VOOR EEN PAAR SCHOENEN EN EEN PARACHUTE

BATENBURG, SEPTEMBER 1944

Begin september 1944 rukten de geallieerde troepen razendsnel op door Zuid-Nederland. Veel Duitse soldaten sloegen op de vlucht en kwamen in grote haast met de pont in Batenburg aan. In de Grootestraat probeerden e e en e v rderen nel elijk d r e rekken. Met de kolven van hun geweren bonkten ze tegen de deuren maar ze boekten weinig succes. De Batenburgers hadden he aan ien k en en alle e en ver a hterin de tuinen tussen de heggen en de bonenstaken. De soldaten trokken noodgedwongen te voet verder. Deze paniek ging de geschiedenis in als Dolle Dinsdag. Batenburg was frontgebied geworden.

en de i er aren e e r kken lie he adje v l e eva . e k a en e h nderden v rna elijk i de evin van r e eek. n die ijd elde a enburg exact honderd huizen dus het viel niet mee om ze allemaal onder dak te brengen. Door de ruimhartige houding van de bevolking lukte dat toch.2 Tot overmaat van ramp brak In deze periode In Batenburg de ziekte difterie i aard r een ien al kinderen erd e r en. i zorgde voor paniek en verdriet onder de bevolking. De penicilline die een paar weken later door een Canadese legerarts zou worden meegebracht kwam voor vier kinderen te laat. Ze stierven in de eerste weken van septemer. r daarna k a en de eallieerden aan in ij hen Overasselt en Nederasselt. De eerste verkenners werden gevolgd door colonnes militaire voertuigen met Amerikaanse, Engelse, Franse en Canadese soldaten. Die maaken k ar ier ij alle eren in de evin . a er en h ren erden ev rderd de lda en en ieren onder te brengen.

DE CRASH a en r a dan el vrij aar he evaar a n lan niet geweken. In Noord-Nederland moest de beruchte hongerwinter nog komen. De geallieerden probeerden ver ed e era i n arke arden ij rnhe de ijn ver e k en. ver de raa e r k a en rte colonnes geallieerden. Daar gingen de Batenburgers raa naar kijken. r k a en i e ja er vervlie en om de oprukkende Engelsen te beschieten. Ook vlogen er veel geallieerde vliegtuigen over Batenburg richting Arnhem om soldaten te droppen en om voorraden aan te voeren.

Zo steeg er op donderdag 21 september 1944 van het vliegveld Fairford in Engeland een viermotorig transportvliegtuig op van het type Short ‘Stirling’ Mk. IV van het 190ste squadron. Er waren negen mensen aan boord. He e el e een ev rradin vl h ijterbeek uitvoeren om de Britse 1ste Airborne divisie te bevoorraden. Na de succesvolle dropping zag de staarth er ijden de re rvl h vlie i en naderen. He leken i e ja h vlie i en . e e d dden hem en schoten het toestel in brand. Het vliegtuig verloor snel hoogte, waardoor de bemanning het niet meer per parachute kon verlaten. Een noodlanding was niet e ver ijden. a en r la e h er re h v r hen. anden ij a en r e ijn rie edek e h i en en h en schuren, zou veel levens kunnen kosten en enorme maeriele hade ver r aken. en e i e hree ij horen opeens een harde knal, dan vangt het drama aan. en n el vlie i i aan e h en. ij h ren e er en ekraak en h llen de dijk . n dan die vla en . en die v r ee d r e ijn vader laa he e el niet op ons dorp neerkomen. Maar dan zwenkt het gevaarte plotseling en belandt binnen enkele minuten in de aa . d dank e vader aar ik a h even kijken aar j llie lijven hier h r he i veel e evaarlijk e die ja er in de l h . n e h l hij ver de i er aarden naar de aa . n een in en e annin aken ij een aar in en ee. l ie n drij kijken ijn en ik elkaar aan en roetsch hollen dan ook ons vader achterna.”3 Door kordaat en doortastend optreden lukte het de piloot om het brandende toestel een buiklanding te laten maken op de Maas. Hierdoor werd een ramp voor Batenburg voorkomen. Het toestel kwam rond 16 uur met een enorme klap op het water terecht en brak in stukken.4 de huisdieren, clowns en een accordeonspeler. De bevolking, de ex-onderduikers en de evacués konden het vere je el aarderen na alle a e hadden ee e aak .

