJV KP JWP XCUV IQGFRQTVGHGWKNNG GP FG ɈPCPEKGTKPIGP FKG \Ď XKC +0) JGDDGP CHIGUNQVGP 1QM YQTFV JWP FWWT\CCOJGKFU KPHQTOCVKG YGGTIGIGXGP <Ď MTĎIGP JKGTOGG GGP IQGF DGGNF XCP YGNMG RCPFGP PQI XGTFGT XGTDGVGTF MWPPGP YQTFGP &QQT FG\G IGIGXGPU KP\KEJVGNĎM VG OCMGP XQQT FG MNCPV KU GGP IGURTGM JKGTQXGT OCMMG NĎMGT VG XQGTGP

1RUEJQTVGP CɆQUUKPIGP 6QGP FG ETKUKU QPVUVQPF UEJQQV FG QXGTJGKF QPFGT PGOGTU IGNĎM VG JWNR OGV JWNRRCMMGVVGP OCCT QQM FG DCPMGP YKNFGP JWP UVGGPVLG DĎFTCIGP FQQT DĎXQQTDGGNF JGV QRUEJQTVGP XCP CɉQUUKPIGP <Q QQM +0) 9GIFCO p&CV JGDDGP YĎ KP JGV VYGGFG GP FGTFG MYCTVCCN IGFCCP 'P GKIGPNĎM XKGN JGV CCPVCN CCPXTCIGP XQQT JGV QRUEJQTVGP XCP CɉQUUKPI QPU OGG &CV KU PCVWWTNĎM OGFG VG FCPMGP CCP FG QXGTJGKFUOCCVTGIGNGP OCCT XCUVIQGF KU QQM GGP NCCI E[ENKUEJG UGEVQT FWU JGV FWWTV XCCM NCPIGT XQQTFCV FG GHHGEVGP XCP GGP ETKUKU \KEJVDCCT YQTFGP q *QG JGV GT FWU WKV ICCV \KGP KP RQUV EQTQPCVĎF KU IKUUGP 6QEJ JGGHV 9GIFCO JKGT YGN KFGGÇP QXGT p7KVGTCCTF \ĎP GT XGTUEJKNNGP VWUUGP FG UGEVQTGP YCCTDKPPGP YĎ CEVKGH \ĎP &G TGVCKNUGEVQT JGGHV PCVWWTNĎM GGP QOOG\YCCK IGOCCMV PCCT QPNKPG 8GGN YKPMGNU JGDDGP JGV \YCCT /GPUGP IKPIGP DĎPC PKGV PCCT H[UKGMG YKPMGNU VGTYĎN GT KP VQVCCN PKGV OKPFGT DGUVGFKPIGP YCTGP *GV %$5 JGGHV EĎHGTU IGRTGUGP VGGTF YCCTKP FG VQGPCOG XCP QPNKPG XGTMQRGP VGP QR\KEJVG XCP JGV VYGGFG MYCTVCCN XQTKI LCCT RTQEGPV KU q *GV IGXQNI FCCTXCP MCP XQNIGPU 9GIFCO XQQT FG NQMCNG NQIKUVKGMG UGEVQT \ĎP FCV FKG JGV DGVGT ICCV FQGP 'P FG YQPKPIOCTMV NCCV GGP TGFGNĎM UVCDKGNG

!

VTGPF \KGP p'T \ÄŽP XQQTCNUPQI IGGP RKGMGP QH FCNGP & 2$(""123& )2 ./' 23&&%2 &./1- '1//3 )22$()&. FCV GT CCP JGV GKPFG XCP JGV LCCT \GNHU PQI GGP TWP /0 0".%&. +/-3 %//1 #&,&''&12 %//1%"3 %& /5&1 %1"$(32#&,"23).' 5//1 #&,&'').'2/#*&$3&. 5/,'&.% *""1 5". 36&& .""1 "$(3 01/$&.3 '""3 <

&3 #&31&++).' 3/3 %& +".3/1&.-"1+3 )2 ./' .)&3 (&&, 5&&, 3& 8&''&. 5).%3 !&'%"- /&6&, )&%&1&&. 5//1 &&. 36&&%& +&&1 -/&3 3(4)26&1+&. &. +".3/1&. 8/ '/&% ",2 ,&&'23"". ,/0&. %& (441$/. VTCEVGP XCCM PQI NCPIGT FQQT p&G VGPFGPU NĎMV FCV +".3/1&. -&&1 &&. /.3-/&3).'20,&+ 6/1%&. )+ (//1 5""+ (&3 6//1% 9$,4#(4)8&.: 6""1 6&1+.&-&12 +4..&. 2"-&.+/-&. -""1 )+ %&.+ %"3 &1 6&, -&&1 HWPEVKGU DĎMQOGP &CP OQGVGP MCPVQTGP FWU IQGF DGTGKMDCCT \ĎP OGV \QYGN JGV 1RGPDCCT 8GTXQGT CNU -&3 %& "43/ . 6"3 8&+&1 )2 )2 %"3 %)& +".3/1&. MYCNKVCVKGH IQGF KP GNMCCT OQGVGP \KVVGP /GV IQGFG NWEJVɈNVGTKPI GP TQWVKPI q /CCT JĎ RNCCVUV YGN FKTGEV GGP DGNCPITĎMG MCPVVGMG .).' ;!"..&&1 +".3/1&. -&&1 /.3-/&3).'20,&++&. YQTFGP KU FG XTCCI QH LG FCP OKPFGT TWKOVG PQFKI JGDV $QXGPFKGP KU FG NGGIUVCPF KP XGTIGNĎMKPI OGV %& 5/1)'& $1)2)2 5&16""1,//2#""1 . (&3 5)&1%& +6"13"", 5". ,"' %& ,&&'23".% 5". +".3/1&. ). -23&1%"- /0 8&23)&. 01/$&.3 4 )2 (&3 -""1 %1)& RTQEGPV FCV KU GKIGPNĎM OWVCVKGNGGIUVCPF #NU LG QR FG <WKFCU MĎMV KU FCCT IGGP UWDUVCPVKGGN MCPVQTGP RCPF FCV NGGI UVCCV VG XKPFGP &CV\GNHFG IGNFV XQQT /33&1%"- 31&$(3 -""1 //+ ).%(/5&. < -YCNKVCVKGH IQGFG GP OGV PCOG FWWT\COG RCPFGP OQGVGP JGV FWU \ĎP &CV DNĎHV GXGP DGNCPITĎM CNU 5//1 %& $/1/."0".%&-)& 6".3 ). -/&3&. ",,& +".3/1&. (&3 5&10,)$(3& &.&1')&,"#&, 5". -).23&.2 JGDDGP +0) GP JCCT XCUVIQGFMNCPVGP \ĎP IQGF QR YGI YCPV DKPPGP JGV RQTVHQNKQ XQNFQGV CN RTQ $&.3 "". %& 6&3'&5).' 5//1 !&'%"- ;!& (&##&. ./' 01/$&.3 3& '"". &. ()&15//1 (&##&. YĎ XCP GNM IGDQWY GGP RNCP XCP CCPRCM JQG \G PCCT OKPKOCCN % MQOGP OCCT KP JCNGP YĎ FG 01/$&.3 <

&QGNGP XCP 2CTÄŽU Hein Wegdam, directeur Duurzaamheid en Innovatie bij ING Real Estate Finance

1O FCV VG DGTGKMGP DKGFV +0) \ĎP DGNGIIGTU GGP &./1- 0"++&3 "". 01/%4$3&. &. %)&.23&. 6""1-&& +,".3&. %& 5&1%4418"-).' +4..&. 1&",)2&1&. 5". ".",72&3//,2 ",2 %& 4418""- 00 -&3 FCCTKP FG 'PGTIKGTQDQV VQV FG ÅÅP RTQEGPV ɈPCPEKG 1).' /0 %& 5&1%4418"-).'2).5&23&1).' .""1 &&.

,"#&, 5//1 0".%&. %)& ./' &&. ,"#&, (&##&. !&'%"- ;!& 6),,&. %"3 /.8& +,".3&. ",,&-"", '"". 5//1 &&. ,"#&, !".3 /- 1&%4$3)& 3& #&1&) +&. -/&3 (&3 &.&1')&5&1#14)+ .""1 #&.&%&. ".3/1&. 5&1#14)+&. 5&&, -&&1 %". ./%)' ""+ RTQEGPV OGGT &CV KU RWTG XGTURKNNKPI $Ď GGP MCP 3//10".% -&3 ,"#&, #&3&+&.3 01/$&.3 #&20"1).' QR JGV XGTDTWKM GGP UKIPKɈECPVG DGURCTKPI XQQT FG JWWTFGT 'P OGV FKG RTQEGPV \ĎP YG CN XQQT RTQEGPV QR YGI QO FG FQGNGP XCP 2CTĎU XQQT YCV DGVTGHV %1 TGFWEVKG VG JCNGP &G 'PGTIKGTQDQV JGNRV QO FKV VG OQPKVQTGP 7KV FCV OQPKVQTGP DNĎMV DĎXQQTDGGNF FCV FG TCFKCVQTGP KP JGV YGGMGPF 5&1+&&1% 23"". ).'&23&,% <

8GTURKNNKPI OQPKVQTGP 'GP UVCRLG XGTFGT KU &CP OCI DÄŽXQQTDGGNF GGP +".3//10".% ./' +),/6"33 441 0&1 5)&1+".3& -&3&1 5&1#14)+&. ; "3 5&1#14)+ ,)'3 .4 /0 3/3 +),/6"33 441 42 &1 -/&3 &&. #&20"1).' 6/1%&. '&1&",)2&&1% 5". -).)-"", 36&& %&1%& - %)& FQGNGP VG JCNGP JGDDGP YÄŽ VQQNU XQQT QP\G MNCPVGP /.36)++&,% ""1-&& )2 %& 5&120),,).' 3& -/.)3/1&. &. %& 2$&."1)/:2 5//1 5&1%4418"-).'2-""31&'&,&. 3& UVKOWNGTGP 7KV FCV OQPKVQTGP DNÄŽMV DÄŽXQQTDGGNF FCV %& 1"%)"3/1&. ). (&3 6&&+&.% 5&1+&&1% 23"". ).'& 23&,% < ,&'3 !&'%"- 4)3 &G DGNCPITÄŽMUVG QRICXG XQQT +0) KU QO MNCPVGP OGG VG MTÄŽIGP KP JGV RTQEGU 1O \G VG QXGTVWKIGP FCV 5&1%4418"-).' ).3&1&22".3 )2 5//1 8/6&, 5&1(441%&1 &. (441%&1 ; &3 #&').3 -&3 ).8)$(3 &123 -/&3 %& %4418""-(&)%201&23"3)& 5". (&3 '&#/46 /-(//' .4 -/&3 %& '&#14)+&1 //+ &&. '&%1"'25&1".%&1).' QPFGTICCP 9ÄŽ \GVVGP GEJV GGP UVCR GZVTC QO

(KPCPEG XGTCPVYQQTFGNĎM XQQT &WWT\CCOJGKF MNCPVGP YKN JĎ XCUVIQGFDGNGIIGTU JGNRGP VG XGTFWWT\COGP OCCT JĎ \KGV FKV CNU GGP XGTCPV YQQTFGNĎMJGKF XQQT FG IGJGNG XCUVIQGFOCTMV 5COGPYGTMGP GP MGPPKUFGNGP KU JKGTDĎ MG[ QO FG XGTFWWT\COKPIUDGYGIKPIGP KP ICPI VG \GVVGP GP XQQTDGGNFGP VG ETGÇTGP &KV FQGV JĎ QPFGT CPFGTG CNU CEVKGXG FGGNPGOGT DĎ FG &)$% KP

&WWT\CCOJGKF XQQT VCZCVKGU CNU 8QQT\KVVGT 'ZRGTVRQQN &WWT\CCOJGKF <CMGNÄŽM 8CUVIQGF 08$ GP JGV 9QTNF 'EQPQOKE (QTWO

"23'/&%-"1+3 1/5"%" 20&$)", 43,//+

% *+ & , !--* *+ "' +)* $ , % , ' ' *' +, &( , ' / $% ', ' ! , * ' & ', % , ' \KGP 0CVWWTNÄŽM KU JGV XCCM \Q FCV FQQT FWWT\COG "'. +, *"' ' ' +,-$# & * "' % . * /(* , OCCT FQQT JGV TGPFGOGPV VG DNÄŽXGP CCPVQPGP MWPPGP YÄŽ CNU DCPM XGTJWWTFGTU GP JWWTFGTU XCCM (. *,-" ' (& ! , '" , () ('. ',"(' % & '" * VG DNÄŽXGP FQGP 9CPV WKVGKPFGNÄŽM DGJQWFV GGP FWWT\CCO RCPF \ÄŽP YCCTFG QH XGTDGVGTV \GNHU GP KU !--* * * " & * !--* , , % ' (& , ' * " % +, ' % ' 3

p&G VTCPUCEVKGRTÄŽU NKIV RTQEGPV JQIGT DÄŽ GGP ITQGP RCPF FCP DÄŽ ' *-"' ) ' 3

p9ÄŽ YKNNGP FG XGTJWWTFGTU FCCTQO QQM OGGPGOGP "' 1 ,* '+"," , "+ ('1 & "," (& "' 2CTKU 2TQQH VG \ÄŽP &CV IGNFV QQM XQQT FG YQPKPI & *$, ' ' * ++ , $% ++ ' & * () ! , ,(, % RQTVHQNKQ KU PQI YCV OGGT VG FQGP RTQEGPV XCP FG IGDQWYGP XQNFQGP CCP FG PQTO CCP #$% QH OQPWOGPV q XGTFWKFGNÄŽMV 9GIFCO ' ((* $% ', ' ! ' . ,, ' , . ' " *.((* / *$, & , ' +, )) ')% ' 2 " *& & $ ' / ! , )*( + ! % (' * , *+, +, ) "+ ! , * 5* ' . ' "'1" !, ((* ' "'. ', *"+ ," , & $ ' $ ' ' MNCPV DGRCNGP YCV \ÄŽP DWUKPGUU ECUG RTGEKGU KU 9ÄŽ IGXGP FCP DQXGPFKGP GGP KPFKECVKG QH GT UWDUKFKGOQIG NÄŽMJGFGP \ÄŽP GP YCV GT LWTKFKUEJ OQIGNÄŽM KU &G VYGGFG +, ) +, , -", ! , -", . ' . ' ' --*1 &! " +% PKPI VGIGP GGP TGPVG XCP Ã…Ã…P RTQEGPV XQQT XÄŽH LCCT * ', . +, * +, ) . , -",.( * ' "' +, ) ." * & $ ' / $()) %"' & , ' * " *( (, 1( , )* +, ," + . ' ! , (-/ /(* ' &('" VQTF 7KVGKPFGNÄŽM ICCP YÄŽ UCOGP OGV FG MNCPV KP UVCR XÄŽH XKGTGP FCV FG XGTFWWT\COKPI IGTGGF KU &KV FQGP YG UCOGP OGV 6TGGU HQT #NN q

&CV JGV DQXGPIGPQGOFG TGPFGOGPV OQIGNÄŽM KU DGYÄŽUV QPFGT\QGM FCV +0) KP UCOGPYGTMKPI OGV FG 7PKXGTUKVGKV XCP /CCUVTKEJV JGGHV IGFCCP 9GIFCO 2 ", , (' *1( $ ' * ! , . *+ !"% ,-++ ' *( ' GP DTWKPG RCPFGP DNÄŽMV FCV FG DTWVQ JWWTQRDTGPI UVGP XCP RCPFGP OGV GGP # $ QH % NCDGN RTQEGPV JQIGT NKIIGP FCP DÄŽ DTWKPG RCPFGP 1QM FG DG\GV VKPIUITCCF UVÄŽIV OGV RTQEGPV GP FG VCZCVKGYCCTFG OGV RTQEGPV q \GIV 9GIFCO /CCT JGV KPVGTGUUCPV UVG XKPFV JÄŽ FG VTCPUCEVKGRTÄŽU p&KG NKIV RTQEGPV JQIGT DÄŽ GGP ITQGP RCPF 'P FCCT ICCV JGV WKVGKPFG NÄŽM QO *GV QPFGT\QGM DGYÄŽUV FWU \QYGN KPFKTGEV CNU "* , * ' & ', .* , '- . ' $% ', ' )% ' . ' ') $ .((* . * --*1 &"' %+ ! , ) ' PQI IGGP # % NCDGN JGGHV q

+, ( & *$, *(. +) " % -,%(($

1O FG XQQTFGNGP FKTGEV KP\KEJVGNÄŽM VG OCMGP XQQT DGNGIIGTU \ÄŽP QR KPKVKCVKGH XCP 9GIFCO FG ITQQVUVG VCZCVGWTU DÄŽ GNMCCT IGMQOGP p&KV YCU LWKUV PKGV CNNGGP XCP +0) q DGPCFTWMV JÄŽ p'T YCU IGGP GGPFWK " &( % (& --*1 &! " . ' $ ',(* ' . +, , NGIIGP KP GGP VCZCVKGTCRRQTV QO WKVGKPFGNÄŽM FG --*1 &! " +)* &" , % , ' 1" ' "' / * 5COGP JGDDGP \ÄŽ FG FWWT\CCOJGKFUKPFKECVQTGP DGRCCNF FKG GGP VCZCVGWT QDLGEVKGH KP GGP IGDQWY MCP YCCTPGOGP &QQT WKVGKPFGNÄŽM XGGN TGHGTGPVKGU VG XGT\COGNGP MCP FG VCZCVGWT FKV WKVGKPFGNÄŽM XGTVCNGP KP GGP OCTMVYCCTFG *KGTOGG MTÄŽIV FG DGNGIIGT QQM & * 1" !, "' ! , * ' & ', () --*1 &! " + "'. +, *"' &*( ( '$ ' ' * OCTMVRCTVÄŽGP JGDDGP \KEJ JKGT KPOKFFGNU QQM DÄŽ ' +%(, ' -+ ", 1(* , !, .((* / "' "' & *$, ((* ", +((*, & *$,+, ' * ' , * 5* ' 1(* ' / -+ (($ .((* & * * $* !, 3 *' +, "+ (',"'- () 1( $ ' * * % . ', RCTVPGTU FKG MNCPVGP MWPPGP JGNRGP DÄŽ FG WKVXQGT XCP FG OCCVTGIGNGP 9GIFCO p&G\G RCTVPGTU MQRRGNGP YG FCP CCP QP\G MNCPVGP <ÄŽ JGNRGP \QYGN OGV CFXKGU CNU FG FCCFYGTMGNÄŽMG WKVXQGT XCP FG XGTFWWT\COKPI +M IGNQQH FCV YÄŽ CNU DCPM GGP XGGN , $ '"+.(%% * *(% $-'' ' +) % ' "' & *$, ((* FKV UQQTV \CMGP VG HCEKNKVGTGP GP OGPUGP CCP GNMCCT VG MQRRGNGP &GPM JKGTDÄŽ CCP QPU PKGWYG RTQFWEV +0% +"' ' + & '/ *$"' . '-", & , 6TCMVK GP 3KK 5COGP JGDDGP YÄŽ GGP JWWTEQPVTCEVIG ' * ,(* (',/"$$ % / *& . *!--* *+ "' ." * +, )) ' !--* *+ $-'' ' . %" * ' () "'$(& ' ' " ',", ", !--* (',* , ' $-'' ' ()+, %% ' (' *! ' % ' ' " ", % (' *, $ ' ' 3

HOE GROOT WORDT IMPACT THUISWERKEN OP KANTOOR ECHT?

0GFGTNCPF DGNGGHV JGV ITQQVUVG VJWKUYGTMGZRGTKOGPV KP \ÄŽP IGUEJKGFGPKU !$ !" !" ! " $ % !# & # % \WNNGP \ÄŽP XQQT FG XTCCI PCCT MCPVQTGP

D

e kantorenmarkt leeft tussen hoop en vrees. De uitbraak van covid-19 noodzaakte organisaties wereldwijd personeel vanaf maart langdurig vanuit huis te laten werken. Vrees is er voor bedrijven die, aangemoedigd door positieve ervaringen, een streep halen door plannen voor toekomstige huisvesting. Zoals Google, dat afziet van de huur van 19.000 m² kantoor in Dublin. Hoop is er dat het kantoor zijn waarde zal blijven tonen als plaats voor fysieke ontmoetingen. Niet voor niets zette Facebook onlangs zijn handtekening onder een huurcontract voor een kantoorruimte van 67.800 m² in het voormalige Farley Post Office in Manhattan, New York. Berichten uit Silicon Valley suggereren dat lang niet iedereen daar weer terug naar kantoor zal gaan, zodra blijkt dat corona definitief op zijn retour is. Facebook mag dan een groot nieuw kantoor hebben gehuurd, maar het gaat niet helemaal terug naar normaal. Het bedrijf achter de sociale netwerksite kondigde aan meer mensen aan te nemen die op afstand gaan werken. Van de bestaande medewerkers mag een ‘bepaald deel’ dat vanaf nu ook. Facebook is niet de enige. Twitter zette de deur naar permanent thuiswerken ook open. Na aanvankelijke aarzeling is nu ook Google bekeerd. ‘Ik zie de toekomst als flexibeler’, zei topman Sundar Pichai over de werkvormen tegen Time. ‘We zijn ervan overtuigd dat persoonlijk zijn, samen zijn en een gemeenschapsgevoel hebben superbelangrijk zijn als je moeilijke problemen moet oplossen en iets nieuws moet creĂŤren. Dus we zien dat niet veranderen. Maar we denken wel dat we meer flexibiliteit en meer hybride modellen moeten creĂŤren.’ Vooralsnog verschillen de uitgangspunten voor een terugkeer naar kantoor per land. The Economist meldde medio september dat ongeveer 84 procent van de Franse kantoormedewerkers weer achter zijn bureau zit, maar minder dan 40 procent van de Britse. Volgens Het Financieele Dagblad probeert de Britse regering kantoorpersoneel met coronavrees weer in de tube (metro) en op kantoor te krijgen. Bedrijven in de City bieden lokkertjes als een gratis lunch of een crèche om hun mensen over de drempel te helpen. Nederland is nog het domein van een grootschalig thuiswerkexperiment. De urgentie om mensen naar kantoor te laten terugkeren wordt niet als sterk ervaren, blijkt uit een rondgang van Vastgoedmarkt. ‘Onze kantoren worden beperkt gebruikt.’ Die mededeling komt van het Rijksvastgoedbedrijf en heeft

dus een grote reikwijdte. De overheidsdienst bezit of huurt volgens zijn jaarverslag 2019 voor 11,7 miljoen m² aan gebouwen. Bijna een vijfde daarvan, 19 procent om precies te zijn, bestaat uit kantoren. Dat komt neer op ongeveer 2,2 miljoen m², een oppervlakte gelijk aan ongeveer 330 voetbalvelden. Wat dat thuiswerkadvies betekent voor de benutting van deze grote kantorenportefeuille, kan de zegsman van het Rijksvastgoedbedrijf niet precies aangeven. Daarvoor lopen de behoeften van de overheidsorganisaties waarvoor de dienst werkt te veel uiteen. ‘Het gebruik verschilt uiteindelijk per gebruiker en per pand. Het is voor ons niet mogelijk daar een percentage over te geven.’ Cijfers van andere organisaties werpen daar mogelijk meer licht op. Shell noemt het percentage voor de benutting van zijn kantoren bijvoorbeeld wel. ‘Thuiswerken blijft de norm voor onze werknemers van kantoorlocaties. Op dit moment is 20 procent van de bureaus vrijgegeven voor gebruik; 80 procent is niet beschikbaar’, zegt een woordvoerder. In totaal beslaat de kantoorruimte van Shell in Nederland bijna 180.000 m². De oliemaatschappij heeft kantoorruimte in Den Haag (61.218 m²), Rijswijk (27.640 m²), Rotterdam (13.317 m²) en Amsterdam (76.922 m²). Ook de cijfers die ABN Amro verstrekt, zijn duidelijk. De 450.000

DE URGENTIE OM MENSEN NAAR KANTOOR TE LATEN TERUGKEREN WORDT IN NEDERLAND NIET ALS STERK ERVAREN

"# ! # ! % " $#

m² Nederlandse kantoorruimte van de bank wordt door 75 procent minder mensen benut dan normaal. Een woordvoerder van ABN Amro nuanceert: ‘Dat betekent niet dat 75 procent niet in gebruik is. Immers, we hebben die ruimte nodig om anderhalve meter afstand te houden.’ Achmea heeft een plan om zijn veertienduizend werknemers naar kantoor te laten terugkeren geannuleerd, bevestigt een woordvoerder van de verzekeraar. De bezetting van de kantoren is 10 procent. Reden voor Syntrus Achmea Real Estate & Finance om de feestelijke opening van zijn nieuwe kantoor in Amsterdam-Zuidoost uit te stellen tot nader order. Nog meer inzicht geeft de benuttingsgraad van kantorenfondsen van vastgoedvermogensbeheerders. Het ASR Dutch Mobility Office Fund heeft een portefeuille kantoren op stationslocaties ter waarde van 600 miljoen euro. Huurders gebruiken 20 tot 25 procent van de ruimte die hun ter beschikking staat, zo schat Pieter Vandeginste, fund director ASR Dutch Mobility Office Fund. 75 tot 80 procent wordt door corona dus nu niet gebruikt. Dat komt overeen met de cijfers van ABN Amro en Shell. Bouwinvest noemt een wat hoger cijfer voor de benutte kan-

toorruimte. ‘In de meeste van onze kantoorgebouwen is 30 procent van de gehuurde ruimte in gebruik’, zegt Bas Jochims, director Dutch Office & Hotel Investments bij Bouwinvest. Het gaat om een behoorlijke portefeuille met kantoren in exploitatie ter waarde van 1,1 miljard euro. De huurders van de kantorenportefeuille van Bouwinvest zijn in omvang een redelijke afspiegeling van de totale Nederlandse kantorenmarkt, bevestigt Jochims. Binnen die portefeuille zijn er best wat verschillen. In een gebouw als WTC Rotterdam, waar ook relatief veel kleinere huurders zitten, ligt de benuttingsgraad op ongeveer 38 procent. Daar zit van alles: van zzp’er tot corporate. Ook in Den Haag heeft Bouwinvest een World Trade Center met een mix van grote en kleinere huurders. Die omvang doet ertoe voor de benutting. ‘Corporates met grote vloeroppervlakten maken daar weinig gebruik van’, zei Jaap Snellen eerder tegen Vastgoedmarkt. Snellen is head of Asset Management Offices Nederland bij vastgoedvermogensbeheerder CBRE Global Investors. ‘Het lijkt erop dat een klein kantoor makkelijker is aan te passen aan de coronavoorschriften’, aldus Snellen.

