Bosanski književni jezik od prvih pisanih spomenika do gramatičke norme

Piše: Šejla Kolubčić

Bosanski jezik se kroz dugu historiju svoga razvoja nalazio na mnogobrojnim prekretnicama, koje su negirale njegovo postojanje . Unatoč neiscrpnim pokušajima negiranja bosanskoga jezika, svijest o njegovom postojanju i historičnosti ni u jednoj fazi njegovog razvoja nije zamrla . Dug razvojni put bosanskoga jezika zastrt je utemeljenim dokazima njegovog postojanja, koji i danas prkose vremenu i svjedoče o njegovoj dubokoj historičnosti . Bosanski jezik je samostalno počeo da se razvija od XI vijeka, nastankom prvih pisanih spomenika na bosanskom narodnom jeziku . Natpis sa crkve u Kijevcima kod Prijedora iz XI vijeka predstavlja najstariji sačuvani trag bošnjačke pismenosti na glagoljici . Iz XII vijeka posebno su bitna dva sačuvana rukopisa: Grškovićev i Mihanovićev odlomak, koji svjedoče o glagoljskoj pismenosti i crkvenoj književnosti Bosne i Huma . Ćiriličkih spomenika je sačuvano dosta više, u njih je uvrštena specifična bosansko-humska epigrafika: natpisi na građevinama i natpisi na kamenu nadgrobnih spomenika-stećaka . Natpisi na stećcima predstavljaju jedan od najorginalnijih tokova pisane riječi narodnog jezika na području Bosne i Hercegovine . Umjetnost stećaka razvija se u vremenu od XIII do XVI vijeka . O raširenoj ćiriličkoj pismenosti u Bosni svjedoči i najstariji pisani spomenik bosanskoga jezika - Humačka ploča . Pretpostavlja se da je nastala u X ili XI vijeku . Najstariji pisani spomenik na narodnom jeziku svjetovnog karaktera je Kulinova povelja iz 1189 . godine . Povelja predstavlja najstariji državni dokument kod svih južnoslavenskih naroda i država . Njen značaj se ne ogleda samo u historiji bosanskoga jezika, ona predstavlja materijalni dokaz historijskog i pravno-političkog postojanje Bosne . Početak druge faze razvoja bosanskoga književnog jezika obilježava dosljednost upotrebe bosančice, koja je imala značaju ulogu u diplomatskim kontaktima sa evropskim zemljama . U period od XV do XIX vijeka pišu se mnoga književna i naučna djela na orijentalnim jezicima (arapskom, turskom i perzijskom) . Bošnjački pisci ovog perioda pišući svoja djela na orijentalnim jezicima unose i fragmente bosanskoga jezika u duhu narodnog poetskog izraza . Prvi tursko-bosanski rječnik Potur-Šahidija (Makbuli-arif) iz 1631 . godine je jedan od najstarijih rječnika na južnoslavenskom prostoru . Autor Muhamed (Mehmed) Hevaji Uskufi je ovim rječnikom sagradio ubjedljiv historijski dokaz postojanja bosanskoga jezika . U ovom period dolazi i do pojave alhamijado literature, koja predstavlja poseban vid književnog stvaralaštva na bosanskom jeziku arapskim pismom . Narodna književnost Bošnjaka svjedoči o neprekidnoj upotrebi bosanskoga jezika, unatoč jakoj vezi sa orijentalnim jezicima . Posebno mjesto zauzimaju naše narodne balade Hasanaginica, Smrt Omera i Merime, epske junačke pjesme i sevdalinke . Godine 1850 . u Beču je potpisan Književni dogovor između najuglednijih gramatičara i književnika toga vremena . Potpisnici Dogovora su smatrali da za osnovu zajedničkog jezika treba uzeti “južno narječje” tj . Vukov hercegovački i Gajev štokavsko-ijekavski dijalekt kao književni . U Bečkom književnom dogovoru se ne spominje bosanski jezik, a bosanska tradicija naučno se negira i prešutkuje . Oko sto godina kasnije Novosadskim dogovorom (1945) jezik u BiH se imenuje kao srpskohrvatski/ hrvatskosrpski, a naziv bosanski je istisnut iz upotrebe . Godine 1878 . povlačenjem Turaka i dolaskom Austro-Ugarske u Bosnu arebica se i dalje upotrebljava, dok bosančica iščezava . U ovom period