De familie De Gelder trok al generaties lang rond om op dorpspleinen de mensen met hun kunsten te vermaken en de k e verdienen. e j n eren v l den h nders op als acrobaten. De ouderen en de vrouwen traden al l n helaar j n le r dierendre e r ikan . leinhandel a daarnaa k al ijd een inkomstenbron. Regelmatig sloten zich ook mensen aan van i en de a ilie. a er en ijde van de ra h een jari e j n en in dien ervae an en die a rde n eelde. Hij ver elde ijna vij i jaar la er da e k verschillende onderduikers in hun woonwagens verborgen hielden. n en die de i e erkka en ilden n lpen en zigeunervrouwen met hun kinderen.5 he en van de ra h rad he lein je in atenburg een klein circus op. De circusmensen waren met hun door paarden getrokken woonwagens in Batenburg beland, op de vlucht voor het oorlogsgeweld. Hier waren ze relatief veilig en er was publiek voor hun voorstelling, zodat ze wat konden verdienen. Het programma was eenvoudig. Acrobatische kunsten en stunts, gedresseer-

H eider en naa ever van he ir a Har de elder een j n e an van jaar van er e a r aa . l n van een d e vader die al v r de rl a verleden en een ri he eder erden hij en ijn r er en zussen niet direct bedreigd door de rassenwetten van de a i . aar hij al h een r deel van de rl hebben moeten onderduiken om aan Duitse dwangareid e n k en. ijn verlan en naar de evrijdin e r ijn e ee . en een vlie i van de evrijder na een k r v r evecht uit de lucht werd geschoten en in de Maas belandde aar elde Har een en h l e ieden. Hij r n ijn aard nelde naar de aa ever in e a er en naar he rak er ijl v l en e ien de i e ja er leven v ren. n he rak need hij e ijn e de rie en d r aarin de vlie er va aten. Ooggetuigen maakten later melding van een tweede e er en van een je aar ee de vlie er aan land den ijn e ra h . aar he a Har de elder die d r ijn nelle en edi e reden drie n el e bemanningsleden van de verdrinkingsdood wist te redden.

Har de elder a de j n e van een r e in. n had hij n e r er en vier en. a he e in een ervend e aan leidde lijk el i de reek laasen waar de kinderen achtereenvolgend waren geboren en ingeschreven: Tiel, Middelburg, Amsterdam, Zutphen, ij e en rk n er en ende irle n den erda en re h . e lee den in een eer n a en aar ee e in de er r nd r kken en in de winter een aantal maanden in kampen verbleven die daarv r ij de r ere eden aren in eri h .

De grootvader van Hartog was een zoon van Aron de elder en h n je n na eide van d e k a en al enera ie v ral in en r nd ederland ver lijvend. r n erd e ren in in re h en h n je in in erda . Hij ier j n in een ker i n aen aande i en de ld r in een ijk. Hij li sinds 1873 begraven onder een nu nog zichtbare zerk op de d e e raa laa in die laa . r n en h nje aan e ek alneelspeler en muzikant. ij r de na de d d van Aron nog een keer. e erd jaar en ier in 1939 vlak voor de oorlog. Haar is bespaard gebleven te moeten meemaken dat drie van haar dochters met hun gezinnen omkwamen in de Holocaust. Haar kleinzoon Hartog, geboren in e ijn grootmoeder nog goed hebben gekend. Evenals de ooms, tantes, neven en nichten die in 1942 en 1943 door de Nazi’s werden vermoord.6

Hartogs vader Mozes, stierf ook al vóór de oorl . ij leven nd hij bekend als acrobaat en straatkunstenaar en later als marskramer en handelaar. Hij r de al d e j n e an in e anna ink een Rooms-katholieke boerendochter uit Tiel. Haar familie leidde geen n adi h leven. anna i kennelijk evallen v r de rondtrekkende artiest Mozes en heeft zich het spelen van een instrument eigen gemaakt. Gezien de geboorteplaatsen van haar kinderen trok ze mee met het ir en leverde e daarin haar ijdra e al ikan e. Met Mozes stichtte ze een groot gezin met Hartog als j n e kind. lle kinderen erden in e hreven al . . e li e raven de d e e raa laa in h anna e haar d h er h n je he kerkh in rhen ij Her en h.

