WSTĘP Nie opuszczaj lekkomyślnie ziemi twych ojców. Nie wiesz bowiem, jaka dola cię czeka za morzem. Zastanów się dobrze, czy nie możesz tu w kraju pracą i wytrwałością dojść do znośnego bytu. Jeśli jednak powziąłeś niezłomną wolę szukania chleba za morzem, jeśli wola ta nie opiera się na karygodnej namowie złych ludzi chcących cię wyzyskać – lub na ułudnych nadziejach, lecz na głębokim zastanowieniu się, wtedy wyjeżdżając w te dalekie strony trzymaj się następujących przykazań, które życzliwie ci podajemy, pragnąc tylko zaoszczędzić tobie zbytecznych cierpień i zawodów. Taka przestroga poprzedzała 12 przykazań dla włościan emigrujących do Brazylii i została umieszczona w przewodniku dla „wychodźców” wydanym pod koniec XIX wieku we Lwowie1. Być może Walerian Czykiel (studiujący w stolicy Galicji) miał tę publikację w ręku, zanim w maju 1913 roku postanowił wsiąść na statek w Trieście i wyruszyć do Argentyny. Choć „nie wiedział, jaka dola czeka go za oceanem”, podjął trudną decyzję o emigracji, a przyśpieszyło ją dramatyczne wydarzenie – utrata oka podczas zawodów szermierczych oraz (jak sam pisał) „zniechęcenie ówczesnymi stosunkami w zaborze austriackim” i brak nadziei na odzyskanie niepodległości2. Południowoamerykańska przygoda Waleriana Czykla trwała od maja 1913 do sierpnia 1924 roku. Rozpoczęła się w Argentynie i zapewne tam by się też zakończyła, gdyby nie wybuch pierwszej wojny światowej. Po nieudanej próbie powrotu do ojczyzny na niemieckim parowcu „San Nicolas” w lipcu 1914 roku podróżnik trafił do Brazylii i dołączył do ponad stutysięcznego już wówczas grona polskich emigrantów osiadłych w stanie Parana. Kurytyba, Castro, Araucária oraz kolonie Rio Uruguay i Rancho Grande to etapy brazylijskiej wędrówki Waleriana Czykla. Wykształcenie zdobyte na Uniwersytecie Jagiellońskim (nauczyciel gimnastyki) oraz Politechnice Lwowskiej (mierniczy), a także kilkuletnia praktyka zawodowa w kraju predysponowały go do pracy w szkolM. Ferreira Correira, I. Serro Azul, Stan Parana w Brazylii wraz z informacyami dla wychodźców i mapą stanu i kolonij polskich, Lwów 1895, s. 58. 2 W. Czykiel, Curriculum vitae, rps Biblioteka Jagiellońska, Przyb. 5/82. 1
9