dolazi do pravopisne reforme arebice, koja je istovremeno težila očuvanju arapskog pisma i njegovom prilagođavanju zahtjevima bosanskoga jezika, na kojem se nikad nije prestalo pisati . Krajem turske vladavine nastavljaju se reformski procesi obrazovanja usmjereni prema Evropi . Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak je autor i sakupljač prvih djela štampanih bosanskim jezikom i na latinici . Ljubušakovo Narodno blago (1887) je prva zbirka bošnjačkih narodnih umotvorina . Ova zbirka je odigrala važnu ulogu u prihvatanju latiničnog pisma kod Bošnjaka, kod kojih je arebička tradicija još uvijek bila jaka . Krajem XIX i početkom XX vijeka osnivaju se bošnjački listovi i časopisi štampani latinicom: Bošnjak, Behar, Gajret i Biser . Časopisi se razvijaju u pravcu njegovanja i standardnojezičkog usavršavanja bosanskoga jezika . Za vrijeme austrougarskog upravitelja Benjamina Kallaya naziv bosanski jezik se ustalio u svim oblastima službene upotrebe . Za vrijeme austrougarske vladavine bosanski jezik se nalazio na mnogobrojnim prekretnicama . Godine 1907 . Naredbom zemaljske vlade ukinut je naziv bosanski jezik i zamijenjen nazivom srpskohrvatski, dok je Bošnjacima dopušteno da u svojim nacionalnim institucijama svoj jezik imenuju bosanskim . Četvrta faza razvoja bosanskoga književnog jezika obilježava period kada se zabranjuje upotreba naziva bosanski jezik, ali zahvaljujući piscima poput Hamze Hume, Hasana Kikića, Envera Čolakovića i brojnih drugih, koji u svojim djelima njeguju i čuvaju maternji - bosanski jezik, svijest o njegovom postojanju i historičnosti ne zamire . Godine 1966 . pojavljuju se dva najznačajnija djela bošnjačke književnosti u kojima je bosanski jezik ispoljio sve svoje izražajne kvalitete: roman Derviš i smrt Meše Selimovića i zbirka poezije Kameni spavač Maka Dizdara . Bosanski književni jezik je u posljednjoj deceniji XX vijeka doživio najvažniji i najpresudniji period svoga razvoja . Godine 1991 . nakon više od osamdeset godina vraćen je naziv bosanski jezik . Te godine izlaze dvije studije: Jezik bosanskih muslimana ( Dževad Jahić) i Bosanski jezik (Senahid Halilović) . Godine 1993 . Alija Isaković objavljuje Rječnik karakteristične leksike u bosanskome jeziku, to je prvi kompletniji rječnik bosanskoga jezika . Nakon Prvog simpozija o bosanskom jeziku održanog u septembru 1998 . godine nauka o bosanskom jeziku doživljava svoj uspon . Objavljene su mnogobrojne knjige i znanastveni radovi posvećeni bosanskom jeziku, koji se danas razvija kao samostalan standard obogaćen normativnim priručnicima . Dug razvojni put bosanskoga jezika je dokaz, da svaki potez usmjeren protiv njega ne sputava, već jača njegovu afirmaciju . Literatura:

Isaković, Alija (1993): Rječnik karakteristične leksike u bosanskome jeziku, Svjetlost, Sarajevo Halilović, Senahid (1991): Bosanski jezik, Biblioteka Ključanin, Sarajevo Hodžić, Jasmin (2018): Bosanski jezikStatusna pitanja bosanskog jezika kroz historiju i historija nauke o bosanskom jeziku, Simurg media i Internacionalni univerzitet u Sarajevu, Sarajevo Jahić, Dževad (1999): Bosanski jezik u 100 pitanja i 100 odgovora, Biblioteka Linguos, Sarajevo Jahić ,Dževad (1999) Bošnjački narod I njegov jezik, Ljiljan, Biblioteka Linguos, Sarajevo Jahić, Dž ., Halilović, S ., Palić, I . (2000): Gramatika bosanskoga jezika, Dom štampe, Zenica