>

De keuzes van USP Marketing Consultancy bevestigen dat beeld. Met zestig reguliere kantoormedewerkers en twintig callcenterplekken behoort USP tot het midden- en kleinbedrijf. ‘Vanaf medio maart werkten we allemaal thuis, zegt Jan-Paul Schop, directeur-grootaandeelhouder van USP. ‘In juni had ik daar helemaal genoeg van. Ik ben in mijn eentje op ons kantoor gaan zitten. Nu benutten we 40 tot 50 procent van de capaciteit.’ Als het aan Schop had gelegen, werkte al meer personeel vanuit kantoor. ‘Onze bedoeling was om vanaf 1 september drie dagen per week vanuit kantoor te werken en twee dagen vanuit huis. Op basis van vrijwilligheid: wie niet naar kantoor wil, hoeft dat bij ons niet. Dat plan hebben we in de ijskast gezet na de persconferentie waarin het kabinet het advies gaf ook na 1 september zoveel mogelijk thuis te blijven werken.’

Een ding wordt duidelijk. Een groot deel van het Nederlandse kantoorpersoneel werkt vanuit huis en de organisaties draaien gewoon door. Voor iedere medewerker die het kantoor gebruikt, betalen ze een veelvoud van het bedrag van voor de coronacri-

! ! # "!

sis. Brengt ze dat op het idee om in de toekomst minder kantoorruimte te huren? ‘Sectoren zullen verschillen in hoe en wanneer werknemers terugkeren naar kantoor, maar over het algemeen denken we dat het thuiswerkexperiment relatief succesvol is geweest’, zegt Adam Virgadamo, US equities strategist van zakenbank Morgan Stanley. ‘Dat betekent dat de verschuiving naar werken op afstand goed kan doorgaan. Ook wanneer een werkzaam vaccin is gevonden.’ Veelzeggend is de reactie van Jan-Paul Schop op de vraag naar zijn behoefte aan kantoorruimte. Schop hecht duidelijk waarde aan de kantoor als werkplek. Toch heeft de coronacrisis hem op het spoor gezet van besparing op de huisvestingskosten. USP zit nu in een eigen pand van 1.200 m² op bedrijventerrein Brainpark in Rotterdam. In verband met een uitbreidingsplan had Schop al een makelaar aan het werk gezet. Die makelaar heeft nu een andere zoekopdracht. ‘Ik wil de activiteiten van het bedrijf uitbreiden en verwacht dat er ongeveer dertig mensen bij komen. In verband hiermee zocht ik naar een kantoorruimte van 2.000 m². Maar als de mensen maar drie

van de vijf dagen op kantoor zijn, kunnen we toe met 1.000 tot 1.200 m²â€™, zegt Schop. Ook ABN Amro is anders gaan aankijken tegen zijn huisvestingsbehoefte. ‘Wij verwachten een blijvende verschuiving van vooral op kantoor werken naar vooral op afstand werken. Maar wij zien ook dat werknemers graag naar kantoor blijven komen voor bepaalde activiteiten, zoals creatieve teambijeenkomsten en bepaald werk waarbij meerdere schermen nodig zijn’, zegt de woordvoerder van ABN Amro. ‘De functie van het kantoor zal daardoor veranderen. Dit zal impact hebben op de inrichting ervan en mogelijk ook op de benodigde hoeveelheid vierkante meters.’ Een willekeurig gekozen, middelgroot bedrijf als USP verlaagt zijn toekomstige vraag naar kantoorruimte. Een corporate als ABN Amro, waarvan nu maar een kwart van de medewerkers op kantoor zit, ziet de functie van het kantoor veranderen en zegt dat dit effect kan hebben op het aantal vierkante meters. Wat als meer kantoorgebruikers erachter komen dat ze minder kantoor nodig hebben? Hebben vastgoedbeleggers al reden zenuwachtig te worden? Moe Vela denkt van wel. De Amerikaanse advocaat is chief transparency officer bij Transparent Business, een bedrijf dat software levert voor werken op afstand. Eerder had hij verschillende functies in het Witte Huis onder de vicepresidenten Al Gore en Joe Biden. Het zal niet verbazen dat de vraag naar de software van Transparent Business voor thuiswerken steeg tijdens de coronacrisis. ‘Inderdaad, dramatisch zelfs: met 90 procent’, zegt Vela. Opvallender is dat hij geen terugslag verwacht bij een eventuele versoepeling van de maatregelen voor social distancing. ‘De vraag naar onze software zal alleen maar groeien. Voor de pandemie vroegen werkgevers zich af of afstandswerk op grote schaal kan werken. Nu we weten dat het werkt, kunnen we ook wat dat betreft van een nieuw normaal spreken.’ Als Vela gelijk krijgt, zorgt de coronacrisis voor een nog grotere toename van het thuiswerken dan we nu al zien.

Terug naar Nederland, waar Bas Jochims van Bouwinvest ontspannen in de webcam kijkt. Die vermogensbeheerder zag de trend al lang aankomen. ‘Thuiswerken is niet nieuw. Meer dan 35 procent van het kantoorpersoneel deed het al een dag per week en meer dan tien procent twee keer per week. Je ziet nu wel een versnelling van die trend.’

Ook Pieter Vandeginste reageert niet verrast. Hij plaatst de trend in een bredere verschuiving in de voorkeuren van eindgebruikers naar flexibele, gezonde en goed bereikbare kantoren. ‘Voor ASR is de millennial een belangrijke doelgroep. De verwachting is dat de millennial minder met de auto doet, maar bereid is enkele keren per week verder te reizen naar een plek met betere voorzieningen. De millennial heeft ook minder behoefte om van negen tot vijf op kantoor te werken. Die wil meer flexibiliteit. Bedrijven zullen daarom hun huisvestingsstrategieĂŤn heroverwegen.’ Gevraagd of hij een verschuiving voorziet in de voorkeur van gebruikers voor de werkplek van kantoor naar thuis, zegt Vandeginste: ‘Wij verwachten dat thuiswerken een groter aandeel krijgt, maar het kantoor blijft belangrijk om gasten te ontvangen, collega’s te ontmoeten en ideeĂŤn te bedenken.’ En hoeveel procent van de tijd zal de millennial op kantoor willen werken? ‘Dat is de one million dollar question. Het antwoord weten we simpelweg niet. Net zo min als we weten wat er gebeurt als straks de maatregelen voor social distancing van tafel zijn. Ik heb scenario’s voorbij zien komen die uiteen lopen van allemaal terug naar kantoor tot bijna volledig op afstand werken, met een ondergeschikte rol voor het kantoor’, zegt Vandeginste. Jochims waagt zich wel aan een cijfermatige voorspelling van de impact van de coronacrisis. De onderzoeksafdeling van Bouwinvest heeft zich over die vraag gebogen. ’Wanneer de beperkingen in verband met corona voorbij zijn, zullen mensen meer thuis werken dan voor de lockdown. Wij denken dat het aantal uren dat mensen op kantoor doorbrengen met 10 tot 15 procent afneemt’, aldus Jochims. Meteen is daar de nuancering. ‘Dat betekent niet, dat de behoefte aan vierkante meters kantoorruimte ook met 10 tot 15 procent daalt. Op dinsdagen en donderdagen piekt het kantoorgebruik. Die pieken zul je moeten opvangen. Daar komt bij dat we door de pandemie anders zijn gaan denken over de behoefte aan ruimte. Het aandeel flexplekken, die weinig ruimte vragen, zal omlaag gaan. Rekening houdend met zulke factoren, verwachten wij een daling van 3 tot 7 procent in de vraag naar kantoorruimte’, vervolgt Jochims. Zo’n daling in de kantoorvraag is naar verhouding te overzien. Maar op een voorraad van 54 miljoen m² in Nederland betekent het dat er nog wat te gebeuren staat. Een deel staat al leeg, dus de werkelijke vraag naar kantoren is lager. Daarmee rekening houdend, becijfert Jochims

‘DIT WORDT NIET ZO EENVOUDIG ALS: ALLEMAAL TERUG NAAR KANTOOR. WE KUNNEN VAN EEN NIEUW NORMAAL SPREKEN’

>

dat de vraag naar kantoren door het thuiswerken met 3 tot 4 miljoen m² zal dalen. Als Bouwinvest het bij het rechte eind heeft, zit een groot deel van het personeel dat nu nog vooral thuis werkt, straks weer de meeste dagen van de week op kantoor. ASR Real Estate houdt er ook rekening mee dat we voor een groot deel teruggaan naar normaal. ‘Het kan zijn dat de balans een beetje doorslaat naar thuiswerken. Uiteindelijk wordt een nieuw evenwicht gevonden waarin het kantoor een prominente rol blijft spelen’, zegt Vandeginste. Ook een analyse van zakenbank Morgan Stanley suggereert dat de impact van covid-19 op het thuiswerken op de langere termijn niet zo groot zal zijn als in de eerste maanden van de uitbraak. Althans, niet in de Verenigde Staten. Ongeveer 40 procent van de Amerikaanse werknemers zal op korte termijn vanuit huis blijven werken. Dat zou een stijging van 7 procent betekenen ten opzichte van het niveau van voor de coronacrisis. Toch zal de impact van thuiswerken op commercieel vastgoed groot zijn, denkt de zakenbank. ‘Minder werknemers in kantoren en minder persoonlijke ontmoetingen zullen leiden tot een lager percentage niet-residentiĂŤle bouw, hotelbezetting, zakenreizen en gebruik van zakelijke eetzalen’, zegt onderzoeker Richard Hill van Morgan Stanley.

Vanuit de Verenigde Staten weerspreekt Moe Vela van Transparant Business de visie dat we straks grotendeels terug gaan naar het oude. ‘Dit wordt straks niet zo simpel als: we gaan allemaal weer naar kantoor. Werknemers zijn anders gaan kijken naar hun veiligheid. Die willen niet zomaar aan risico’s worden blootgesteld. Werkgevers zullen van hun verhuurders verwachten dat ze maatregelen nemen om de werkplek hygiĂŤnisch te houden.’ ‘Het slechtst denkbare signaal dat werkgevers kunnen afgeven is dat geld verdienen boven gezondheid gaat. Te lang werd het normaal gevonden dat werknemers elke dag de lift naar de 25ste etage of hoger namen om aan het werk te gaan in een ruimte met slechte luchtsystemen. Dat kan niet meer. Werkgevers zullen moeten aantonen dat de veiligheid en gezondheid van werknemers boven alles gaan.’ Zelfs als er een vaccin tegen covid-19 is, zal volgens Vela blijken dat de werkplek voorgoed is veranderd. Geroutineerd somt de Amerikaan de uitdagingen op die hij ziet voor kantoorbeleggers. ‘De balans tussen werk en privĂŠ is dramatisch verbeterd. Elke dag pakken werknemers twee tot drie uur tijdwinst doordat ze niet meer naar en van kantoor hoeven te reizen. Die uren laten ze zich niet meer afnemen.’ Ook werkgevers hebben motieven om niet terug te gaan naar de oude situatie. ‘De productiviteit is gestegen. En werkgevers hebben de kans op grote kostenbesparingen. In de Verenigde Staten betalen ze gemiddeld 11.000 dollar per werknemer per jaar aan kantoorwerkplekken voor huur, apparatuur, infrastructuur en andere kostenposten’, aldus Vela.

! ! # "!

Al in 2015 constateerden onderzoekers van de universiteit van Stanford dat thuiswerken een positief effect heeft op de productiviteit. Ze deden een experiment bij Ctrip, een Chinees reisbureau met een notering aan de effectenbeurs Nasdaq. De productiviteit van de onderzochte werknemers nam met 13 procent toe. Van die stijging kwam 9 procentpunt doordat ze meer minuten werkten en 4 procent doordat er per minuut meer uit hun handen kwam. Bovendien nam hun voldoening over het werk toe en bleken ze beter in hun vel te zitten. Financieel werd de onderneming er beter van: de winst per werknemer steeg met 2.000 dollar. Maar om te verklaren dat een grotendeels digitale organisatie de toekomst heeft, daarvoor vindt Vandeginste het nog veel te vroeg. ‘Pas op de lange termijn zal meer duidelijk worden over de effecten van thuiswerken op de productiviteit en de gezondheid van de medewerkers. Dan zal een nieuwe balans ontstaan tussen werken vanuit huis en kantoor.’ Fysieke ontmoetingen blijven belangrijk, verwachten Bouwinvest en ASR Real Estate. Jochims: ‘Een kantoor op een goede locatie met goede voorzieningen is voor veel organisaties een middel om kernwaarden vast te houden. Medewerkers van Colliers International maken alweer volop gebruik van de ruimte die het bedrijf huurt in ons gebouw The Garage in Amsterdam. Zoveel zelfs, dat het met de huidige, sterk verminderde capaciteit uitdraait op handdoekjes leggen.’ Vandeginste: ‘Vergaderen via Teams lijkt heel effectief, maar laten we de sociale aspecten niet vergeten. Voor dat soort zaken moeten we echt oog hebben.’ Maar waarom zou je niet zoveel betekenisvolle interactie hebben wanneer je elkaar alleen via een videoverbinding spreekt? Als een soort ambassadeur van het werken op afstand laat Moe Vela blijken dat hij dat idee maar onzin vindt. Vanuit een vakantiehut in de bergen kijkt hij recht de camera in. ‘Wij zijn nu een half uur met elkaar in gesprek en ik kan al iets vertellen over hoe jij bent. Ik zie je worsteling met een interview dat niet in je moedertaal plaatsvindt. Dat vertelt me dat je een aardige vent bent die zijn werk graag goed wil doen.’ ‘We zullen leren om elkaar te ontmoeten op andere manieren dan we gewend zijn. Maar ook op afstand zullen we in staat zijn om elke emotie en elk gevoel te duiden. Het idee dat we daarvoor in dezelfde ruimte moeten verkeren, is een vorm van wensdenken. We vormen een wereldwijde gemeenschap. Communiceren op afstand hoort daarbij. Als iemand zegt dat dit niet goed werkt, zegt dat meer over diegene dan over communiceren op afstand’, vervolgt Vela. Directeur Jan-Paul Schop van USP loopt minder hard van stapel. ‘Thuiswerken is een blijvertje en de manier waarop grote organisaties er tegenaan kijken, zal veranderen. Vroeger was je een loser als je niet vijf dagen per week op kantoor verscheen om tachtig uur te werken. Ik kan me niet voorstellen dat dit zo blijft. Maar in een virtuele omgeving vertrouwen creĂŤren is lastig. Een beetje over voetbal lullen in de pantry hoort er ook gewoon bij.’

! $ # Het afgelopen jaar stelde elke vrijdag een jonge vastgoedprofessional zich voor op vastgoemarkt.nl. We blikken terug op de rising stars van 2020. Dit keer Milly van Oers (28). Ik ben: Bouwregisseur bij MJb groep in Maastricht Opleiding: Bouwtechnische Bedrijfskunde aan de Hogeschool Zuyd Waarom vastgoed: De gebouwde omgeving boeit mij al jaren, maar vindt zijn oorsprong op een oude hooizolder van een her te bestemmen carrĂŠhoeve in Zuid-Limburg. Hier brainstormden we op een druilerige donderdagochtend met allerlei stakeholders over de mogelijke functies van deze hoeve. Ik heb in zowel binnen- als buitenland een onverminderde interesse voor de gebouwde omgeving waarbij mijn ‘bouwkundig hart’ sneller gaat kloppen van monumentaal erfgoed. Én de herbestemming daarvan. Wellicht komt het ook door de regio waarin ik ben opgegroeid, Limburg, en

het vele erfgoed dat deze regio rijk is. Mijn hart ligt bij: Monumentaal erfgoed, absoluut. Dit vastgoed vertelt een eigen verhaal en leert nieuwe generaties over het verleden. Herbestemming van dit erfgoed vraagt creatief vermogen ĂŠn passie van de betrokkenen. De laatste, verbindende factor kom je in dit soort projecten vaak tegen en daarom is het zo gaaf om hier onderdeel van te mogen uitmaken. Belangrijkste trend: Dat herbestemming en hergebruik van de bestaande, gebouwde omgeving steeds meer prioriteit krijgt. In de huidige tijd is er steeds meer aandacht voor thema’s als circulariteit, hergebruik en de manier waarop we omgaan met grondstoffen. Dit is geen ‘extraatje’ meer bij een ontwikkelopgave, maar wordt de nieuwe basis. Grootste bedreiging voor de vastgoedsector: Wet- en regelgeving die het bemoeilijkt om projecten te (her)ontwikkelen, binnensteden levendig te maken en houden. Het zou zonde zijn als we door dit soort opleggingen het grotere doel,

dat we volgens mij allemaal nastreven, voorbijgaan. Mijn rolmodel: Harvey Specter uit de serie Suits. Hij weet altijd het juiste antwoord of de juiste oplossing, ongeacht de gelegenheid. Zijn personage zit immer vol wijsheden die je ook buiten de serie om kunt toepassen, bijvoorbeeld in mijn eigen werk. Geweldige quote: ‘It’s going to happen, because I am going to make it happen’. Ik hou van die mindset en ambitie. Mooiste functie in het vastgoed: Mijn huidige functie als bouwregisseur. Hierin kan ik mijn creatieve uitspattingen kwijt, bezig zijn met de bouwtechnische inhoud van een project, fungeren als sparringpartner voor mijn opdrachtgevers en een inspirerende en verbindende rol vervullen binnen een projectteam. Favoriete apps: Google Home/Philips Hue. Ik heb mijn hele huis ‘smart’ gemaakt en kan met mijn telefoon alles bedienen, van verlichting tot verwarming tot de tv. Ideaal!

! ! # "!

8GTUVGFGNĎMKPI KU GGP VTGPF FKG KP JGGN 'WTQRC CEVWGGN KU &G 0GFGTNCPFUG +PXGUVOGPV /CPCIGT 2TKOGXGUV %CRKVCN 2CTVPGTU URGGNV FCCTQR KP FQQT VG DGNGIIGP KP KPPQXCVKGXG nTGCN CUUGVUo <Q YQTFGP nUNKOOG UVGFGPo IGHCEKNKVGGTF &CCTXQQT YQTFV IGËPXGUVGGTF KP EQOOWPKECVKGPGVYGTMGP RCTMGGTICTCIGU GP DGVCCNDCTG YQPKPIGP FKG XQQT DGVGTG EQPPGEVKXKVGKV OQDKNKVGKV GP NGGHDCCTJGKF \QTIGP KP ITQQVUVGFGNĎMG IGDKGFGP

'. +, *"'! ' .((* ' % * +, , +, *,$ )", % . ' "'+,",-,"(' % % !! *+ ' ' ((! (' +(&. '! . ' &"%#( ' -*( "+ *"& . +,+ *+, (&&-'" ," "' * +,*- ,--* (' +

2%+( FCV KP YGTF IGNCPEGGTF GGP DGNCPITÄŽMG RÄŽNGT XCP FG KPXGUVGTKPIUUVTCVGIKG XQQT nUNKOOG UVGFGPo *GV DGFTÄŽH KU GGTUV PCWYG UCOGPYGTMKPIU . * ' ' '! ! ' & , , % (& ' $ % 0)%(" , ', ' 1( %+ ( (' "' -",+% ' ' ( "% "' *% ' - /(* , (($ ," ! 4'. +, * "' -",*(% . ' !% +. 1 %' ,/ *$ ' "' " % ' ' 1 "'. +, *"'! ' " ' % !! *+ ' +, " % $ + UVTQQO IGDCUGGTF QR NCPIG VGTOÄŽPNGCUGQXGTGGP MQOUVGP OGV VGNGEQODGFTÄŽXGP GP KPVGTPGVCCPDKGFGTU 6GIGNÄŽMGTVÄŽF FTCIGP FG KPXGUVG TKPIGP DÄŽ CCP GGP JQIGTG DTGGFDCPFECRCEKVGKV XQQT ('+-& ', ' ' (' *' &"'! ' ' #-%" $(' "! *"& . +, ' ." ' "'. +, *"'! , ( ' "' -",*(% . ' ' !% +. 1 %' ,/ *$ .((* JWKUJQWFGPU KP 'KPFJQXGP *KGTXQQT KU GGP QXGTGGP $(&+, ! +%(, ' & , ! & ', ' & , ( "% /GV FG\G FGCN YQTFV 'KPFJQXGP JGV GGTUVG UVGFGNÄŽMG EGPVTWO KP JGV NCPF OGV UWRGTUPGNNG KPVGTPGVXGTDKP FKPIGP #PFGTG UVGFGP \WNNGP JGV XQQTDGGNF XCP 'KPFJQXGP PCCT XGTYCEJVKPI ICCP XQNIGP QO QQM ' .(%% "! "', *' , $$"'! , * "$ '

p+P JGGN 'WTQRC YQTFGP OQDKGNG VQTGPU GP FCVCEGP , *+ ! 4'+, %% * ' /(* , . *(- * , % (&&- '" ," "' * +,*- ,--* . *. '! ' ((* +' %% !% +. 1 %' ,/ *$ ' ", " , "'. +, * *+ $ '+ (& ' & *$, & , ' '(*& !*( ")(, '," % ' , (* ' %% ' % "' -",+% ' "+ ,(, &"%# * -*( ' "'. +, *"'! ' '( "! (& ('+-& ', ,( ! '! VG IGXGP VQV FG PKGWYUVG JQIGUPGNJGKFUDTGGFDCPF VGEJPQNQIKG q CNFWU $CTV 2KGTKM /CPCIKPI 2CTVPGT DĎ *"& . +, *"& . +, / + (($ ' .((*,* $$ * "' (. *! '! . ' ) *$ *! * ! + ' * ' "'+,",-,"(' % XCUVIQGFUGIOGPV +P YCU JGV DGFTĎH GGP XCP FG GGTUVGP FKG GGP URGEKɈGM RCTMGGTICTCIGHQPFU NCPEGGTFG GP KPOKFFGNU KU GT DĎPC GGP OKNLCTF GWTQ CCP CEVKXC KP DGJGGT p&G OCTMV YQTFV UVGGFU OGGT NKSWKFG PW FG XTCCI PCCT VQGIGYĎFG RCTMGGTRNCCVUGP KP FKEJVDGXQNMVG UVCFUEGPVTC DNĎHV VQGPGOGP <GNHU CNU

+,!( & *$, *(. +) " % -,%(($

JGV CWVQDG\KV CHPGGOV DNÄŽXGP FG UVGFGNÄŽMG ITQPF YCCTFGP UVÄŽIGP q XQGIV 2KGTKM VQG

&G FGTFG RĎNGT XCP 2TKOGXGUVU UNKOOG UVCFUKPXGUVG TKPIUUVTCVGIKG KU FG YQQPUGEVQT YCCT JGV DGFTĎH CN OGGT FCP VKGP LCCT CEVKGH KU #NU CCPDKGFGT XCP JWWT YQPKPIGP KP FG RCP 'WTQRGUG TGUKFGPVKÇNG XCUVIQGF UGEVQT KPXGUVGGTV GP DGJGGTV 2TKOGXGUV OQOGPVGGN QDLGEVGP KP &WKVUNCPF 1QUVGPTĎM 0GFGTNCPF GP &GPGOCTMGP &CCT TKEJV JGV \KEJ QR FWWT\COG DGVCCNDCTG YQPKPIGP &G KPXGUVOGPV OCPCIGT JGGHV QPNCPIU QQM JCCT JWWTYQPKPIUVTCVGIKG KP 5RCPLG IGËPVTQFWEGGTF &CCT \CN JGV DGFTĎH \KEJ OGV PCOG TKEJVGP QR /CFTKF 8CNGPEKC 5GXKNNC /CNCIC GP $KNDCQ $KNDQ OGV GGP KPXGUVGTKPIUXQNWOG RGT QDLGEV . ' ,-++ ' ' &"%#( ' -*( 2 !*(, UVGFGP XCP 'WTQRC JGDDGP GGP F[PCOKUEJGTG GEQPQ OKG FCP FG NCPFGP YCCT \G IGXGUVKIF \ĎP &CV MQOV FQQTFCV LQPIG ETGCVKGXG QPFGTPGOGTU \KEJ UVGGFU OGGT CCPIGVTQMMGP XQGNGP VQV ITQQVUVGFGNĎMG UVGFGP QO VG NGXGP &G DGJQGHVG CCP UNKOOG UVGFGP KU UVGGFU ETWEKCNGT IGYQTFGP PC JGV VQGUNCCP XCP FG %QXKF RCPFGOKG 0CCTOCVG OGPUGP \KEJ CCPRCUUGP CCP '" -/ & '" * ' . ' / *$ ' ' % . ' 1" ' / ' ,( ' & ' .* ! ' * , * ('' ,".", ", , * &( "%", ", ' &( *' , % * /(' ' ((* UPGN GXQNWGTGPFG DGJQGHVGP XCP FG DGYQPGTU KP FG\G ITQGKGPFG UVGFGNĎMG QOIGXKPIGP VG QPFGTUVGWPGP & $, *"& . +, "'. +, *"'! ' "' +%"&& +, ' OQIGNĎM &CCTOGG DKGFV JGV VQGICPI VQV FG UVCDKGNG MCUUVTQOGP GP YCCTFGITQGK QR NCPIG VGTOĎP FKG FG\G TGÇNG CEVKXC DKGFGP q EQPENWFGGTV 2KGTKM

Logistiek

VÄŽF

Reshorin ng

È«Èœ ÈœȢȤ È¢ È©Èœ ʲʭ

Kansen voorr Nederland bij produ ductie dicht bij huis È«ÈœȢȤȩÈœ ʲʲʲ

!" " $ ! #"

MILEWAY GEEFT IN EERSTE BESTAANSJAAR VOL GAS MET LAST MILE

/KNGYC[ JGV RCP 'WTQRGUG nNCUV OKNGo XCUVIQGFDGFTÄŽH XCP $NCEMUVQPG JGGHV KP \ÄŽP GGTUVG NGXGPULCCT QPFCPMU EQTQPC OCCT NKGHUV NQIKUVKGMG IGDQWYGP VQGIGXQGIF CCP FG OKNLCTFGPRQTVGHGWKNNG n*GV CHIGNQRGP LCCT \ÄŽP FG VTGPFU DGXGUVKIF YCCTQR YÄŽ QP\G UVTCVGIKG DCUGTGP o

D

at logistiek als winnaar uit de pandemie komt dankzij de acceleratie van e-commerce is eigenlijk al geen nieuws meer. Minder bekend is dat binnen het logistieke segment de wat kleinere, meestal wat oudere logistieke gebouwen in en aan de randen van steden een sprint trekken en de achterstand qua huurgroei, bezettingsgraad en yield compressie op de zogenoemde big boxes, de grote logistieke centra, steeds kleiner wordt. Want precies daar bevinden zich de meest gewilde locaties voor last mile delivery (bezorging tot aan de voordeur) en is de grond schaars en duur door oprukkende woningbouw. Precies op die schaarse locaties liggen ook de ruim dertienhonderd logistieke gebouwen van Mileway. Dat blijkt uit de gedreven uiteenzettingen van Emmanuel Van der Stichele. De ingetogen vastgoedman is ceo van het pan-Europese last mile vastgoedplatform van internationaal vermogensbeheerder Blackstone, dat in september 2019 werd gelanceerd. De Vlaming stuurt het bedrijf aan vanuit het hoofdkantoor op de Amsterdamse Zuidas. Hij was in zijn vorige baan fondsmanager van het Goodman European Logistics Fund, een van de grootste niet-genoteerde logistieke vastgoedfondsen van Europa met een portefeuille van 3,5 miljard euro aan grote logistieke centra. Naar ruwe schatting bedraagt de waarde van de Mileway-portefeuille thans zo’n 10 miljard euro. Maar dat is een slag in de lucht. Ook na enig aandringen geeft Van der Stichele vriendelijk doch beslist geen uitsluitsel over de waarde. Bij Blackstone houden ze die kaarten meestal tegen de borst, waarschijnlijk ook vanwege een mogelijke exit die ergens in de komende jaren zal plaatsvinden. Van der Stichele hierover: ‘Een verkoop van Mileway is niet aan de orde. We bestaan pas net een jaar. Waar we continu aan werken is Mileway op te bouwen tot de Europese nummer ĂŠĂŠn in last mile logistiek met een uitgebalanceerde portefeuille van goed gesitueerde kwaliteitspanden waardoor onze huurders uitstekend toegang hebben tot hun klanten.’