Ere Wie Ere Toekomt

Sergeant Orange, Sergeant i h en river l eld overleefden de crash. De e nde l eld erd de volgende dag overgedragen aan het naderende Britse 2e leger en de andere twee keerden naar Engeland terug. Een van de gesneuvelde soldaten, Conry Candler werd een paar dagen later stroomafwaarts in de Maas gevonden en kree ijn laa e r laa he kerkh van a en r . l lijk van re e a elden de a en rer eld in en laa en e een raaie erk ijn ra . De drie overlevenden boden Hartog van alles aan als el nin v r h n reddin aar hij ilde nie ander accepteren dan een paar schoenen en een parachute om kleding van te maken. De burgemeester vermeldde da in een i le verklarin ver de ra h. ede a i daarvan k a er een aar jaar la er he eri h da Har de elder n ehal Hi aje he in e r e erd e erd e de in edal for courage in the cause of freedom’. De versierselen erden he e eld j li de a a ade in en Haa . ennelijk a a en r inder ijd al

HIJ HEEFT NIETS WILLEN ACCEPTEREN DAN EEN PAAR SCHOENEN EN EEN PARACHUTE.

weer druk met haar eigen besognes, want van enige ophef hierover is in de regionale pers niets terug te vinden.

er ijl he verhaal ver de ra h en de reddin lee r ndin en in de laa elijke verleverin raak e de naa van de redder in de ver e elheid. i hien eelde daar ij een rol dat het niet de Batenburgers zelf waren geweest die de piloten van de verdrinkingsdood hadden gered. Het circus was kort na de crash ook weer uit het dorp vertrokken naar Grave omdat het in Brabant toch veiliger was.

Monument

ele jaren la er in erd in a en r een nment opgericht ter herdenking van de vliegtuigcrash en de omgekomen bemanningsleden. Hartog de Gelder j ni r h rde daarvan en he evree dde he da hij en ijn a ilie nie aren i en di d ij de i le nhulling. Initiatiefnemer Het Batenburgs Erfgoed kende ijn a ilie e h er nie . el a k r daarv r ij eval een contact tot stand gekomen met de accordeonist die ijden de ra h ij he ir erk e. Hij a el i endi d ij de n h llin en had ij die ele enheid ver eld dat de leider van het circus de mensen gered had maar al lang geleden was overleden.

H

Har r de k r na de rl e i ka a ili ij a een telg van de uitgebreide Sinti familie die toen vooral als rondtrekkende artiesten en muzikanten bekendheid genoot.7 da de a ilie i ali a k i a had die ijden de rl een ekere e her in en en tegen de genadeleze vervolging door de Nazi’s. Soms nam de Italiaanse ambassade het voor haar burgers op. Dit had echter niet kunnen verhinderen dat haar oom, die in Zwitserland was geboren, in het voorjaar van ij een razia werd opgepakt en via Westerbork gedeporteerd naar Auschwitz-Birkenau. Hij i e n na en maar werd na drie maanden onderduik weer opgepakt en naar Buchenald e ra h . Hij ver- lee de en k a er naar ederland aar hij ijn woonwagen nog kon ophalen op een gemeenterrein in ’s-Hertogenbosch.8 Andere leden van de familie waren inder r inlijk en verlee den de H l a nie . ijn ni h je i ka al van di alle he en e e en. e edeelde geschiedenis van vervolging, angst en onderduik al ij he en herkend ij Har de elder e ie e i h al j n ver nd en vier kinderen kree . ank ij haar d e n Har rd haar an ijn vader n vermeld op het monument in Batenburg en is dit artikel tot stand gekomen. De ‘redder’ Hartog de Gelder is in 1989 verleden ijn vr i ka in .

Noten

1. De getoonde foto’s, de medaille en de originele verklaring van de burgemeester berusten bij de familie De Gelder.

2. Zoals opgetekend in het boekje: Batenburg in de Tweede Wereldoorlog, Wies Streef (redactie), 2014, Uitgave Het Batenburgs Erfgoed.

3. Citaat uit ooggetuigenverslag van Wies Kooijmans, toen 19 jaar, tgv dodenherdenking 2000.

4. Zie: verliesregister.studiegroepluchtoorlog.nl, Loss chart T4238.

5. De Gelderlander 30 april 2005.

6. n or atie uit ver illen e enealo i e ite en o en are lij ten van Holo au t la to er .

7. De nu nog befaamde Basily Gipsy Band komt ook uit deze familie voort.

8. Sinti en Roma in Den Haag herbezien (1900-1970), onderzoek iov het Haags

In dit vierde en laatste deel van een door Martin Bergevoet bewerkt hoofdstuk uit het digitale boek van Wil van Rossum ‘Bernouille: een diaspora vanuit Antwerpen’ gaat het over de in Druten geboren broers Johannes Arnoldus Bernulie en Leonardus Bernuly.