Van de portefeuille ligt 80 procent in Nederland, Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Maar ook in ScandinaviĂŤ, ItaliĂŤ en Spanje timmert de onderneming flink aan de weg. In al die landen heeft Mileway ook eigen vestigingen. Want het managen van een portefeuille met maar liefst negenduizend verschillende huurders blijft een arbeidsintensief proces dat niet kan zonder een landenteam.

Onder ‘last mile’ verstaat Van der Stichele het laatste, finale stuk in de supply chain distributie. Dat is met e-commerce vaak een consument in een stad, maar het kan ook bijvoorbeeld winkelbelevering betekenen. ‘We hebben onder onze duizenden huurders veel e-commerce operators, maar ook traditionele retailers, logistieke dienstverleners en groothandels. Essentieel voor de keuze van de objecten in onze portefeuille is de ligging nabij of aan de rand van de stad.’ Volgens hem zal de portefeuille de komende tijd waarschijnlijk nog stevig groeien. De Blackstonedochter beschikt over diepe zakken, dankzij institutionele beleggers die zich focussen op de lange termijn. Het Amerikaanse privateequityhuis is met 200 miljard dollar aan vastgoedmanagement de grootste vastgoedvermogensbeheerder ter wereld. Volgens Van der Stichele is geen limiet gesteld aan de omvang van Mileway. Maar er geldt ook geen harde groeidoelstelling. ‘Onze belangrijkste opdracht is wel om in alle opzichten best in class te zijn. Als wij de juiste acquisitiekansen zien in de markt – en die zien we volop – dan kunnen we daar altijd heel snel op inspelen. Die reputatie hebben we inmiddels wel opgebouwd in de markt.’

‘ALS WE AQUISITIEKANSEN ZIEN IN DE MARKT - EN DIE ZIEN WE VOLOP DAN KUNNEN WE DAAR ALTIJD HEEL SNEL OP INSPELEN. DIE REPUTATIE HEBBEN WE INMIDDELS WEL OPGEBOUWD’

Grootste acquisitie de afgelopen twaalf maanden vond eind vorig jaar plaats in het Verenigd Koninkrijk. Mileway haalde toen voor 500 miljoen pond de Britse logistieke en light industrial speler Hansteen van de Londense beurs.

>

Hansteen had toen alleen nog een Britse portefeuille. Van de continentale portefeuille, waaronder miljardenbezittingen in Nederland en Duitsland, had Blackstone zich al in 2017 meester gemaakt. Ook deze panden maken onderdeel uit van het Mileway-portfolio. In ons land voegde Mileway sinds maart in verschillende kleine en grotere transacties met lokale en regionale spelers nog eens vijftig gebouwen toe aan de portefeuille. Bij de start bezat de vastgoedonderneming duizend objecten, die geschikt zijn voor leveringen tot aan de voordeur. De objecten waren in de jaren ervoor door verschillende vastgoedfondsen onder beheer van Blackstone aangekocht en vervolgens samengevoegd in Mileway, waarvan de verschillende fondsen de aandeelhouders zijn. Inmiddels staat de teller op meer dan dertienhonderd gebouwen in Europa met een totaaloppervlakte van ruim 12 miljoen m², waarvan zo’n negenduizend huurders gebruikmaken. De omvang van objecten bedraagt gemiddeld 9.000 Ă 10.000 m². Dat is betrekkelijk klein, zeker vergeleken met de (X)XL-dc’s van 20.000 m² oplopend tot 100.000 m² en meer voor nationale en internationale distributiecentra en die vaak ook eigendom zijn van internationale beleggers. In Nederland groeide de portefeuille afgelopen jaar tot 225 panden, met een oppervlakte van bijna 2 miljoen m². Daarmee behoort Mileway reeds tot de allergrootste internationale beleggers in Nederlands logistiek vastgoed. Grote concentraties van de assets bevinden zich in Amsterdam en Rotterdam. Vorig jaar zei Van der Stichele tijdens de Expo Real in MĂźnchen al tegen Vastgoedmarkt dat de Randstad met zijn grote bevolkingsconcentratie en korte afstanden bij uitstek geschikt is voor last mile distributie. Ook toonde hij zich toen ‘ronduit positief’ over de vooruitzichten van zijn sector voor het komend jaar.

Vervolgens kwam corona als zwarte zwaan. Welke impact heeft de pandemie op de bedrijfsvoering? ‘Gelukkig zijn we een jong, dynamisch bedrijf’, antwoordt de topman, zoals altijd zorgvuldig zijn woorden kiezend. ‘Daardoor hebben we ons vrij gemakkelijk kunnen aanpassen aan de verschillende omstandigheden. Door de inzet van technologie verloopt het thuiswerken eigenlijk verbazingwekkend soepel. Alle Europese kantoren zijn inmiddels wel weer open, maar er wordt ook nog altijd veel thuisgewerkt. Op ons Amsterdamse hoofdkantoor is de capaciteit gereduceerd tot een derde. We houden de ontwikkeling van het virus nauwlettend in

de gaten in Europa, maar echte problemen voor onze bedrijfsvoering voorzie ik niet.’ Welk effect heeft corona op de Mileway-portefeuille? ‘Een groot aantal bedrijven, waaronder sommige van onze huurders, zijn gesteld voor stevige uitdagingen’, verklaart de directeur openhartig. ‘Vergeet niet dat we een enorme diversiteit aan huurders hebben. VariĂŤrend van grote logistieke wereldspelers zoals DSV en DHL tot kleine, lokale bedrijven. Maar ook bijvoorbeeld nieuwe spelers zoals maaltijdbezorger Picnic, die razendsnel groeit dankzij e-commerce en bij ons drie locaties huurt, waarvan twee in Nederland en een in Duitsland.’ De diversificatie naar vele sectoren en een spreiding over duizenden huurders is een groot voordeel als het gaat om de risicospreiding, maar het betekent natuurlijk ook dat er sectoren tussen zitten die wel voluit geraakt zijn door corona. ‘Als je een toeleverancier bent van de luchtvaartindustrie of de evenementensector dan zijn er forse uitdagingen. Voor kleinere bedrijven kan een regeling met ons over de huurbetaling het verschil uitmaken tussen omvallen of doorgaan. We bekijken dat van geval tot geval, willen waar mogelijk graag helpen. Want dat is ook in ons belang.’

‘VOOR KLEINERE BEDRIJVEN KAN EEN REGELING MET ONS OVER DE HUURBETALING HET VERSCHIL UITMAKEN TUSSEN DOORGAAN OF OMVALLEN’

Meestal betreft de herstructurering van de huur geen verlaging, maar uitstel, legt Van der Stichele desgevraagd uit. Hoeveel huur Mileway precies bij de herstructurering is ingeschoten, wil hij niet zeggen. ‘Dergelijke financiĂŤle details geven we nooit prijs.’ In elk geval hebben

al die gesprekken een flinke druk op de organisatie gelegd en ertoe geleid dat Mileway versneld mensen heeft moeten aannemen, zo blijkt. ‘Maar de feitelijke financiële schade is beperkt. In elk geval een stuk minder dan ik in de beginfase van de eerste coronagolf had gedacht.’ Over de ontwikkeling van de verhuur en de huurniveaus in tijden van corona, zegt hij: ‘In de totale Europese logistieke markt is de verhuur 10 procent gedaald in de eerste jaarhelft. Huurniveaus voor grote panden zijn in deze periode stabiel gebleven, terwijl voor de last mile panden waarin Mileway investeert de huurniveaus juist zijn gestegen. Dat geldt in het bijzonder in het Verenigd Koninkrijk en Nederland, waar goede locaties in en bij steden het meest schaars zijn door vooral de transformatie van verouderde bedrijventerreinen naar woongebieden. Het bevestigt onze strategie om in te spelen op megatrends zoals urbanisatie en e-commerce door dicht bij de bevolkingscentra te gaan zitten waar de consument zich bevindt.

'ZRNQUKGXG UVĎIKPI G EQOOGTEG Van der Stichele vertelt over het ‘explosief gestegen’ e-commerce-aandeel in de Britse detailhandelsverkopen.‘Dat was al voor corona met 22 procent het hoogste van Europa, en schoot tijdens de lockdown door naar 31 procent. Welllicht zal er na de pandemie weer een soort normalisering optreden, maar de trend is overal in Europa dat e-commerce flink verder groeit. Zeker ook in Nederland, waar het aandeel van de webwinkels door corona steeg van 10 naar ruim 12 procent. Overal zien we veel extra vraag naar last mile ruimte.’ Volgens Van der Stichele heeft de toenemende vraag naar last mile logistiek vastgoed, als gevolg van de versnelde groei van e-commerce, ook geleid tot een verdere daling van de aanvangsrendementen in zijn sector. ‘Alles is uiteraard sterk situationeel bepaald’, verklaart hij, wederom zorgvuldig zijn woorden kiezend. ‘Maar inmiddels bewegen de yields zich al heel duidelijk richting de 6,5 en 6 procent. Dat is inderdaad nog niet de circa 4 procent van de prime yields van de big boxes op de logistieke hotspots, maar het verschil wordt wel steeds kleiner.’

4GMTWVGTKPI PKGWYG OGPUGP GP VQGMQOUVKIG MCPVQQTDGJQGHVG <WNGP EQTQPC GP JGV VJWKUYGTMGP PQI QR FG NCPIGTG VGTOÄŽP KORCEV JGDDGP QR FG MCPVQQTDGJQGHVG XCP GGP UPGNITQGKGPF DGFTÄŽH CNU /K NGYC[! n9G \ÄŽP FCV OQOGPVGGN CCP JGV GXCNWGTGPo XGTMNCCTV 8CP FGT 5VKEJGNG n'T \ÄŽP XGTUEJKNNGPFG F[PCOKGMGP XCP KPXNQGF QR QP\G MCPVQQTDGJQGHVG 9G \ÄŽP OGV JQPFGTFXÄŽHVKI OGPUGP DGIQPPGP GP

OGPUGP CCPIGPQOGP 5QOOKIGP JGDDGP YG TGEGPVGNÄŽM QPNKPG IG VJWKUYGTMGP IQGF ICCV KU GT UQOU VQEJ QQM DGJQGHVG QO QR MCP VQQT VG \ÄŽP &CV IGGHV OGPUGP GPGTIKG JGNRV FG ETGCVKXKVGKV GP VGCO DWKNFKPI GP\QXQQTVU &WU KM XGTYCEJV FCV YG WKVGKPFGNÄŽM ICCP PCCT GGP J[DTKFG OQFGN XCP FGGNU QR MCPVQQT \ÄŽP GP FGGNU VJWKUYGTMGP 9CV FCV WKVGKPFGNÄŽM DGVGMGPV XQQT FG DGPQFKIFG MCPVQQTOGVGTU MCP KM PW PQI PKGV IQGF KPUEJCVVGP o

De Mileway-topman verwacht dat yields in de hele logistieke markt sowieso nog verder zullen krimpen. ‘Vastgoedsegmenten zoals retail, hotels en kantoren hebben het moeilijk vanwege corona’, analyseert hij. ‘Veel investeerders die tot nu toe onder gealloceerd waren naar logistiek, kijken momenteel nadrukkelijk naar logistiek vastgoed. Ook omdat de leegstand in de sector in het algemeen heel laag is en de vooruitzichten structureel positief. De vraag naar investeringsmogelijkheden in logistiek vastgoed zal alleen maar verder groeien. Zeker ook gezien de aanhoudend lage rente en het lage tot zelfs negatieve rendement dat staatsobligaties bieden.’ Dan is er nog een trend waardoor de logistiek de wind in de zeilen heeft. Door de handelsconflicten tussen China en de Verenigde Staten stond het aloude dogma van zo laag mogelijke voorraden in de keten (just-in-time, JIT) al sinds het aantreden van de Amerikaanse president Donald Trump wat onder druk, maar door corona is de kwetsbaarheid van JIT in wereldomspannende supply chains definitief blootgelegd.’ Just-in-time is Justin-case geworden’, zegt Van der Stichele met een lachje. Want ook deze trend zal waarschijnlijk een blijvertje blijken en leiden tot veel extra vraag naar magazijnmeters. Kortom, vele seinen staan op groen.

Maar hoe zit het eigenlijk met de leegstand in de Milewayportefeuille? Een hard percentage wil Van der Stichele niet geven, maar wel een uitgebreide uitleg. Want het deels kopen

van leegstand vormt nu eenmaal integraal onderdeel van de beleggingsstrategie, zo blijkt. ‘We kopen voor een deel leegstand, omdat we denken dat die panden ondergewaardeerd zijn en wij door actief professioneel beheer en investeringen in onderhoud, duurzaamheid en renovatie waarde kunnen toevoegen. Vervolgens kunnen we betere huurders aantrekken.’ Mileway heeft het afgelopen jaar ook veel tijd en energie gestopt in de opbouw en uitrol van de IT-systemen. De huurincasso verloopt inmiddels volledig geautomatiseerd. Ook worden steeds meer data-analyses toegepast, niet alleen voor de verhuur, maar ook ter ondersteuning van acquisities. ‘We hebben zoveel informatie door die enorme hoeveelheid huurders in tal van locaties dat we nu een goed beeld hebben in welke gebieden we wel en niet willen investeren en met welke huurders. Dankzij al die data kunnen we een nauwkeurige inschatting maken van het verhuurpotentieel van nieuwe acquisities.’ Hij wijst er tot slot op dat de niche waarin Mileway opereert nog grotendeels in handen is van kleine lokale of regionale partijen. Dergelijke spelers hebben vaak veel minder toegang tot kapitaal, technische know-how en data en opereren doorgaans minder professioneel dan een bedrijf met de omvang van Mileway. ‘Schaal en professioneel management bieden ons vooral in deze specifieke markt, waar door de versnippering in het algemeen nog een hele professionaliseringslag te maken valt, extra veel voordeel. Ik durf te stellen dat Mileway in deze sector de eerste echt pan-Europese speler is die werkt volgens institutionele standaarden.’

HOE NEDERLAND KAN PROFITEREN VAN RESHORING De coronapandemie heeft duidelijk gemaakt dat te grote afhankelijkheid van een enkele fabriek of toeleverancier in China de hele productie- en logistieke keten kan verlammen. Dat nooit meer, zeggen risicomanagers en ceo’s van grote internationale bedrijven. Oplossingen worden gezocht in meer voorraad aanhouden, dan houd je het langer vol als de aanvoer stilvalt. Het is ĂŠĂŠn van de redenen dat de vraag naar logistiek vastgoed in heel Europa momenteel krachtig is. Maar ook de vraag ‘waar produceren we in de toekomst onze producten?’ ligt op tafel. Om risico’s op massieve verstoringen te reduceren, worden Japanse en Amerikaanse bedrijven door hun overheden aangemoedigd (delen van) hun productiecapaciteit terug te verhuizen naar het land van herkomst. In jargon heet dit re-shoring. Kiest een Amerikaans bedrijf voor Mexico als productielocatie voor de Amerikaanse markt of een Duits bedrijf voor Polen, dan wordt dat nearshoring genoemd. Dit alles in tegenstelling tot de jarenlange trend van offshoring: westerse bedrijven die lagekostenfabrieken openden in AziĂŤ. Met name door de handelsoorlog tussen de Verenigde Staten en China besloten westerse bedrijven niet alle eieren in ĂŠĂŠn Chinees mandje te laten en openden zij fabrieken in Zuidoost-AziĂŤ, zoals in Vietnam, MaleisiĂŤ en Thailand. Dat heet de China+1-strategie. Voor Europa klinkt reshoring veelbelovend. Om aanvoerrisico’s te verminderen openen bedrijven in Europa weer moderne fabrieken, mooi toch? De praktijk is lastiger. Waar in Europa zijn dan die toeleveranciersclusters? Zijn de kosten in Europa niet simpelweg te hoog? Toch zien we in onze adviespraktijk tal van bedrijven die de businesscase van reshoring willen doorrekenen. Gaan deze projecten straks naar locaties met lagere kosten in Centraal en Oost-Europa of bestaan er ook kansen voor Nederland? Uiteraard zijn er productie-investeringsprojecten, met name bij grotere arbeidsintensieve fabrieken, waar de businesscase in vergelijking met Centraal en OostEuropa voor Nederland niet positief zal zijn. Niettemin zijn er interessante kansen voor Nederland waar lage productiekosten een minder grote rol spelen. Denk aan high-end productieactiviteiten die nauw verbonden zijn aan R&D-activiteiten, productieactiviteiten met een hoge automatiseringsgraad – vanwege de lagere afhankelijkheid van de factor arbeid – en aan projecten waarin bedrijven de productieketen willen differentiĂŤren, bijvoorbeeld door basisproductie in AziĂŤ te houden en de laatste productiestap juist zo dicht mogelijk bij de markt te zetten en direct te verbinden met een efficiĂŤnte distributiestructuur naar de Europese klanten. Uiteraard zal de businesscase vanuit kosten-, kwaliteit- en risicoperspectief voor elk bedrijf weer anders zijn. Zeker is dat het onderwerp decentralisatie en reshoring voorlopig een belangrijk aandachtspunt zal blijven bij bedrijven. En dat het tegelijkertijd ook kansen biedt om nieuwe industriĂŤle investeringen naar Nederland te trekken. ! " ! # " " ! ! ! !

! ! # "!

*GV XCP QQTURTQPI KP 6ULGEJKÇ QRIGTKEJVG $GNIKUEJG HCOKNKGDGFTĎH 8)2 KU \ĎP RQTVGHGWKNNG KP 0GFGTNCPF KP TCR VGORQ CCP JGV WKVDTGKFGP +POKFFGNU KU FG KP \QYGN $GNIKÇ CNU 6ULGEJKÇ DGWTUIGPQVGGTFG NQIKUVKGMG GP KPFWUVTKÇNG XCUVIQGFQPFGTPGOKPI XCP UVCTV IGICCP OGV FG VYGGFG QPVYKMMGNKPIUHCUG XCP 8)2 2CTM 0ĎOGIGP

p8)2 DNĎHV XGTDQPFGP CCP FG IGDQWYGP GP RCTMGP FKG YG QPVYKMMGNGPq &G GGTUVG QPVYKMMGNKPIUHCUG XCP 8)2 2CTM 0ĎOGIGP YGTF QRIGUVCTV KP HGDTWCTK *GV YCTGJQWUG QR NQIKUVKGM DGFTĎXGPVGTTGKP 2CTM .QIKUVKEU KP 1QUVGTJQWV )GNFGTNCPF JGGHV GGP XGTJWWTDCTG QRRGTXNCMVG XCP OGGT FCP O $Ď FG IGHC UGGTFG QRNGXGTKPI KP LWNK XCP FKV LCCT YCU JGV CN XQNNGFKI XQQTXGTJWWTF 1R FKV OQOGPV KU IGUVCTV OGV FG VYGGFG HCUG &CCTPCCUV KU QQM KP 4QQUGPFCCN FG GGTUVG HCUG XCP QPIGXGGT O YCTGJQWUG QRRGTXNCMVG QPVYKMMGNF GP IGDQWYF 8)2 2CTM 4QQUGPFCCN KU ITQVGPFGGNU XQQTXGTJWWTF GP JGGHV GGP UVCPF CNQPG WKVDTGKFKPIUOQIGNĎMJGKF XCP QPIG XGGT O p&CCTPCCUV \ĎP YĎ FTWM DG\KI OGV JGV \QGMGP PCCT GP XGTYGTXGP XCP PKGWYG NQECVKGU &CV ICCV IGYQQP FQQT QPFCPMU EQTQPC &G NQIKU VKGMG UGEVQT FQGV JGV PQI CNVĎF IQGF q XGTVGNV 6GEJPKUEJ &KTGEVGWT 8)2 $GPGNWZ )ĎU 5RTWĎV 8)2 KU KPOKFFGNU CEVKGH KP 'WTQRGUG NCPFGP GP JCPVGGTV KP JGGN 'WTQRC FG\GNHFG YGTMYĎ\G 0GFGTNCPF KU ÅÅP XCP FG NCCVUVG NCPFGP YCCT JGV DGFTĎH FG OCTMV QR MYCO 2CU KP YGTF GGP MNGKP VGCO IGËPUVCNNGGTF QO QQM JKGT QR \QGM VG ICCP PCCT IGUEJKMVG NQECVKGU 5RTWĎV p6QGP KU FKTGEV IGUVCTV OGV FG XGTYGTXKPI XCP ITQPFGP KP 1QUVGTJQWV QR 2CTM .QIKUVKEU 8CP JGV VYGGFG IGDQWY FCV KP VYGG HCUGU YQTFV IGDQWYF KU KPOKFFGNU CN O XGTJWWTF /GV FG VYGGFG HCUG YQTFV DGIKP IGUVCTV &KV YCTGJQWUG MCP CHJCPMGNĎM XCP JGV QPVYGTR XCP FG NCCVUVG DQWYFGNGP VQV \QoP O ITQQV YQTFGP 0C CHTQPFKPI XCP FKV VYGGFG IGDQWY KU GT QR 8)2 2CTM 0ĎOGIGP PQI TWKOVG XQQT GGP CCPVCN UVCPF CNQPG IGDQWYGP q

p&CV NKIV KP NÄŽP OGV QP\G XKUKG q NGIV 5RTWÄŽV WKV p1P\G RCTMGP QOXCVVGP QXGT JGV CNIGOGGP OGGT

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN 1WVNQQM

FGTG IGDQWYGP GP GGP DTGFG UEJCMGTKPI CCP JWWT FGTU s \QYGN G EQOOGTEG RWTG NQIKUVKGM CNU UGOK KPFWUVTKGGN &CCTDĎ MWPPGP YG UCOGP OGV GGP JWWTFGT GGP RCPF TGCNKUGTGP XQNIGPU JWP URGEKɈGMG GKUGP /CCT YĎ \ĎP QQM CNVĎF DGTGKF VG KPXGUVGTGP GP \GNH VG DGIKPPGP OGV DQWYGP \QPFGT GGP IGEQPVTCE VGGTFG GKPFIGDTWKMGT &QQTFCV YĎ OQFWNCKT DQWYGP XQNIGPU JQQIUVCCPFG VGEJPKUEJG PQTOGP KU GT XQNFQGPFG TWKOVG XQQT CCPRCUUKPIGP QR OCCV XQQT VQGMQOUVKIG MNCPVGP 9G \ĎP VGIGNĎM KP UVCCV UPGN QRNQUUKPIGP VG NGXGTGP q &QQT GGP LQKPV XGPVWTG UVTWEVWWT OGV #NNKCP\ 4GCN 'UVCVG MQOGP FG IGDQWYGP PC QRNGXGTKPI XQQT FG GPG JGNHV KP JCPFGP XCP 8)2 GP XQQT FG CPFGTG JGNHV XCP JGV XCUVIQGFDGFTĎH XCP FG &WKVUG XGT\GMGTKPIU OCCVUEJCRRĎ #NNKCP\ 5RTWĎV p&G\G UCOGPYGTMKPI IGGHV QPU FG MCPU JGV XTĎIGMQOGP MCRKVCCN QRPKGWY CCP VG YGPFGP XQQT FG CCPMQQR XCP PKGWYG ITQPF UVWMMGP GP FG DQWY XCP PKGWYG RCTMGP *KGTFQQT

IGUEJKMV VG OCMGP XQQT \YCTG DGNCUVKPIGP OCCT QQM FQQT FG XGNG ITQVG NKEJVUVTCVGP KP JGV FCM q

JGDDGP YÄŽ KPOKFFGNU QP\G RCP 'WTQRGUG RQTVG HGWKNNG MWPPGP NCVGP ITQGKGP VQV OKNLQGP O GP FCCTDÄŽ MQOV PQI GGPU O XGTJWWTDCTG QRRGTXNCMVG FKG OQOGPVGGN KP QPVYKMMGNKPI KU &QQTFCV YÄŽ CNNG IGDQWYGP XQQT FG JGNHV KP GKIGP FQO JQWFGP GP \GNH YQTFGP DGNCUV OGV JGV OCPCIG OGPV GP DGJGGT DNÄŽXGP YÄŽ DQXGPFKGP QQM XGTDQPFGP OGV FG IGDQWYGP GP RCTMGP FKG YÄŽ QPVYKMMGNGP GP FWU QQM OGV QP\G MNCPVGP GP FG IGOGGPUEJCR YCCTKP YÄŽ CEVKGH \ÄŽP q

&G YGTMYĎ\G XCP 8)2 NĎMV VG NQPGP YCPV OGV FG JQGXGGNJGKF 'WTQRGUG NCPFGP YCCTKP JGV DGFTĎH CEVKGH KU DNĎMV FCV MNCPVGP JGV DGFTĎH QQM CEJVGTPC TGK\GP p1P\G RCP 'WTQRGUG DG\GVVKPIUITCCF KU RTQEGPV YCCTQPFGT XGGN JWWTFGTU OGV OGGTFGTG JWWTEQPVTCEVGP &KV NCCV \KGP FCV FG HQTOWNG YGTMV GP QP\G MNCPVGP FG\G QQM YCCTFGTGP &QQTFCV YĎ \GNH FG DCPFGP OGV JWWTFGTU QPFGTJQWFGP MQOGP MNCPVGP QQM DĎ QPU CNU \G GGP NQIKUVKGMG QH KPFWUVTKÇNG NQECVKG KP GGP CPFGT NCPF YKNNGP JWTGP <Q \ĎP DĎXQQTDGGNF FKGPUVXGTNGPGTU &58 GP 4JGPWU CEVKGH QR XGTUEJKNNGPFG 'WTQRGUG NQECVKGU GP JGDDGP YĎ QQM XGTUEJKNNGPFG RTQLGEVGP IGFCCP XQQT #OC\QP q NGIV 5RTWĎV WKV #NNG RCPFGP XQNFQGP CCP \GNH QRIGUVGNFG 8)2 UVCPFCCTFGP &G NQIKUVKGMG GP UGOK KPFWUVTKÇNG YCTGJQWUGU YQTFGP IGDQWYF XQNIGPU JQQIUVCCPFG VGEJPKUEJG PQTOGP GP \ĎP GTI OQFWNCKT 5RTWĎV p5QYKGUQ YQTFV JGV UMGNGV XCP FG RCPFGP WKVIGXQGTF KP DGVQP &G TQDWWUVJGKF JKGTXCP \QTIV GTXQQT FCV FG IGDQWYGP NCPI OGGICCP &CCTPCCUV \ĎP GT XGNG CPFGTG UVCPFCCTF URGEKɈECVKGU YCCTCCP FG IGDQWYGP XQNFQGP &G\G \ĎP CHIGUVGOF QR FG URGEKɈGMG HWPEVKG XCP FG RCPFGP OCCT VGIGNĎMGTVĎF CNVĎF IGUEJKMV XQQT NQIKUVKGMG QH UGOK KPFWUVTKÇNG HWPEVKGU $ĎXQQTDGGNF FQQT UVCPFCCTF FG OCIC\ĎPXNQGTGP

.QECVKG KU FCCTDĎ CNVĎF MG[ p9G KPXGUVGTGP CNNGGP KP JGGN IQGFG NQECVKGU GP MKG\GP QP\G ITQPFGP \QTIXWN FKI WKV &GPM CCP IGOCMMGNĎM DGTGKMDCTG NQECVKGU FKEJVDĎ FG ITQQVUVGFGNĎMG CIINQOGTCVKGU OGV GGP FKTGEVG CCPUNWKVKPI QR FG DGNCPITĎMUVG XGTMGGTUCFGTU IQGFG QRGPDCCTXGTXQGTUXGTDKPFKPI GP FG OQIGNĎM JGKF XQQT QPFGTPGOKPIGP QO FCI GP PCEJV CEVKGH VG \ĎP &CV IGNFV QQM XQQT 8)2 2CTM 0ĎOGIGP &CV KU GGP TGFGNĎM WPKGM RTQLGEV QR GGP WPKGMG NQECVKG 'T KU XGGN ITQGP GP YCVGT GP GT KU XGGN OQGKVG IGFCCP QO FG IGDQWYGP CNU JGV YCTG nKP VG RCMMGPo KP FG QOIGXKPI $QXGPFKGP KU FG\G NQECVKG VTKOQFCCN QPVUNQVGP *GV RCTM ITGPUV OGV GGP FKTGEVG CHTKV CCP FG UPGNYGI # UVCCV XNCMDĎ GGP VGTOKPCN XCP FG JCXGP CCP FG 9CCN GP CCP JGV URQQT FG $GVWYGNĎP YCCT GGP VQGMQOUVKIG TCKNVGTOKPCN IGRNCPF KU 9G JQGXGP DĎ FG CCPUEJCH XCP FGTIGNĎMG RQUKVKGU PKGV GGTUV QR \QGM PCCT RCTVPGTU YCPV FQQT QP\G UVGTMG MCRKVCCNRQUKVKG \ĎP YĎ KP UVCCV ITQPFGP RTQEGPV \GNH VG ɈPCPEKGTGP q NGIV 5RTWĎV WKV &CCTDĎ YQTFV XGGN CCPFCEJV IGIGXGP CCP GPGTIKG GHɈEKÇPVKG GP FWWT\CCOJGKF GP \ĎP PKGWY QR VG NGXGTGP RCPFGP OKPUVGPU $4''#/ 8GT[ )QQF IGEGTVKɈEGGTF 8CPWKV FG XGPPQQVUEJCR 8)2 4GPGYCDNG 'PGTI[ YQTFV GTPCCT IGUVTGGHF QO CNNG IGDQWYGP XQNNGFKI VG XQQT\KGP XCP 28 KPUVCNNCVKGU YCCTXCP GPQTOG JQGXGGNJGFGP FWWT\COG UVTQQO MWPPGP YQTFGP VGTWIIGNGXGTF CCP JGV PGV YCCTOGG FG YCTGJQWUGU \GNH MWPPGP HWPEVKQPGTGP OGV FWWT \CCO QRIGYGMVG GPGTIKG 5RTWĎV p&G HQEWU NKIV QR FWWT\CCOJGKF #NNG FCMGP XCP QP\G IGDQWYGP YQTFGP CNU JGV OCCT GXGP MCP XQN IGNGIF OGV \QPPGRCPGNGP <Q YQTFV JGV NCPF FWDDGN IGDTWKMV

! % DWUKPGUURCTMGP *GV DGFTĎH QRIGTKEJV KP CNU GGP HCOKNKGDGFTĎH KP 6ULGEJKÇ VGNV OGGT FCP ! # !

.QIKUVKEU 8)2 'WTQRGCP .QIKUVKEU GP 8)2 2CTM /ØPEJGP &CV \ĎP FTKG LQKPV XGPVWTGU OGV #NNKCP\ 4GCN 'UVCVG JGV XCUVIQGFDGFTĎH XCP FG &WKVUG XGT\GMGTKPIUOCCVUEJCRRĎ #NNKCP\ 8)2 "

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN 1WVNQQM

$KQ )ÄŽU 5RTWÄŽV

'PGT\ÄŽFU FQQT GT GGP HWPEVKQPGGN IGDQWY PGGT VG \GVVGP CPFGT\ÄŽFU FQQT JGV\GNHFG QRRGTXNCM VG DGPWVVGP QO GPGTIKG QR VG YGMMGP 1O GGP XQQT DGGNF VG IGXGP KP 0ÄŽOGIGP YQTFV QR Ã…Ã…P IGDQWY CN OGICYCVV CCP UVTQQO QRIGYGMV q

1R FG\G OCPKGT YKN 8)2 FG OCTMV KP 0GFGTNCPF XGTFGT XGTQXGTGP 'P JQGYGN FG GGTUVG CCPYGTXKPIGP CPFGTU FQGP XGTOQGFGP NKIV FG HQEWU QR JGGN 0GFGTNCPF PKGV CNNGGP JGV \WKFGP p&G ITQGK KP 0GFGTNCPF KU KP TGNCVKGXG \KP OQOGPVGGN JGV ITQQVUV q \GIV 5RTWĎV PKGV \QPFGT VTQVU p*QGYGN FG QPFGTPG OKPI CDUQNWWV IG\KGP JGV ITQQVUV KU KP &WKVUNCPF q 1QM QR 'WTQRGGU PKXGCW IGDGWTV GT XGGN DKPPGP FG XCUV IQGFQPVYKMMGNCCT 1PFGT CPFGTG OGV DGVTGMMKPI VQV FG UCOGPYGTMKPI OGV #NNKCP\ p9CCT 8)2 PQTOCCN IGURTQMGP KPXGUVGGTV KP JGV QPVYKMMGNGP XCP PKGWYG RCPFGP GP FG\G DĎ QRNGXGTKPI KP GGP LQKPV XGPVWTG QPFGTDTGPIV OGV #NNKCP\ KU KP /ØPEJGP PW XQQT JGV GGTUV IG\COGPNĎM IGËPXGUVGGTF KP GGP RTQLGEV KP CCPDQWY 8)2 2CTM /ØPEJGP FCV XNCMDĎ JGV JQQHF MCPVQQT XCP #NNKCP\ NKIV DKGFV QPFGTFCM CCP GGP CCPVCN CPFGTG KEQPKUEJG $GKGTUG QPFGTPGOKPIGP YCCTQPFGT $/9 FKG KP JGV RCTM \ĎP nDCVVGT[ EQORG VGPEG EGPVGTo JGGHV IGXGUVKIF q XGTVGNV 5RTWĎV 8GTFGT JCCNFG FG ITQGR FKV LCCT OGGT FCP OKNLQGP GWTQ QR OGV FG XGTMQQR XCP CCPFGNGP QR FG $TWUUGNUG DGWTU \QFCV FG UNCIMTCEJV XQQT FG MQOGPFG RGTKQFG KU XGT\GMGTF &CCTDĎ YGTF GGP CCPVCN ITQVG #PIGNUCMUKUEJG KPXGUVGGTFGTU KP JGV CCPFGNGPMCRKVCCN XGTYGNMQOF OCCT FCV CNNGU \QPFGT FG QQTURTQPMGNĎMG TQQVU VG XGTIGVGP 9CPV JQGYGN JGV QQTURTQPMGNĎMG HCOKNKGDGFTĎH UKPFU GGP DGWTUIGPQVGGTFG QPFGTPGOKPI KU KU FG QRTKEJVGT GP ITQQVCCPFGGNJQWFGT PQI UVGGFU XQQT RTQEGPV GKIGPCCT XCP 8)2

!

5KPFU HGDTWCTK OCCMV )ĎU 5RTWĎV FGGN WKV XCP JGV 8)2 VGCO GP PGGOV JĎ UCOGP OGV EQNNGIC )GGTF XCP *GNFGP JGV %QWPVT[ /CPCIGOGPV XQQT FG $GPGNWZ XQQT \ĎP TGMGPKPI +P FG\G TQN KU JĎ XGTCPVYQQTFGNĎM XQQT FG VGEJPKUEJG MCPV GP YGTMV JĎ OGV \ĎP VGCO CCP FG QPVYKMMGNKPI XCP DGUVCCPFG GP FG XGTYGTXKPI GP QPVYKMMGNKPI XCP PKGWYG NQIKU VKGMG NQECVKGU KP FG $GPGNWZ 5RTWĎV ICH FG CHIGNQRGP LCTGP QPFGT CPFGTG QR 2CTM NGKFKPI CCP FG QPVYKMMGNKPI XCP 2CTM .QIKUVKEU KP 1QUVGTJQWV )NF *Ď DQWYFG \ĎP ECTTKÄTG QR KP FG QPVYKMMGNKPI GP FG DQWY XCP XCUVIQGF KP FKXGTUG FKUEKRNKPGU JQQIYCCTFKIG WVKNKVGKV DGFTĎHUIGDQWYGP \KGMGPJWK\GP NQIKUVKGM GP YQPKPIDQWY 8QQTJGGP NGKFFG 5RTWĎV QPFGT OGGT GGP OKFFGNITQQV QPVYKMMG NGPF DQWYDGFTĎH KP 0QQTF $TCDCPV

1XGT 8)2 2CTM 0ÄŽOGIGP 8)2 2CTM 0ÄŽOGIGP OCCMV FGGN WKV XCP 2CTM .QIKUVKEU GP NKIV KP JGV JCTV XCP FG TGIKQ #TPJGO 0ÄŽOGIGP &KV KU GGP XCP FG YGKPKIG NQECVKGU KP JGV OKFFGP QQUVGNÄŽMG FGGN XCP 0GFGTNCPF YCCT ITQQVUEJCNKIG NQIKUVKGMG GP FKUVTKDWVKGEGPVTC MWPPGP YQTFGP QPVYKMMGNF GP IGDQWYF )GNGIGP CCP JGV GKPFG XCP FG # \QPG PCDÄŽ FG &WKVUG ITGPU RTQˬVGGTV 2CTM XCP FG NKIIKPI QR JGV MTWKURWPV XCP 0QQTF <WKF GP 1QUV 9GUV TQWVGU \QCNU FG # # GP # 2CTM JGGHV FG RQVGPVKG QO GGP OWNVKOQFCCN XGTXQGTUMPQQRRWPV VG YQTFGP YCPV JGV JGGHV CN GGP EQPVCKPGTVGTOKPCN KP FG DWWTV CCP FG JQQHFVCM XCP FG 9CCN 4ÄŽP GP GT \ÄŽP RNCPPGP XQQT GGP TCKNVGTOKPCN QR FG $GVWYGTQWVG FKTGEV PCCUV JGV NQIKUVKGMG RCTM &KV IGGHV GGP FKTGEVG URQQTXGTDKPFKPI PCCT 4QVVGTFCO GP 'WTQRC *GV RCTM JGGHV CNNG HQTOCVGP KP JWKU XCP MNGKPG WPKVU VQV QRNQUUKPIGP QR OCCV XQQT ITQQVUEJCNKIG NQIKUVKGM *GV VGTTGKP KU IGUEJKMV XQQT NQIKUVKGMG FKGPUVGP NKEJVG RTQFWEVKG GP EQOOGTEKÇNG CEVKXKVGKVGP

Beleggingen

TQPC D DNÄŽHV #2) KKP J JQVGNU GP Q QWVNGVU D DG NGIIGP

PGGM PG PGGM GM

Riisi s ng g sta tarr Shar Sh arw ar wiin Ma w Maha hade d wsiing g

È«ÈœȢȤ È¢ È©Èœ È© ʪʩʭ

L g Lo giist s iek k va vast stgo st go oed iss de win inna aarr van dez eze e cris cr isis i È«ÈœȢȤ È¢ È©Èœ ʪʪʫ

È«Èœ ÈœȢȤ ȢȤȩÈœ È©Èœ Èœ ʪʪʯ

!" " $ ! #"

APG BLIJFT ONDANKS CORONA IN HOTELS EN OUTLETS BELEGGEN

2CVTKEM -CPVGTU KU DÄŽ #2) XGTCPVYQQTFGNÄŽM XQQT FG 4GCN #UUGVU

!

! ! # ! $ ! ! # ! ! " # ! ! # % # ETKUKU \ÄŽP JQVGNU GP YKPMGNEGPVTC 6QEJ DNÄŽHV FG ITQQVUVG RGPUKQGPDGNGIIGT XCP

! # ! "! ! # !

H

et rendement van de vastgoedportefeuille die APG beheert, zal voor heel 2020 behoorlijk negatief uitpakken. Dit vanwege de fors lagere koersen in vergelijking tot begin dit jaar. Een flink koersherstel van beursgenoteerd vastgoed in het resterende deel van het jaar verwacht de pensioenbelegger niet. ‘De kapitaalmarkt blijft nog heel zenuwachtig tot er een vaccin is. En de banken zijn behoorlijk terughoudend voor veel sectoren’, stelt Patrick Kanters. Hij geeft als managing director Real Assets bij APG leiding aan de vastgoed- (47 miljard euro) en snel groeiende infrastructuurportefeuilles (16 miljard). De beide teams, vijftig vastgoedmensen en 35 infra, opereren vanuit de APGvestigingen in Amsterdam, New York en Hongkong. Zo’n dertien procent van het totaal beheerde vermogen – een slordige 460 miljard euro – van de grootste pensioenbelegger van Nederland zit in vastgoed. Ambtenarenfonds ABP, waaruit APG is ontstaan, vormt veruit de grootste opdrachtgever.

#2) JGGHV PQI CNVÄŽF GGP UVGXKI DGNCPI KP FG PQQFNÄŽFGPFG YKPMGNEGP VTWODGNGIIIGT 7PKDCKN 4QFCOEQ 9GUVËŹGNF

8GTTGICCPFG FKXGTUKÉ…ECVKG

/GICVTGPFU FKIKVCNKUGTKPI GP G EQOOGTEG

Europa maakt 42 procent van de vastgoedbeleggingen uit, Noord- en Zuid-Amerika (met zwaar accent op de Verenigde Staten) 30 procent en in AziĂŤ/Pacific ligt 28 procent van de portefeuille. Grote verschuivingen in de geografische spreiding en in de verhouding tussen genoteerd en niet-genoteerd vastgoed zijn er de afgelopen jaren niet geweest. De verdeling tussen genoteerd en niet-genoteerd is ongeveer fiftyfifty. De grootste verandering van de afgelopen vijf Ă zes jaar in APG’s portefeuille is een verdere diversificatie, ook naar een groot aantal nichemarkten. Dit vanwege risicospreiding. De focus lag en ligt op ‘beds’ en ‘sheds’, vat Kanters de verschuiving handzaam samen. Oftewel: meer geld naar woon- en leefruimte van allerlei aard, inclusief sociale woningen, studentenhuisvesting, zogenoemde serviced appartments en hotelkamers. En ook meer investeringen in logistieke centra en datacenters. De grootste categorie vormen woningen (25 procent). Winkelcentrumbeleggingen, de ‘veilige haven’ van de vorige crisis, waren in het verleden nog goed voor maar liefst 40 procent van het totaal. Dat is inmiddels drastisch teruggebracht tot 19 procent. Logistiek is met 21 procent inmiddels de nummer twee van de APG-ranglijst. Kantoren hebben een aandeel van 9 procent. Lieveling zijn de uitstekend renderende datacenters: die zijn van bijna niets gegroeid tot 5 procent. Wat Kanters betreft blijft het daar niet bij.

Met de grote groei van zijn logistieke ruimte en datacenters en de verkleining van het winkelcentrumbezit anticipeert APG nadrukkelijk op megatrends, zoals e-commerce en de algehele digitalisering van de samenleving. ‘Door de pandemie versnellen deze trends’, verklaart Kanters. ‘De vraag naar moderne distributiecentra neemt nog altijd flink toe.’ Als je hem vraagt welk vastgoedsegment als grote winnaar uit de coronacrisis komt, hoeft hij geen seconde na te denken: datacenters. Het dataverkeer is door corona explosief gestegen en daarmee stijgt de behoefte aan dergelijk vastgoed. ‘We breiden deze portefeuille actief verder uit.’ APG bezit al flinke belangen in Digital Realty (DLR) en Equinix, twee toonaangevende beursgenoteerde Amerikaanse ontwikkelaars van en beleggers in datacenters. Beide firma’s zijn ook actief in Europa en Nederland. ‘Recent namen we ook een belang in Chindata Group. Dit is een private onderneming die ook datacentra ontwikkelt en in eigendom heeft, met een belangrijke nadruk op China.’

‘WE GELOVEN NIET IN EEN SCHEIDING TUSSEN STENEN EN OPERATIONEEL MANAGEMENT’

+PVGITCNG XCUVIQGFUVTCVGIKG De vastgoedportefeuille ter waarde van 46 Ă 47 miljard euro is vrijwel gelijk verdeeld over genoteerd en niet-genoteerd vastgoed en is wereldwijd belegd. ‘Wij hanteren een integrale vastgoedbeleggingsstrategie’, benadrukt de

! ! # "!

>

APG-directeur. ‘We selecteren voortdurend, kijken elke keer: wat levert de beste exposure op? Of dat nu beursgenoteerd of niet-beursgenoteerd is, is van ondergeschikte betekenis. Vooral van belang is hoe we het best langjarig kunnen inspelen op de megatrends, waaronder duurzaamheid, die de vastgoedmarkt nog lang zullen bepalen.’ Een belangrijk selectiecriterium is ook of APG kan investeren in het operationeel management. ‘Wij geloven niet in een scheiding tussen stenen en management’, beklemtoont de APG’er. ‘Zo kunnen er geen belangentegenstellingen optreden. Als je alles in ĂŠĂŠn hand houdt, krijg je volgens ons het meest optimale beleggingsresultaat.’ Succesvolle voorbeelden van volledig geĂŻntegreerde beurgenoteerde vastgoedfirma’s zijn twee wereldwijd opererende logistieke vastgoedbedrijven. Namelijk het Australische Goodman en het Amerikaanse Prologis, waarmee APG ook tal van joint ventures en clubdeals heeft. Een mooi voorbeeld in de private portefeuille van een investering in operationeel management vormt de recente deelname in aparthotelketen City ID. Op 16 september kondigde APG aan zijn beleggingen in de hotelbranche, ondanks de grote crisis in die sector, verder uit te breiden. Bij de lancering zei het hoofd European Property Investments, Robert-Jan Foortse, hierover: ‘We verwachten een nieuw segment in de markt te bereiken met wat je een geĂŻnstitutionaliseerde Airbnb zou kunnen noemen.’

Eerder in september kondigde APG al aan in hartje Londen een aparthotel te bouwen. Vervolgens investeerde APG samen met het Australische pensioenfonds Aware Super in de uitbreiding van aparthotels van City ID. Wat maakt dit hotelconcept zo interessant voor APG? ‘Dit vult een leemte op in onze portefeuille en we geloven ook in de markt. We bezitten als vermogensbeheerder woningen voor een langdurig verblijf en hotels voor een of twee overnachtingen’, aldus Kanters. ‘Daartussenin zit ook nog een grote markt. Een markt die zich richt op gasten die accommodatie zoeken voor drie tot dertig nachten, met iets meer ruimte en meer voorzieningen. Bijvoorbeeld de mogelijkheid om zelf een maaltijd te bereiden.’ De Europese hotelportefeuille bestaat uit CitizenM, The Student Hotel, Archer Hotel, Azora, de eerdere investering in City ID en de investering in twee Londense hotellocaties. Krijgen hotels niet te veel gewicht in de portefeuille? ‘Nee hoor’, stelt Kanters. ‘De

allocatie naar hotels is beperkt tot 7 procent van het Europese deel van onze vastgoedportefeuille. Voor de totale wereldwijde vastgoedportefeuille is dit 4 procent.’

Bovendien betreft het bijzondere hotelconcepten met een hybride model die minder hard zijn geraakt dan traditionele hotels, vertelt Kanters enthousiast. Bij CitizenM ligt de focus op gasten die daar voor een of twee nachten verblijven. The Student Hotel is in eerste instantie opgezet als studentenhuisvesting, aangevuld met toeristisch en langduriger zakelijk verblijf. ‘Met City ID kunnen we de grote groep mensen bedienen die zowel voor zakelijke als toeristische doeleinden langer wil blijven. Maar we zien ook dat mensen deze kamers als tijdelijke woonruimte gebruiken, terwijl ze op de oplevering van hun nieuwe woning wachten, of hun eigen woning verbouwen.’ De hotelsector wordt het hardst geraakt door de coronacrisis. Is het Ăźberhaupt verstandig daarin te blijven investeren? Kanters: ‘Ik ben veel optimistischer over de toekomst van hotels dan de toekomst van winkelcentra, want daar is sprake van een structurele verandering vanwege e-commerce. Dat geldt niet voor hotels. We kijken ook hier naar de langere termijn. De wereld zal nooit meer helemaal hetzelfde worden als voor corona, maar ik geloof wel dat de situatie zich over een paar jaar gaat normaliseren. We verwachten nog steeds dat mensen weer gaan reizen.’ APG wil ook juist profiteren van de kansen die de huidige crisis biedt. Door noodlijdende hotels, die ongetwijfeld binnenkort noodgedwongen naar de markt komen, tegen een flinke korting op te kopen en om te bouwen naar de City ID-formule. Hij wijst erop dat de meeste City ID-hotels nog (her)ontwikkeld moeten worden en pas over achttien tot 36 maanden opengaan.

OUTLETCENTERS HEBBEN NAUWELIJKS LAST VAN E-COMMERCE OMDAT DE GOEDEREN IN EEN BESCHERMDE OMGEVING WORDEN AANGEBODEN

!

7PKDCKN 4QFCOEQ 9GUVÉ…GNF De impact van corona op de sectoren en regio’s in de sterk gediversifieerde vastgoedportefeuille van APG is behoorlijk verschillend. Dat maakt het voor Kanters ‘lastig’ om een inschatting te geven van het jaarrendement van zijn vastgoedportefeuille. De Amsterdamse pensioenbelegger zit bijvoorbeeld ook nog altijd met een ‘stevig belang’ – hoeveel precies wil Kanters niet kwijt – in twee van de grootste beursgenoteerde winkelcentrumbeleggers ter wereld: Unibail-Rodamco-Westfield (URW) en KlĂŠpierre. Laatstgenoemd Frans fonds zag zijn beurswaarde in de eer-

ste negen maanden van dit jaar tot een derde teruggebracht. Voor de beleggers in URW was het bloedbad nog groter. Het aandeel kostte begin dit jaar 141 euro, daarvan was op donderdag 1 oktober welgeteld 30,23 euro over. Ronduit een nachtmerrie. Kanters blijft er desondanks stoïcijns onder. Forse koersuitslagen gedreven door sentiment horen nu eenmaal bij beursgenoteerde beleggingen. ‘De koersdaling in het retailvastgoed is fors doorgeschoten door het sterk negatieve sentiment op de beurs over winkels en winkelcentra’, analyseert hij zakelijk. ‘Maar daar staat tegenover dat de koersen van logistieke vastgoedfondsen en datacenterbedrijven, waarvan wij profiteren, misschien wel te hoog zijn opgelopen.’

Het jaarrendement van de private vastgoedportefeuille – vooral de waardeontwikkeling – laat zich nog veel moeilijker inschatten, betoogt hij. ‘Er zijn weinig transacties in de markt en dus weinig referenties. Het zal sterk afhangen van de inschattingen van de taxateurs en die lopen nogal uiteen. We volgen het nauwgezet. Onze portefeuille wordt ten minste tweemaal jaarlijks en soms zelfs vier keer per jaar extern getaxeerd.’ Tot nu toe zijn de afwaarderingen in de niet-genoteerde winkelvastgoedportefeuille met 5 tot 15 procent redelijk beperkt gebleven. Dat geldt evenzeer voor de nog zwaarder door corona getroffen hotelportefeuille. ‘Ongetwijfeld’ zullen er volgens deze vastgoedtopman nog nieuwe afwaarderingen volgen.’ Dit gezien zijn vuistregel dat de private vastgoedsector de ontwikkelingen op de beurs, met een vertraging van één à anderhalf jaar en een demping van het sentiment, toch volgt.

'GP XCP FG JQVGNDG\KVVKPIGP XCP #2) KP .QPFGP

Het aandeel van de winkelcentrumportefeuille in de totale portefeuille zal door alle toekomstige afwaarderingen in het nietgenoteerde deel verder afnemen dan de huidige 19 procent. Gaat APG deze portefeuille ook actief verder terugbrengen door verkopen? ‘Ik kan niet zeggen dat we winkelcentra nog veel verder gaan afbouwen’, antwoordt Kanters bedachtzaam. ‘We zijn continu de vastgoedportefeuille verder aan het optimaliseren, en daarin brengen we accentverschillen aan. De niche outletcenters, die wij niet tot de winkelcentrumportefeuille rekenen, hebben bijvoorbeeld nauwelijks last van e-commerce. Goederen worden

$GNCPITÄŽMUVG NGU EQTQPC

&CVCEGPVGTU OCMGP CN RTQEGPV WKV XCP FG GPQTOG XCUVIQGFRQTVGHGWKNNG XCP #2)

&G DGNCPITÄŽMUVG NGU XCP EQTQPC! n'KIGPNÄŽM YQTFV FG NGU XCP FG YG TGNFYÄŽFG ˬPCPEKÇNG ETKUKU YGGT JGTJCCNF JQWF FG NGXGTCIG KP LG RQTVGHGWKNNG NCCI FCP JGD LG CCP\KGPNÄŽM OKPFGT UNCRGNQ\G PCEJVGPo CPVYQQTFV 2CVTKEM -CPVGTU XCP #2) RTQORV n'P FKG NGU \ÄŽP YG IG NWMMKI PKGV XGTIGVGP 8QQT FG ˬPCPEKÇNG ETKUKU NCI FG UEJWNFITCCF QR ¼ RTQEGPV XCPFCCI FG FCI KU FCV QPFGT FG )GGP PKGWYG NGU OCCT YGN FG DGXGUVKIKPI XCP GGP NGU o <CN JGV XGTNKGU QR FG XCUVIQGFDGNGIIKPIGP XQQT FG MNCPVGP XCP #2) XQQT FKV LCCT KP FG FWDDGNG EÄŽHGTU NQRGP! n&CCT FQG KM IGGP WKVURTC MGP QXGTo \GIV FG #2) FKTGEVGWT TGUQNWWV n8CUVIQGF \CN \GMGT GGP PGICVKGH GNGOGPV \ÄŽP /CCT GT \ÄŽP \QCNU IG\GIF QQM UGEVQTGP KP FG RTKXCVG GP IGPQVGGTFG RQTVGHGWKNNG \QCNU FCVCEGPVGTU GP NQIKU VKGM FKG IQGF RTGUVGTGP 1QM FG QOXCPITÄŽMG YQPKPIRQTVGHGWKNNG DNÄŽHV UVCDKGN o

>

#2) KU XQNNGFKI GKIGPCCT XCP QWVNGVEGPVGT $CVCXKCUVCF

in outlets in een beschermde omgeving aangeboden. Er is zeker geen overschot aan outlets in Europa.’

Via verschillende operators zoals Via Outlets, Value Retail en McArthurGlen zit APG behoorlijk zwaar (5 procent) in de outletsector. Zo werd APG in augustus volledig eigenaar van Via Outlets, het bedrijf achter Batavia Stad Fashion Outlet bij Lelystad. De belegger had al de helft van de aandelen in handen en legt nu 301 miljoen euro neer voor de resterende helft van Via Outlets. Daarover sloot het bedrijf een deal met de Britse vastgoedonderneming Hammerson, die nog mede-eigenaar was.

.QIKUVKGM KU PC YQPKPIGP JGV ITQQVUVG XCUVIQGFUGIOGPV DÄŽ #2)

!

Via Outlets exploiteert elf grote outlets in negen Europese landen, waaronder Batavia Stad. Daarin zijn meer dan 1.130 winkels terug te vinden, waar consumenten op koopjesjacht kunnen voor bekende internationale kleding- en schoenenmerken en luxe accessoires. Het gaat om de op twee na grootste outletportefeuille in Europa.

APG belegt nauwelijks meer in reguliere niet-genoteerde vastgoedfondsen. ‘We hebben al een jaar of zeven Ă acht een uitgesproken voorkeur voor strategische allianties via joint ventures en clubdeals’, legt Kanters uit. ‘Ik zeg niet dat we nooit meer in reguliere fondsen stappen. Sommige fondsen zijn inderdaad goed gestructureerd, hebben uitstekende assets en prima management. Maar we willen graag stevige invloed kunnen uitoefenen op de bedrijfsvoering en de strategische keuzes, zoals hoe groot de schuldgraad is, het ESG-beleid en wanneer en welke assets gekocht of verkocht worden. Hiermee hebben we ook onze beheerskosten sterk kunnen terugbrengen. We betalen veel minder fees.’ Terugblikkend op het begin van dit jaar zegt Kanters dat hij ‘de zwartere dan zwarte zwaan van corona’ geen moment heeft zien aankomen, net als iedereen. ‘We zagen wel al een tijd dat de prijzen erg stegen voor de meeste sectoren en waren terughoudend met nieuwe investeringen in “coreâ€? vastgoed. Daarom hebben we steeds meer ingezet projectontwikkeling met als doel om het langjarig in eigendom te nemen. We gingen er al met al vanuit dat 2020 nog een vrij sterk vastgoedjaar zou worden, net als de voorgaande jaren en ook vanwege de lage rente. Dat is dus flink tegengevallen.’

$)-.$./.$*) ' 0, " ) , ' ""$)" ) $) 1*)$) IGP XGTVQQPV CN GPMGNG LCTGP GGP UVÄŽIGPFG NÄŽP GP KU $) ,' ) ' $) 3*1 ' & ).**, '- , . $' XCUVIQGFUGEVQT XQQTDÄŽ IGUVTGGHF &G\G XTCCI KU UKPFU %QXKF CNNGGP OCCT ITQVGT IGYQTFGP 6GTYÄŽN ) , 0 -."* - "( ). ) '- #*. '- ) , . $' 1*,-. ' ) ( . 1 "0 '' ) 3* & ,- '- " 0*'" 0 ) FG RCPFGOKG DNÄŽMGP YQPKPIGP PQI UVGGFU GGP -. $ ' ) 0 $'$" ' ""$)" . 0*,( ) '$.#$- $- ) 1 , ' ' $ , $) # . *).1 ,+ ) QPVYKMMGNKPI XCP GPGTIKG RQUKVKGXG IGDQWYGP VGTYÄŽN %CVGNNC JGV GGTUVG ITGPUQXGTUEJTÄŽFGPFG RNCVHQTO XQQT YQPKPIDGNGIIKPIGP KP 'WTQRC DGJGGTV ( . ) .*. ' 0 ,(*" ) 0 ) 4 ($'% , $) PGIGP NCPFGP &QQT FG MTCEJVGP VG DWPFGNGP \ÄŽP $ + ,.) ,- $) -. . *( ) /,*+ - 1*)$)" ' ""$)"- ) * . $ ) . *)" & ) $- $) 3*1 ' *(0 )" '- ( $.$ - *+ # . " $ 0 ) //,3 ( JGKF GP UQEKCNG XGTCPVYQQTFGNÄŽMJGKF KP FG UGEVQT *' .,*.- 0 ,. '. ' /' *0 , -., . "$ *( - ( ) ( . '$.#$- , 0*'/.$*) $, 1**).*, )- . DQWYGP KP FG $GPGNWZ (TCPMTÄŽM GP FG TGUV XCP /,*+ ) 3 " $ ) 1*, . ) ,-.$" " 3* #. PCCT NQMCNG RCTVPGTU \QCNU DQWYGTU GP RTQLGEVQPV YKMMGNCCTU 'P PCCT IGUEJKMVG NQECVKGU WKVGTCCTF ' /' " . ,0 ) /$. . 1**)" */1 ) **, )#*/ ) 0, " ) , 1*)$)" ) 0 )/$. UVGFGNÄŽMG IGDKGFGP FCCT JGV DGUVG VQV \ÄŽP TGEJV MQOGP +P 0GFGTNCPF CNNGGP CN FGPMV JÄŽ FCV GT TWKOVG KU XQQT VKGP VQV VYCCNH XCP FGTIGNÄŽMG QDLGEVGP ) .*. ' 3$ . . '' +*. ).$ *( , $) # ' /,*+ ) -./& *! #*) , . &/)) ) */1 ) +P FG (TCPUG UVCF &ÄŽQP YGTF KP FG GGTUVG 5 ) ,"$ +*-$.$ 0 6 '$.#$- .*, ) *+" ' 0 , . "$)" JKGTDÄŽ QO GGP MCPVQQTIGDQWY OGV GGP QRRGTXNCMVG XCP XÄŽHFWK\GPF XKGTMCPVG OGVGT &G GGTUVG nGPGTIKG +*-$.$ 0 6 1**).*, ) 0*'" $) $) ., .- /," . '' # !. $). ).$ *( ) -+ $ ' /,*+ - KPXGUVGTKPIUHQPFU VG NCPEGTGP XQQT \ÄŽP ITQGPG 1**).*, )- . '' -+ /,. )/ ' 0 ' ' )"-. ' '$)" *) , ",*. ' "" ,- ) )&. . # . + ) 'WTQRGUG HQPFU DKPPGP PKGV CN VG NCPIG VÄŽF GGP XGTOQIGP XCP PQI GGPU CPFGTJCNH OKNLCTF DÄŽ GNMCCT 3*/ (* . ) &/)) ) , )" ) ) ,"$ +*-$.$ 0 1**).*, )- 0*,( ) ) ).1**, *+ ",* $ ) #* !. 0 ) $)-.$./.$* ) ' ' "" ,- *( $) //,3 ( 0 -."* * % . ) . KPXGUVGTGP UVGNV 1NFG /GWNG n&G ITQVG 'WTQRGUG -. ) 1*, ) " *)!,*). , ( . ) ,$-$- *+ # . IGDKGF XCP FG DGVCCNDCCTJGKF XCP YQPKPIGP OGV PCOG XQQT LQPIGTGP FKG PCCT FG ITQVG UVGFGNÄŽMG EGPVTC VTGMMGP XQQT QPFGTYÄŽU GP YGTM QOFCV JGV YQPKPICCPDQF DÄŽ NCPIG PC PKGV KP FG DWWTV MQOV XCP FG GPQTOG XTCCI 9ÄŽ \ÄŽP XCP OGPKPI FCV JGV

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN 1WVNQQM

+ ,.) ,- # + 0 ) . '' ( . '$.#$- ) ' /1 ,/& DKGFV CNU QRNQUUKPI XQQT FG\G ETKUKU GP VGIGNĎMGTVĎF FG CPFGTG ITQVGTG WKVFCIKPI XCP QP\G VĎF QR JGV IGDKGF XCP FG YGTGNFYĎFG MNKOCCVXGTCPFGTKPI )+ &. 3 ' ""$)" ) $ ) )$ . '' ) UVCDKGNG MCUUVTQOGP XQQT FG NCPIG VGTOĎP OCCT UVGNNGP RGPUKQGPHQPFUGP XGT\GMGTCCTU GP QXGTKIG ' "" ,- **& $) -. . *( . 0*' * ) ) #/) .* ) ( ) 0 ,+'$ #.$)" ) *( 3$ # . ,$ #. ) *+ ' ""$)" ) $ ) +*-$.$ 0 -* $ ' ) *'*"$- # $(+ . # ) 6 *& 0**,3$ . ' /' ) ",*. 0, " 0 )/$. & ). 0 ) #//, ,- 5 . #)*'*"$ $ $) " */ 1 ) 1*, . .* " + -. ( &. 3 0 ) ( . ! ) ) ,"$ +*-$.$ ! 1 . #/$-0 -.$)"-' -. ) 0**, ) " ($ ' " 3$) .*. $, /,* + , % , & ) DGURCTGP GP FCCTPCCUV FG JWWTFGT FG OQIGNĎMJGKF IGGHV QO KP\KEJV VG MTĎIGP KP JGV XGTDTWKM GP FG QRYGMMKPI XCP JGV IGDQWY *WWTFGTU RTQɈVGTGP QQM XCP FG NCIGTG GZRNQKVCVKGMQUVGP XCP FG VQTGP FCPM\Ď ($)-. /, . #)*'*"$- # & /3 - *+ # . " $ 0 ) *) ,#*/ 6 ' /' 5 ) )&- '' //,3 ( & )( ,& ) \ĎP FG DQWYMQUVGP QQM PKGV JQIGT FCP XQQT GGP , "/'$ , 1**).*, ) 6 &G YQQPIGDQWYGP \ĎP FCCTPCCUV \Q QPVYKMMGNF FCV # . " ,/$& $) '**+ 0 ) #/) ' 0 )- //, "* & ) YQTFGP CCPIGRCUV n#NU JGV OQGV MWPPGP \G DĎXQQT DGGNF GHɈEKÇPV YQTFGP QOIGXQTOF VQV MCPVQTGPo 0 ,0*'". ' /' 5 ,0**, )* $" $)!, -.,/ .//, $- ' $) 0 ,- #$'' ) ' ( ). ) 0 ) # . " */1 *+" )*( ) *( 3 .* &*(-. -. ) $" . ( & ) *0 ) $ ) 1*, ) 1**) *(+' 2 ) GNMG MGGT DGVGT QOFCV YG XCP QP\G GTXCTKPIGP NGTGP " */1 ) 0*'/ , ) '- # . 1 , 6 # . )&*) $" ) 0 ) +' )) ) $) 0*,$" % , YQTFV PW FG KPXGUVGTKPIUUVTCVGIKG IGHQTOWNGGTF ICCV

+0(1 614+#.

& ' # # * # (!# ! % ' %&# $ !" # % %&$$ % $ "#! %! %( #$ ( # 'NKVJKU FG URGEKɈGMG GZRGTVKUG KPDTGPIV QXGT JGV ! %( #" % ! ! % & #% % $ ! $ # " % ' #$%# # # QQM CNU DGOKFFGNCCT VWUUGP FG RCTVĎGP 9G DWKIGP QPU QQM QXGT ITQPFRQUKVKGU 9G DGIKPPGP KP (TCPMTĎM #!!% # %% - # % # '! % & %$ + & # % % # "!$ % ' (!! %! # $ % $ % % $ ! %( % ITQVG UVCR XQQTYCCTVU \WNNGP DGVGMGPGP XQQT FG ' # #! ' "!#% & # # $ % +/ $GPGNWZ CN NCPIGT DG\KI 9CV FWWT\CCOJGKF DGVTGHV JGGHV %CVGNNC +/ $GPGNWZ CN \ĎP HQPFUGP FG CHIGNQRGP # % ! # $& % % $ % % ' JGV )4'5$ KPUVKVWWV NCVGP NGIIGP FG INQDCN TGCN GUVCVG UWUVCKPCDKNKV[ DGPEJOCTM n$GNGIIGTU XTCIGP QO FWWT ) (! % ( ! ) &&# #$ !! + &G NCCVUVG LCTGP JGGHV JGV DGFTĎH XQQT FKXGTUG HQPF $ !! # # %# $ !# % "#! % ! % YCCTQPFGT TGEGPVGNĎM GGP YQPKPIDQWYQPVYKMMGNKPI $% % "#! % % # ' #( % ! \CN \ĎP CHIGTQPF TKEJV \KEJ QR UWDUGIOGPVGP ' (! # % ( # ' '# # $ )! $ YQPKPIGP XQQT UVCTVGTU MQRRGNU XCP OKFFGNDCTG NGGHVĎF GP UGPKQTGP &G\G CESWKUKVKG KP QRFTCEJV XCP %CVGNNC &WVEJ 4GUKFGPVKCN (WPF NN XQNIFG QR FG !!" ' # % '! ' # &&# ! DQWYFG YQPKPIEQORNGZGP KP 0KGWYGIGKP &QTFTGEJV GP 4ĎUYĎM 1QM JKGTDĎ ICCV JGV QO ( % % !! ( # (! '!!# MCPVQQTIGDQWYGP QR IQGF DGTGKMDCTG NQECVKGU $% % & $% ! ' % # % ) &$ % !" #!% $% # # !! !" ! ! % $ FG UVGFGNĎMG IGDKGFGP FCCTQOJGGP XGTVGNV 1NFG & * # $ # #!% '# # JQQIYCCTFKIG DGVCCNDCTG YQPKPIGP XQQT LQPIG

"#! $$ ! $ $% #% #$ $%& % " #% & # JWWTUGEVQT &QQT FG TGNCVKGH CCPVTGMMGNĎMG JWWTRTĎU ' &$ ) # ) ! % $ & JWWTFGTU VQEJ DNĎXGP RTQɈVGTGP XCP FG OQIGNĎMJG '!!#) ' #!% $% % +/ $GPGNWZ KU DG\KI JCCT KPXGUVGTKPIGP KP FG\G $ % !" % '! # + 'GP CPFGT PKEJGUGIOGPV YCCT %CVGNNC +/ $GPGNWZ QR KP\GV KU FG YQPKPIOCTMV XQQT UGPKQTGP IGEQODKPGGTF % )!# % & & % ! '!!# ) ! ITQGR \KV %CVGNNC +/ $GPGNWZ KP FG XQQTDGTGKFGPFG HCUG ! ' $% # $ ! $ % ! %( * ) FG 'WTQRGUG DGXQNMKPI NCPIGT NGGHV KU JGV CDUQNWWV PQQF\CMGNĎM FCV YG IQGF QPVYQTRGP OQFGTPG CEEQOOQFCVKGU DKGFGP FKG IGUEJKMV \ĎP XQQT FG DGJQGHVGU XCP UVGGFU XKVCNGT DNĎXGPFG UGPKQTGP &QQT ) #! ' $' #( % )& )! $ TKUKEQoU MWPPGP VQGPGOGP YCCTFQQT OGGT DGJQGHVG QPVUVCCV XQQT IGURGEKCNKUGGTFG IG\QPFJGKFU\QTI 9Ď URGNGP KP QR FKG FGOQITCɈUEJG XGTCPFGTKPIGP o 8CPWKV FG\G UVTCVGIKG JGGHV %CVGNNC +/ $GPGNWZ QPNCPIU RTQLGEV % # &$ $%# % ! % 9CCT FG EQTQPCETKUKU FG JGNG GEQPQOKG QR \ĎP MQR % ) % %!# ( # % % & % )! # $ (! # % # % !!# IGVTQHHGP n&G RTĎ\GP XQQT YQPKPIGP GP FG JWWTRTĎ \GP \ĎP GPKIU\KPU IGUVGIGP QP\G FGDKVGWTGPRQUKVKG KU \GNHU XGTDGVGTFo \GIV 1NFG /GWNG n+P FG\G WKVFC " # ! % $ # ( # & (! $ % % & $ # $ '!!# ' !! PKGWYG YGTMQOIGXKPI o 9G \KGP FCV CCP OKPFGT OWVCVKGU DĎ QP\G YQPKPIGP GP UVCDKGNG DG\GVVKPIU ITCFGP &CV JGGHV QPU YGN XGTTCUV KP XGTIGNĎMKPI VQV ! ) '!!#$" #% % # + &&# #$ ' # % " ! $% !" OCCPFGP FQQT %CVGNNC +/ $GPGNWZ YQTFGP QPFGT $% & %!# # % ) '! $ & FQQT FG JWKFKIG QOUVCPFKIJGFGP QP\GMGT DNĎXGP

8CUVIQGFOCTMV 2TQXCFC URGEKCN 1WVNQQM

‘LOGISTIEK VASTGOED IS DE GROTE WINNAAR VAN DEZE CRISIS’

8QQT )WKFQ 8GTJQGH XCP 2))/ DGUVCCV GT IGGP VYÄŽHGN FCV NQIKUVKGM XCUVIQGF FG DGUVG RTGUVCVKGU NGXGTV

!

! " XCUVIQGFRQTVGHGWKNNG XCP RGPUKQGPDGNGIIGT 2))/ DNÄŽHV FG UEJCFG TGFGNÄŽM DKPPGP FG RGTMGP /GFG FCPM\ÄŽ FG QOXCPITÄŽMG DGNGIIKPIGP KP NQIKUVKGMG

Z

even jaar geleden onderkende PGGM al het grote belang van de opkomst van e-commerce voor de vastgoedbeleggingsmarkten. Besloten werd om veel meer te gaan investeren in logistieke hallen en minder in winkels. Intussen bestaat 30 procent van de 15 miljard euro omvattende nietbeursgenoteerde vastgoedportefeuille uit logistiek vastgoed. Terwijl winkels nog maar goed zijn voor 22 procent. Ooit lag het aandeel retail zelfs ruim boven de 30 procent.

Die zorgvuldige, stap voor stap uitgevoerde exercitie in de afgelopen jaren is de voornaamste reden waarom Guido Verhoef, head of Private Real Estate bij PGGM, ‘redelijk rustig’ op zijn stoel zit, als hij een tussenbalans opmaakt van de impact van het coronavirus op het rendement van zijn portefeuille. ‘Hoewel er natuurlijk ook delen van de logistieke vastgoedmarkt wel zijn geraakt door het virus, durf ik te stellen dat logistiek in z’n totaliteit de winnaar is van de coronacrisis’, spreekt Verhoef met volle overtuiging. Hij is sinds 2008 verantwoordelijk voor de private vastgoedbeleggingen bij PGGM in Zeist en geeft leiding aan een team van achttien mensen, dat wereldwijd belegt. Met een totaal beheerd vermogen van een kleine 250 miljard euro is PGGM na APG de grootste pensioenbelegger van het land.

Naar verwachting zal er dit jaar totaal zo’n 10 tot 20 procent op de niet-genoteerde winkelportefeuille van PGGM moeten worden afgeboekt. Dit door de impact van het virus en de enorme vlucht die het webwinkelen heeft genomen. Tegelijkertijd stuwt de pandemie de vraag naar logistieke ruimtes. Overigens niet alleen vanwege e-commerce, maar ook doordat bedrijven erachter zijn gekomen dat een al te krappe planning in hun supplychain risico’s met zich meebrengt. PGGM verwacht dat bedrijven de komende jaren meer voorraad vlak bij hun productiefaciliteit willen opslaan. Ook daar is dus weer extra logistieke ruimte voor nodig. Het effect van de pandemie op de waardeontwikkeling van PGGM’s niet-genoteerde kantorenportefeuille (20 procent) is nog niet helemaal uitgekristalliseerd. Dan gaat het uiteraard ook over de vraag, of en in welke mate thuiswerken een blijvertje zal worden. Is het een trend om structureel rekening mee te houden? Cruciaal nu is vooral

dat het leeuwendeel van de kantoorhuren gewoon keurig op tijd wordt betaald en de cashflow dus overeind blijft. Via onder meer het CBRE Dutch Office Fund is PGGM belegd in topkwaliteit Nederlandse kantoren, zoals het WTC Amsterdam, WTC Schiphol en het WTC Utrecht.

De residentiĂŤle beleggingen (23 procent), zeker in continentaal Europa en Japan, zijn volgens Verhoef goed blijven presteren gedurende de crisis. Hoewel er in Amerika wel wat kleine afboekingen zijn geweest. ‘De contracten in Amerika zijn in het algemeen korter en de huurders zijn minder loyaal, ingegeven door het veel grotere aanbod aan concurrerende huurwoningen. Lagere huren betekent lagere waarderingen’, legt hij uit. ‘Maar het goede nieuws is dat de woningmarkt in Amerika veel sneller opveert als de economie aantrekt.’ Voor dit jaar verwacht hij dat zijn totale portefeuille uitkomt op een rendement van -5 procent. ‘Een negatief rendement is nooit mooi, en ik ben dan ook zeker niet tevreden. Ik verwacht echter gezien de kwaliteit en de samenstelling zeker een outperformance ten opzichte van de door ons gehanteerde private vastgoedbenchmark.’

Net als iedereen heeft hij de ‘zwarte zwaan’ van de coronacrisis niet zien aankomen. ‘Zelfs in het eerste kwartaal dachten we nog dat we dit jaar een homerun zouden maken. We waren heel optimistisch. Maar daar zijn we in het tweede en derde kwartaal helemaal van teruggekomen.’ Wel hadden ze bij PGGM al langere tijd het idee dat er zoveel jaar na de kredietcrisis en de almaar stijgende vastgoedwaardes weleens een neergang zou kunnen komen. ‘Daarom zijn we de afgelopen jaren al defensiever gaan beleggen. We hebben minder financiering toegepast en letten nog sterker op een goede risicospreiding in de portefeuille. Dat laatste is echt cruciaal. Daar plukken we nu de vruchten van.’

‘ONZE VISIE OP DE MARKT IS ALLEEN MAAR VERSTERKT OMDAT DE CORONACRISIS BEPAALDE TRENDS HEEFT VERSTERKT DIE WE EERDER AL SIGNALEERDEN ZOALS E-COMMERCE EN URBANISATIE’

Wat ook helpt, constateert de PGGM-manager niet ontevreden, is dat we ‘ver weg zijn gebleven van hotels’. Deze sector is het hardst door de pandemie getroffen. Maar waarom deed PGGM dat eigenlijk? Voor de covid-19-uitbraak was de hotelmarkt toch een florerend segment? ‘Hotels zijn een hele opera-

>

2))/ KU OGFG GKIGPCCT XCP JGV $ÄŽGPMQTH RCPF KP #OUVGTFCO

tionele business’, antwoordt Verhoef. ‘In onze vastgoedexposure kijken we vooral naar waardeontwikkeling en huurinkomsten, niet of zo’n gebouw operationeel van dag tot dag goed draait. Maar er zijn een heleboel vastgoedbeleggers die dat anders zien en die worden nu helaas keihard geraakt. Hadden zij dit kunnen voorzien? Nee, natuurlijk niet!’

hebben zwaar op China ingezet omdat we al vroeg zagen dat er daar een hele fase in retail wordt overgeslagen. Consumenten maken voor hun aankopen veel gebruik van apps op hun mobiele telefoon. Inmiddels neemt e-commerce al 30 procent van de hele Chinese detailhandelsomzet voor zijn rekening, dat is ruim het dubbele van Nederland.’ Nauwelijks bekend in Nederland is dat PGGM in 2012 aan de wieg heeft gestaan, via een joint venture met Redwood, van wat na de fusie met e-Shang in 2016 ESR heet. Tegenwoordig is dat het grootste logistieke vastgoedplatform van AziĂŤ/ Pacific met een beheerde vastgoedportefeuille van 26,5 miljard Amerikaanse dollar. PGGM heeft honderden miljoenen geĂŻnvesteerd samen met dit inmiddels beursgenoteerde vastgoedbedrijf. ‘Als zo’n bedrijf uitgroeit naar een miljardenomvang dan kunnen we ESR niet meer exclusief voor ons laten werken. Ook niet vanwege onze risicospreiding, dan moet je het loslaten. Zo werkt de markt nu eenmaal.’ Verhoef verwacht uit het oogpunt van diversificatie niet dat het aandeel van logistiek in zijn portefeuille nog veel verder zal groeien. ‘Ergens is er natuurlijk wel een grens, ook al doet zo’n segment het heel goed.’

‘Wat wel telt, is of je een bepaalde langetermijnvisie hebt op je portefeuille’, betoogt Verhoef vervolgens gedreven. ‘Is onze visie veranderd door corona? Niet echt. Onze visie is alleen maar versterkt door corona, doordat het virus ook bepaalde trends heeft versterkt die wij eerder al signaleerden, zoals e-commerce. We hebben ook een aantal jaren geleden de verstedelijking als belangrijke trend onderkend. Dat zie je heel nadrukkelijk terug in bijvoorbeeld onze Nederlandse woningbeleggingen samen met onze manager Amvest. PGGM voorziet niet dat mensen nu massaal de stad voor het platteland verruilen. Veel van onze huurders kiezen bewust voor de stad vanwege de combinatie live-work-play die je daar hebt. Op dit moment lijkt play even ver weg, maar dat zal weer veranderen. Steden blijven aantrekkelijk.’ Geografisch gezien is de private vastgoedportefeuille van 15 miljard euro evenredig verdeeld over Europa, Amerika en AziĂŤ/Pacific. Verhoef voorziet niet dat er de komende tijd in deze spreiding veel verandering zal komen. Ook niet vanwege corona. Hij benadrukt herhaaldelijk dat diversificatie de hoeksteen vormt van het beleggingsbeleid.

‘VIA JOINT VENTURES OF CLUBDEALS KUN JE VEEL BETER CONTROLE HOUDEN EN INVLOED UITOEFENEN OP HET BELEGGINGSBELEID DAN MET EEN REGULIER NIET-GENOTEERD FONDS’

PGGM heeft grote belangen in de Chinese logistieke vastgoedmarkt. De pensioenbelegger trekt daar samen op met grote logistieke vastgoedpartijen, zoals het Amerikaanse Prologis. ‘We

!

Wel voorziet Verhoef dat de totale portefeuille die hij onder zijn hoede heeft de komende jaren nog behoorlijk kan groeien door de toenemende voorkeur bij klanten voor zogenoemde real assets. Die klanten zijn vier pensioenfondsen, waarvan megafonds Pensioenfonds Zorg en Welzijn (PfZW), waaruit PGGM is ontstaan, op flinke afstand de grootste is. Van het kolossale pensioenvermogen van bijna 250 miljard euro bestaat nu een kwart uit real assets. Volgens Verhoef is al besloten dat dit aandeel de komende jaren stapsgewijs zal groeien. ‘Welke onderdelen van real assets precies extra geld krijgen,

*GV 2QORCPQ $WUKPGUU %GPVGT KP /KCOK YCCTKP 2))/ GGP DGNCPI DG\KV

'GP FKUVTKDWVKGEGPVTWO XCP '54 KP 5JCPIJCK YCCTKP 2))/ KPXGUVGGTV

staat nog niet vast. Dat moeten onze klanten bepalen. Maar je ziet wel dat real assets, waaronder privaat vastgoed, beter voldoen aan hun doelstellingen. Dat is een stabiele cashflow voor de lange termijn plus de bijdrage die je als een van de grootste beleggers ter wereld kunt realiseren op het gebied van impact en duurzaamheid. Het is natuurlijk geen geheim dat institutionele beleggers weinig rendement ontvangen op hun obligaties. De allocatie naar private markten zal door deze trend dus zeer waarschijnlijk verder oplopen.’

winkels plotseling vrijwel waardeloos zijn. Mooie winkelpanden op goede locaties, zoals bijvoorbeeld het Bijenkorf-pand op de Dam in Amsterdam dat in onze portefeuille zit, zullen ondanks e-commerce altijd aantrekkelijke assets blijven.’

&G $ĎGPMQTH QR FG &CO Bij privaat vastgoed ben je volgens Verhoef duidelijk meer in control dan bij beursgenoteerd vastgoed. Duidelijk voorbeeld van doorgeschoten beurssentiment vormt de enorme koersval van de winkelvastgoedfondsen dit jaar. Zo verloor het reusachtige Unibail-Rodamco-Westfield sinds begin dit jaar ruim 70 procent van zijn beurswaarde. ‘Een absurde afstraffing, want dat bedrijf zit in prima winkelcentra’, oordeelt Verhoef. ‘Nee, ik ben absoluut niet bang dat de omvang van de koersval zich gaat vertalen in een vergelijkbare daling van de waardes in de private markt. De doorbraak van e-commerce wil niet zeggen dat alle

,QKPV XGPVWTGU Een trend sinds de financiële crisis is dat grote pensioenbeleggers een sterke voorkeur hebben in de private vastgoedmarkt voor joint ventures in plaats van vastgoedfondsen. De nasleep van de financiële crisis legde namelijk pijnlijk de beperkingen in de besluitvorming met vele tientallen aandeelhouders en vaak tegengestelde belangen bloot. ‘Daarom hebben we op een gegeven moment gezegd: we zijn nu zo groot als vastgoedbelegger dat we zelf joint ventures gaan opzetten met door ons geselecteerde managers.’ Bij PGGM is dat nadrukkelijk te zien: van de tien investeringen in het afgelopen jaar vonden acht plaats via een gezamenlijke onderneming. ‘Via joint ventures of clubdeals kun je veel beter controle houden en invloed uitoefenen op het beleggingsbeleid’, verklaart de PGGM-manager. Niet alleen als het gaat om aankoop- en verkoopbesluiten, maar ook op het gebied van duurzaamheid en andere ESG-zaken waaraan wij en onze pensioenfondsklanten groot belang hechten. Als je met veertig andere aandeelhouders in zo’n fonds zit, gaat dat veel lastiger.’

8QQTWKVDNKM QR GP XGTFGT PC FWTHV JÄŽ \KEJ PKGV VG YCIGP 0KGOCPF YGGV PCOGNÄŽM YCV FG XGT FGTG KORCEV \CN \ÄŽP XCP JGV EQTQPCXKTWU QR FG GEQPQOKG GP FG YGTGNFYÄŽFG XCUVIQGFDGNGIIKPIUOCTMVGP DGVQQIV 8GTJQGH n&G CH IGNQRGP LCTGP YCU JGV TGFGNÄŽM IGOCMMGNÄŽM VG XQQTURGNNGP 9G JCF FGP RTQEGPV FKTGEV TGPFGOGPV RTQEGPV GZVTC WKV FG XGTMQRGP GP PQI GGPU RTQEGPV WKV FG YCCTFGQPVYKMMGNKPI +M YGGV PQI UVGGFU TGFGNÄŽM PCWYMGWTKI YCV FG ECUJË­QY KU OCCT QXGT FG OQIG NÄŽMG CH QH QRYCCTFGTKPIGP MCP KM QR FKV OQOGPV IGGP WKVURTCCM FQGP 1QM QOFCV FG FKXGTUG UGIOGPVGP JGGN WKVGGPNQRGPF RTGUVG TGP 9CV KM YGN \GMGT YGGV KU FCV YG JKGT DGNGIIGP XQQT FG NCPIG VGTOÄŽP GP FCV FWWTV XGGN NCPIGT FCP FCV EQXKF CCPJQWFV o

! !" % %! Het afgelopen jaar stelde elke vrijdag een jonge vastgoedprofessional zich voor op vastgoemarkt.nl. We blikken terug op de rising stars van 2020. Dit keer Sharwin Mahadewsing (32). Ik ben: Werkzaam bij JLL op de afdeling Valuation Advisory, als taxateur in het bankenteam. Naast het taxatiewerk coĂśrdineer ik de inkomende taxaties bedoeld voor ĂŠĂŠn van de grootbanken. Opleiding: Master of Real Estate & Facility Management – University of Greenwich London Het mooiste vastgoedobject: Ik had het geluk dankzij JLL de Fresh Professionals Trip 2019 naar Singapore mee te kunnen maken, en ben onder de indruk geraakt hoe de Singaporezen vooroplopen in het opzetten van een ‘smart city‘. Zij maken optimaal gebruik van de beperkte ruimte door hoogbouw en de Singaporese infrastructuur zorgt ervoor dat transport, wonen, werken en retail naadloos op elkaar aansluiten. Daarnaast laten futu-

ristische gebouwen als de Marina Bay Sands en Jewel Changi Airport mijn vastgoedhart sneller kloppen. Deze zouden niet misstaan in Europa! Mijn hart ligt bij: Retail en woningontwikkelingen. In de komende decennia zullen we oplossingen moeten vinden voor vele maatschappelijke problemen die zijn ontstaan. Hoe kunnen we de menselijke populatie zo goed mogelijk huisvesten en amuseren zonder dat we bijvoorbeeld het klimaat en ecosystemen verder ontregelen? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de gentrificatie van steden op een zo goed en efficiĂŤnt mogelijke manier verloopt? Hoe gaan we om met alle veranderingen in de retailmarkt? Wij zullen een tijd gaan meemaken waarin het uiterste wordt gevraagd van menselijke vindingrijkheid met betrekking tot (woning)bouw en retail. Belangrijkste trend: De huidige pandemie is wellicht een katalysator voor veranderingen op korte termijn, maar is hopelijk niet een handrem voor de lan-

!" " $ ! #"

gere termijn. Het herstel van de markt kan ten koste gaan van investeringen in innovatie en technologieĂŤn, maar ik denk juist dat dit de sleutel is tot een efficiĂŤntere vastgoedmarkt en deels het oplossen van het woningtekort. Namelijk het inzetten op nieuwe bouwtechnieken, waarbij we nog sneller en energieneutraler kunnen bouwen. En het inzetten op de ontwikkeling van datagestuurde gebouwen die nog efficiĂŤnter kunnen worden beheerd. Ik ben ervan overtuigd dat als we de juiste keuzes maken, we de aankomende tien jaar een snellere ontwikkeling gaan meemaken dan ooit tevoren. Must-read: Het boek Sapiens van historicus en futuroloog Yuval Noah Harari heeft mijn kijk op de mensheid definitief veranderd. De manier waarop hij duidelijk maakt hoe wij mensen de meest dominante soort van deze planeet konden worden, doordat wij op een complexe en grootschalige manier kunnen samenwerken, vond ik een eyeopener.

Ontwikkeling

ČŤČœȢȤȊČœ ĘŞĘŞĘą

V st Va stgo goed go oed edprrij ijs ijs

Reemb m ra rand ndt P Pa ark k

Laak La akkw kw k warti arrtiieerr

Teru Te rugb gbli l k op li p 30 ja aar ar Ra ab bo o Vas astg go oe ed dp priijs j

*Č Č Č­ČŞ * Č­ČŞČŠČŻ ȊȯȯȲ ČŠ ȲȤȤȌ ČŚČŚ ČŚČ Č§Č§Č¤Č¤ČŠ ȊȢ Ȣ #Č¨ČŽČŽČŻČŻČ Č­ #Ȩ Č­Č&#x;Čœ Č&#x; Ȩ Ȩ 9Č 9Č ČŽČŽČŻČŻ

*ȪȪȢ *ČŞ ȢČ?ČŞ Č?ȪȰȲ Ȳ ČœČžČŁ ČžČŁČŻČ ČŻČ Č Č­ Č­ Č&#x;Č Č Č&#x;ȰȤ Č&#x; Č°Č¤ČŠČ ČŠČ ČŠ Č ČŠ

ČŤČœ ČœȢȤ Ȣ ČŠČœ Čœ ĘŞĘŤĘŤĘŽĘŽ

ČŤČœ ČœȢȤȊČœ ȢȤȊČœ ȢȤ Čœ ĘŞĘŹĘŞ ĘŹĘŞ

ČŤČœ ČœȢȤ ȢȤȊČœ ČŠČœ ĘŞĘŹĘŹĘŽĘŽ

!" " $ ! #"

DE MENS KOMT WEER CENTRAAL TE STAAN OGGT EQPVCEV \ÄŽP VWUUGP DWWTVIGPQVGP o (QVQ 'NU <YGGTKPM

"# ! # ! % " "# ! # $#

! " # ! KPVGTCEVKG n9G JGDDGP JGV CNVÄŽF QXGT VGEJPQNQIKG OCCT FG UVCF XCP FG VQGMQOUV OQGV XQQTCN GGP IGOGGPUEJCR \ÄŽP YCCT FG OGPU EGPVTCCN UVCCV o

H

et is niet eenvoudig om deze dagen een van Nederlands bekendste architecten te pakken te krijgen. Ben van Berkel, de geestelijk vader van de Erasmusbrug, heeft het ‘druk’, ‘druk’, ‘druk’. ‘We worden platgebeld door opdrachtgevers die vragen of we met ze kunnen meedenken over gezondheid in de bebouwde omgeving. Betere lucht, betere materialen, meer groen. Het lijkt wel alsof iedereen sinds de coronacrisis met dat thema bezig is.’ Van Berkel doet met zijn multidisciplinaire bureau UNStudio al jaren onderzoek naar gezonde gebouwen en steden. ‘Je hoort nu veel mensen praten over het liftenprobleem dat door corona is ontstaan. Maar eigenlijk zit de oorzaak van het probleem in het ontwerp van de gebouwen. Je moet de trappen gewoon veel aantrekkelijker maken. Lopen is veel gezonder.’ Gezond gedrag afdwingen met het ontwerp. Het komt in bijna al zijn ontwerpen terug. Zo werd het nieuwe hoofdkantoor van Booking.com op het Amsterdamse Oosterdokseiland zo ontworpen dat door de looplijnen spontane ontmoetingen ontstaan. Zowel tussen werknemers onderling als met bewoners in de buurt. Want gezondheid gaat ook over het mentale welzijn van bewoners. Vooral op dat gebied hebben steden volgens Van Berkel de afgelopen jaren veel laten liggen. ‘Eenzaamheid is een groot probleem. Er is de afgelopen jaren te weinig nagedacht over hoe je ervoor kunt zorgen dat mensen elkaar ontmoeten. In de stad van de toekomst moet er weer veel meer contact zijn tussen buurtgenoten.’

!! " # ' (! )! # %& ) % " %% ! % ( ! !! $ PQGOFG UVGFGNKPIGP \GNHU NQUGTU *ÄŽ \KGV FG VQGMQOUV '!!# & % $% ‘Ik denk dat het onmogelijk is om te bedenken dat de verdichting en de groei van de stad zullen verdwijnen. Je zult door corona heus wat verschuivingen zien, maar nog voor zoveel mensen biedt de stad naast werk ook ontspanning en cultuur. Vergeet niet ook de oudere generatie, hun kinderen zijn het huis uit. Zij krijgen meer behoefte aan de voorzieningen van de stad. De stad heeft zoveel mogelijkheden voor sociale interactie. Maar daar moet dan wel in worden voorzien, het cafĂŠ op de hoek, menselijk contact, daar is te weinig in geĂŻnvesteerd.’

# $% $ # % % ( # !' # $ & $% # % # % ! " #$" % ) % ! $% ( # '!!#

‘OP VEEL VLAKKEN DOET NEDERLAND HET GOED. MAAR ALS HET GAAT OM SLIMME TECHNOLOGIE MOETEN NEDERLANDSE STEDEN ECHT NOG HELE GROTE STAPPEN MAKEN’

# ! ' #'& !' # ( % ) $! "#! ! %$% $%

!#! # $ $ % # $%

‘Op veel vlakken doen we het heel goed. Neem bijvoorbeeld vervoer: we fietsen veel en steeds meer steden proberen de auto te weren uit de binnenstad. Maar als het gaat om slim gebruik van technologie moeten Nederlandse steden echt nog hele grote stappen maken. In Singapore bijvoorbeeld worden veel meer digitale middelen gebruikt om groen en gezond gedrag te stimuleren onder inwoners. Ook regelgeving speelt daar een rol. Als architect ben je zelfs verplicht om een watersysteem in je ontwerp op te nemen voor het groen op de balkons.’

!&(% !" % ! % GGP J[RGTOQFGTPG YÄŽM KP ! # "!#% #%

$%# % ! % %! ! $% ' $ (!# !" $%

>

&G UVCF XCP FG VQGMQOUV OQGV KP FG QIGP XCP 8CP $GTMGN PCCUV UNKO XQQTCN ITQGP GP NGGHDCCT \ÄŽP

YĎ FKG PW MGPPGP GP FG UNKOOG UVCF KP *GNOQPF! ‘Vooropgesteld, we zijn aan het experimenteren. Ontwikkelaars en bouwers zoeken naar middelen om gebouwen meer duurzaam te maken. Energieneutraal is de norm, de ambitie is energieproducerend. Regenwater niet alleen hergebruiken als “grijs water�, maar als drinkwater in huis. Het is hierbij belangrijk om de prestaties van gebouwen meetbaar te maken. Duurzaamheid is een holle term als je het niet kunt meten. Wat wij willen weten is: hoeveel energie bespaart dit gebouw nou echt? Hoeveel water wordt er gebruikt? Wat is de luchtkwaliteit? Door prestaties van een gebouw te meten, kunnen we leren. Een groot verschil met de huidige stad is dus wat ik de hardware-kant noem. Gebouwen worden meetbaar door middel van sensoren.’

!" " $ ! #"

&CCTOGG MQOGP YG FKTGEV QR JGV ITQQVUVG DG\YCCT XCP DGYQPGTU QR FG UNKOOG UVCF XCP FG VQGMQOUV #NU IGDQWYGP YQTFGP XQNIGJCPIGP OGV UGPUQTGP MĎMV GP NWKUVGTV $KI $TQVJGT CNVĎF OGG ‘Dat is inderdaad waar het in eerdere projecten mis is gegaan. Wij vinden dat technologie in dienst van de bewoners moet komen te staan en niet andersom. In het 100 Homes-project krijgen inwoners volledige zeggenschap over hun eigen digitale identiteit: ze bezitten en beheren hun data zelf. Deze aanpak verschilt drastisch met de huidige situatie waarin gebruikers van diensten helemaal geen digitale positie hebben. Bewoners geven hun data dus niet weg aan grote bedrijven, wat je tegenwoordig vaak ziet. Bovendien geven we ze iets in handen (hun eigen data) wat ze kunnen ruilen met elkaar, bedrijven en overheid.’

% ! % & # ‘In een slimme wijk waar mensen zelf energie opwekken, kunnen interessante verdienmodellen ontstaan. Bewoners kunnen er bijvoorbeeld voor kiezen om bij overcapaciteit de stroom aan de buren te verkopen. Of een groep mensen die groente verbouwt, kan dat weer aan anderen leveren. Je ziet allerlei initiatieven ontstaan waarbij zaken als voedsel, energielevering, maar ook mobiliteit en gezondheid binnen de gemeenschap worden opgelost. Dat levert niet alleen financieel voordeel op, maar ook meer sociaal contact. Door dingen samen aan te pakken, krijg je een gemeenschapsgevoel en ga je eenzaamheid tegen. De stad van de toekomst is dan ook vooral een gemeenschap. Geen hippies uit de jaren zestig, maar bewuste burgers die op een andere manier verantwoord willen wonen. Technologie is daarbij een hulpmiddel, geen doel op zich.’

# "!#% #% $%# % $ "#! % '!!# "#! # $$ ' % % ' #! (!# % !" !&( &CV KU XGGN OCMMGNĎMGT FCP GGP DGUVCCPFG UVCF nUNKO # ) !%% # ( # KPYQPGT PCWYGNĎMU DG\KI KU OGV FWWT\CCOJGKF *QG " % & % ‘Het klopt dat op een project als Brainport Smart District hoofdzakelijk hoogopgeleide, progressieve mensen afkomen die in of rondom Eindhoven bij de technologiebedrijven werken, ook al is het een doelstelling om het project aantrekkelijk te maken voor een dwarsdoorsnede van de Nederlandse samenleving. Maar wat wij hopen is dat we van de lessen uit het project kunnen leren en kunnen toepassen op bestaande steden. Kijk naar de ring van Amsterdam. Als we straks elektrisch gaan rijden, is de luchtkwaliteit veel beter. Dan wordt het weer aantrekkelijk om aan een hoofdweg te wonen. We hebben onderzocht dat je alleen al rond de Lelylaan zevenduizend nieuwe woningen kunt bouwen. Of denk aan een hub buiten de stad waar je de auto parkeert en vervolgens met een magneettrein of de fiets snel naar de binnenstad kunt gaan. Je moet de grote details van de stad stuk voor stuk aanpakken.’

( % $% $% DGGVLG DÄŽ DGGVLG XGTUNKOOGP /CCT QO \G GEJV VG NCVGP YGTMGP \CN CFCRVCVKG XCP JGV ITQVG RWDNKGM PQFKI \ÄŽP 7KVGKPFGNÄŽM FTCCKV XGTCPFGTKPI PKGV QO VGEJPQNQIKG OCCT

QO OGPUGNÄŽM IGFTCI *QG FGPMV W FCV VG MWPPGP ( # $% ‘Ik denk dat de roep om verandering breder leeft dan enkel onder een kleine elite. Er is een breed gevoelde tegenreactie op de doorgeschoten schaalvergroting en efficiëntie in de wereld waarbij het belang van de mens is ondergesneeuwd. Veel mensen in nieuwbouwwijken zijn helemaal niet blij. Ze wonen weliswaar in een gloednieuwe wijk, maar ze komen erachter dat veel functies die ze nodig hebben, brood, boodschappen, sport, altijd ver weg zijn. En ook mensen binnen in de steden voelen zich geïsoleerd en niet verbonden met de omgeving. Ik denk dat er op heel veel plekken behoefte is aan meer gemeenschapszin, meer lokaal.’

7 JGDV CNU IGTGPQOOGGTF CTEJKVGEV JGV XQQTTGEJV QO CCP DÄŽ\QPFGTG RTQLGEVGP VG YGTMGP &G JWKU VWKP GP MGWMGP CTEJKVGEV QPVYGTRV YQQPDNQMMGP XQQT FG RTQLGEVQPVYKMMGNCCT 'P XCPYGIG FG JQIGTG DQWY MQUVGP GP FWWT\CCOJGKFUGKUGP GP QPFGT FTWM XCP FG (! !! $ &' ' & ! %( #" 9CV FTGKIV KU GGP GGPJGKFUYQTUV CCP WPKHQTOG YQQP YÄŽMGP OGV GGP RCCT \QPPGRCPGNGP QR JGV FCM GP GGP YCTOVGRQOR XQQT FG FWWT\CCOJGKF &CV KU PQEJ UNKO PQEJ GUVJGVKUEJ XGTCPVYQQTF ‘Je raakt een ontzettend gevoelig punt. Welzijn en gezondheid draaien ook om hoe gebouwen er uitzien. Een van mijn belangrijkste ambities is om plekken te creëren die aantrekkelijk zijn om te verblijven. Je wordt er heel rustig en gelukkig van als je thuiskomt op een plek die er mooi uitziet. Dus, absoluut, we hebben hier met zijn allen een verantwoordelijkheid. Ook hier zit de oplossing deels in het ontwerp. Zo heb ik zonnepanelen bedacht die volledig geïntegreerd kunnen worden in de gevel. Maar architecten moeten ook leren financiële modellen mee te nemen in hun ontwerp. Tijdens de studie bouwkunde wordt studenten niet geleerd met financiën om te gaan. De architect is van het ontwerp! Daar gaat het vaak mis. Ik probeer altijd open het gesprek aan te gaan over de financiële gevolgen van een bepaald ontwerp. Want wat vaak wordt vergeten is dat je met meer architectuur vaak meer waarde creëert. Maar ook hier geldt: dat moet je wel met cijfers kunnen onderbouwen.’

‘MIJN AMBITIE IS PLEKKEN TE CREËREN DIE AANTREKKELIJK ZIJN OM TE VERBLIJVEN. JE WORDT GELUKKIG ALS JE THUISKOMT OP EEN PLEK DIE ER MOOI UITZIET’

6TCFKVKQPGGN DQWYGP KU PKGV OGGT XCP FG\G VÄŽF OGGPV $CU FG *CCP FKTGEVGWT 9QPKPIDQWY DÄŽ ,CP 5PGN 8QQT JGO NKIV FG VQGMQOUV DÄŽ FG QPVYKMMGNKPI XCP UVCPFCCTFYQPKPIGP OGV XGGN OGGT EQPˬIWTCVKGOQIGNÄŽMJGFGP p/CCVYGTM KP FG OCUUC &G CWVQ KPFWUVTKG FQGV FCV QQM \ÄŽ IGDTWKMGP Ã…Ã…P RNCVHQTO XQQT FG DQWY XCP JGGN XGGN XGTUEJKNNGPFG OQFGNNGP q

4 -0 +% #( ' ,, 5

+ (& (! #, ') .& #+ ).0 ( , ").0 &, (# - 2)3( "))!0 + #! -#/#- #- 2 !- ( 4 % YGTF IGURTQMGP QXGT EQPVCKPGTDQWY .GNĎM #NVĎF VĎFGNĎM 'P OGV WPKVU XCP DGRGTMVG MYCNKVGKV UNGEJV IGËUQNGGTF GP VQEJVKI OCCT FKG VĎF JGDDGP YG #('# &, / + "- + )(, ! & - ( ( ! %.(( ( YG QR OQFWNCKTG YĎ\G JQQIYCCTFKIG IGDQWYGP + &#, + ( # / ( 2 & %0 &#- #- ) '#,, "# ( PQI YGN DGVGT \ĎP FCP VTCFKVKQPGGN IGRTQFWEGGTFG ).00 +% ( 5

*ÄŽ QPFGTUEJGKFV GGP CCPVCN DGYGIKPIGP p&G DCUKU / ( ') .& #+ ).0 ( #, ! &)* ( -# ( $ + (# - " & +! / + ( + ' + " - *+) . - #, ! &)* ( $ + ( 0 - -+ - %0 &#- #- ( ' - +# &! +.#% / & /)&0 ,, ( + ! 0)+ ( (2 ') .& #+ ).0,1,- OGP NÄŽMGP JGGN GTI QR VTCFKVKQPGGN IGDQWYFG IGDQW YGP VGIGNÄŽMGTVÄŽF DKGFGP OQFWNCKTG IGDQWYGP OGGT XGTUEJKNNGPFG XGTUEJÄŽPKPIUXQTOGP q 0CFCV FG OCTMV \KEJ XQQT OQFWNCKTG DQWY JGGHV IGQRGPF XÄŽH \GU $ + ! & ( " - 2# " /)&! (, ( ( % (- +#(! #( ' +%- /))+! ( 6 #, ') .& #+ #( .,

,-!) ' +%- +)/ ,* # & .-&))%

-+# &,))% ( ( & / & ' + ( "- ! ( ,- ( ( %0 &#- #- / ( " - )(-0 +* OQFWNCKTG KPFWUVTKG JGGHV FCCTDÄŽ GGP DTWI IGUNCIGP ( + + "#- - ( .+ ., 4 + "#- - ( 0)+ ( PCFTWMMGNÄŽM DGVTQMMGP DÄŽ JGV FGUKIP 1RFTCEJVIGXGTU XTQGIGP QQM QO OQQKGTG IGDQWYGP OCCT YÄŽ \ÄŽP / ( ".#, .#- ).0 +, ( )(-0 +* +, +/))+ ) ( 0 ( +) * )* + "#- - ( % )(,- - + )( + " ( ()! 0 & ( * & (!,- /))+ ( " # ,0)+,- & ! .0 0)+ - ! ,*+)% ( )/ + / + +'#(! / ( " - + "#- - ( +) * ' + - ") - (# - 8GTCPFGTKPI KU XCCM OQGKNÄŽM OCCT FG GUVJGVKUEJG DÄŽFTCIG XCP RTQFWEVFGUKIPGTU KU XQQT RTQFWEGPVGP QPV\GVVGPF DGNCPITÄŽM q

*GV TGUWNVCCV OCI GT \ÄŽP CNFWU &G *CCP *ÄŽ XGTYÄŽUV ( + ,-. (- (".#,/ ,-#(! ( )-,))+ #( -+ "- 4 + &#, -# / ( + '., #( -+ "- #, ( '))# /))+ & / ( "))!0 + #! ! ,- * & ).0 ( + )(-0 +* / ( + "#- - #&&#, #(% & ( )* + "- / ( 56 8CUVIQGF JGDDGP YG KP VKGP OCCPFGP VÄŽF GGP DÄŽ\QPFGT OQQK EQORNGZ OGV IGOGWDKNGGTFG

$CU FG *CCP KU UKPFU FKV XQQTLCCT FKTGEVGWT 9QPKPIDQWY DĎ ,CP 5PGN *Ď JGGHV XGGN GTXC TKPI OGV OQFWNCKT DQWYGP 'GTFGT YGTMVG JĎ IGFWTGPFG VKGP LCCT DĎ &G /GGWY GXGPGGPU RTQFWEGPV XCP ˭GZKDGNG IGDQWYGP $CU FG *CCP JGGHV YGTMVWKIDQWY EQOOGTEKÇNG GEQPQOKG GP DGFTĎHUMWPFG IGUVWFGGTF

/01"#+0#+3,+'+%#+ * %#.# )'/##." + &,%# (3 )'0#'0 *#0 ##+ ) % #+#.%'#%# .1'( #+ ##+ %,#"# %#)1'"/'/,) 0'# 6 + +#) '/ ,,( /1!!#/2,) '+ "# ,13 2 + %.,+"%# ,+"#+ 3,+'+%#+ 5 + &#0 ,,."#+ 2 + &#0 ) +" JGDDGP YG QR CNNGTNGK RNGMMGP OQQKG TÄŽVLGUJWK\GP %#* (0 3,+'+%#+ '+ 03## ) %#+ #+ ##+ -1+0" ( 2,,. "# /,!' )# &11./#!0,. '# 3,+'+%#+ 2,)",#+ + ))# &#"#+" %/# #'/#+ ,*$,.0 #) ,#" %#8/,)##." + !,+$,.* &#"#+" %/# .#%#)%#2'+% DÄŽPC GPGTIKGPGWVTCCN 0KGOCPF \CN CCP FKG YQPKPIGP MWPPGP \KGP FCV \G OQFWNCKT \ÄŽP IGDQWYF q ,"1) '. ,13#+ &##$0 2,,. !,.-,. 0'#/ &#0 2,,. FGGN FCV FG DQWYVÄŽF UVWMMGP MQTVGT KU p*GV ICCV DÄŽ \QoP TÄŽVLGUYQPKPI GKIGPNÄŽM CNNGGP PQI QO PGGT\GVVGP GP CCPUNWKVGP 9ÄŽ DGTGKFGP FGTIGNÄŽMG YQPKPIGP 2,,. +#%#+0'% -.,!#+0 2,,. '+ "# $ .'#( # #% +# %.,+" #+ "# 2#."'#-'+% 3,."#+ '+ "# $ .'#(/& ) XQQT\KGP XCP MGWMGP UCPKVCKT GP XNQGTDGFGMMKPI ,( '/ &#0 *#0/#)3#.( ,- &#0 &,10/(#)#0 ) " +%# . !&0 ))##+ &#0 " ( *,#0 0#. -)#((# 3,."#+ IGOQPVGGTF GP PQI XQQT\KGP XCP FCMRCPPGP q

,CP 5PGN UVCCV XQQT nUPGNNGT UNKOOGT GP UEJQPGTo 'GP FGTIGNÄŽMG CCPRCM JGGHV XQNIGPU &G *CCP DGJCNXG FG &,%# ,13/+#)&#'" )/ 2,,."##) " 0 #. %##+ ,-)#2#. RWPVGP \ÄŽP p&G RTQFWEVKG XCP YQPKPIGP QPFGT

4ÄŽYQPKPIGP XQN FQGP CCP CNNG JGFGPFCCIUG GKUGP

,CP 5PGN VGNV YGTMPGOGTU *GV DGFTĎH JCCNV KP PCCT UEJCVVKPI a ONP QO\GV &CCTOGG NKIV FG QO\GV JQIGT FCP CCPXCPMGNĎM IGRNCPF ,CP 5PGN KU CEVKGH QR XKGT NQECVKGU KP 0GFGTNCPF GP JGGHV FCCTPCCUV XGTMQQRMCPVQTGP KP $GNIKÇ &WKVUNCPF GP 'PIGNCPF

IGEQPFKVKQPGGTFG QOUVCPFKIJGFGP \QTIV XQQT GGP EQPUVCPVG MYCNKVGKV 8GTIGNÄŽM JGV OGV FG CCPMQQR XCP GGP PKGWYG CWVQ DÄŽ JGV XGTNCVGP XCP FG UJQYTQQO \ÄŽP GT IGGP QRNGXGTRWPVGP q 8GTFGT KU \QoP OQFWNCKTG 3,+'+% %,#"(,-#. " + ##+ 0. "'0',+##) %# ,13" GZGORNCCT CNFWU &G *CCP p1PU DCUKUOQFGN VWUUGP 3,+'+% '/ !,+!1..#.#+" . )/ 3# ) +%/ "# *##0) 0 XCP VTCFKVKQPGNG CCPPGOGTU YQTFGP IGNGIF FCP \ÄŽP FG DQWYMQUVGP KP XGTIGNÄŽMKPI OGV GGP VTCFKVKQPGGN IGDQWYFG YQPKPI PKGV JGGN XGGN NCIGT 1QM YÄŽ %# .1'(#+ "1.# ,13* 0#.' )#+ * . )/ "# 0,0 )# /0'!&0'+%/(,/0#+ '+ ,%#+/!&,13 3,."#+ %#+,*#+ FCP XCNV OQFWNCKTG DQWY CCPOGTMGNÄŽM IQGFMQRGT WKV 8GGN DÄŽMQOGPFG MQUVGP \KVVGP PCOGNÄŽM CN KP QPU -.,"1!0 2#.3#.(0 # ,-". !&0%#2#. &,#$0 '+ "# RTCMVÄŽM IGGP DGTQGR OGGT VG FQGP QR CNNGTNGK CFXK UGWTU QH GGP CTEJKVGEV 1QM YQTFV FG RTQLGEVGPCHFG )'+% 2 + ##+ !,.-,. 0'# *'+"#. #) /0 # YQPKPIEQTRQTCVKG FQGV \CMGP OGV Ã…Ã…P RCTVÄŽ GP FG RTQLGEVQPVYKMMGNCCTU JQGXGP \KEJ PKGV FTWM VG OCMGP ,2#. #40. /0 --#+ + #/0#"'+% ,+03#.- #0! 6 0KGV QR FG NCCVUVG RNCCVU DGPCFTWMV &G *CCP JGV OCCVUEJCRRGNÄŽM XQQTFGGN XCP OQFWNCKT DQWYGP 5 ,"1) '. ,13#+ '/ /)'* . "'0',+##) %# ,13"# 3,+'+%#+ 3,."#+ ",,.% +/ ,- #+'% *,*#+0 IGUNQQRV OCCT QP\G YQPKPIGP MWPPGP XGTRNCCVUV GP QRPKGWY IGDTWKMV *GV QRPKGWY IGDTWKMGP XCP YQPKP IGP MCP KPVGTGUUCPV \ÄŽP XQQT EQTRQTCVKGU KP DÄŽXQQT ##)" (.'*-%# '#"#+ 3 . "# 2#.&11. +'#0 2,,. FGEGPPKC QH NCPIGT KU VG ICTCPFGTGP %QTRQTCVKGU \ÄŽP XCPYGIG CNNG QP\GMGTJGFGP JWKXGTKI QO QR FGTIGNÄŽMG RNGMMGP XQQT XÄŽHVKI LCCT QH NCPIGT PKGWYDQWY VG RNGIGP OCCT YÄŽ MWPPGP \QoP RCPF PC FGTVKI LCCT TGOQPVGTGP \Q PQGOGP YG FCV VGIGPYQQTFKI 9ÄŽ \ÄŽP FCCFYGTMGNÄŽM KP UVCCV \QoP IGDQWY VG XGTRNCCVUGP GP QRPKGWY VG IGDTWKMGP &G YCCTFG FKG PC DÄŽXQQTDGGNF FGTVKI LCCT PQI XQQTJCPFGP KU MCP FWU GGP RNGM MTÄŽIGP '+ "# 1/'+#// ! /# 2 + ##+ !,.-,. 0'# 6

'P OGV FG JQIG TGCNKUCVKGUPGNJGKF MCP \Q \GIV &G

/0%,#"* .(0 .,2 " /-#!' ) 10),,(

*CCP GGP DGNCPITĎMG DĎFTCIG YQTFGP IGNGXGTF CCP JGV QRNQUUGP XCP FG YQPKPIPQQF p%QTRQTCVKGU JGDDGP FG NCPFGNĎMG RQNKVKGM FG VQG\GIIKPI IGFCCP FG MQOGPFG LCTGP LCCTNĎMU PKGWYG YQPKPIGP VG DQWYGP +P FKG FKUEWUUKG ICCV JGV QO DGVCCNDCCTJGKF UPGNJGKF GP QRUEJCCNDCCTJGKF 1O FKG NCCVUVG TGFGP IGNQQH KM PKGV OGGT KP OCCVYGTM 'T DNĎHV TWKOVG XQQT #! # ! ! ! "# # ! XQQTCN DGJQGHVG CCP GGP IGUVCPFCCTFKUGGTF RTQFWEV 0QIOCCNU MĎM PCCT FG CWVQ KPFWUVTKG \Ď YGTMGP OGV RNCVHQTOU YCCT CNNGTNGK OQFGNNGP QR MWPPGP YQTFGP IGDQWYF 9Ď OQGVGP QR UQQTVIGNĎMG YĎ\G JCPFGNGP $Ď QPU NKIV FCP YGN FG XGTCPVYQQTFGNĎMJGKF OGGT YQPKPIEQPEGRVGP VG QPVYKMMGNGP OGV XGGN TWKOVG XQQT XGTUEJKNNGPFG EQPɈIWTCVKGU OCCT CN FKG XGTUEJKNNGPFG QRVKGU \WNNGP FQQT QPU YGN XCP VG XQTGP YQTFGP WKVIGFCEJV #NU GT UVTCMU XĎHVKI XGTUEJKNNGPFG IGXGNU \ĎP QPVUVCCV YGN FGIGNĎM XGGN XCTKCPVKG KP QP\G UVGFGP 'GP YQPKPI KP #OUVGTFCO QPFGTUEJGKFV \KEJ FCP XCP GGP RCPF KP #OGTUHQQTV QH )TQPKPIGP $QXGPFKGP QPVUVCCV DĎ GGP JQIGTG RTQFWEVKG OGGT UEJCCNXQQTFGGN 'P FWU NCIGTG RTQFWEVKGMQUVGP q *Ď XGTYCEJV OGV OGGT IGXCTKGGTFG GP JQQIYCCTFKIG OQFWNCKTG DQWYEQPEGR VGP PKGWYG MNCPVITQGRGP VG MWPPGP CCPURTGMGP p+P JGV XGTNGFGP XQTOFGP EQTRQTCVKGU QP\G GGTUVG MNCPVGP <Ď JGDDGP FG XGTCPFGTKPIGP KP OQFWNCKT DQWYGP OGV " ! # % !"# % ! # % ! VĎFGNĎMG QRNQUUKPIGP PCCT PKGWYDQWY QR DCUKU XCP OQFWNCKTG DQWYU[UVGOGP +P FG VQGMQOUV XGTYCEJV KM FCV CNU KPUVKVWVKQPGNG DGNGIIGTU \KGP FCV QPU PKXGCW UVGGFU XGTFGT QOJQQI ICCV GP YQPKPIGP NWZGT YQTFGP PKGV CNNGGP DĎ ,CP 5PGN OCCT KP FG JGNG KPFWUVTKG \Ď XCMGT XQQT QP\G RTQFWEVGP \WNNGP MKG\GP *GV ICCV DĎ JGP QO FG MCUUVTQQO QR DCUKU XCP GGP IQGF YQQPRTQ FWEV q

$ÄŽ\QPFGT CCPFCEJV JGGHV ,CP 5PGN XQQT EKTEWNCTKVGKV p'GP UEJQPG DQWYYÄŽ\G DGVGMGPV XQQT QPU QQM FCV

"# ! # ! % " $#

YG XGGN OGGT FCP GNFGTU KP FG OCTMV YGTM OCMGP XCP EKTEWNCTKVGKV 9Ď MGPPGP OQQKG XQQTDGGNFGP XCP QDLGEVGP FKG YG JGDDGP XGTRNCCVUV QH QRPKGWY IGDTWKMV 1H XCP IGFGOQPVGGTFG IGDQWYGP YCCTXCP FG QPFGTFGNGP GGP PKGWYG DGUVGOOKPI JGDDGP IGXQPFGP %KTEWNCTKVGKV \KV QQM UVGGFU OGGT IGDQTIF KP JGV DQWYRTQEGU 9G MWPPGP FG FQQT QPU IGDQWYFG YQPKPIGP CNVĎF WKV GNMCCT JCNGP GP DĎ YĎ\G XCP " ! ! # !$ # " FKG QPFGTFGNGP QRPKGWY IGDTWKMGP 5QOU NWMV FCV PKGV 'GP XTĎMQOGPFG JQWVGP NCV MCP PKGV CNVĎF QRPKGWY YQTFGP IGDTWKMV OCCT FCP JGDDGP YG YGN GGP CHURTCCM OGV FG NGXGTCPEKGT FCV JĎ FKG NCV VGTWI PGGOV GP \CN TGE[ENGP <Q RTQDGTGP YG FKG EKTMGNU UVGGFU OGGT VG KPVGITGTGP GP VG UNWKVGP 8CPFCCI KU FCV U[UVGGO PQI PKGV RGTHGEV GP UNWKVGPF OCCT YG YGTMGP FCCT YGN PCCT VQG +M DGP GTXCP QXGTVWKIF FCV FG UCOGPNGXKPI FCV FG MQOGPFG VĎF QQM XCP JGV DQW YGPF DGFTĎHUNGXGP \CN XGTNCPIGP 9Ď OQGVGP FWKFG NĎM MWPPGP OCMGP YGNMG OCVGTKCNGP KP GGP IGDQWY YQTFGP IGDTWKMV GP GGP UNWKVGPFG MGVGP QTICPKUGTGP XQQT JGTIGDTWKM GP VGTWIPCOG 'P FCP \ĎP IGËPFWUVTK CNKUGGTFG DQWYGTU KP JGV XQQTFGGN <Ď MWPPGP \QoP UNWKVGPFG CCPRCM XGGN OCMMGNĎMGT QTICPKUGTGP q 1QM FG FWWT\COG GP OKNKGWXTKGPFGNĎMG MYCNKVGKV XCP RTQFWEVGP MTĎIV XQNIGPU &G *CCP UVGGFU OGGT CCPFCEJV p9Ď \ĎP IGGP KFGCNKUVGP GP MWPPGP QPU IGGP GZVTGGO FWTG QRNQUUKPIGP RGTOKVVGTGP /CCT YG FWTXGP YGN VG FTQOGP QXGT RTCMVKUEJG QRNQUUKP IGP GP \ĎP FCCTQO EQPVKPW QR \QGM PCCT CPFGTG DKQ DCUGF DQWYOCVGTKCNGP <Q YQTFV GT PCIGFCEJV QH JGV OQIGNĎM KU UVGGPYQN VG XGTXCPIGP FQQT DĎXQQT DGGNF XNCU QH JGPPGR +P QP\G RTQFWEVKGNĎPGP ICCV JGV CNVĎF QO ITQVG JQGXGGNJGFGP FCV IGGHV UQOU DGRCCNFG DGRGTMKPIGP OCCT JGV \ĎP YGN QPVYKMMG NKPIGP FKG GPQTO URGNGP ,CP 5PGN KU QQM FCCT XGTFGT OGG FCP CPFGTG DGFTĎXGP q

&G *CCP KU PQI QO GGP JGGN CPFGTG TGFGP QRVKOKUVKUEJ QXGT FG VQGMQOUV XCP OQFWNCKT DQWYGP p6QGPGOGPFG KPFWUVTKCNKUCVKG XCP FG DQWY ICCV IGYQQP IGDGWTGP QOFCV OGPUMTCEJV UVGGFU UEJCCTUGT YQTFV 1QM YÄŽ QPFGTXKPFGP RTQDNGOGP DÄŽ FG YGTXKPI XCP DQWYXCM MGTU GP \WNNGP QO FKG TGFGP OGGT IGCWVQOCVKUGGTF GP IGTQDQVKUGGTF ICCP DQWYGP /CCT OGPUMTCEJV DNÄŽHV PQFKI GP KP QP\G HCDTKGMGP YQTFV QPFGT RTGVVKIG QOUVCPFKIJGFGP IGYGTMV /GPUGP JQGXGP DÄŽ QPU PKGV KP YGGT GP YKPF UVGKIGTU QR GP CH q

NET ALS VASTGOED IS OOK RABOPRIJS NIET VOOR EEUWIG

#o&#/ 6QYGT KP #OUVGTFCO YQP FG 4CDQ 8CUVIQGFRTÄŽU KP GP KU Ã…Ã…P XCP FG MCPUJGDDGTU QR FG LWDKNGWORTÄŽU

!" " $ ! #"

&G ()* 8CUVIQGFRTÄŽU YGTF KP XQQT JGV GGTUV WKVIGTGKMV *GV YGTF GGP VYGGLCCTNÄŽMUG RTÄŽU YCCTOGG FG XCUVIQGFDCPM DÄŽ\QPFGTG GP KPPQXC VKGXG RTQLGEVGP KP 0GFGTNCPF QPFGTUEJGKFFG +P YGTF FG NCCVUVG ()* 8CUVIQGFRTÄŽU WKVIGTGKMV QPFGT FG PCCO 4CDQ 8CUVIQGFRTÄŽU 'GP VGTWIDNKM QR Ă…Ă…P XCP FG DGNCPITÄŽMUVG 0GFGTNCPFUG XCUVIQGFRTÄŽ\GP

R

oel van de Bilt, directeur van Rabo Real Estate Finance, bevestigt dat de Rabo Vastgoedprijs voor de A’DAM Toren in 2018 ook de laatste keer is dat hij werd uitgereikt. ‘Vanaf volgend jaar bundelen we daarom onze krachten nog verder met de Neprom. Rabobank blijft als belangrijke vastgoedfinancier vastgoedontwikkeling een warm hart toedragen. De naam Rabo Vastgoedprijs verdwijnt, maar wij gaan wel actief de tweejaarlijkse Nepromprijs voor locatieontwikkeling ondersteunen. Op deze manier brengen we financiĂŤle vastgoedkennis en brede kennis van de markt bij elkaar, om zo meer impact te hebben op de kwaliteit van de vastgoedontwikkeling in Nederland.’ Hij benadrukt dat Rabo Real Estate Finance de succesvolle prijs wel op een bijzondere manier wil afsluiten. ‘Sinds 1990, toen de eerste FGH Vastgoedprijs werd toegekend voor de kantoorlocatie van de Nederlandse Dagblad Unie in Rotterdam, is de prijs vijftien keer uitgereikt. Dertig jaar lang is de tweejaarlijkse prijs de belangrijkste onderscheiding geweest in het Nederlands commercieel vastgoed. We hebben besloten een overall winnaar aan te wijzen en daarvoor hebben we uit elke periode van tien jaar – met steeds vijf winnaars – ĂŠĂŠn project genomineerd, dus drie in totaal. We realiseren ons dat de projecten die eerder een prijs hebben gewonnen, moeilijk met elkaar te vergelijken zijn. Maar in totaliteit geven de vijftien prijswinnende projecten een fantastisch beeld van het hoge niveau van projectontwikkeling in Nederland over de afgelopen dertig jaar.’

&G /CTMVJCN KP 4QVVGTFCO YQP FG RTÄŽU KP

"# ! # ! % " $#

Inmiddels zijn de drie genomineerden voor de overall Rabo Vastgoedprijs bekend. Van de Bilt: ‘De onafhankelijke vakjury, bestaande uit vooraanstaande vertegenwoordigers uit de vastgoedbranche en van overheid, heeft na lang en zorgvuldig beraad de drie projecten genomineerd. Uit elk decennium koos zij ĂŠĂŠn genomineerde. Dat zijn het Stadhuis/bibliotheek Den Haag, de winnaar in 1996; ’t Sas Breda, winnaar in 2004 en de A’DAM Toren in Amsterdam, de winnaar van de laatste Rabo Vastgoedprijs in 2018.’

/KUVGT 8CUVIQGFRTÄŽU De man die door velen als ‘mister Vastgoedprijs’ wordt beschouwd, is natuurlijk voormalig FGH Bankdirectievoorzitter Peter Keur. Die kijkt met veel genoegen terug op de geschiedenis van de prijs, die samen met het jaarlijkse FGH Vastgoedbericht tot de belangrijkste inhoudelijke marktinstrumenten van de vastgoedfinancier kon worden beschouwd. Keur, al enige jaren gepensioneerd, maar nog steeds professioneel actief binnen de vastgoedsector: ‘De FGH Vastgoedprijs werd in 1990 ingesteld ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de bank. Het was een initiatief van de toenmalige bestuursvoorzitter, Wil van der Heijden, en Hans Lamboo, die verantwoordelijk was voor de externe communicatie. De FGH Vastgoedprijs moest een oeuvreprijs worden voor durf, visie, ondernemerschap en verantwoord risico nemen. Om de juiste winnaar elke twee jaar te kunnen aanwijzen werd een vakjury ingesteld waarin onder meer de voorzitters van de brancheorganisaties Neprom, IVBN, Bouwend Nederland, de Bond Nederlandse Architecten en NVM zitting hadden. De voorzitter van de onafhankelijke jury is steeds de burgemeester van Utrecht geweest, omdat FGH Bank nu eenmaal zijn hoofdkantoor in die stad heeft. Dat zijn dus aansprekende namen geweest over de afgelopen dertig jaar: Lien Vos, Ivo Opstelten, Annie Brouwer, Aleid Wolfsen en Jan van Zanen.’ Van der Heijden deelde de eerste drie FGH Vastgoedprijzen uit en Keur de volgende tien. Roel van de Bilt deed dat met de laatste twee, die van 2016 en 2018. Keur: ‘De prijs is voor FGH en de vastgoedsector van enorm belang geweest. FGH Bank kon zich daarmee profileren als dĂŠ vastgoedfinancier van ons land, maar de manier waarop de winnaars werden geselecteerd uit talrijke nominaties, alsook de bevindingen van de jury in het juryrapport hebben zeker bijgedragen aan de verdere professionalisering van de sector.’

5VCFJWKU DKDNKQVJGGM &GP *CCI KU Ã…Ã…P XCP FG MCPUJGDDGTU QR FG LWDKNGWORTÄŽU

Volgens Keur laten de vijftien winnaars zien welke ontwikkeling de vastgoedmarkt sinds 1990 heeft doorgemaakt. ‘De winnaars vertegenwoordigen vastgoedtrends, die ook weer hun weerklank vonden in het FGH Vastgoedbericht. Dat beleeft dit jaar haar 25ste editie. Natuurlijk zijn er wijzigingen opgetreden in de manier van jureren en zijn de reglementen aangepast. Duurzaamheid en circulair bouwen speelden in de beginfase nauwelijks een rol. Ook het monofunctionele karakter van veel kantoorontwikkelingen is veranderd. Het gaat tegenwoordig vooral om transformatie en gebiedsontwikkeling. Entre Deux was een volledige herontwikkeling van een betonnen retailblok in het centrum van Maastricht maar was ook van groot belang

7KV FG XÄŽHVKGP XQQTOCNKIG YKPPCCTU XCP FGTVKI LCCT 4CDQ 8CUVIQGF RTÄŽU JGGHV FG QPCHJCPMGNÄŽMG XCMLWT[ DGUVCCPFG WKV XQQTCCPUVCCPFG XGTVGIGPYQQTFKIGTU WKV FG XCUVIQGFDTCPEJG GP QXGTJGKF FTKG RTQ LGEVGP IGPQOKPGGTF 7KV GNM FGEGPPKWO MQQU \ÄŽ Ã…Ã…P IGPQOKPGGTFG V O 5VCFJWKU DKDNKQVJGGM &GP *CCI YKPPCCT KP &G\G nJWKUMCOGT XCP &GP *CCIo JGGHV FG VCPF FGU VÄŽFU JGGN IQGF FQQTUVCCP QQTFGGNV FG LWT[ 'GP RTCEJVKI CTEJKVGEVQPKUEJ UVCVGOGPV FCV PQI CNVÄŽF JGGN OQFGTP QQIV YCCT LG PKGV QOJGGP MWPV GP ITQ VG KORCEV JGGHV IGJCF QR FG QPVYKMMGNKPI XCP FG QOIGXKPI $Q XGPFKGP YCU GT XGGN RQNKVKGMG OQGF PQFKI QO FKV RTQLGEV YGTMGNÄŽM JGKF VG OCMGP V O oV 5CU $TGFC YKPPCCT KP &G\G UWEEGUXQNNG VTCPUHQTOCVKG KU XQNIGPU FG LWT[ GGP MPCR XQQT DGGNF XCP JQG LG GGP DKPPGPUVGFGNÄŽM IGDKGF CCPVTGMMGNÄŽM OCCMV GP PKGWY NGXGP KPDNCCUV &CCTOGG KU FG\G JGTQPVYKMMGNKPI GGP XCP FG GGTUVG DKPPGPUVGFGNÄŽMG VTCPUHQTOCVKGU IGYGGUV GP GGP XQQTDGGNF XQQT NCVGTG RTQLGEVGP 'T KU XGGN YCCTFGTKPI XQQT FG RCUUKG GP XKUKG XCP FG NQMCNG QPFGTPGOGT FKG CNU GKIGPCCT CNVÄŽF JGGN DGVTQMMGP KU IGDNGXGP DÄŽ FG NQECVKG GP FG JWWTFGTU V O #o&#/ 6QTGP #OUVGTFCO YKPPCCT KP &G KPFTWMYGMMGPFG JGTQPVYKMMGNKPI XCP JGV XQQTOCNKIG 5JGNN MCP VQQT JGGHV FG JQQHFUVCF GGP PKGWY KEQQP QRIGNGXGTF *GV OGV NGH GP XKUKG CCPIGRCMVG OWNVKHWPEVKQPGNG RTQLGEV KU GGP ITQQV EQOOGT EKGGN UWEEGU GP IGGHV VGIGNÄŽM GGP DQQUV CCP JGV IGDKGF GTQOJGGP

/CCUVQTGP KP 4QVVGTFCO YQP FG RTÄŽU KP

voor de verdere positionering van een stuk van het stadscentrum. Datzelfde kan worden gezegd van ’t Sas in Breda of The Bank in Amsterdam.’ Elke twee jaar, als de datum voor de nieuwe FGH Vastgoedprijs was vastgesteld en de inschrijving was geopend, regende het inzendingen. Keur: ‘Er werd zelfs door projectontwikkelaars en beleggers rekening mee gehouden in het tijdschema van het project om vast te stellen waar de beste kansen lagen voor de prijs. Dus er werd wel degelijk gekeken naar de concurrentie. Het was de secretaris van de vakjury GĂŠ Nibbering - en na zijn pensionering Chris de Ruiter - die de projecten beoordeelde op de inzendingscriteria. Daarna toetste de jury in het eerste

!" " $ ! #"

beraad of alle inzendingen voldeden aan de criteria. Daarbij werd ook bepaald welke projecten overbleven om te worden bezocht. Vervolgens kwam de jury een volle dag bijeen om deze projecten te bezoeken en volgde aansluitend het juryberaad. Die werd afgesloten met een lijst met nominaties, maar er werd ook al bepaald welk project voor dat jaar de winnaar zou worden. Die dag was een reuze zware opgave voor alle juryleden. Er moesten enorme afstanden worden afgelegd, waarbij we gebruikmaakten van de bus, het vliegtuig en soms zelfs een helikopter, om alle genomineerde projecten te bezoeken. De criteria die bij het toewijzen van de winnaar centraal stonden, waren projecteconomie, maatschappelijke relevantie, ondernemer-

&G nQXGTCNNo 4CDQ 8CUVIQGFRTĎU s OGV CNU IGPQOKPGGTFG RTQLGEVGP 5VCFJWKU DKDNKQVJGGM &GP *CCI YKPPCCT KP oV 5CU $TGFC YKPPCCT KP GP #o&#/ 6QTGP #OUVGTFCO YKPPCCT KP s YQTFV WKVIGTGKMV VĎFGPU FG 2TQXCFC .KXG KP GGP XCP FG UVWFKQoU KP FG 9GTMURQQTMCVJG FTCCN VG 7VTGEJV QR PQXGODGT WWT &G RTĎUWKVTGKMKPIGP XCP FG ()* 8CUVIQGFRTĎU GP KP FG 4CDQ 8CUVIQGFRTĎU \ĎP CNVĎF FTWM DG\QEJVG OCPKHGUVCVKGU IGYGGUV YCCTDĎ KGFGTGGP FKG QQM OCCT KGVU DGVGMGPFG KP JGV EQOOGTEKGGN XCUVIQGF KP 0GFGTNCPF CCPYG\KI YKNFG \ĎP &CV KU XCPYGIG EQTQPC FG\G MGGT FWU PKGV OQIGNĎM 4QGN XCP FG $KNV n9G JCFFGP FG WKVTGKMKPI ITCCI H[UKGM IGFCCP 0QQF DTGGMV GEJVGT YGV 'GTFGT JCFFGP YG FG WKVTGKMKPI XCP FG 4CDQ 8CUVIQGFRTĎU XCPYGIG EQXKF TGGFU GGP JCNH LCCT WKVIGUVGNF &CV PW YGFGTQO FQGP NGGM QPU XCP YGIG CNNG QP\GMGTJGFGP PKGV IQGF &KIKVCCN KU PW JGV GPKIG YCV MCP OCCT YG \KGP QQM FCV FKV GKIGPNĎM JGGN IQGF YGTMV GP RCUV DĎ JGV FKIKVCNGT YQTFGP XCP QP\G DTCPEJG &KIKVCCN YQTFV IGYQQP GGP FGGN XCP JGV PKGWYG PQTOCCN 1R FG\G YĎ\G MWPPGP YG CNNG IGËPVGTGUUGGTFGP VQEJ DGTGK MGP GP TGEJV FQGP CCP FGTVKI LCCT XCUVIQGFJKUVQTKG o *GV GXGPGOGPV OGV FG WKVGKPFGNĎMG YKPPCCT XCP FGTVKI LCCT ()* 4CDQ 8CUVIQGFRTĎU KU DGUNKUV KGVU FCV PKGOCPF s QQM CN KU JGV QPNKPG s \QW OQ IGP YKNNGP OKUUGP XKPFV 8CP FG $KNV n&G KPVTKPUKGMG OQVKXCVKG YCU KP GNM IGXCN IQGF \KEJVDCCT DĎ FG LWT[NGFGP QPFCPMU JGV HGKV FCV GGP FGGN XCP JGV LWT[DGTCCF PW PCVWWTNĎM QQM FKIKVCCN YCU o

schap, de financiële risico’s en ook duurzaamheid.’ De prijsuitreikingen waren ware happenings, herinnert Keur zich: ‘De eerste keren kozen we voor de RAI, maar al snel werd uitgeweken naar het Jaarbeursgebouw en het Beatrix-theater in Utrecht. Dat waren feestelijke vastgoedbijeenkomsten waarop iedereen die in het vastgoed iets betekende, aanwezig wilde zijn. Tot twaalfhonderd personen aan toe. Op een gegeven moment moesten we zelfs aanvragen afwijzen.’

Teleurstellingen bij genomineerden die de prijs niet wonnen, waren er zeker. ‘Ik heb wel degelijk van genomineerden te horen gekregen dat ze niet begrepen waarom de prijs naar een concurrent was gegaan. Dat is ook logisch. Veel projecten zijn nu eenmaal moeilijk te vergelijken. Vergelijk bijvoorbeeld een Stadhuis in Den Haag maar eens met een binnenstedelijk project als ’t Sas. Daar komt bij dat de jury over veel vertrouwelijke informatie beschikte waarmee rekening moest worden gehouden.’ Terugkijkend realiseert Keur zich maar al te goed dat vastgoed op zich geen eeuwigheidswaarde heeft en dat uiteindelijk vooral de locatie de doorslag geeft. ‘Een kantoorgebouw als Foreburg heeft het heel moeilijk gekregen en staat nu leeg. Maar het wordt nu wel herontwikkeld naar appartementen. Entre Deux vond ik persoonlijk een fantastisch project, maar kampt met veel leegstand.’ De vraag welke winnaar zijn persoonlijke voorkeur heeft, vindt Keur moeilijk. ‘Maar als ik moet kiezen, is dat The Bank, de herontwikkeling van het voormalige ABN-Amro-gebouw op het Rembrandtplein door de Kroonenberg Groep. Die herontwikkeling heeft vanaf het allereerste moment goed in elkaar gezeten. En The Bank staat nog steeds rotsvast in het centrum van Amsterdam als toplocatie voor commercieel vastgoed. Maar ook Hotel Des Indes in Den Haag vind ik nog steeds een terechte winnaar. Het is een icoon in de stad. Elk vastgoedproject moet je uiteindelijk in de tijd plaatsen, maar het project dat die tijd weet te overschrijden, is een terechte winnaar. En daar zijn er bij de vijftien winnaars van de FGH Vastgoedprijs meer dan voldoende van aan te wijzen.’

nV 5CU KP $TGFC YQP FG RTÄŽU KP GP KU QQM Ã…Ã…P XCP FG MCPUJGDDGTU

# #

# %H %HKH K HU GH EH KH E VF VFKL KLNE KL EDU D H H UX XLP PWH H HɦF ɦ L­ L­QW Q QW

, $ * $, *"+," $ "' ) *$ $ ',((* (-/ "' &+, * & " -/ +, , ' --*1 & ,( $(&+, , &( , , '" -/ )- %" $ *-"&, ,/ 0,* . * " )"' ' () ! , $ ' ) ."%#( ' ' ! , / , * ' &((" . * "' "' & , ! , & * ' ,) *$ ' ' '" -/ ' & & * ' , *$ '

DUURZAME TOEKOMST VOOR ICONISCH KANTOORGEBOUW

" " " $ " ! #

+, ( & *$, *(. +) " % -,%(($

H

et iconische, door De Vlaming en Salm ontworpen complex, met meer dan 20.000 m² kantoorruimte, dateert uit het einde van de jaren zestig van de vorige eeuw. Het werd speciaal ontworpen voor Nedlloyd, ÊÊn van de partners in het latere Delta Lloyd. Bijzonder in die tijd was de vrije indeling. Verplaatsbare tussenwanden maakten het mogelijk kantoorruimten op eenvoudige wijze aan te passen aan de vraag. De voorkant is zichtbaar vanaf de A10. De achterkant grenst aan de vijver van het Rembrandtpark; misschien wel het minst bekende park van de hoofdstad. Na het vertrek van verzekeraar Delta Lloyd veertig jaar geleden, bood het gebouw onderdak aan de Nederlandse tak van Le CrÊdit Lyonnais en later aan Fortis bank. Round Hill Capital kocht in 2018 het deels leegstaande

complex, inclusief de grote parkeerplaats aan de voorkant van het gebouw, voor 70 miljoen euro van Fortress Investment Group. Boelens de Gruyter heeft de opdracht om als gedelegeerd ontwikkelaar in goede samenspraak met de gemeente Amsterdam en de buurt een haalbaar plan te ontwikkelen. Volgens JoĂŤlle Lokhorst, adjunct-directeur projectontwikkeling bij Boelens de Gruyter, zijn de afgelopen jaren diverse scenario’s gepasseerd. ‘We hebben nagedacht over sloop voor de ontwikkeling van een omvangrijk woningbouwprogramma, maar op die plek is de bouw van woningen vanwege strenge geluidseisen nagenoeg onmogelijk. Het oude gebouw heeft ook niet de juiste structuur om er op een makkelijke manier aantrekkelijke woningen met goede buitenruimte te kunnen maken. Bovendien is het een bijzonder gebouw. Goed om te bewaren. Daarom hebben we

$QXGP QR GP PCCUV FG DGVQPPGP UVTWEVWWT XCP JGV QQTURTQPMGNGNÄŽMG MCPVQQT YQTFGP INC\GP IGDQWYFGNGP VQGIGXQGIF

!" " $ ! #"

samen met de gemeente gekozen voor handhaving van de kantoorfunctie. We denken dat de zone langs de A10 zich daar uitstekend voor leent.’

Aan marktperspectief voor zoveel nieuwe kantoorruimte ontbreekt het volgens haar niet. ‘Sinds de uitbraak van covid-19 zitten we in een andere markt; daar kan niemand omheen. De virusuitbraak kan van invloed zijn op onze planning, maar is niet van grote betekenis voor het door ons ontwikkelde programma. Amsterdam kent een grote behoefte aan nieuwe duurzame kantoren; er is veel vraag naar gebouwen met een gezonde werkomgeving. Gebouwen ook waar sprake kan zijn van ontmoeting. Gezien de locatie direct aan het park, onze ambities en de ambities van de gemeente, ben ik ervan overtuigd dat zich straks genoeg potentiĂŤle huurders zullen aandienen.’ De keuze voor een kantorenprogramma lijkt op het eerste gezicht een domper voor de ontwerpers van HofmanDujardin uit Diemen. Op het Vastgoedmarkt Transformatieplein van de Provada presenteerden zij vorig jaar het spectaculaire ontwerp van WaterLily: een iconische woontoren met een groene, expressieve gevel. Het was hun antwoord op de vraag hoe Amsterdam op een duurzame, groene manier zou kunnen verdichten. ‘Het was een goed evenement. Wij waren heel gecharmeerd van hun plan, maar een honderd meter hoog woongebouw past vanwege de stedenbouwkundige voorwaarden en alle geluidseisen niet

bij de voorliggende opgave. Door de presentatie op de Provada hebben we hen op de lijst geplaatst van potentiĂŤle architecten voor de herontwikkeling. Via een tender hebben we afgelopen jaar diverse bureaus gevraagd voorstellen te doen. Ook HofmanDujardin moest zich in dat proces opnieuw bewijzen, en dat hebben ze supergoed gedaan. We zijn blij met hen als architect en hun voorstel om de kwaliteit van het gebouw en het gebied te versterken, en tegelijk nieuwe lagen, verbinding en transparantie aan het complex toe te voegen.’ Het ontwerp van HofmanDujardin voorziet in een aantal majeure ingrepen. De kantoorvloeren worden gestript voor een duurzame renovatie; de grondige aanpak van het gebouw moet resulteren in een Breeam Excellent-certificaat. En de iconische waarde van het gebouw met zijn onwrikbare betonnen structuur wordt vergroot door de toevoeging van twee glazen verdiepingen op het dak. ‘Het bestemmingsplan biedt ruimte om extra verdiepingen toe te voegen. De architect heeft dat naar onze stellige overtuiging zo uitgewerkt, dat de toevoeging de architectuur van het oorspronkelijke pand versterkt’, zegt Lokhorst. ‘Bovendien krijgen toekomstige gebruikers een uniek uitzicht over de stad en het naastgelegen park. Dat is echt een extra kwaliteit.’ Ook wordt nieuwe publieke ruimte toegevoegd. Naast het kantoorgebouw bevinden zich omvangrijke installatieruimtes en het voormalige bedrijfsrestaurant. Die gebouwdelen worden gesloopt en vervangen door een splinternieuw bouwvolume, passend bij de architectuur van die extra etages. Op de

begane grond komen gedeelde faciliteiten, zoals horecavoorzieningen, een gym en een atrium. Aan de oostkant daarvan wordt in het water achter het park op de oude fundering een nieuw glazen paviljoen van meerdere etages geplaatst met deels publieke functies, zoals een restaurant met terras. ‘We willen daar een levendige plek maken. De bebouwing wordt deels verlaagd, zodanig dat een steiger in het water ontstaat. Het is niet ondenkbaar dat daar in de toekomst kan worden gezwommen’, aldus Lokhorst.

Na de sloop van het paviljoen en de installatieruimtes worden de gevels op de begane grond geopend om het gebouw een uitnodigender gezicht te geven. Die ingreep past bij de visie van de eigenaar en de ontwikkelaar om het gesloten karakter van de huidige bebouwing structureel te verminderen en de rol van en het zicht op het Rembrandtpark flink te versterken. ‘Wij willen meer dan simpelweg een oud gebouw transformeren en goede kantoormeters toevoegen’, zegt Lokhorst. ‘De locatie moet een wezenlijk ander karakter krijgen. Het huidige complex voegt weinig toe aan de stad en de directe omgeving. Dat moet veranderen. Voor de buurtbewoners. Voor de stad. De komst van een ruime passage vormt daarin de belangrijke schakel. Samen met ontwerpbureau Portland uit Londen wordt nagedacht over de plintstrategie, het bereiken van de juiste doelgroep en hoe we van Rembrandt Park One een nieuwe destination kunnen maken.’ De gemeente wil dat volgens Lokhorst ook graag. ‘De bewoners van Nieuw-West moeten zich anders dan nu uitgenodigd voelen om via het viaduct in de A10 het Rembrandtpark te bezoeken. Daarom breiden we het park uit tot over de huidige parkeerplaats, krijgt het gebouw een publieke onderdoorgang en wordt er een nieuwe brug door de vijver naar het park gebouwd.’

!" " $ ! #"

Boelens de Gruyter verwacht dat de bouw eind eerste kwartaal volgend jaar kan beginnen. Lokhorst: ‘We zijn bezig met het vergunningstraject. De transformatie past binnen het bestemmingsplan. Daardoor kunnen we het planologische proces snel doorlopen. Een reguliere omgevingsvergunning volstaat. We zijn inmiddels bezig met de selectie van een aannemer. Dat gaat ondanks de stijgende bouwkosten goed en het gebouw is kortgeleden voor verhuur op de markt gezet. Ook dat is belangrijk. Door de corona-uitbraak stonden veel huisvestingsplannen on hold. We weten niet wat de komende maanden ons nog allemaal zullen brengen, maar tal van gebruikers starten weer met zoeken. En verschillende partijen hebben inmiddels belangstelling voor Rembrandt Park One getoond.’ Doel is om te komen tot een mix van meerdere gebruikers, verklaart Lokhorst. ‘Vanuit onze visie geloven we in een operator die flexibele werkplekken aanbiedt in combinatie met een aantal grotere huurders. Het gebouw leent zich daar goed voor. We geloven ook dat zo’n combinatie zorgt voor een toekomstbestendig gebruik.’ Oplevering is voorzien in het eerste kwartaal van 2022. De bouw van Rembrandt Park One zal worden gevolgd door de ontwikkeling van twee nieuwe complexen op het voorterrein en op een aangrenzend kavel: Rembrandt Park Two en Rembrandt Park Three. ‘Dat is een ander traject. Het precieze programma wordt nog onderzocht, maar ook daar denken we vanwege alle technische complicaties niet aan woningbouw’, zegt Lokhorst. ‘De exacte invulling is onderwerp van overleg met de gemeente. Ik verwacht wel dat die gesprekken op korte termijn kunnen worden afgerond. Ook kijken we met de buurt naar de verschillende mogelijkheden. Het is de bedoeling dat uiteindelijk een ensemble van drie bij elkaar passende gebouwen ontstaat; een bijzonder stukje stad op een unieke, groene locatie.’

HOOGBOUW ACHTER DE DUINEN

!" " $ ! #"

*QG MCPUTĎM KU DKPPGPUVGFGNĎMG IGDKGFUQPVYKMMGNKPI OKFFGP KP GGP # ! ! $ ! "! '! &''$ ! %& %&" $ % % ! $"! ! ""$ .CCMJCXGPU &GP *CCI NGGTV FCV PQI XGGN OQIGNĎM KU /CTMVRCTVĎGP XKPFGP ɈPCPEKGTU GP KPXGUVGTKPIURCTVPGTU RCUUGP JGV XCUVIQGFRTQITCOOC GP DQWYJQQIVG CCP QH UEJTQGXGP FG CODKVKGU LWKUV QR

D

e tijd dat junkies en sekswerkers het straatbeeld achter station Hollands Spoor in Laakhavens domineerden, is ruim twintig jaar voorbij. Hoewel de Haagse Hogeschool, het Mondriaan College en grote bedrijven als T-Mobile er zijn neergestreken, is het gebied nog verre van aantrekkelijk. Er is te veel asfalt en beton, te veel autoverkeer en verpauperd vastgoed om het te kwalificeren als aantrekkelijk leefgebied. Toch heeft Den Haag Laakhavens aangewezen als de belangrijkste locatie om de woningnood op korte termijn te verlichten. Met een verwachte groei tot 2040 met 70.000 naar 640.000 inwoners, zit de stad ernstig verlegen om huizen. Van de twintigduizend geplande woningen die rond de grote stations zijn gepland, moet ruim de helft landen achter Hollands Spoor. In 2018 verklaarde Den Haag Laakhavens tot centrumgebied met bijpassende hoogwaardige verblijfkwaliteit. De komende jaren moet hier een gemengd, hoogstedelijk gebied ontstaan om te werken, wonen, studeren en recreĂŤren. Tot verdriet van gangmaker Boudewijn Revis – tot september verantwoordelijk wethouder – was 2019 een verloren jaar, als gevolg van een corruptieaffaire rond de Leefbaar Den Haag-wethouders, de val van het college en de stikstofcrisis. Hoewel de pandemie en de recessie 2020 een nog somberder aangezicht geven, is er ook reden tot optimisme. Zo blijft de Haagse woningmarkt ijzersterk met een recordprijsgroei in het derde kwartaal van ruim 13 procent, volgens makelaarsvereniging NVM, en een vrijehuurprijs van 16 euro per m², volgens Pararius. Ook lijkt de stikstofcrisis afgewend; voor stikstofuitstoot tijdens de bouw verleent het Rijk vrijstelling. Onder dit grillige gesternte peilde Vastgoedmarkt de stemming onder marktpartijen in Laakhavens.

Laakhavens ligt aan de zuidrand van het Haagse centrum, ingeklemd door spoor, Laakkanaal en Rijswijkseweg. Marktpartijen hebben vooral aan deze randen posities ingenomen. Zo ontwikkelt IC Netherlands in de spoorzone langs de Waldorpstraat 1.200 appartementen in vier woontorens van 45 tot 76 meter. De ontwikkelende belegger nam de grondpositie over van Bond Development, die met Ten Brinke 870 woningen ontwikkelt langs het Laakkanaal. Het project gaat onverkort door, zegt IC Netherlandsceo Wouter van den Eijnden stellig. ‘IC realiseert hier sociale huurwoningen, studentenwoningen en mid-

deldure huur. De behoefte aan dergelijke betaalbare woningen blijft onverminderd groot. Arcade Wonen en Duwo zijn de beoogde afnemers van respectievelijk 220 sociale huurwoningen en 423 studentenappartementen, wij nemen de middeldure huurappartementen in eigen portfolio. De geplande startbouw is in het tweede kwartaal van 2021.’

Tegenover het IC-project ligt het 80.000 m² grote winkelcentrum Megastores, dat tal van eigenaren niet aan de praat kregen. Nieuwe eigenaren COD en Amvest zijn van plan het winkeloppervlak te reduceren en er een flink aantal woningen aan toe te voegen. Het plan is het complex op te splitsen, waarbij een kleinere woonboulevard en een beter wijkwinkelcentrum ontstaat. Omdat de planvorming en de gesprekken met Den Haag nog in volle gang zijn, willen de eigenaren het plan niet toelichten. Frank van Dongen, managing director van verantwoordelijk ontwerpbureau Tconcept, wil alleen kwijt dat de herontwikkeling gewoon doorgaat. ‘Maar eerst is onderzoek nodig naar de toekomstige behoefte aan perifere en grootschalige retail.’ De ontwikkelaar met de meeste posities in Laakhaven is Included, een joint venture tussen Movement Real Estate en Van Deursen Group. Langs het spoor aan de Rijswijkseweg realiseert Included The Grace, twee woontorens van 150 en 180 meter naar ontwerp van Mecanoo met 1.450 woningen, een skybar, een stedelijke laag met 3.000 m² kantoorruimte en 2.000 m² horeca en een parkeergarage. The Embrace, gepland aan het Calandplein naast Megastores, bestaat uit woontorens van 110, 90 en 70 meter met duizend huurwoningen en een levendige plint van 8.000 m², ook naar ontwerp van Mecanoo. Langs het Laakkanaal op de voormalige Vestia-locatie komt een toren met 450 studentenwoningen naar ontwerp van KCAP. Included heeft zelf het oude Vestia-kantoor betrokken.

‘CORONA IS VAN VOORBIJGAANDE AARD. DAT GELDT NIET VOOR HET WONINGTEKORT EN DE TREK NAAR DE STEDEN’

%& " $ & $"( %# '& ""

$QWYɅPCPEKGTKPI De crisis is geen reden om de plannen te wijzigen, legt Van Deursendirecteur Arno Schneider namens Included uit. ‘Corona is van voorbijgaande aard. Dat geldt niet voor het woningtekort en de trek naar de steden. De expats en buitenlandse studenten komen weer terug. Voor The Grace hebben we deze zomer met NIBC een ontwikkelings- en bouwfinanciering afgesloten. Medio 2021 hopen we de omgevingsvergunning te krijgen en met de bouw te starten. De start van de bouw van The

Embrace is in 2022. Wij houden ook vast aan 180 meter. Zonder hoogbouw is de verdichtsopgave onhaalbaar. Kantoren in hoogbouw betekent drie keer per dag lange wachtrijen voor de lift. Bij woontorens zoals wij maken, speelt dat veel minder.’ MS Vastgoed is de ontwikkelaar van het hoogste project. De Haagse ontwikkelend belegger werkt aan drie torens van 240, 185 en 95 hoog met veertienhonderd woningen en commerciĂŤle ruimtes langs het Laakkanaal aan de Verheeskade. Dat de crisis de investeerder niet kopschuw maakt, bleek toen Arcade Wonen deze oktober een intentieovereenkomst tekende voor 420 sociale huurappartementen in het project. ‘Het project zal doorgang vinden’, reageert Alexander Pols, partner van ontwerper Kollhoff & Pols Architecten. ‘De woningvraag blijft gigantisch.’ Erik Faber, partner van Fakton en voorzitter van Stichting Hoogbouw, noemt de vele hoogbouwplannen in Laakhavens ‘uitdagend’. ‘Het voordeel van hoogbouw is dat er sneller een dynamisch leefgebied ontstaat dankzij de grote passantenstroom. Nieuwe functies als horeca, retail en kantoren hebben dan een grote slaagkans. De keerzijde is schaduwwerking, meer wind en hittestress. De zonpunten moeten goed worden bepaald, het plintgebouw moet stevige luifels hebben. Ook is 8 m² groen op maaiveld per appartement verplicht ter compensatie. Leefbare hoogbouw is duur. Omdat Den Haag 30 procent sociale huur en 20 procent middenhuur voorschrijft, is de opbrengst begrensd. Dan wordt de businesscase best ingewikkeld. Om een woontoren vanaf 150 meter rendabel te ontwikkelen is een gemiddelde woningprijs van zeker 5.000 euro of een huurprijs van 18 Ă 19 euro per m² nodig.’

Fakton is zelf gedelegeerd ontwikkelaar van De Tuinen van Laak aan de Verheeskade. Op de locatie van de huidige Praxis-bouwmarkt moet een stadswijk met 1.250 woningen en 3.500 m² aan voorzieningen verrijzen. Investeerders zijn Lakenvelder Investment Group en Cores Investment. Ronald Daalman, ontwikkelingsmanager van Fakton Development, spreekt van een complete gebiedstransformatie. ‘Het huidige versteende gebied wordt een aantrekkelijke woonwijk met een groene long. We realiseren woontorens op een stedelijke plint van 25 meter met commerciĂŤle ruimtes. Tussen de torens van 50 tot 120 meter hoog komen daktuinen. Auto’s worden over de centrale daktuin of ondergronds weggewerkt.’ Door corona hebben de investeerders hun ambities juist verhoogd,

stelt Daalman. ‘De coronacrisis onderstreept het belang van een groen, gezond en dynamisch leefklimaat. Daarom creĂŤren we hier niet alleen woningen, maar een hele stadswijk met een gezondheidscentrum, een incubator met kantoren, horeca en verswinkels als een bakker en groentezaak. Het woningprogramma wordt een mix van sociale, middeldure en dure huur ĂŠn koop. Met dubbele appartementen kunnen we hier ook gezinnen een plek geven. Den Haag wil de leefbaarheid in heel Laakhavens-Centraal verbeteren. Daarom zullen we een aantrekkelijke verbinding leggen met Megastores en het naastgelegen project The Stage. In 2022 hopen we met de bouw te beginnen.’ Station Hollands Spoor is onbetwistbaar de toplocatie in Laakhavens. De Belgische investerende ontwikkelaar Life kocht pal aan het station in 2017 en 2018 het voormalige Stationspostkantoor, bedrijfsverzamelgebouw The Globe en de naastgelegen ontwikkelplot. Life ontwikkelt er met het Haagse Sens Real Estate een urban playground, schetst Life Europe-ontwikkeldirecteur Maarten Lindeboom. ‘We brengen hier doelgroepen samen om te werken, te leren en zich te vermaken. HS Kwartier meet 240.000 m² en vergt een totale investering van ongeveer 1 miljard euro. Het beoogde vastgoedprogramma bestaat uit vijftienhonderd tot tweeduizend woningen, 75.000 m² kantoor, vele commerciĂŤle en maatschappelijke voorzieningen, een hotel en (fiets)parkeerruimte. Het

HOOGBOUW VANAF 150 METER IS PAS RENDABEL MET HUREN VAN 18 À 19 EURO PER M2

>

ELQQHQNOLPDDW EHODQJUÄ° NHU GDQ RRLW 'DQ LV KHW IÄ° Q RP WH ZHWHQ GDW DFKWHU GH WHFKQLHN GLH ZH OHYHUHQ HHQ KDOYH HHXZ H[SHUWLVH HQ SLRQLHUVVFKDS VFKXLOJDDW =R NXQQHQ GH JHEUXLNHUV YDQ + SDUN KHW KRRIG NRHO KRXGHQ HQ ]LWWHQ ]Ä° HU ZDUPSMHV EÄ° RRN RYHU MDDU DOV KHW

pionierssinds1969.nl

Aardvletterweg 3A

info@blr-bimon.nl

3417 XL Montfoort

+31 (0)348 47 22 47

‘Smartlog een van de mooiste panden van Rotterdam Europoort’ DennisNoordzij, CEO Estron Group

‘In de afgelopen twintig jaar hebben DHG en Estron Group regelmatig zaken gedaan. Het meest recent rond onze afname van 43.000 m2 in het Smartlog aan de Wolgaweg in Rotterdam Europoort. Die transactie kwam voort uit de bedrijfsstrategie die we in 2015 opstelden. Daarmee wilden we onze internationaal opererende logistieke dienstverlening voor alle activiteiten toekomstklaar maken. Goede huisvesting maakt daar een essentieel onderdeel vanuit. Deze locatie kwam in 2018 op ons netvlies en paste uitstekend bij onze groeistrategie: 200 meter van de snelweg A15 en op een paar km afstand van de Stena Line waar we veel mee werken voor het vervoer naar Engeland. Efficiënter kan bijna niet! Het is een van de mooiste panden van Rotterdam Europoort en dat trekt zeker klanten aan. Bijzonder in de samenwerking met DHG is dat zij meedenken met onze business, vooruitkijken en vervolgens een maatwerkoplossing realiseren – in goed overleg. Die ondersteuning is perfect.’

we know how.

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.